Hoofdstuk 4
Huid
Ik moet je waarschuwen, er komt dadelijk een schokkende foto van een drukplek in beeld. We hopen dat je daardoor realiseert hoe belangrijk het is goed voor je huid te zorgen. De wond oftewel decubitus is veroorzaakt door verwaarlozing van de huid. Als je wat bang uitgevallen bent, wil je misschien niet kijken. Ik raad je aan toch te kijken en dit beeld als een waarschuwing vast te houden: je moet serieus zorgen voor je huid. Invoegen decubitus foto ?
De huid is een opmerkelijk orgaan. Het voert mooie taken uit die belangrijk zijn voor je lichaam. Je moet goed voor je huid gaan zorgen, zeker als je gevoel onder het niveau van de dwarslaesie beperkt is.
De huid zorgt ervoor dat de lichaamstemperatuur op orde blijft. Voor je dwarslaesie waarschuwde de huid je als iets op je lichaam drukte of als er schade was, zoals een verwonding, verbranding of kneuzing. Na de dwarslaesie krijg je deze waarschuwingen niet meer en wordt het ook lastiger om de temperatuur op orde te houden. Welkom in de wereld van de drukplek. Het controleren van je huid en het voorkomen van drukplekken kan wel eens een van je belangrijkste taken zijn bij het zorgen voor je lichaam. Dit hoofdstuk legt alles uit over het voorkomen van problemen, de risicofactoren en de maatregelen die nodig zijn als er drukplekken zijn. Sommige mensen hebben het geluk gevoel te hebben onder het niveau van de dwarslaesie, maar voor alle anderen is het belangrijk niet in een ziekenhuis of revalidatiecentrum terecht te komen met decubitus. Het genezen van decubitus kan lang duren. Dus voorkomen is in dit geval 100 keer beter dan genezen!
4.1 Je huid Je huid is het grootste orgaan van het lichaam. Het heeft een ingewikkelde structuur die veel taken uitvoert voor je lichaam. Hij geeft je informatie over de omgeving en waarschuwt voor gevaar. De huid houdt je koud in warm weer en warm bij kou. Het is misschien moeilijk voor te stellen, maar je hersenen besteden meer tijd aan de huid dan aan je gehoor. De huid is opgebouwd uit twee lagen, de buitenste laag heet de opperhuid en de onderste laag de lederhuid.
opperhuid lederhuid talgklieren zenuwuiteinden
zweetklieren
De opperhuid De opperhuid voorkomt uitdroging van de diepere lagen en beschermt voor schade. Er zitten vele gaatjes in. Fijne en grove haren dringen erdoor heen. De opperhuid bevat ook een kleurpigment, deze helpt de huid beschermen tegen de zon. De lederhuid De binnenste laag van de huid bevat vele kleine bloedvaten en gevoelige zenuwen, die zowel lichte aanraking als diepe druk waarnemen. Het wortelsysteem van de haren, de follikels, groeit in de lederhuid. De lederhuid heeft ook twee soorten klieren, de zweetklieren en de talgklieren.
De talgklieren Deze klieren brengen een vetachtige stof naar de haarfollikels. Deze stof vloeit langs de haren naar het oppervlakte van de huid. Hier vormt het een beschermende laag die de huid zacht houdt. De zweetklieren De zweetklieren pompen een zoutachtig water naar het de oppervlakte van de huid. Als het zweet verdampt, verkoelt het het lichaam. Zweet bevat ook zouten en mineralen die het lichaam kwijt moet.
4.2 Huid en dwarslaesie Je vroege alarmeringssysteem De huid geeft belangrijke informatie door aan de hersenen. Bijvoorbeeld welke delen van het lichaam te heet of te koud zijn, waar kleding te strak zit en waar de huid beschadigt door verwonding, kneuzing of verbranding. Als antwoord op deze informatie opent de huid om te zweten en je koel te houden of sluit en zet je haren rechtop om je warm te houden. De huid is een altijd waakzaam, 24 uur per dag werkende informatiebron over hoeveel bloed er toegevoerd moet worden naar elke vierkante millimeter van de huid. Op vele manieren die je niet bewust bent, past ons lichaam zich constant aan, ontlast het de druk of vermijd het gevaarlijke oppervlakten. Deze fantastische samenwerking tussen lichaam en hersenen stopt nooit, zelfs niet als je slaapt..... totdat je ruggenmerg beschadigd raakt. Een dwarslaesie gooit dit systeem overhoop. Meestal heb je geen gevoel onder het niveau van de dwarslaesie. Hierdoor krijgen de hersenen geen alertheidssignalen van gebieden van de huid die niet genoeg bloed krijgen, te warm of te koud zijn, beschadigd of gekneusd raken.
