Holland, regionaal-historisch tijdschrift

23e jaargang nummer 4/5 september 1991

Kunst in opdracht in de Gouden Eeuw

Holland, regionaal-historisch tijdschrift

Holland is e e n t w e e m a a n d e l i j k s e u i t g a v e v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d , d i e v o o r t s de reeks Hollandse Studiën uitgeeft. Holland w o r d t kosteloos a a n de l e d e n t o e g e z o n d e n . V o o r de Hollandse Studiën g e l d e n speciale l e d e n p r i j z e n / l e d e n k o r t i n g e n . Redactie J . E . A . Boomgaard, J . B r u g m a n , J.W.J. Burgers, M . Carasso-Kok, P . G . M . Diebeis, L . A . M . Giebels, P . C . J a n s e n , P. K n e v e l , R . W . G . L o m b a r t s , J . L u c a s s e n , J . C . M . P e n n i n g s , F . W . A . v a n P o p p e l , E . L . Wouthuysen. Vaste medewerkers H . J . M e t s e l a a r s (archief- e n b o e k e n n i e u w s ) , F . J . v a n R o o i j e n ( b o e k e n n i e u w s ) , P . J . W o l t e r i n g (archeologie). K o p i j v o o r Holland e n Hollandse Studiën a l s m e d e te b e s p r e k e n p u b l i k a t i e s te z e n d e n a a n de r e d a c t i e s e c r e t a r i s v a n Holland, m w . d r s . J . C . M . P e n n i n g s , A l g e m e e n R i j k s a r c h i e f , P o s t b u s 9 0 5 2 0 , 2509 L M 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381. D e k o p i j m o e t w o r d e n i n g e d i e n d c o n f o r m de

richtlijnen

v a n de r e d a c t i e . D e z e z i j n v e r k r i j g b a a r b i j

de r e d a c t i e s e c r e t a r i s . O p g a v e v a n p u b l i k a t i e s o p het g e b i e d v a n de g e s c h i e d e n i s v a n H o l l a n d , d i e d o o r h u n w i j z e v a n u i t g a v e g e m a k k e l i j k a a n de a a n d a c h t o n t s n a p p e n , g a a r n e a a n e e n v a n de vaste m e d e w e r k e r s v o o r de b i b l i o g r a f i e : H . J . M e t s e l a a r s , R i j k s a r c h i e f i n N o o r d - H o l l a n d , K l e i n e H o u t w e g 18, 2012 C H H a a r l e m , telefoon 023-319525, o f F.J. v a n R o o i j e n , R i j k s a r c h i e f i n Z u i d - H o l l a n d , Postbus 90520, 2 5 0 9 L M ' s - G r a v e n h a g e , t e l e f o o n 070-3814381. Historische Vereniging H o l l a n d D e H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d stelt z i c h t e n d o e l de b e l a n g s t e l l i n g v o o r e n de b e o e f e n i n g v a n de g e s c h i e d e n i s v a n N o o r d - e n Z u i d - H o l l a n d i n het b i j z o n d e r i n h a a r r e g i o n a l e e n l o k a l e a s p e c t e n te bevorderen. Secretariaat: drs. F . J . M . O t t e n , p / a R i j k s a r c h i e f i n Z u i d - H o l l a n d , P o s t b u s 9 0 5 2 0 , 2 5 0 9 L M 's-Gravenhage. L e d e n a d m i n i s t r a t i e : M . G . R o t t e v e e l , p / a R i j k s a r c h i e f i n N o o r d - H o l l a n d , K l e i n e H o u t w e g 18, 2012 C H H a a r l e m , t e l e f o o n 0 2 3 - 3 1 9 5 25. Contributie: ƒ 4 5 -

p e r j a a r v o o r gewone l e d e n ( p e r s o n e n ) , ƒ 5 0 , -

per jaar voor buitengewone leden

( i n s t e l l i n g e n ) , n a o n t v a n g s t v a n een a c c e p t g i r o k a a r t te s t o r t e n o p p o s t g i r o r e k e n i n g nr. 339121 t e n n a m e v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d te H a a r l e m . Z i j d i e i n de l o o p v a n een k a l e n d e r j a a r l i d w o r d e n , o n t v a n g e n kosteloos de i n dat j a a r reeds v e r s c h e n e n n u m m e r s v a n Holland. Losse n u m m e r s : ƒ 7,50, d u b b e l e n u m m e r s ƒ 1 5 , - , v e r m e e r d e r d m e t ƒ 3 , -

administratiekosten voor

een enkel n u m m e r , ƒ 5 , 5 0 voor meerdere n u m m e r s o f v o o r een d u b b e l n u m m e r . Losse n u m m e r s k u n n e n w o r d e n b e s t e l d d o o r o v e r m a k i n g v a n het v e r s c h u l d i g d e b e d r a g o p p o s t g i r o r e k e n i n g nr. 3 5 9 3 7 6 7 t e n n a m e v a n de p e n n i n g m e e s t e r v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d , a f d . v e r k o o p p u b l i k a t i e s te H a a r l e m , o n d e r v e r m e l d i n g v a n het gewenste. H o l l a n d s e S t u d i ë n : d e l e n i n de serie Hollandse Studiën e n het Apparaat voor de geschiedenis van Holland k u n n e n o p d e z e l f d e w i j z e w o r d e n b e s t e l d als losse n u m m e r s v a n Holland. G e g e v e n s o v e r de ' p u b l i k a t i e s v a n de V e r e n i g i n g z i j n r e g e l m a t i g te v i n d e n i n de r u b r i e k V e r k r i j g b a a r v i a H o l l a n d a c h t e r i n het t i j d s c h r i f t . I S S N 0166-2511 © 1991 H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d . N i e t s u i t d e z e u i t g a v e m a g , o p w e l k e w i j z e d a n o o k , w o r d e n v e r m e n i g v u l d i g d e n / o f o p e n b a a r g e m a a k t z o n d e r v o o r a f g a a n d e schriftelijke t o e s t e m m i n g v a n de redactie.

J.W.J. Burgers, P.G.M. Diebeis, P. Knevel, J . C . M . Pennings

Woord vooraf

V o o r velen v a n ons moet kunst i n de eerste plaats een verrassend document humain zijn, een 'allerindividueelste expressie v a n de allerindividueelste emotie'. D e z e conceptie van 'kunst' is echter v a n betrekkelijk recente d a t u m en k a n d a n ook niet zonder meer teruggeprojecteerd worden op vroeger eeuwen. N i e t t e m i n w o r d e n 17e-eeuwse schilders als F r a n s H a l s en R e m brandt v a n R i j n of dichters als Joost v a n den V o n d e l nogal eens voorgesteld als g e n i e ë n die h u n tijd vooruit waren en slechts leefden voor de kunst. D a t is weinig aannemelijk, want zelfs kunstenaars k u n n e n niet los gezien w o r d e n van de samenleving w a a r i n zij functioneren. Beter is het d a a r o m oog te hebben voor de beperkingen die kunstenaars i n h u n handelen werden opgelegd. E é n van de meest i n het oog springende onderwerpen i n dit verband is wel de relatie tussen de kunstenaar en de afnemer van zijn werk. H e t maakt i m m e r s nogal wat uit of een kunstenaar zijn werk voor een anonieme m a r k t vervaardigde of i n opdracht. I n dit laatste geval werd, zeker i n een tijd w a a r i n romantische denkbeelden omtrent de spontane expressie van de persoonlijkheid n o g niet bestonden, van h e m verwacht dat hij z i c h naar de eisen van de opdrachtgever richtte. Welke r o l n u speelde kunstpatronage i n de Nederlandse G o u d e n Eeuw? Belangrijke mecenassen als de katholieke kerk, een vorstenhuis en invloedrijke edellieden ontbraken, zo wordt keer op keer i n overzichtswerken gesteld. Toch speelden opdrachten wel degelijk een r o l i n het H o l l a n d s e culturele leven v a n de 17e eeuw. E e n groot gedeelte van het oeuvre van Joost van den V o n d e l bestaat bijvoorbeeld uit gelegenheidsgedichten. E n voor schilders waren vaste opdrachtgevers belangrijker d a n vaak is gedacht, zoals uit enkele m o n o g r a f i e ë n over individuele schilders valt op te m a k e n . N i e t t e m i n is aan deze kant van het culturele leven van de R e p u b l i e k i n de G o u d e n E e u w n o g w e i n i g systematisch aandacht besteed. H e t leek de redactie van Holland d a n ook de moeite w a a r d eens uitvoeriger i n te gaan op kunst i n opdracht i n het 17e-eeuwse H o l l a n d . D a a r b i j heeft zij er naar gestreefd zoveel mogelijk disciplines aan het w o o r d te laten, want juist een onderwerp als kunstpatronage is bij uitstek geschikt o m historici, sociologen, kunsthistorici, literatuurwetenschappers en muziekwetenschappers met elkaar i n contact te brengen. I n het eerste artikel gaan M a r t e n J a n B o k en G a r y Schwartz voor het eerst systematisch n a welke maatschappelijke groeperingen i n de 17e eeuw n u eigenlijk fungeerden als opdrachtgevers van kunstschilders. Terwijl i n de meeste kunsthistorische studies het belang van de anonieme k u n s t m a r k t i n de R e p u b l i e k wordt beklemtoond, k o m e n zij tot de verrassende conclusie dat wellicht de helft van de enorme H o l l a n d s e schilderijenproduktie i n opdracht tot stand is gekomen. B r a m K e m p e r s gaat i n zijn artikel een stap verder. H i j brengt de opdrachtsituatie i n v e r b a n d met de i n h o u d v a n de schilderijen en levert zo een stimulerende bijdrage aan het i n m i d d e l s weer heftig opgelaaide debat over verborgen betekenissen i n de Nederlandse schilderkunst. Bekende 17e-eeuwse dichters dichtten geregeld op bestelling. E r zijn d u i z e n d e n huwelijks- graf-, lof-, felicitatie-, en andere gelegenheidsgedichten bewaard gebleven. Toch waren dat niet de enige v o r m e n van opdracht waarmee zij te m a k e n hadden. O o k het betaalde werk voor uitgevers was voor enkele schrijvers een dankbare b r o n van inkomsten en inspiratie, zoals M a r i j k e Spies aan de h a n d v a n drie case-studies laat zien. N a d a t een boek eenmaal was voltooid probeerden auteur o f drukker/uitgever geregeld door het o p n e m e n van - vaak 181

Woord vooraf

hoogdravende - opdrachten financiële steun bij een lokale of gewestelijke overheid te vergaren. In zijn artikel gaat P. Verkruysse uitvoerig in op de vele problemen die het onderzoek naar dit zogenaamde boekenmecenaat omgeven. De Amsterdamse Schouwburg verschafte werkgelegenheid aan vele kunstenaars: toneelschrijvers, acteurs en musici vonden hier emplooi. Doordat de winst van de Schouwburg ten goede kwam aan de verschillende godshuizen in de stad, werd van de regenten van de Schouwburg verwacht dat er inderdaad voldoende geld overbleef. Bij de planning van het toneelseizoen konden zij dus niet alleen uitgaan van artistieke criteria, maar moesten zij uiteindelijk financiële overwegingen de doorslag laten geven. In zijn rijk gedocumenteerde bijdrage laat R. Rasch zien tot wat voor problemen deze eigenaardige verstrengeling tussen kunst en liefdadigheid kon leiden. L. Grijp ten slotte laat aan de hand van de componist en luitspeler Nicolaes Vallet zien hoe musici het hoofd boven water probeerden te houden in het door Huygens als barbaars bestempelde muziekleven van de Republiek. Zijn carrière maakt in ieder geval duidelijk dat het mecenaat een ondergeschikte rol speelde in de muziekwereld. De redactie heeft niet de pretentie met dit themanummer een uitputtend overzich te geven van kunstpatronage in het 17e-eeuwse Holland. Zo moesten bijvoorbeeld de beeldhouwkunst en de toegepaste kunsten buiten beschouwing blijven. Niettemin is de redactie ervan overtuigd dat de hier gepresenteerde artikelen ieder op hun beurt een belangrijke stimulans kunnen zijn tot verder onderzoek.