Een dwarslaesie betekent dat je zelf continu de taak van beschermen van de huid moet overnemen. Omdat je niet kunt reageren op signalen van schade op het moment dat het gebeurt, moet je schade voorspellen en voorkomen voordat het gebeurt. Dit is een grote verantwoordelijkheid. Als er iets is dat belangrijk is om te onthouden dan is dat: 'De prijs van vrijheid is eeuwige alertheid.'
4.3 Wat is een drukplek? Schade aan de huid en het weefsel eronder noem je decubitus. Vaak is dit het gevolg van constante druk op de huid. Na de dwarslaesie voel je niet meer als de huid een slechte doorbloeding heeft. Als je lange tijd in dezelfde positie zit of ligt, knijpt de druk op het lichaam kleine bloedvaatjes dicht. Deze bloedvaatjes voorzien de huid van zuurstof en voedingsstoffen. Dit dichtdrukken komt vooral voor op plaatsen waar de botten dichtbij de oppervlakte van de huid liggen. Als de huid te lang geen voeding en zuurstof krijgt sterft deze af en ontstaat er een drukplek. De schade varieert van een rode huid tot ernstige diepe wonden met schade aan de spieren en botten. De indeling van drukplekken Categorie I Het allereerste begin van decubitus wordt gekenmerkt door een rode vlek op de huid. Als de grootheid niet korte tijd als met de vinger druk op de huid wordt uitgeoefend is er sprake van decubitus. Hoewel het nog niet duidelijk zichtbaar is, is er ook in dit stadium al veel schade toegebracht aan het huidweefsel. Categorie II In deze categorie wordt de eerste ernstige schade zichtbaar. Deze bestaat meestal uit een met bloederig vocht gevulde blaar of een droge, zwart gekleurde opperhuid. Ook kunnen nu zeer oppervlakkige zweren ontstaan. De opperhuid en een deel van de lederhuid is betrokken bij de schade. Categorie III Nu is de gehele dikte van de huid afgestorven en vaak ook een deel van het onderhuidse vetweefsel. Er bestaat nu dus een diepe zweer. De spieren onder de huid zijn echter nog niet door decubitus aangetast. Het afgestorven huidweefsel is geel of zwart van kleur. Categorie IV Hierbij is er ook sprake van aantasting van spierweefsel. Er zijn nu diepe wonden ontstaan (soms centimeters diep!). Vaak is de zweer veel groter dan op het eerste gezicht lijkt. Er is dan sprake van holtevorming en ondermijning van de huid. Een gat in de huid van enkele centimeters kan soms de 'toegang' zijn tot een vele centimeters grote holte die tot ver onder de huidranden van de zichtbare opening doorloopt.
4.4 Preventieve maatregelen
Drukplekken kunnen in verrassend korte tijd ontstaan en kosten onvoorstelbaar veel tijd om te genezen. Een decubitus plek die in een paar uur tijd ontstaat kan wel tot 6 maanden nodig hebben om te genezen. Het goede nieuws is dat drukplekken goed te vermijden zijn en ontdekt kunnen worden in een vroeg stadium. Hier volgen een aantal zaken die de oorzaak kunnen zijn van drukplekken. In je rolstoel Risicogebieden: tubers (de zitbotten), onderrug, achterkant van de hielen, handpalmen. • gebruik een geschikt kussen en vervang het voor het uit elkaar valt. Bij een schuimkussen 1-2 jaar. • Houd luchtdruk kussens op de juiste druk. • Let er op dat het kussen in de juiste positie in de stoel ligt. Meestal is er een verschil tussen de voor- en achterkant van een kussen. • Verminder de druk minstens een paar keer per uur. • Let er op dat de rolstoel goed ingesteld is voor jou. • Ben alert op de knokkels van de tenen, voeten en enkels. • Mensen die handbewogen rolstoel rijden kunnen hun handen beschermen door handschoenen te dragen. • Bewaar sleutels, kleingeld of andere harde voorwerpen niet in zakken van kleding of onder of tussen de benen. In je • • • •
douche-toiletstoel Houd de douche-toiletstoel in een goede conditie. Dek alle uitstekende schroeven af met isolatietape. Zorg ervoor dat remmen goed werken op natte oppervlakten, hou banden goed opgepompt. De voeten en enkels lopen het meeste risico tijdens transfers in de douche.
In je bed Risicogebieden: bekken, heupen, stuitje, knieën en enkels. • Gebruik kussens om risicoplaatsen op te vullen. Bijvoorbeeld tussen je knieën. • Vermijd ligposities waarbij je benen elkaar raken. • Draai regelmatig om druk te verminderen. • Slaap in buiklig als dat lukt om risico te verminderen. • Gebruik een goed ondersteunende matras. • Vervang het matras iedere 8-10 jaar of als het nodig is. • Zorg ervoor dat lakens en onderlakens vrij zijn van kreukels. Let bij aanschaf op het materiaal van het laken. • Vermijd het gebruik van elektrische dekens, kruiken of pitzakken. Kleding Als je nieuwe kleren koopt, of je huidige kledingcollectie wilt controleren let dan op de volgende punten:
• • • • • •
Achterzakken en scherpe delen aan je broek verwijderen om te voorkomen dat ze afdrukken achterlaten op de huid. Het meeste ondergoed is te strak met extra dikke naden. Goed aanlsuitende boxer shorts zonder naden zijn het beste. Ondergoed kan binnenste-buiten gedragen worden om naden weg te houden van de huid. Thermisch ondergoed is prima- ze houden je warm en laten meestal geen afdruk achter op de huid. De meeste kleding is ontworpen om staand te dragen en passen minder goed in een zittende positie. Bovenkleding en jassen die ruim zitten rond de schouders en armen geven meer bewegingsvrijheid.
Schoenen en sokken • Draag altijd geschikte schoenen, zomers en 's winters • Sokken moet goed passen en niet plooien. • Sokken kunnen binnenste-buiten gedragen worden om naden weg te houden van de huid. • Vermijd sokken met strakke elastiek bovenaan, zoals bijvoorbeeld sportsokken, zij belemmeren de bloedsomloop. • Koop geen strakke schoenen- koop schoenen 1-2 maten te groot om zwelling op te vangen. • Controleer je voeten de eerste dagen als je nieuwe schoenen draagt extra zorgvuldig.
4.12 Voertuigen • • • •
Autozittingen, gordels, stuurwielen en schakelpoken kunnen in de zon erg heet worden, soms wel meer dan 60 graden! Uitlaatpijpen zijn meestal scherp en extreem heet- let op aan de achterkant van de auto! Parkeer de auto altijd in de schaduw als het mogelijk is en check de temperatuur van de zitting voordat je een transfer maakt. Let erop niet je huid over het rolstoelwiel of langs de deurstijl te slepen.
Reizen • Gordels zijn niet alleen wettelijk verplicht, ze helpen je ook je balans te houden. • Mensen met een tetraplegie kunnen een profijt hebben van het gebruiken van een borstgordel voor extra balans en ondersteuning. • Bescherm altijd je voeten als je rijdt. • Autoverwarming kan brandwonden veroorzaken, vooral als je voet in de ventilatiestroom staat. • Schapenvacht op de auto zitting of rolstoelkussen leggen kan een goed idee zijn. • Stop regelmatig tijdens autoritten (elke 100 kilometer) en kom uit de auto om de druk te verminderen. Brandwonden
Huid en vlees begint te verbranden en beschadigen bij 43 graden C, of beneden 4 graden C. Veel huishoudelijke apparaten overschrijden regelmatig deze grenzen. Let op de volgende items: Verwarmingen en vuur Je moet minimaal 2 meter van elke warmtebron af zitten. Als je gezicht heet aanvoelt is de kans groot dat je voeten al verbrand raken. Voetplaten worden ook makkelijk te heet als je te dichtbij een warmtebron staat. Ovens en fornuizen Ovens en fornuizen zijn niet ontworpen om vanuit een rolstoel te gebruiken. Zorg ervoor dat je altijd een werkvlak ernaast hebt op een goede hoogte om pannen en schalen makkelijk erop te plaatsen. Sommige elektrische ovens hebben deuren die naar boven open gaan om makkelijker bij het eten te kunnen. Let erop dat mouwen niet op de pannen komen. Als je de oven gebruikt, trek dan het ovenrooster naar buiten voordat je het voedsel erop legt. Je kunt je makkelijk verbranden aan de kookplaten, verwarmingselementen en zelfs de deur van de oven.