182

Marten Jan Bok en Gary Schwartz

Schilderen in opdracht in Holland in de 17e eeuw I n zijn i n 1678 verschenen Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst beklaagt de schilder Sam u e l van Hoogstraeten z i c h erover, 'dat de konst, sedert de B e e l t s t o r m i n g i n de voorgaende eeuw, i n H o l l a n d [dan wel] niet geheel vernietigt is, [maar dat] ons [toch] de beste loopbaenen, naementlijk [die voor] de kerken, daer door geslooten zijn, en de meeste Schilders z i c h dieshalven tot geringe zaeken, jae zelfs tot beuzelingen te schilderen, geheelijk begeeven.' D e z e klacht is sedertdien talloze m a l e n herhaald en V a n Hoogstraetens stelling, dat de kerken i n de R e p u b l i e k geen opdrachten van betekenis aan kunstschilders gaven, is algemeen aanvaard. O o k zijn gevolgtrekking, dat het karakter v a n de Nederlandse schilderkunst daardoor mede is bepaald, ondervindt w e i n i g tegenspraak. Nederlandse 17e-eeuwse kunst krijgt m a a r al te vaak predikaten als calvinistisch, burgerlijk en zelfs kapitalistisch opgeplakt. Z i j zou zich hiermee onderscheiden van de katholieke en aristocratische kunst van bijvoorbeeld de Zuidelijke N e d e r l a n d e n . W a a r z i c h i n N e d e r l a n d allerlei kleine genres ontwikkelden z o u den R u b e n s en zijn navolgers i n A n t w e r p e n het ene magistrale altaarstuk n a het andere hebben geproduceerd. I n zijn uiterste consequentie leidde dit bij sommige kunsthistorici tot a l lerlei moeilijk bewijsbare beschouwingen over de Nederlandse volksaard en de unieke wijze waarop die zich i n de kunsten z o u uiten. Bijgevolg werd het werk van veel N o o r d - n e d e r l a n d se schilders die z i c h wel specialiseerden i n grote historiestukken met religieuze thematiek als 'on-nederlands' afgewezen. D i t overkwam ook de m a n i ë r i s t e n , de Nederlandse navolgers van Caravaggio, de classicisten, en de italianiserende landschapschilders. 1

I n de afgelopen decennia heeft z i c h een grote h e r w a a r d e r i n g voorgedaan v a n de voorheen als 'niet n a t i o n a a l ' afgedane stromingen en stijlen. Daarnaast valt een geleidelijke verschuiv i n g te constateren i n de belangstelling van kunsthistorici: van het schilderij als autonome artistieke creatie naar het voortbrengsel v a n een gecompliceerd cultureel proces i n een historische context. D e wisselwerking tussen schilder en maatschappij wordt hierdoor onderwerp van studie. E n i n die maatschappij h a d de kunstenaar i n de eerste plaats te m a k e n met de afnemer v a n zijn werk. M e n dient z i c h af te vragen of het verschil maakte o f die afnemer a n o n i e m was, of een specifieke opdrachtgever o f een de schilder bekende koper. I n de studie van de Italiaanse kunst vormt patronage al langer een belangrijk thema. D e verschijning van Painters andPatrons van F r a n c i s H a s k e l l (1963), dat i n g i n g op alle aspecten van de relatie tussen opdrachtgever en kunstenaar i n R o m e en V e n e t i ë i n de 17e en 18e eeuw, toonde aan hoe v r u c h t b a a r dergelijk onderzoek k a n z i j n . Desondanks ontmoette het werk v a n H a s k e l l kritiek v a n kunsthistorici die meenden dat zijn benadering afbreuk deed aan de 'hogere' waarden v a n de kunst, en aan de verworvenheden van de kunsthistorische wetenschap. I n N e d e r l a n d v o n d het werk van H a s k e l l tot n u toe w e i n i g weerklank. E e n synthetiserende studie over i n opdracht ontstane kunst ontbreekt hier. I n dit artikel w i l l e n wij op een rijtje zetten welke maatschappelijke groeperingen i n N e d e r l a n d i n de 17e eeuw als opdrachtgevers voor kunstschilders fungeerden, of z o u d e n hebben k u n n e n fungeren, en voor welke specifieke soorten kunstwerken elk van deze groeperingen belangstelling z o u k u n n e n heb2

1 2

S. van Hoogstraeten, Inleyding lot de hooge schoole der schilderkonst, enz. (Rotterdam 1678, repr. Utrecht 1969) 257. F. Haskell, Painters and Patrons: A Study in the Relations Between Italian Art and Society in the Age oj'the Baroque ( L o n d o n 1963).

183

Schilderen i n opdracht i n H o l l a n d i n de 17e eeuw

ben gehad. O n s uitgangspunt is overigens anders d a n dat v a n H a s k e l l : we besteden niet a l leen aandacht aan het 'hoge mecenaat', m a a r aan elke situatie w a a r i n een schilder i n opdracht werkte.

De anonieme markt Teneinde de betekenis v a n kunst-in-opdracht beter te doen u i t k o m e n is het noodzakelijk a l lereerst het functioneren v a n de anonieme m a r k t voor kunstwerken te schetsen, met de r o l die de kunstenaar daarop speelde. I n het gevestigde beeld was de 17e-eeuwse Nederlandse schilder een kleine neringdoende die weliswaar i n economisch opzicht was overgeleverd aan de l u i m e n v a n de m a r k t , m a a r die als creatieve kunstenaar een grote onafhankelijkheid bezat. D e o n t w i k k e l i n g v a n de kunst zag m e n als een a u t o n o o m proces dat het resultaat was v a n de artistieke wisselwerking tussen i n d i v i d u e l e kunstenaars.

3

W i j d v e r b r e i d is ook de opvatting dat de afnemer v a n kunstwerken i n N e d e r l a n d i n de 17e eeuw allereerst 'burger', d a n verzamelaar en uiteindelijk misschien liefhebber was, m a a r i n wezen toch vooral ondernemer, en speculant. D e z e opvatting gaat terug op een veel geciteerde dagboeknotitie van de E n g e l s m a n J o h n E v e l y n . D e z e was i n 1641 - n a a r gebleken is, ten onrechte - van m e n i n g dat Nederlanders van h o o g tot laag v o o r a l kunst kochten omdat er 4

i n de R e p u b l i e k te w e i n i g andere mogelijkheden bestonden o m geld te beleggen. I n deze optiek speelt het kwaliteitsoordeel van de koper een belangrijker r o l bij de aankoop van kunst d a n de persoonlijke o f institutionele b a n d e n tussen h e m en de schilder. V o o r a l i n de marxistische kunsthistorische literatuur is veel n a d r u k gelegd op de tegenstell i n g tussen de Italiaanse en V l a a m s e kunstmarkt aan de ene kant, en de Nederlandse aan de andere. Z o was A r n o l d H a u s e r van m e n i n g dat i n N e d e r l a n d officiële opdrachten, hoewel 5

niet volledig afwezig, v a n w e i n i g belang w a r e n . H e t ontbreken van overheidsinvloed op de kunstmarkt i n N e d e r l a n d leidde tot overproduktie en het ontstaan v a n een 'kunstenaarsproletariaat'. E n hoewel de i n d i v i d u e l e kunstenaar aanvankelijk n o g wel direct contact met zijn particuliere afnemers h a d gehad, vervreemdde hij i n de loop v a n de 17e eeuw van zijn p u bliek door de opkomst van de kunsthandel. J u i s t de meest oorspronkelijke talenten z o u d e n h i e r v a n het slachtoffer zijn geworden. D e vermeende tegenstelling tussen het functioneren v a n de Italiaanse en de Nederlandse kunstmarkt v i n d e n we ook terug i n Svetlana A l p e r s ' meest recente boek Rembrandt 's Enter6

prise. H i e r i n betoogt zij dat de betekenis van R e m b r a n d t voor een niet gering gedeelte moet worden gezocht i n het feit dat hij zich, o m artistieke redenen, v a n de opdrachtgevers afwendde en doelbewust de vrije m a r k t opzocht. A l p e r s voert voor deze stelling evenwel geen bewijzen aan. V o o r e m p i r i s c h onderbouwde gegevens k u n n e n we eigenlijk alleen terecht bij J . M . M o n tias. D e z e A m e r i k a a n s e econoom publiceerde i n 1987 een artikel dat hij begon met de provocerende zinsnede: ' T h e p r o d u c t i o n of art goods is like any other "industry," transforming 3 4 5 6

184

Deze opvatting werd nog onlangs zeer nadrukkelijk naar voren gebracht door Peter Hecht, De Hollandsefijnschilders: van Gerard Dou tot Adriaen van da Werff, cat. tent. Rijksmuseum A m s t e r d a m (Amsterdam 1989) 18-19. Evelyns opvattingen zijn weersproken door J . M . Montias, 'Socio-Economic Aspects of Netherlandish A r t from the Fifteenth to the Seventeenth Century: A Survey', The Art Bulletin 52 (1990) 358-373, 361-362. A . Hauser, The Social History of Art n (ed. N e w York, R a n d o m House, z.j.) 207-225. S. Alpers, Rembrandt 's Enterprise (Chicago 1988). In Nederlandse vertaling verschenen als De firma Rembrandt: schilder tussen handel en kunst (Amsterdam 1989).

Schilderen in opdracht in Holland in de 17e eeuw

Afb. 1. Salomon de Bray (1597-1664), De geboortedag van Frederik Hendrik, 1651. Grisaille, 103x255 cm. Den Haag, Mauritshuis. Geschilderd als bijschrift voor een allegorie in de Oranjezaal op de geboorte van Frederik Hendrik. De prijs werd op honderdvijftig gulden begroot door de mede-organisator van de opdracht, Jacob van Campen, evenals De Bray een Haarlemse schilder-architect. De Bray vervaardigde twee andere, grotere schilderijen in de Oranjezaal, die volgens Van Campen met vijfhonderd gulden elk betaald moesten worden. 7

labor, capital, land, and material imputs into one or more types of output.' In dit artikel poneert hij dat de ontwikkeling van individuele genres en specialismes (bijvoorbeeld het visstilleven of het kerkinterieur), en de opkomst van stijlen die zich kenmerken door een monochroom kleurgebruik en een 'losse toets' (Van Goyen, Heda, Hals, Rembrandt) vooral verklaard moeten worden uit de doelstelling van de kunstenaar om de produktiekosten te drukken. Hoewel hij met zeer overtuigende argumenten aankwam reageerden sommige kunsthistorici alsof Montias een daad van heiligschennis had gepleegd. De ontwikkeling van de kunst verloor in zijn visie immers zijn autonomie en werd een speelbal van economische processen. Evenals Hauser beklemtoont Montias in eerste instantie dat de rol van openbare opdrachten gering was. Ook hij ging uit van een 'open-markt model', waarin de krachten van vraag en aanbod heer en meester zijn. In 1988 echter publiceerde Montias gegevens waaruit bleek dat deze krachten gevoeliger waren voor lokale omstandigheden dan hij eerst had gedacht. Zijn onderzoek liet zien dat de particuliere collecties in een aantal Hollandse steden aanzienlijk meer werken bevatten van lokale kunstenaars dan op basis van de economische theorie zou mogen worden verwacht in een volkomen vrije markt. Ten dele lijkt dit het gevolg te zijn van de beperkende bepalingen die onder het gildesysteem werden opgelegd aan de import van produkten van buiten de stad. In zijn algemeenheid echter suggereert dit feit dat persoonlijke contacten tussen koper en kunstenaar belangrijker waren dan meestal wordt aangenomen. Dit sterkt ons vermoeden dat kunstaankopen in Nederland de kenmerken vertoonden van het particularisme dat wij ook uit zoveel andere aspecten van het cultureel en economisch leven in de Republiek kennen. Hierbij hoort een patronage-stelsel dat veel ve8

9

7 8

J . M . M o n t i a s , 'Cost and Value i n Seventeenth-Century D u t c h A r t ' , Art History 10 (1987) 455-466. J . M . M o n t i a s ; 'Art dealers i n the seventeenth-century Netherlands', Simiolus 18 (1988) 244-256. Alleen de A m sterdamse markt bleek relatief open te zijn, elders overheersen lokale meesters.