4.4 Andere risicofactoren Heet eten en drinken Plaats geen hete borden op je benen of hete dranken tussen je benen in. Het is verrassend makkelijk om je huid te verbranden en veel mensen, die normaal alert zijn branden hun huid op deze manier. Baden en douches • Het badwater mag nooit meer dan 42 graden zijn. • Test altijd de temperatuur van het water voordat je in bad gaat – gebruik hiervoor je hand of een thermometer. • Pas nooit de watertemperatuur aan terwijl je onder de douche bent. • Let erop dat het gebruik van water ergens in het huis de temperatuur van het douchewater niet beïnvloedt. • Voeg geen heet water toe terwijl je in bad zit. • Let op hete water pijpleidingen rond het bad of onder de wastafel. Urine en ontlasting • Zowel urine als ontlasting kan een zuurverbranding geven- zorg ervoor dat je altijd goed gewassen en droog bent. Snij- en schaafwonden Kleine snij- en schaafwonden kunnen de huid verzwakken en duren lang om goed te helen. Sommige mensen merken dat het omhoog leggen van een been met een wond de genezingstijd verkort. Maak snij- en schaafwonden altijd goed schoon en desinfecteer de wond met een gaasje of verband. Verschoon verband regelmatig en laat de wond regelmatig korte periodes drogen. Kou en wonden door bevriezing Je kunt je gemakkelijk verwonden door te veel kou. Wonden door bevriezing ontstaan gemakkelijk en daarvoor hoef je niet naakt in de sneeuw te zijn! Kleed jezelf warm aan bij koud weer. Puistjes Puistjes of pukkeltjes zijn een dreigende bron van infectie en kunnen tot huidschade leiden. Let vooral op pukkeltjes op het zitvlak. Roken Er is niets dat de bloedsomloop meer belemmerd dan roken. Dit betekent meer risico voor de huid en zorgt ervoor dat de huid minder snel heelt. Bestaande schade Elke verdikking, kneuzing, afdrukken, brandwonden etcetera betekent dat huid al beschadigd is. Als op die plekken veel druk komt kan dit gemakkelijk tot decubitus leiden. Vocht Zweet en urine kunnen de huid verzwakken. Let speciaal goed op bij de bilspleet. Dit gebied kan vochtig worden en barsten. Droog altijd goed af
tussen de tenen. Bacteriën kunnen gemakkelijk een ingang vinden in je lichaam door smalle scheurtjes in de huid. Schimmelinfecties Schimmelinfecties kunnen de structuur van de huid verzwakken en daarmee wordt de huid gevoelig voor drukplekken. Schimmelinfecties zijn te zien door droge, schilferige en rode huid of scheurtjes in de huid. Na het douchen, droog de huid goed af en gebruik een antischimmel poeder bij geïnfecteerde gedeeltes. Gewicht Bij heftige afname of toename van lichaamsgewicht is het risico op decubitus groter.
4.5 Je voeten Voetschimmel Voetschimmel is zichtbaar door droge, schilferige en rode huid tussen de tenen. Let erop de voeten en tenen goed droog te maken na het douchen en gebruik een antischimmel poeder. Als er geen verbetering optreedt na een week raadpleeg een dokter. Voetschimmel kan een ontsteking veroorzaken waardoor een ziekenhuisopname en antibiotica noodzakelijk is. Ingegroeide teennagels Dit lijkt niet gevaarlijk, maar kan autonome dysreflexie veroorzaken. De eerste tekenen zijn rode gebieden rond het nagelbed en in de hoeken van de nagels. Indien niet goed verzorgd kan het gemakkelijk geïnfecteerd raken.
4.6 Behandeling van drukplekken Ondanks de beste bedoelingen kan er wel eens een drukplek ontstaan. Schaam jezelf nooit om dit te melden en hulp te zoeken. Verwaarloosde drukplekken gaan niet weg, ze zullen alleen maar erger worden. • Controleer je lichaam elke dag, 's morgens en 's avonds. Gebruik een spiegel voor gebieden die je niet kunt zien. • Kom meteen in actie! Vanaf het moment dat je een rode plek ziet of zelfs maar een drukplek vermoedt is bedrust noodzakelijk totdat de huid helemaal hersteld is. Bedrust geeft een toename van bloedtoevoer naar het beschadigde deel en zorgt ervoor dat de huid sneller hersteld. • Vraag altijd advies van een arts om je te helpen een beslissing te nemen of het probleem thuis opgelost kan worden of dat een opname in een instelling noodzakelijk is.
4.7 Druk verminderen Als je met mobiliseren begint na een periode van bedrust is drukvermindering belangrijk. Als je alertheid hiervoor verslapt, kan het gebeuren dat de drukplek terug komt, met als gevolg dat er weer bedrust nodig is. Er zijn verschillende methoden om druk te verminderen in je rolstoel. Zoek uit welke voor jou
werkt. Als het niet mogelijk is zelfstandig op te drukken, probeer dan verschillende methoden met de zorgverleners die je ondersteunen.
Onthoudt: • Drukvermindering is belangrijk om schade aan de huid te voorkomen. • Pas drukvermindering elke tien minuten toe gedurende minimaal 30-60 seconden. • Gebruik een stopwatch of wekkertje om je aan de tijden te herinneren. • Methoden om de druk te verminderen in de rolstoel zijn: -‐ Liften -‐ Zijwaarts leunen -‐ Voorover leunen Liften Je hebt voor deze manier een redelijk goede arm en schouderkracht nodig om het effectief te kunnen uitvoeren. Je fysiotherapeut kan je technieken leren om de mogelijkheden te bekijken.
Zijwaarts leunen Dit kan effectiever zijn als er beperkte arm- of schouderkracht is. Let erop dat je voldoende zijwaarts leunt om je zitbot vrij te maken van het zitkussen. Voorover leunen Dit kan ook goed werken voor mensen met beperkte arm- of schouderkracht. Als je deze methode de eerste keer probeert, doe dit dan samen met iemand die ervoor zorgt dat jij of de rolstoel niet voorwaarts kiept.
Mobiliseerschema Mobiliseer schema na gesloten decubitus: Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag Dag
1 2 3 4 5 5 6 7 8 9 10 11 12 13 + 14
2 x 15 minuten 1 x 15 minuten + 1 x ½ uur 2 x ½ uur 1 x ½ uur + 1 x 1 uur 1 x 1 uur + 1 x 1 ½ uur 2 x 1 ½ uur 1 x 1 ½ uur + 1 x 2 uur 1 x 2 uur + 1 x 2 ½ uur 2 x 2 ½ uur 1 x 2 ½ uur + 1 x 3 uur 2 x 3 uur 1 x 3 uur + 1 x 3 ½ uur 2 x 3 ½ uur Volledig mobiliseren met 2 x controle (rond 13 uur en 18 uur) van de huid gedurende 2 dagen.
Aanwijzingen: • Wanneer het litteken rood wordt na het mobiliseren en roodheid trekt binnen een half uur weg, dan mag je doorgaan met het schema. • Wanneer de roodheid niet na een half uur wegtrekt, kun je het mobiliseren niet uitbreiden en kun je pas weer doorgaan op de dag dat de roodheid is weggetrokken. • Wanneer het litteken weer open gaat moet je stoppen met het mobiliseren, de wond laten genezen en daarna het mobiliseren opnieuw te starten bij bij de eerste dag. • Wanneer antistolling is gestart tijdens de ligfase, dan mag dit gestopt worden wanneer je in totaal 6 uur per dag mobiliseert.
Gefeliciteerd, je hebt het hoofdstuk over de huid afgerond!