185


der reikt d a n alleen het 'hoge' mecenaat van vorsten en overheden. D e veronderstelling lijkt gewettigd dat v r a a g en aanbod opereerden binnen een netwerk dat sterk bepaald werd door zowel politieke en religieuze als door economische verhoudingen.

Opdrachten D e enige die heeft getracht de rol v a n verschillende opdrachtgevers als kerk, h o f en adel, overheid, regenten, schutters- en ambachtsgilden, en individuele burgers te belichten en sam e n te vatten is B o b H a a k .

1 0

H i j wijdt er echter niet meer d a n een i n l e i d e n d hoofdstuk aan

i n een voor het overige zeer uitgebreid overzicht van de artistieke o n t w i k k e l i n g van de N e derlandse schilderkunst. I n dat overzicht worden w e i n i g consequenties getrokken uit de i n leiding. D e resultaten van allerlei detailonderzoek, merendeels gepubliceerd sinds de verschijning van H a a k s boek i n 1984, z o u d e n een integratie van beide aspecten v a n de kunstgeschiedenis i n m i d d e l s echter zonder meer rechtvaardigen. V o o r a l s n o g blijken synthetische studies, zoals die v a n H a a k , de traditionele opvattingen te weerspiegelen. Z i j kennen de artistieke o n t w i k k e l i n g v a n de kunst een grote mate v a n autonomie toe. N i e t alleen is er geen overzicht van de geschiedenis van het mecenaat i n de Nederlandse schilderkunst, ook een overzicht v a n de relevante literatuur ontbreekt. B i n n e n het bestek v a n dit artikel k u n n e n ook wij de stand van zaken niet anders d a n i n vogelvlucht beschouwen. In m o n o g r a f i e ë n over i n d i v i d u e l e kunstschilders wordt doorgaans vrij veel aandacht besteed aan de relatie tussen kunstenaar en opdrachtgever. I n dit opzicht toonden recente m o n o g r a f i e ë n over F e r d i n a n d B o l , R e m b r a n d t van R i j n , Johannes V e r m e e r en A d r i a e n v a n der Werff aan hoezeer die relatie voor deze kunstenaars v a n belang w a s .

11

M o n t i a s , die we

hierboven al noemden, ontdekte bij zijn onderzoek naar V e r m e e r bijvoorbeeld dat deze k u n stenaar een beschermer h a d die ongeveer de helft v a n zijn hele oeuvre a f n a m .

12

I n het hiernavolgende zullen wij de verschillende opdrachtgevers die op de m a r k t opereerden een voor een de revue laten passeren. We beginnen aan de bovenkant van de markt, bij de opdrachtgevers met de grootste b u i d e l en het grootste prestige, o m uiteindelijk af te dalen naar kunsthandelaren die w e i n i g getalenteerde schilders k o p i e ë n en 'dozijnwerk' lieten m a k e n .

De bovenkant van de markt O v e r het mecenaat van de Oranje's is altijd enigszins schamper geoordeeld. I n vergelijking met de vooraanstaande Europese vorstenhuizen z o u d e n de stadhouders w e i n i g belangstel9

De schilder Pieter Saenredam bleek zich i n de details van zijn werk vaak te richten op de interesse van een specifieke doelgroep. G . Schwartz en M . J . Bok, Pieter Saenredam (1597-1665): de schilder in zijn tijd (Maarssen/'s-Gravenhage 1989). Het probleem van de eventuele invloed van het particularisme op de schilderkunst werd ter sprake gebracht door E . O . G . H a i t s m a M u i i e r , 'Kunsthistorici en de geschiedenis: E e n verslag van enkele ontwikkelingen', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 101 (1986) 202-214, 214.

10 B . H a a k , Hollandse schilders in de Gouden Eeuw (z.p. 1984) 36-60. 11 A . Blankert, Ferdinand Bol (1616-1680): Rembrandts pupil (Doornspijk 1982); G . Schwartz, Rembrandt: zijn leven, zijn schilderijen (Maarssen 1984); J . M . M o n t i a s , Vermeer and his Milieu: A Web of Social Hislory (Princeton 1989); B. Gaehtgens, Adriaen van der Werff, 1659-1722 ( M ü n c h e n 1987). Voor de kijk van een historicus op het historisch element i n recente k u n s t e n a a r s m o n o g r a f i ë n , zie H a i t s m a M u i i e r , 'Kunsthistorici en de geschiedenis'. 12 Montias, Vermeer and his Milieu, 246-262. 186


Afb. 2. Susanna van Steenwijk-Gaspoel (geboorte-en sterfjaar onbekend), Gezicht op de Lakenhal, Leiden, 1642. Doek, 97x119 cm. Leiden, Stedelijk Museum De Lakenhal. De schilderes, vrouw van de schilder-architect Hendrick van Steenwijk de Jonge, kreeg van de burgemeesters van Leiden zeshonderd gulden betaald voor dit schilderij, dat hoogstwaarschijnlijk in opdracht is vervaardigd. M . L . Wurfbain heeft gesuggereerd dat 'het schilderij een soort ontwerp was voor de galerijen en voorplein, die in 1642 werden aangelegd om te dienen als een beurs voor de lakenhandelaren' (cat. Lakenhal 1983, 321-22).

ling voor de kunsten hebben gehad. De publikatie van de bewaard gebleven inventarissen van de verblijven van de Oranjes door Drossaers en Lunsingh Scheurleer heeft echter duidelijk gemaakt dat vooral na de dood van de ijzervreter Maurits op niet geringe schaal opdrachten werden verleend aan zowel Nederlandse als buitenlandse kunstenaars. Het uitblijven van een synthetisch en vergelijkend onderzoek naar dit zo essentiële onderwerp, vijftienjaar na het verschijnen van deze bronnenpublikatie, geeft aan hoezeer de studie van het verschijnsel patronage in de Nederlandse kunstgeschiedenis is verwaarloosd. Hoewel opdrachten van de Staten-Generaal, de Staten van Holland, de admiraliteiten en de verschillende kamers der V O C en W I C incidenteel lijken te zijn geweest, is het niet uitgesloten dat ook dit beeld bijgesteld zal moeten worden op basis van nader bronnenonderzoek. Zeker is dat een instelling als het Hoogheemraadschap van Rijnland meer dan incidenteel aandacht schonk aan de uitbreiding, deels door opdrachten, van zijn kunstbezit. Van een aantal stadsbesturen weten we dat zij actief kunst aankochten. Het meest uitgespro13

14

15

13 S.W.A. Drossaers en T h . H . L u n s i n g h Scheurleer, Inventarissen van de inboedels in de verblijven van de Oranjes en daarmede gelijk te stellen stukken, 1567-1795, 3 dln. (Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie, nrs. 147-149, 's-Gravenhage 1974-1976). 14 Voor een summiere indruk van de materie, zie: C . W . Fock, ' T h e Princes of Orange as Patrons of A r t i n the Seventeenth Century', Apollo (1979) 466-475. 15 S. B. van Raay, W. P. Spies en R . van Soest, 'Tot hun Contentementgemaeckt': het kunstbezit van het Hoogheemraadschap van Rijnland (Amsterdam 1987).

187


ken voorbeeld hiervan is H a a r l e m . H i e r werd het P r i n s e n h o f verfraaid met schilderijen uit o u d stedelijk bezit, aangevuld met speciaal voor dat doel gekochte en bestelde schilderijen v a n plaatselijke meesters.

16

E n al v i n d e n wij geen vergelijkbaar 'kunstbeleid' i n die v o r m

terug i n andere steden, toch waren de stadsbesturen v a n L e i d e n en A m s t e r d a m belangrijke opdrachtgevers voor een kleine k r i n g van vooraanstaande meesters. D e belangrijkste i m p u l sen voor grote bestedingen aan schilderijen v o r m d e n meestal de oplevering v a n een n i e u w stadhuis of het opkalefateren van een oud, o f een plechtige i n t o c h t .

17

W a t de opdrachten van lagere stedelijke instellingen betreft, beschikken wij sinds kort over de catalogus Schutters in Holland: kracht en zenuwen van de stad. Ter gelegenheid van een i n 1988 i n H a a r l e m gehouden tentoonstelling werd i n dit kloeke boek samengevat wat tot op heden bekend is geworden over de schutterijen als opdrachtgevers aan k u n s t s c h i l d e r s .

18

V a n alle ooit vervaardigde schuttersstukken zijn er n u n o g 125 over. E k k a r t heeft aannemelijk gemaakt dat het aantal verloren gegane stukken zeker eens zo groot moet z i j n .

1 9

Hetzelf-

de geldt voor de regentenportretten i n gasthuizen, hofjes en andere instellingen v a n weldadigheid, alsmede voor de portretten van bestuurscolleges v a n onder meer de gilden. O o k hiervan is m a a r een deel bewaard gebleven. H e t totale aantal i n de 17e eeuw bestelde corporatiestukken (schuttersstukken en regentenportretten) werd door E k k a r t onlangs geschat op 20

500 tot 1000. D i t m a g op het eerste gezicht vrij w e i n i g lijken, m a a r gezien de hoeveelheid arbeid die i n dergelijke grote schilderijen moest w o r d e n g e ï n v e s t e e r d , en gezien de b e l o n i n g die daar tegenover stond, was dit toch geen te verwaarlozen marktsegment. D e kunstenaars die opdrachten voor dit marktsegment vervulden moeten wij voor een belangrijk deel zoeken onder lokale beroemdheden. H e t waren deze kunstenaars die door de plaatselijke overheden werden aangezocht voor de decoratie van openbare gebouwen en voor levering v a n werk dat door dezelfde overheden werd 'vereerd' (geschonken) aan vooraanstaande gasten. H e t spreekt voor zich dat nauwe relaties met machtige regenten de verw e r v i n g v a n dergelijke opdrachten k o n bevorderen. D a t dergelijke relaties bestonden is uit recent onderzoek duidelijk g e w o r d e n .

21

S o m m i g e kunstenaars wisten op eigen kracht door

te d r i n g e n tot de regentenstand. A n d e r e n m a a k t e n d o o r a f s t a m m i n g o f huwelijk reeds deel uit van de maatschappelijke elite. H e t traditionele beeld van de kunstenaar als eenvoudig a m b a c h t s m a n verdient d a a r o m i n m i d d e l s ook de nodige nuancering. D e calvinistische opvattingen over de i n r i c h t i n g v a n kerken verdroeg zich, i n n a v o l g i n g van het bijbelse gebod (Deut. 5:8), niet met het aanbrengen van afbeeldingen die door de gelovigen zouden k u n n e n worden 'aanbeden'. D a a r o m werden n a de reformatie beelden en altaarstukken uit de kerken verwijderd. D e opdrachten die schilders i n de 17e eeuw van de hervormde gemeenten kregen beperkten z i c h tot gebodenborden en dergelijke. Toch waren geschilderde afbeeldingen niet geheel afwezig. Formeel waren de kerkgebouwen eigen16 P. Biesboer, Schilderijen voor het stadhuis Haarlem: 16e en 17e eeuw, kunstopdrachten ter verfraaiing ( H a a r l e m 1983). 17 G r a a g verwezen wij hier naar het node gemiste overzicht van kunstopdrachten i n verband met de bouw van het Amsterdamse stadhuis. E e n indruk van de rol van schilderkunst i n triomfalia kan worden verkregen uit D. P. Snoep, Praal en propaganda: triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16de en 17de eeuw (Alphen aan den R i j n 1975). 18 M . Carasso-Kok en J . Levy-van H a l m (ed.), Schutters in Holland: kracht en zenuwen van de stad, cat. tent. Frans H a l s m u s e u m ( H a a r l e m 1988). 19 R . E . O . Ekkart, ' D e schuttersstukken buiten Amsterdam en Haarlem', Schutters in Holland, 124-139. 20 Waarschijnlijk dichter bij de 500 dan bij de 1000. R . E . O . Ekkart op een lezing voor de vrienden van het C o u r tauld Institute i n L o n d e n i n januari 1990. W i j willen hem hier danken voor zijn vriendelijke mededeling. 21 M . J . Bok, ' " N u l l a dies sine linie." De opleiding van schilders i n Utrecht i n de eerste helft van de zeventiende eeuw', De Zeventiende Eeuw 6 (1990) 58-68, 64-65. 188


Afb. 3. Onbekende schilder, Officieren van de Sint-Jorisschutterij te Rotterdam, 1604. Doek, 146x300 cm. Rotterdam, Rotterdams Historisch Museum. 'Dit schilderij is het enige bewaard gebleven Rotterdamse schuttersstuk. Volgens oude inventarissen zijn er in Rotterdam zeventien geweest' (Schutters in Holland, 125). Hoewel het overlevingspercentage in andere plaatsen aantoonbaar hoger ligt, geeft dit cijfer een indruk van de enorme verliezen, zelfs onder de meest opvallende kunstprodukten uit de Republiek.

dom van de stedelijke overheden en in een aantal gevallen lieten deze in de loop van de eeuw door kunstschilders orgeldeuren decoreren. Zo werden de deuren van het orgel in de Grote Kerk in Alkmaar in 1643 en 1644 beschilderd door Caesar van Everdingen, waarvoor deze in totaal 2150 gulden kreeg uitbetaald. Hij had 547 dagen aan het werk besteed. Particulieren bestelden wapenborden voor boven de graven van overleden verwanten. In de loop van de eeuw zouden de kerken in veel steden en dorpen een steeds groter aantal van deze borden gaan bevatten. A l bij al bleef de betekenis van de officiële kerk als opdrachtgever echter gering, zeker in vergelijking met wat de katholieke kerk vóór de Reformatie had betekend. 22

Samuel van Hoogstraeten mag dan wel geklaagd hebben dat voor zijn kunstbroeders de kerken geen carrièremogelijkheden meer boden, maar was die katholieke kerk dan echt helemaal afwezig? Nee, dat was zij niet. Waarschijnlijk zullen we onze waardering van deze kerk als opdrachtgever zelfs aanzienlijk moeten bijstellen. Het aantal priesters in de Hollandse Zending groeide van 220 in 1616 tot ongeveer 600 in 165 6. Deze priesters bedienden de katholieke gelovigen in kapellen bij particulieren thuis en in van buiten weinig opvallende kerkgebouwen die later bekend zijn geworden als schuilkerken. De door de overheid aan de katholieken opgelegde beperkingen werden geleidelijk aan minder streng nageleefd en vanaf het midden van de jaren 1620 ging men er op steeds grotere schaal toe over de kerkgebouwen met grote altaarstukken te verfraaien. Alleen al in Amsterdam waren in 1656 62 katholieke 'vergaderplaatsen [...] die zij selfs kercken noemen, verciert met altaren en alderlay paepsche ornamenten.' In de schuilkerk Ons Lieve Heer op Zolder in Amsterdam, die tot op de dag 23

24

22 H a a k , Hollandse schilders, 36. 23 M . G . Spiertz, 'Godsdienstig leven van de Katholieken i n de 17de eeuw', Algemene geschiedenis der Nederlanden v m (Haarlem 1979) 344-357, 348. 24 Geciteerd uit A . Blankert, 'Schilderijen', Kunstbezit Parkstraatkerk, cat. tent. Haags Gemeentemuseum ('s-Gravenhage 1978) 5.

189


van vandaag zijn 17e-eeuwse inrichting heeft bewaard, bevindt zich een zogeheten wisselaltaar, dat het mogelijk maakte meerdere altaarstukken te gebruiken al naar gelang de liturgie vereiste. Ook elders waren dergelijke altaren met wisselschilderijen in gebruik. Albert Blankert heeft gesteld dat al in de eerste helft van de 17e eeuw 'een typisch Nederlandse religieuze schilderkunst floreerde.' Het aantal huis- en schuilkerken moet alleen al in Holland in de honderden zijn gelopen, het aantal geproduceerde altaarstukken in de duizenden. Helaas is de inventaris van het grootste deel van deze kerken en kapellen verspreid geraakt of anderszins verloren gegaan. De weinige kerken die hun oorspronkelijke inrichting bewaard hebben laten echter zien hoe belangrijk de opdrachten van katholieke kerken voor veel kunstschilders moeten zijn geweest. De beschikbare informatie geeft overigens aanleiding om te veronderstellen dat deze opdrachten voornamelijk aan katholieke kunstenaars werden gegund. Bij elkaar opgeteld vormden de opdrachten van overheden en semi-publieke instellingen een constante factor in de vraag naar schilderijen in Holland tijdens de 17e eeuw. In bepaalde periodes, zoals tijdens de bouw van een stadhouderlijk verblijf of een belangrijk stadhuis, kon het niet anders dan dat veel kunstenaars gespitst waren op het verkrijgen en uitvoeren van opdrachten. Jacob van Campen schatte de kosten van de decoratie van de Oranjezaal in het Huis ten Bosch in 1649 op bijna 25.000 gulden. De betekenis van een opdracht voor een dergelijk project lag, behalve in de hoge beloning, in het prestige dat daarmee gepaard gingOpdrachten van particulieren werden over het algemeen minder goed betaald, terwijl de artistieke resultaten voor de buitenwereld minder zichtbaar waren. Toch mogen de collecties van een klein aantal vooraanstaande particulieren in dit verband worden beschouwd als overgangsgebied tussen de openbare- en de privé-sfeer. Dit geldt bijvoorbeeld voor die van de Amsterdamse burgemeester Joan Huydecoper en de koopmansfamilie Trip. De door hen gebouwde Amsterdamse stadspaleizen (Huydecopers huis aan de Singel greep, evenals Frederik Hendriks Huis Ter Nieuburg, terug op het Palais du Luxembourg van Maria de Medici) werden deels versierd met in opdracht gemaakte schilderijen. Hun gedrag werd nagebootst door mindere goden onder de regenten van Amsterdam en de andere steden van Holland. Na het midden van de 17e eeuw ging deze groep een markt vormen voor de grote plafond- en kamerschilderingen die toen in de mode kwamen. Omdat deze alle op maat gemaakt moesten worden was een nauwe samenwerking tussen opdrachtgever en kunstenaar hier onvermijdelijk. Zeer veel van deze schilderingen zijn inmiddels verloren gegaan, maar het staat buiten kijf dat veel schilders hierin een broodwinning hebben gevonden. 25

26

27

28

29

30

31

25 Zie voor dit verschijnsel de inleiding van P. Dirkse i n P. Dirkse red., Kunst uit oud-katholieke kerken, cat. tent. Rijksmuseum Het Catharijneconvent (Utrecht 1989) 11-15. 26 Blankert, 'Schilderijen', 6. 27 Zie hiervoor bijvoorbeeld X . van Eek, ' " H a a r uitstekend huis, en hoge kerke." Enkele gegevens over de bouw, inrichting een aankleding van schuilkerken der j e z u ï e t e n i n G o u d a en andere Noordnederlandse steden', P. Dirkse en A . Haverkamp (red.), Jezuïeten in Nederland, cat. tent. Rijksmuseum H e t Catharijneconvent (Utrecht 1991) 41-52. 28 E e n i n het oog springend voorbeeld is Pieter de Grebber. Zie P. Dirkse, 'Pieter de Grebber: Haarlems schilder tussen begijnen, kloppen en pastoors', Jaarboek Haerlem (1978) 109-27. 29 P . T . A . Swillens, Jacob van Campen: schilder en bouwmeester 1595-1657 (Assen 1961) 175. 30 Voor Huydecoper, zie K . Ottenheym, Philips Vingboons (1607-1678): architect (Zutphen 1989) 34-47. D e opdrachten van de Trippen worden behandeld i n verschillende hoofdstukken van R . Meischke en H . E . Reeser (red.), Het Trippenhuis te Amsterdam (Amsterdam enz. 1983). 31 D.P. Snoep, ' G e r a r d Lairesse als plafond- en kamerschilder', Bulletin van het Rijksmuseum 19 (1971) 91-116. 190


Afb. 4. Pieter Fransz. de Grebber (ca. 16001652/53), De Kruisafneming, 1633. Doek, 232x193 cm. Amsterdam, Rijksmuseum. Afkomstig 'uit de katholieke kerk te Enkhuizen, waar de zwager van de schilder priester was' (tent. cat. God en de goden, Amsterdam: Rijksmuseum en 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1981, 194).

D e schilders die i n hoofdzaak werkten i n opdracht v a n hoven, overheden en zeer vermogende particulieren waren gearriveerde kunstenaars als A b r a h a m Bloemaert, G e r a r d D o u , G e r a r d van H o n t h o r s t , Govert F l i n c k en A d r i a e n van der Werff. D e z e meesters hadden een grote reputatie en werkten waarschijnlijk bij voorkeur op bestelling. Kunstenaars uit deze categorie beperkten h u n afzetgebied niet tot H o l l a n d (en U t r e c h t ) alleen, m a a r leverden eveneens aan buitenlandse vorsten en verzamelaars. I n d i e n h u n specialisme daarvoor i n a a n m e r k i n g k w a m werden juist zij betrokken bij de belangrijkste decoratieprojecten v a n vorsten en overheden. O m aan de v r a a g te k u n n e n voldoen exploiteerden zij soms zeer grote werkplaatsen. Z o z o u G e r a r d v a n H o n t h o r s t , die ateliers i n U t r e c h t en D e n H a a g heeft gehad, r o n d 1625 ongeveer 25 leerlingen i n dienst hebben gehad. Z i j n o n d e r n e m i n g behoorde daarmee naar de maatstaven v a n die tijd tot het grootbedrijf.

Portretopdrachten H o e groot het aantal officiële opdrachten ook m a g zijn geweest, het w e r d ver i n de schaduw gesteld door het overweldigend grote aantal opdrachten van particulieren, en wel i n de v o r m van portretopdrachten. N a g e n o e g de hele portretkunst bestaat uit kunst i n opdracht. I n de almaar uitdijende literatuur over de H o l l a n d s e portretkunst staat echter steeds de kunstenaar of de persoon van de geportretteerde centraal. I n het laatste Leids Kunsthistorisch Jaarboek, dat geheel aan portretkunst is gewijd, treft m e n bijvoorbeeld geen enkele bijdrage aan w a a r i n wordt geprobeerd de betekenis v a n de portretkunst op een meer kwantitatieve m a nier te b e n a d e r e n .

32

32 H . Blasse-Hegeman e.a. (red.), Nederlandse bijdragen over de portretkunst in de Nederlanden: portretten uit de zestiende zeventiende en achttiende eeuw, Leids Kunsthistorisch Jaarboek 8 (1989, 's-Gravenhage 1990).

191


Nagenoeg ieder portret ontstond uit een intensief contact tussen kunstenaar en opdrachtgever, waarbij de laatste over het algemeen het initiatief nam. Het aantal kunstenaars dat 'on spec' (op goed geluk) portretten maakte moet beperkt zijn gebleven tot hen die voor het grote publiek portretjes van de prins, van populaire predikanten, veldheren of buitenlandse vorsten produceerden. Een indruk van de omvang van de markt voor portretten krijgen we uit cijfers die Montias publiceerde voor Delft en Amsterdam. Van alle schilderijen die hij in Delft aantrof in de periode tussen 1610 en 1679 bestond bijna 16,5% uit portretten. In Amsterdam daalde het percentage portretten in boedelinventarissen van 28,2% in de jaren 1620, via 19% in de jaren 1630, tot uiteindelijk 12,8% in de jaren 1660. Fock trof in Leidse boedelinventarissen eveneens grote aantallen portretten aan. In het eerste kwart van de 17e eeuw bestond zelfs ongeveer een derde van de schilderijen in de inventarissen in haar steekproef uit portretten. N a 1640 kwamen de Leidse percentages in dezelfde orde van grootte als de Delftse. Over de hele eeuw gerekend bestond in Leiden ruim 20% van de schilderijen uit portretten. 33

34

35

O m ons een voorstelling te kunnen maken van de portretproduktie in de 17e eeuw is het van belang eerst vast te stellen hoe groot de totale produktie van schilderijen was. A. M . van der Woude heeft als eerste een poging gedaan om te komen tot schattingen van het totale aantal in de provincie Holland geproduceerde schilderijen in de 17e eeuw. Hij kwam uit op een getal tussen de 5 en de 5,5 miljoen. Langs een andere weg kwam Montias onlangs uit op getallen in dezelfde orde van grootte. Het voornaamste bezwaar dat tegen deze berekeningen valt aan te voeren is dat zij geheel zijn gebaseerd op tellingen van schilderijen die werden aangetroffen in particuliere boedelinventarissen. Hierin staan zij over het algemeen gerangschikt onder de roerende goederen. Schilderijen die werden vervaardigd voor niet-particulieren, evenals nagelvaste schilderingen, uithangborden en allerlei andere vormen van utiliteits-schilderwerk vindt men in boedelinventarissen niet terug. Toch maakten deze, naar wij hier willen betogen, een niet onaanzienlijk deel van de produktie uit. Deze methodische bezwaren maken het moeilijk om een betrouwbare schatting te maken van de betekenis van portretten voor de totale produktie aan schilderwerk in het algemeen. De berekeningen van Van der Woude en Montias zijn echter wel bruikbaar wanneer we de totale produktie van portretten willen schatten. Portretten behoren immers nagenoeg altijd tot de roerende goederen. Dit zou betekenen dat het aantal in Holland geproduceerde portretten in de 17e eeuw ruwweg geschat mag worden op tussen de 750.000 en de 1.100.000. In Leiden stelde slechts ongeveer 20% van de portretten bekende publieke personen voor, 36

37

38

33 J . M . Montias, Artists and Artisans in Delft: A Socio-Economie Study of the Seventeenth Century (Princeton 1982) 242. 34 J. M . Montias, 'A Random Sample of Amsterdam Inventories', voordracht gehouden op het symposium 'Boedelinventarissen als bron voor kunsthistorisch onderzoek', Amsterdam 23 maart 1991. 35 C.W. Fock, 'Kunstbezit in Leiden in de 17de eeuw', Th. H . Lunsingh Scheurleer, C.W. Fock en A J . van Dissel, Het Rapenburg, geschiedenis van een Leidse gracht v (Leiden 1990) 1-36, 19. 36 A. M . van der Woude, 'De schilderijenproduktie in Holland tijdens de Republiek. Een poging tot kwantificatie', in: J.C. Dagevos e.a. (red.), Kunst-zaken: particulier initiatief en overheidsbeleid in de wereld van de beeldende kunst (Kampen 1991), 18-50, 286-297. 37 J . M . Montias, 'Socio-Economic Aspects of Netherlandish Art', 373. Later verder uitgewerkt in J . M . Montias, 'Estimates of the number of Dutch master-painters, their earnings and their output in 1650', in: De werkelijkheid achter vernis: zeventiende-eeuwse schilderkunst, Leidschrift 6, nr. 3 (1990) 59-74. De schatting van Montias betreft de produktie in de gehele Republiek. De cijfers van Van der Woude en Montias zijn dus niet geheel vergelijkbaar, maar het was beide geleerden in eerste instantie te doen om het vaststellen van een orde van grootte. 38 Jaap van der Veen heeft onlangs methodische bezwaren geuit tegen met name Montias' berekeningen. Hij deed dit op het symposium 'Boedelinventarissen als bron voor kunsthistorisch onderzoek', Amsterdam 23 maart

192


39

de rest bestond voornamelijk uit portretten van familieleden. De kunstenaars die de originelen maakten van deze portretten waren meestal specialisten die de meer koopkrachtige sectoren van de markt bedienden. Zij behoorden tot de economische bovenlaag van de kunstenaars. De anonieme makers van de talrijke kopieën moeten we echter elders zoeken.

De onderkant van de markt

Hen vinden wij onder de laagste en misschien wel de grootste groep van schilders die in opdracht werkte. Het betreft de personen die in contemporaine documenten voorkomen met de beroepsaanduiding '(kunst-)schilder', maar van wie ons nu veelal geen gesigneerd werk meer bekend is. Het waren in de eerste plaats de leerlingen en knechts van de gevestigde meesters. Uit deze groep werden de werknemers gerecruteerd die grote ateliers als dat van Gerard van Honthorst bemanden. In de tweede plaats omvat deze groep anoniemen de leveranciers van kopieën en dozijnwerk voor de grote kunsthandelaren. In de inventaris van de in 1608 in Antwerpen overleden kunsthandelaar Hans de Morin vinden we een lijst van schilderijen 'bevonden ten huyse van diversche schilders omme te doen copieren.' In Holland is de kopieerpraktijk niet anders geweest dan in Brabant. In inventarissen van Hollandse kunsthandelaren worden van schilders die tegenwoordig volstrekt onbekend zijn soms tientallen schilderijen genoemd. We mogen veronderstellen dat hun werk al in de 17e eeuw onder de naam van ons nu nog wel bekende kunstenaars is verkocht, of als naamloze kopie. Dat de tijdgenoot zich zeer wel bewust was van de grote afhankelijkheid waarin jonge en minvermogende kunstenaars zich bevonden ten opzichte van meesters en kunsthandelaren blijkt uit het feit dat men de relatie aanduidde als 'slavernij' of 'op de galey schilderen.' Wij oordelen zeer mild indien we veronderstellen dat de helft van de nu nog bestaande 17e-eeuwse Hollandse schilderijen uit kopieën bestaat. Wanneer we stellen dat weer de helft van al die kopieën in opdracht werd gemaakt, dan zou hieruit de conclusie voortvloeien dat tenminste een kwart van de overgebleven schilderijen, zowel portretten als niet-portretten, oorspronkelijk tot stand is gekomen als gevolg van een kopieer-opdracht. Wij moeten daarnaast in aanmerking nemen dat de overlevingsratio voor kopieën kleiner is dan die der originelen. Doorgaans waren zij van mindere kwaliteit en waarde en bestond er bijgevolg minder aanleiding om ze met zorg te bewaren. Het valt daarom niet uit te sluiten dat het merendeel van de totale schilderijenproduktie in Holland in de 17e eeuw in opdracht werd uitgevoerd. 40

41

42

43

39 In Leidse collecties bleek ongeveer 20% van de portretten i n deze categorie te kunnen worden ondergebracht. Fock, 'Kunstbezit i n Leiden', 18. 40 A m s t e r d a m , Nederlands Economisch-Historisch Archief, handschriftencollectie, voorlopig inventarisnummer 3888, fol. 15M6, 13 mei 1608. M e t dank aan K i t t y K i l i a n die ons op deze inventaris opmerkzaam maakte. 41 Zie hiervoor S. A . C . D u d o k van Heel, ' H e t "Schilderhuis" van Govert Flinck en de kunsthandel van U y l e n burgh aan de Lauriergracht te Amsterdam', Jaarboek Amstelodamum 74 (1982) 70-90. 42 Montias, 'Art Dealers', 250-251. 43 Citaten ontleend aan: A . H o u b r a k e n , De groote schouburgh der Nederlantsche konstschilders en schilderessen, 3 dln. (eerste druk A m s t e r d a m 1718-1721; citaten uit de herdruk van de editie verschenen te 's-Gravenhage 1753, repr. A m s t e r d a m 1976) 322; H . Floerke, Studiën zur Niederlandischen Kunst- und Kulturgeschichte: Die Formen des Kunsthandels, das Atelier und die Sammler in den Niederlanden von 15-18 Jahrhundert ( M ü n c h e n 1905, repr. Soest 1972) 96. Zie voor het verschijnsel ook Montias, 'Art Dealers', 245-246.

193


Afb.

5.

Onbekende

kopiist naar

Rembrandt

v a n R i j n (1606-1669), Portret van Herman Doomer, w a a r s c h i j n l i j k 1678 o f k o r t d a a r n a . D o e k , 6 6 x 5 7 cm. Braunschweig,

Herzog-Anton-Ulrich-Mu-

seum. H e t o r i g i n e e l , u i t 1640, w e r d d o o r de w e d u w e v a n de g e p o r t r e t t e e r d e , B a e r t j e n M a r t e n s , s a m e n met een portret v a n haarzelf, aan h a a r z o o n L a m b e r t D o o m e r gelegateerd. D a a r b i j s t i p u l e e r d e z i j dat L a m b e r t k o p i e ë n moest l a t e n m a k e n , o p z i j n k o s t e n , v o o r h a a r v i j f a n d e r e k i n d e r e n . B i j het o v e r l i j d e n v a n B a e r t j e n i n 1678 l e e f d e n n o g m a a r drie

dochters

en

Lambert.

Het

schilderij i n

B r a u n s c h w e i g is w a a r s c h i j n l i j k een v a n de k o p i e ë n d i e h i j t o e n heeft l a t e n m a k e n . ( W . L . S t r a u s s e n M . v a n d e r M e u l e n , The Rembrandt documents, N e w Y o r k 1979, 579.)

Samenvatting en conclusies

Uit het hierboven geschetste beeld komt naar voren dat verschillende delen van de kunstproduktie in Holland in veel grotere mate dan men zich tot nu toe realiseerde tot stand kwamen in een opdrachtsituatie. Het meest kenmerkende deel is zonder enige twijfel dat van de portretkunst. Dit maakte vermoedelijk 15 tot 20% van de totale produktie uit. Daarnaast werden grote aantallen schilderijen besteld door vorstelijke opdrachtgevers, de StatenGeneraal, de admiraliteitscolleges, de provinciale staten, de waterschappen, de stadsregeringen en de stedelijke corporaties. Hieronder valt een niet onaanzienlijk percentage van alle grote historiestukken met een niet-religieuze thematiek en een kleiner deel van de grote historiestukken met een religieuze voorstelling. Van deze laatste categorie moet echter weer een vrij groot deel zijn gegaan naar met name katholieke opdrachtgevers, zowel uit de clerus als uit de massa der leken. Vervolgens werden bijna alle grootschalige decoratieprojecten in opdracht uitgevoerd. Tenslotte werd een onbepaald, maar waarschijnlijk hoog percentage van alle kopieën vervaardigd in opdracht van kunsthandelaren en van schilders die een groot atelier uitbaatten. De kunstenaars die in hoofdzaak wel direct voor de anonieme markt werkten, behoorden niet tot de schilderkundige elite die zich richtte op de bovenkant van de markt en evenmin tot de onderkant daarvan (de 'galeislaven'). Onder hen vinden wij de specialisten in de typisch Hollandse genres als het stilleven, het landschap en de genreschilderkunst. In zoverre doet ons model dus recht aan het stereotiepe beeld van de Hollandse kunstenaar. Het model doet ook recht aan de zich onder historici ontwikkelende notie van een zeer statusbewuste Hollandse regentenstand. Het veronderstelt immers een nauwe relatie tussen de maatschappelijke elite en de in opdracht van die groep werkende schilderkundige elite, die ook voor hoven en adel werkte. 194


En tenslotte doet het model recht aan twee aspecten van de resultaten van het kunsthistorisch archiefonderzoek dat in de laatste jaren is verricht. Het stelt ons in staat te verklaren waarom zoveel van de personen die in contemporaine documenten voorkomen met de beroepsaanduiding '(kunst-)schilder' ons nu niet meer met gesigneerd werk bekend zijn. E n het helpt ons beter te begrijpen hoe de Hollandse schilders in staat waren een produktie te realiseren die elke kunsthistoricus lange tijd voor onmogelijk hield. Van der Woude heeft de jaarlijkse produktie van schilderijen in Holland tussen ca. 1625 en 1700 op 50.000 geschat en Montias kwam voor de hele Republiek op 63.000 tot 70.000. Wanneer men er van uit gaat dat toekomstig onderzoek deze hypotheses intact laat, dan is het moeilijk te aanvaarden dat zulke grote aantallen schilderijen geheel voor eigen risico werden vervaardigd door kleine zelfstandigen, overgeleverd aan de gure wind van een volledig open en anonieme markt. Onze suggestie dat van de produktie de helft of meer in opdracht kan zijn ontstaan, en dus door iemand anders dan de uitvoerder werd gefinancierd, biedt hier mogelijk uitkomst. Indien het door ons geschetste beeld geldigheid blijkt te hebben, is het wenselijk dat nader onderzoek wordt verricht naar de produktiewijzen en de arbeidsverhoudingen in de Nederlandse schilderkunst. Oude, maar ook nieuwe vooroordelen zullen hiervoor moeten wijken. Meer dan voorheen zal men zich rekenschap moeten geven van het feit dat schilderen niet alleen een vrije kunst was maar ook een nijverheid. Een laatste vraag, en zeker niet de minst belangrijke, is of wij het bestaande beeld van vorm en inhoud van de Nederlandse schilderkunst van de 17e eeuw dan niet ook opnieuw tegen het licht zullen moeten houden. Het maakt nogal verschil of een schilderij in overleg met een opdrachtgever tot stand kwam of dat een kant en klaar werkstuk een anonieme koper tot een impuls-aankoop moest verleiden. Het is voor ons moeilijk voorstelbaar dat de kunstenaar daar in dezelfde geest aan heeft kunnen werken. Maar of dat ook gevolgen heeft gehad voor de stijl en manier van werken blijft voor ons een open vraag. Naar het antwoord zijn wij bij voorbaat benieuwd.

195

Bram Kempers

Opdrachtgevers, verzamelaars en kopers. Visies op kunst in Holland tijdens de Republiek*

Inleiding en vragen D e indrukwekkende publikaties - i n aantal, omvang, kwaliteit en retoriek - over de H o l landse schilderkunst van wat vroeger de ' G o u d e n E e u w ' heette, geven aan dat er onder kunsthistorici uiteenlopende opvattingen bestaan over e s s e n t i ë l e kwesties: de mate van m o ralisering i n schilderingen, de aanwezigheid van verborgen betekenissen, het realistische gehalte, de graad v a n artistieke autonomie en het specifiek Nederlandse i n de schilderkunst van de 17e eeuw. 'Schijnrealisme' z o u k e n m e r k e n d zijn voor de H o l l a n d s e 'genreschilderkunst' en die z o u karakteristiek zijn voor de R e p u b l i e k , zo luidt é é n van de opvattingen. A n deren bestrijden de idee dat achter alledaagse voorstellingen dubbele betekenissen schuil gaan, dat schilderingen überhaupt belerende i d e e ë n tot u i t d r u k k i n g brengen. B i j de recente debatten is de n e i g i n g groot de schilderijen los te zien van h u n maatschappelijke context; m a a r juist d a a r i n ligt een mogelijkheid tot verheldering. E e n aanknopingspunt voor het achterhalen v a n de sociale context biedt de r o l v a n de opdrachtgever, die sterk is benadrukt bij onderzoek naar Italiaanse schilderkunst. O p k o m s t , bloei en consolidering v a n het schildersberoep berustten i n Italië tussen 1200 en 1800 hoofdzakelijk op het mecenaat, dat w i l zeggen het geheel van verhoudingen tussen opdrachtgevers, adviseurs, publiek en kunstenaars w a a r i n een d o m i n a n t e rol is weggelegd voor de opdrachtgevers. Opdrachtgevers schiepen, r e k e n i n g h o u d e n d met het beoogde publiek en vaak bijgestaan door geleerde adviseurs, de voorwaarden w a a r b i n n e n schilders werkten. Soms is deze invloed van opdrachtgevers en adviseurs direct door brieven en contracten te d o c u menteren, i n andere gevallen moet h u n i n b r e n g aannemelijk gemaakt worden met behulp van een reeks b r o n n e n . O v e r de verhoudingen i n H o l l a n d bestaan twee, i n m i d d e l s oude overzichtswerken. E e n sinds Floerke vrij algemeen aanvaarde opvatting luidt dat i n de N e d e r l a n d e n de vrije en anonieme m a r k t de beroepspraktijk van schilders bepaalt. H u i z i n g a heeft i n Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw een andere visie verkondigd: ' H i e r geen groote M a e c e n a t e n , m a a r een onbeperkt getal van kunstliefhebbers. H e t schilderij h i n g overal.' D e i n vergelijking met andere gebieden grote aantallen kopers van burgerlijke herkomst staan volgens beiden aan de w i e g van de enorme schilderijenproduktie i n de R e p u b l i e k . A l g e m e e n is de visie dat grote opdrachtgevers i n deze burgerlijke samenleving ontbraken en dat mede daaruit de verregaande specialisatie i n kleine schilderijen, van keukenstukken tot bordelen, k o r t o m de typisch Nederlandse schilderkunst, te verklaren z o u zijn. D e kloof tussen de recente debatten en de oude overzichtswerken laat zich niet i n é é n bes c h o u w i n g overbruggen. N i e t t e m i n valt er enige verheldering te verwachten van een nadere beschouwing over de modaliteiten v a n mecenaat en markt: aan de ene kant de opdrachtgever die de schilder dwingende instructies geeft, aan de andere kant de anonieme koper, en

* M a r i o n Peters en R o b Ruurs dank ik voor hun verstandig commentaar op een concept van dit artikel, dat de basis vormde voor een lezing op het congres Groeperingen en instituties, van de Werkgroep xvue Eeuw, 22 en 23 augustus 1991 te Utrecht. 196

V i s i e s op kunst i n H o l l a n d

daartussen de vaak vergeten k r i n g van verzamelaars, die als liefhebbers wel persoonlijk c o n tact hebben met de schilders m a a r z i c h onthouden van verregaande eisen inzake de voorstelling.

Telkens é é n opdrachtgever H e t aandeel van opdrachtgevers blijkt bij nader i n z i e n ook i n H o l l a n d van groot gewicht te zijn geweest. W a n n e e r het aantal afbeeldingen als maat wordt genomen, d a n is er inderdaad een hoofdrol weggelegd voor de markt, m a a r wanneer tevens maatstaven zoals beroepsprestige, i n k o m e n en prijs worden aangelegd, d a n blijkt mecenaat volgens de i n Italië tot bloei gekomen traditie ook i n de R e p u b l i e k van doorslaggevend belang te zijn geweest voor schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur. N e e m t m e n niet alleen de 'groote M e a c e n a t e n ' i n beschouwing, d a n ontspruit aan de opdrachtverlening ook kwantitatief een aanzienlijk deel v a n de beroepsaktiviteit. I n 's-Gravenhage en de buitenplaatsen r o n d de stadhouderlijke residentie k w a m een hofmecenaat tot o n t w i k k e l i n g dat schilders e m p l o o i verschafte voor decoratieprogramma's i n paleizen en l a n d h u i z e n . F r e d e r i k H e n d r i k (1584-1647) en zijn v r o u w A m a l i a van Solms gaven op grote schaal opdrachten aan Zuidnederlandse, H a a r l e m s e en Utrechtse schilders. M a a r omdat deze allegorische symbolische schilderijen niet pasten i n het sedert de late 19e eeuw gangbare beeld van wat typisch Nederlands is, zijn ze lange tijd terzijde geschoven als Fremdkörper. D e stadhouder voorzag zijn verbouwde jachtslot Honselaarsdijk van aan de mythologie ontleende jachtvoorstellingen en 103 portretten van beroemde veldheren, geleerden en k u n stenaars. V e r d e r liet F r e d e r i k H e n d r i k de galerij te B u r e n decoreren met schilderingen die zijn belegeringen tot onderwerp hadden; op de schoorsteen figureerde Vryheyt. F r e d e r i k H e n d r i k bevorderde als m i d d e l p u n t van het internationaal g e o r i ë n t e e r d e Haagse h o f een magnifiek mecenaat. D e b e k r o n i n g van het H o l l a n d s e hofmecenaat was de grote zaal i n H u i s ten Bosch waar A m a l i a v a n Solms het leven van haar kort tevoren overleden gemaal h e r o ï s c h liet uitbeelden. D e stadhouderlijke opdrachten deden nauwelijks onder voor het mecenaat van de toonaangevende Europese vorsten uit de 17e eeuw. D e gewoontegetrouw met de Franse k o n i n g e n gemaakte vergelijking is misleidend, omdat de vorstelijke grandeur i n F r a n k r i j k uitzonderlijk is, en niet de schaal van het M e c e n a a t i n D e n H a a g en omstreken. E e n essentieel verschil met andere samenlevingen l a g i n de voorstellingen v a n de constitutionele positie van de prinsen van O r a n j e - N a s s a u : stadhouder i n een federatieve republiek en geen soeverein vorst b i n n e n een erfelijke hofstaat. K e n m e r k e n d e r d a n het wel en wee van het hofmecenaat is de grote spreiding van het stadsmecenaat i n de L a g e L a n d e n . Stedelijke overheden gaven op grote schaal opdrachten voor symbolische decoraties. A m s t e r d a m verleende de grootste opdrachten, i n rivaliteit met het stadhouderlijk mecenaat en ter onderscheiding van de kleinere steden, waar bescheidener varianten van dezelfde soort beeldprogramma's werden beproefd. D e algemene strekk i n g van de voorstellingen was o n d e r l i n g verwant, de uitwerkingen waren specifiek voor de plaatselijke constellatie: de A m s t e l i n A m s t e r d a m , de W a a l i n N i j m e g e n ; é é n stedemaagd m A m s t e r d a m , tweeherigheid i n M a a s t r i c h t . D e meest ambitieuze opdrachtkunst k w a m tot stand i n het stadhuis v a n A m s t e r d a m , 'het 197

Visies op kunst in Holland

achtste wereldwonder', zoals Constantijn Huygens het in 1655 ingewijde gebouw noemde. De gedetailleerde schildering van het oude raadhuis, die Pieter Saenredam in opdracht had gemaakt, kreeg er een plaats. Verder betroffen de opdrachten schilderijen met historische en bijbelse exempelen van onkreukbaarheid, opofferingsgezindheid, wijsheid en moed. Een voorbeeld is de schildering van Ferdinand Bol met als onderwerp de onverschrokkenheid van de Romeinse consul Caius Fabricius Luscinus. Eerst probeerde de vijandelijke koning Pyrrhus hem om te kopen en vervolgens trachtte hij hem schrik aan te jagen door een olifant te doen verschijnen, maar, zo toont Bol op zijn schildering, de consul liet zich niet van de wijs brengen. Tegenover deze voorstelling hing in de burgemeesterskamer 'Marcus Curius Dentatus prefereert een gerecht van rapen boven de geschenken van de Samnieten' van Govaert Flinck, die nogmaals het ideaal van onomkoopbaarheid door een historisch exempel tot uitdrukking bracht. 198


Voor de publieke galerij rond de burgerzaal bestelden de Amsterdamse bestuurders monumentale schilderijen die de opstand van de Bataven tegen de Romeinse keizer in beeld brachten. Rembrandt maakte een uitbeelding van de 'Eed van Julius Civilis', de eenogige Germaanse volksleider die een samenzwering had beraamd en toentertijd gold als protagonist van Hollands patriottisme. De opdrachtverlening verliep conform het gangbare patroon. De conventies voorzagen in een duidelijke opdracht aan de schilder die een opgegeven thema door zijn vermogen tot tekenen en ontwerpen visualiseerde, eerst door schetsen aan zijn opdrachtgevers te laten zien en vervolgens door ze op groot formaat uit te werken. De acht lunetten bleven onvoltooid en één, de schildering van Rembrandt, werd in 1663 vervangen door een werk van Juriaen Ovens met hetzelfde onderwerp. Naast de stedelijke overheden waren er vele andere bestuurlijke instellingen aktief als opdrachtgevers, die belerende afbeeldingen lieten maken. Overkoepelende organisaties, zoals de admiraliteiten, kerken, het hoogheemraadschap Rijnland in Leiden en Halfweg, de Verenigde Oostindische Compagnie in Amsterdam, Rotterdam, Hoorn en Batavia en de Staten Generaal in Den Haag gaven opdrachten voor schilderingen die hun posities bekrachtigden. Monumentale verhalende voorstellingen kenden in de Republiek een grote verspreiding. Op grote schaal lieten de officieren van schutterijen en de regenten van gilden, tuchthuizen, hospitalen en armenhuizen groepsportretten schilderen. Deze opdrachten vormden de overgang van het institutionele mecenaat naar de particuliere opdrachtverlening. In de huizen van de welgestelde burgers konden de schilders verder emplooi vinden in opdrachten voor portretten met al of niet uitvoerig bijwerk, waarin symbolische betekenissen tot uitdrukking komen. Planten of voorwerpen verduidelijkten ideeën over de geportretteerden: van goed bestuur tot echtelijke trouw, van rijkdom tot vruchtbaarheid, van armenzorg tot liefde voor de kinderen. Deze opdrachten verbonden in beeld openbaar bestuur met het privéleven. De enorme stroom grote opdrachten in de steden berustte op de rijkdom, invloed en geestelijke ontwikkeling van de regenten, die optraden als opdrachtgever ten behoeve van overheden en van zichzelf. De situatie in Amsterdam gedurende de 17e eeuw vertoont wat dat betreft grote overeenkomsten met Florence gedurende de 15e eeuw. De Hollandse tegenhangers van de geslachten Medici, Sassetti, Tornabuoni, Vespucci en Strozzi waren de families Bicker, De Graeff, Reynst, Six, Trip, Tulp en Witsen. De opdrachtkunst kenmerkt zich door voorstellingen met bedoelde betekenissen, die vaak zijn verduidelijkt door opschriften, begeleidende publikaties en een repertoire van standaardsymbolen. Opdrachtgevers en adviseurs schreven traditiegetrouw aan afbeeldingen een belerende werking toe. Deze oorspronkelijk kerkelijke visie op kunst werd, enigszins aangepast, in gereformeerde en geseculariseerde kringen overgenomen; ze bleef maatgevend voor het mecenaat. Het wonderlijke is nu, dat dit soort schilderingen weinig aandacht krijgen in de recentelijk weer opgelaaide discussies over realisme, schijnrealisme, verborgen symboliek en dubbele betekenissen. In de late 19e eeuw heerste de gedachte dat de Hollandse schilderkunst naar analogie met het Franse impressionisme 'realistisch' van aard was. In de loop van de 20e eeuw kwam de iconologie tot ontwikkeling, een specifieke vorm van 'beeldleer' die gericht was op het achterhalen van symboliek; het 'realisme' werd ontmaskerd als 'schijnrealisme', moraliserende symboliek zou schuil gaan achter alledaagse voorwerpen en de betekenissen zouden uit meerdere lagen bestaan. Geleerden konden hun eruditie demonstreren aan de hand van wat tot dan toe slechts de alledaagse werkelijkheid leek te zijn. Een jongere generatie kunsthistorici heeft vervolgens met enige nadruk afstand genomen van de aanvankelijk 199


succesvolle iconologische methode door te wijzen op fouten in gemaakte duidingen en door de kunstzinnige aard van schilderingen opnieuw centraal te stellen. De in opdracht gemaakte afbeeldingen in openbare of semi-openbare gebouwen spelen in de recente debatten ten onrechte nauwelijks een rol. Ze zijn wel degelijk relevant omdat de moraliserende intenties buiten kijf staan en het vaak mogelijk is de symboliek te achterhalen door verbanden te leggen met teksten: traktaten, opdrachtbrieven of begeleidende opschriften. Bovendien is de openbare opdrachtkunst de goed gedocumenteerde bron waaruit andere kunstvormen tot ontwikkeling zijn gekomen. De in opdracht gemaakte schilderingen geven, zoals we hebben gezien, nauwelijks aanleiding tot onduidelijkheid: ze hebben een beschavende, door beeldtraditie en teksten verhelderde bedoeling in het maatschappelijk leven. Het sociale verband waarvoor de debatten gelden, is evenwel niet de opdrachtgever maar de verzamelaar, in het bijzonder die van een kleine groep verfijnde schilderijen. Hoe belangrijk opdrachtgevers ook waren, de schilderijen waarop de roem van de Hollandse schilderkunst in hoge mate berust, zijn zelden in opdracht gemaakt.

K r i n g e n van verzamelaars

De verzamelaarskunst stamt uit de traditie van de opdrachtkunst en ontwikkelt zich als eigen genre. Bij de seculiere privékunst is een belerende bedoeling niet direct te documenteren, zo200


als wel het geval is bij de openbare kunst en bij de religieuze kunst die mensen i n huis h a d d e n voor meditatie, devotie, gebed o f m i s v i e r i n g bij een huisaltaar. B i j beide beeldtradities zijn de moraliserende intenties u i t v o e r i g beschreven en bediscussieerd door theologen en h u m a nisten. Naast deze twee tradities zijn er n o g andere b r o n n e n , namelijk het i n opdracht uitgevoerde b e e l d p r o g r a m m a voor paleis of v i l l a i n de v o r m v a n een frescocyclus of een reeks nagelvaste paneelschilderingen met een gezamenlijk t h e m a en de collecties i n Kunst- en Wunderkammer. O o k hiervoor bestaan traktaten die de functies en de meest geschikte onderwerpen van dergelijke afbeeldingen i n verschillende soorten vertrekken behandelen. Bij nieuwe, niet christelijke voorstellingen i n de privésfeer is c o n t i n u ï t e i t i n deze a l o m verbreide opvattingen over moraliserende functies van afbeeldingen aannemelijk, m a a r i n het kader v a n verzamelingen treden verschuivingen op i n de m a n i e r e n waarop schilderingen beschavende functies vervullen. D e z e verschuivingen betreffen de onderwerpen, de schilderwijze en appreciatie daarvan alsmede de status van schilders. I n de kunstkamer is meer d a n i n stadhuis of p r i v é k a p e l r u i m t e voor visueel vermaak, vermengd met literaire en schilderkunstige spitsvondigheden, zowel bij beschouwers als bij schilders. H e t schilderij als verzamelobject emancipeert z i c h als genre met eigen kenmerken; een klucht laat z i c h niet d u i d e n als lofdicht, een kabinetstuk niet als een stadhuisdecoratie. D i t impliceert dat de iconologische methode, die succesvol is gebruikt voor publieke opdrachtkunst en voor devotionele afbeeldingen, z i c h moet voegen naar de v e r z a m e l i n g als geheel. D e schilderijen i n collecties bevatten vaak personages i n een interieur. D e context valt b u i ten die v a n rechtspraak, handel en politiek; het gaat o m andere facetten van het samenleven dan het openbaar bestuur dat door deftige heren wordt uitgeoefend. D i t houdt niet i n dat deze voorstellingen los staan van beschavingsidealen; het impliceert dat ze zijn gericht op een ander verband, namelijk het p r i v é l e v e n . I n dat v e r b a n d k o m e n de verschillende rollen van v r o u w e n meer tot h u n recht d a n i n de openbare gebouwen waar v r o u w e n voornamelijk figureren als personificaties van mannelijke deugden. D e voorstellingen bieden i n het huiselijk leven o r i ë n t a t i e s voor d e u g d z a a m en verstandig leven. Geliefde onderwerpen zijn: inkopen van voedsel, koken en eten; b e d i e n d worden en laten schoonmaken; k i n d e r e n opvoeden; wandelen, varen en paardrijden; lezen, musiceren en kijken. N e t als de publieke schilderkunst gaat het o m mensen, m a a r i n andere situaties en i n andere verhoudingen. D e toon is ten opzichte v a n de bestuurskunst d a n ook m i n d e r ernstig, n a d r u k k e l i j k en verheffend; b i n n e n de p r i v é k u n s t hoeft de sfeer niet z w a a r w i c h t i g te zijn; de voorstellingen k u n nen ook amuseren of prikkelen; juist daardoor k u n n e n ze effectiever zijn i n het overbrengen van gedragsstandaarden d a n wanneer ze streng beleren. D e voorstellingen appelleren aan emoties v a r i ë r e n d van de verleidingen van zinnelijk genot b u i t e n het huwelijk tot de angst voor vergankelijkheid v a n de j e u g d . B i n n e n dit genre schilderingen ontstaan nieuwe tradities: een lichtvoetiger toon v i n d t n a a r analogie met de klucht, die ook zijn moraliserende inslag behoudt, ingang. Bij het ontbreken van toelichtende teksten blijkt het precies achterhalen van betekenissen soms lastig te zijn; dat is bij opdrachtkunst niet anders, m a a r die laat z i c h doorgaans beter documenteren. O p l o s s i n g e n worden slechts i n een enkel geval door een tekst aangereikt, zoals op een stukje papier bij een dame i n een r a a m o p e n i n g waarop staat 'kamer te huer' (op een werk v a n A b r a h a m Snaphaen i n de L a k e n h a l te L e i d e n ) , of ' G e c k i e met de kous' boven een jonge v r o u w die onder het toeziend oog van een nar een kous aantrekt. Tekst en beeldtraditie m a k e n de scène herkenbaar als een schalks samenzijn. M e t het ontstaan v a n beeldtra201


dities worden teksten overbodig. Vaste elementen zijn het bed, een half ontklede v r o u w en obscene gebaren, zoals het aantrekken van een kous, het steken v a n een vinger door een moot z a l m of het stoppen v a n een worst. Voorstellingen met een m a n en een v r o u w k u n n e n b i n n e n amoureuze verhoudingen ook wat m i n d e r u i t b u n d i g zijn door een k e u r i g geklede dame een heer te laten inviteren tot gezamenlijk musiceren en door pispot en nar achterwege te laten. D e herkenbaarheid v a n voorstellingen, die berust op teksten, beeldtradities en genres die beide verenigen (zoals emblemen), neemt af bij toenemende variaties, bij o n d u i d e l i j k h e i d van het genre en bij v e r a n d e r i n g v a n sociale context. W a a r teksten ontbreken en beeldconventies vervagen doen z i c h interpretatieproblemen voor: de oorspronkelijke betekenissen blijven voor latere beschouwers verborgen, hetgeen echter niet impliceert dat het oorspronkelijk de bedoeling was dat betekenissen v e r h u l d bleven. Terug naar de verzamelaar. E n i g houvast voor interpretatie biedt informatie over de oorspronkelijke context van het schilderij: verslagen v a n bezoeken, p r i v é c o r r e s p o n d e n t i e s , reisbeschrijvingen, boedelinventarissen en veilingcatalogi. D e z e gegevens wijzen uit dat de met grote netticheyt gemaakte schilderijen overwegend zijn gemaakt voor overzichtelijke netwerken v a n vermogende verzamelaars. M e e s t a l maakten de opdrachtgevers - p r i v é en institutioneel - deel uit van die k r i n g e n v a n liefhebbers. D e a a n l e i d i n g voor de produktie was dus noch een welomschreven opdracht, noch produktie voor de vrije markt. H e t verzamelwezen houdt het m i d d e n tussen mecenaat en markt. E r blijkt zelden é é n te identificeren opdrachtgever te zijn geweest, en e v e n m i n een onbekende koper. D e b e s t e m m i n g was een verzamelaar uit een kleine k r i n g van mensen die soms een voorschot of jaargeld betaalden, soms n a atelierbezoek aankochten. Z e kenden elkaar veelal uit de eigen stad en uit de H o l l a n d s e regentenstand. D e z e lokale verzamelaars kregen al heel snel concurrentie v a n de groep d i p l o m a t e n die i n H o l l a n d zaken deden en uit het de k r i n g van Europese vorsten. D e c u l t u u r v a n dit selecte gezelschap was cosmopolitisch. E r k w a m een H o l l a n d s e n a a m voor deze beschaafde mensen. D e auteur v a n een kunsttheoretisch traktaat uit de o m g e v i n g van D o u en zijn verzamelaars, P h i l i p s A n g e l , noemde ze i n navolging van K a r e i van M a n d e r ' K o n s t b e m i n n e n d e Liefhebbers' en ' K o n s t b e m i n d e r s ' . D e Nederlandse kunst was als verzamelobject niet uniek en ontwikkelde zich geenszins als geïsoleerd verschijnsel. B i j z o n d e r was de technische verfijning en graad van detaillering, congran nettezza zoals de vertegenwoordiger van C o s i m o m , de aartshertog van Toscane, het door zijn patroon begeerde werk van Frans v a n M i e r i s omschreef. H e t type schilderij dat werd b e m i n d door de geletterden en vermogenden komt overeen met de schilderijen die Italiaanse en Spaanse schilders voor verzamelaars vervaardigden; de wetenschappelijke problemen die ze voorlatere generaties onderzoekers schiepen evenzeer. H e t blijkt i m m e r s ook al bij de verzamelaarskunst van G i o r g i o n e niet mogelijk te zijn o m v a n elk afzonderlijk schilderij te achterhalen wat n u precies de bedoeling was. D e varianten die beproefd werden b i n nen het raamwerk van een compositie met figuren en enkele voorwerpen i n een landschap of i n een interieur hebben latere beschouwers verleid tot uiteenlopende, soms wilde speculaties, m a a r consensus is niet bereikt. D e moeilijkheden bij het decoderen van voorstellingen liggen ten dele i n de omstandigheid dat dit soort werk als categorie wel voor een te identificeren k r i n g v a n collectioneurs werd gemaakt, m a a r niet per stuk voor é é n persoon die een schilder b i n d t aan specifieke verlangens inzake de voorstelling. W a n n e e r verzamelaars vooraf contact hadden met een beroemde schilder, d a n bleven richtlijnen over de voorstelling vaak achterwege, o f de wensen 202


A f b . 3.

J o h a n n e s V e r m e e r , Allegorie op de schilderkunst ( w r s . c a . 1671/2). D o e k , 120 x 100 c m . W e n e n ,

Kunsthistorisches M u s e u m .

waren heel algemeen; in een enkel geval werden ze door een beroemd kunstenaar, die zich dat kon veroorloven, geheel genegeerd. De problemen worden nog vergroot door het ontbreken van informatie. De eerste bezitter is zelden te achterhalen, wat gerichte interpretaties tot een hachelijke aangelegenheid maakt. In welke omgeving schilderijen oorspronkelijk hingen - met andere schilderijen, sculpturen en penningen, zeldzame voortbrengselen van de natuur, kostbare voorwerpen en met boeken - is meestal niet meer vast te stellen. Evenmin is te achterhalen hoe de kasten, dozen of luiken waarachter deze pronkstukken schuilgingen, er uitzagen. Dat geldt ook voor de lijsten met opschriften en wapens. Boedelbeschrijvingen bieden doorgaans weinig soelaas, omdat de beschrijvingen van de voorstellingen summier zijn en de naam van de schilder lang niet altijd betrouwbaar is. Kunsttheoretische beschouwingen vertegenwoordigen ook een eigen retorische traditie en bieden daarom slechts ten dele de gewenste informatie. 203


H i e r d o o r worden schilderijen noodgedwongen en met alle risico's van dien, uit h u n v e r b a n d gelicht. H e t louter bepalen van de kunstzinnige kwaliteit is d a n een wetenschappelijke n o o d oplossing, die geen recht doet aan het rariteitenkabinet, de bibliotheek o f de h u i s i n r i c h t i n g waarvan het schilderij deel uitmaakte. D a t het verstandiger is de aandacht te richten op groepen schilderijen die i n een gelijksoortige context zijn ontstaan, hangt samen met een kenmerkende eigenschap v a n het verzamelwezen: het rouleren v a n zeldzaamheden. I n tegenstelling tot de 'spijkervaste' decoraties i n openbare gebouwen hingen de collectors items zelden l a n g d u r i g op é é n plaats i n een vast verband. Z e hadden geen blijvende bestemming, m a a r werden geruild, verkocht, nagelaten, geveild en weggegeven, zodat ze te zien zijn i n wisselende opstellingen. D e collecties v a n burgers bestonden hoofdzakelijk uit schilderijen uit de eigen stad. H e t hoogste echelon bezat ook andere bijzonderheden, van zeldzame fossielen tot k o p i e ë n v a n antieke beelden. E é n toegespitste belerende boodschap was zowel i n de lokale als i n de cosmopolitische verzamel i n g nadelig bij de beoogde optie: met winst, i n eer of geld, rouleren b i n n e n een netwerk van geletterde en welgestelde liefhebbers, die i n kunst handelden, haar taxeerden en uitwisselden als geschenk. D e onthechting ten opzichte van uitgesproken belerende betekenissen was groter n a a r m a te schilderijen meer bedoeld waren voor liefhebbers b u i t e n de eigen stad en het eigen gewest, k o r t o m b u i t e n de plaatselijke cultuur, en naarmate ze meer bestemd waren voor een plaats tussen oude kunst en zeldzame naturalia, artificialia

en scientijicta die h u n oorspronkelijke

functies i n de nieuwe context al eerder h a d d e n verloren. B i n n e n verzamelingen ligt het uitgesproken belang van vakmatige kwaliteit. D i e geldt hier n o g meer dan bij kunst i n bestuursgebouwen. V i s u e e l genoegen i n het ten toon gespreide meesterschap v a n schilders, die al het denkbare en zichtbare 'net echt' k o n d e n afbeelden, was van eminente betekenis. D e artistieke rangorde van meesters vergrootte de kracht v a n schilderijen als statussymbool. H e t k w a m daardoor, n o g meer d a n i n opdrachtsituaties, aan op de voortreffelijke u i t b e e l d i n g van lichtwerking, stofuitdrukking, levendigheid en beweging. E e n op de O u d h e i d teruggaande literaire traditie gaf voorbeelden van wat moeilijk is o m te schilderen: storm en onweer, bewegende voorwerpen, menselijke emoties en verschillende soorten belichting. D e voortreffelijkheid waarmee schilders dergelijke abstracties leerden uitbeelden, eerst als bijwerk en later als hoofdvoorstelling, verzelfstandigde zich als beoordelingscriterium ten opzichte van de boodschap. U i t z o n d e r l i j k vakmanschap maakte schilderijen tot begeerd bezit bij de elite, i n H o l l a n d en elders. V i s u e l e virtuositeit g i n g uiteraard verder d a n 'realisme' en gold vooral het vermogen o m het n o g niet eerder vertoonde te laten zien. D e piskijkers, trompetters, kwakzalvers en snollen trof je op straat niet aan zoals ze werden geschilderd, en mede d a a r o m waren ze gewild: van R o t t e r d a m tot A m s t e r d a m , van W e n e n tot L o n d e n en van Florence tot S t o c k h o l m . D e o n t w i k k e l i n g van eigentijdse schilderijen als verzamelobject voltrok z i c h gelijktijdig i n een lokaal en i n een Europees verband. I n de combinatie v a n lokale, gespecialiseerde schilderijenverzamelingen en cosmopolitische collecties m a a k t e n de H o l l a n d s e fijnschilders furore. A a n relaties met kunstliefhebbers ontleenden schilders een bijzondere status. H e t etaleren van meesterschap werd voor collectioneurs n o g belangrijker d a n het al was voor opdrachtgevers. M e t specifieke vaardigheden i n het schilderen van bont en veren naast wortels en kool, i n het afbeelden van tegelvloeren of gewelven en i n het c o m b i n e r e n v a n helder z o n licht met het schijnsel v a n een kaars trokken schilders de aandacht van koopkrachtige liefhebbers. Z o b o u w d e n enkele schilders uit L e i d e n , Delft, H a a r l e m en A m s t e r d a m v i a een 204


A f b . 4.

G e r r i t D o u , Zelfportret (1663). P a n e e l ,

50 x 4 0 c m . K a n s a s C i t y , W i l l i a m R o c k h i l l N e l s o n and Atkins M u s e u m of Fine Arts.

netwerk van verzamelaars een carrière op die voorzag in een regelmatige afzet, een hoog inkomen en een groot prestige. Aanzien en een goede afkomst golden voor de meeste schilders van complexe voorstellingen; ze verkochten hun werk aan mensen die net als zij zelf geletterd, welgesteld en bereisd waren. H u n status was even hoog of soms zelfs hoger dan het aanzien van in opdracht werkende vakgenoten die 'internationaal' minder roem oogsten. De sociale posities van Rembrandt en Vermeer zijn beide, hoe verschillend ook, illustratief voor de Hollandse beroepsstratificatie. Rembrandt bekroonde zijn loopbaan niet als hofschilder buiten de Republiek en evenmin als hooggeëerd schilder van de stadhouder of van de stad Amsterdam. In dat opzicht wijkt zijn loopbaan af van bij voorbeeld Giotto, Simone Martini, Rubens en Velasquez. Rembrandt is één van de eerste schilders met een veelbelovende, maar stagnerende carrière in het circuit van grote opdrachten; deze stagnatie heeft hij niet duurzaam weten op te vangen door te oogsten in het circuit van kapitaalkrachtige kunstliefhebbers. Openlijk beleden buitenechtelijke verhoudingen en een faillissement plaatsten de schilder buiten het milieu waar hij aanvankelijk veel succes had. Als ondernemer in de moeilijk te taxeren mengvorm van mecenaat en markt in de Nederlanden bleek Rembrandt uiteindelijk te falen. De beste mogelijkheden lagen voor de Hollandse schilders in het verzamelwezen, maar dat was een beroepsperspectief met hoge winstkansen en grote risico's. Ook Vermeer, wiens werk bij enkele collectioneurs zeer in trek was, heeft dit aan het eind van zijn korte leven evenzeer ondervonden. Economische crisis, de aanwezigheid van het leeuwedeel van een klein oeuvre in één Delftse verzameling (van Pieter van Ruijven) en een vroege dood stonden een doorbraak in de weg, die Dou, Frans van Mieris en Van der Werff wel ten deel viel. Zowel Rembrandt als Vermeer zijn door de omstandigheden van mecenaat en markt gestrand op weg naar nog groter roem. 205


Talloos veel kopers

De kermis bood een ander soort, visueel vermaak dan een kunstkamer en er viel voor schilders minder roem te oogsten. Ook de middenklasse wenste, in navolging van de regenten, diplomaten, edelen en vorsten, visueel vertier thuis. Schilderij en prent werden een dalend cultuurgoed, bij uitstek in de Republiek, omdat zich daar een bredere maatschappelijke middenlaag ophield dan elders in Europa. Door dit proces van cultuurspreiding veranderde de beeldende kunst opnieuw van aard en functie. Afbeeldingen werden in vergelijking met de opdrachtkunst en de verzamelaarskunst goedkoper, eenvoudiger van voorstelling en minder verfijnd van makelij. Niet de voortreffelijke weergave van het meest verleidelijke was de eis, maar met een aardige afbeelding van iets eenvoudigs was men al tevreden. Naast de kostbare en bewerkelijke figuurstukken ontstond een, in aanvang, lokale markt voor eenvoudige, monochrome landschappen, die door de opzet in enkele tinten en door veel lucht en water snel te maken waren. Schilders onder wie Esaias van de Velde, Pieter Molijn, Jan van Goyen en Salomon van Ruysdael ontwikkelden dit genre en ontgonnen dit marktsegment. Over de eerste afnemers van schilderingen die voor de anonieme markt werden geproduceerd, is nog minder bekend dan over de gefortuneerde liefhebbers. Waar de traditie van specifieke symboliek bij de verzamelaarskunst hier en daar al taande, daar vervaagden betekenissen nog verder bij werk dat voor onbekende kopers bestemd was. De voorstellingen moesten een zo groot mogelijk publiek aanspreken. Aansluiting bij de ervaringen in het dagelijks leven, waarbij ook de standaardmoraal hoorde, en verwantschap met de kunst in het bezit van de beter gesitueerden bevorderden de verkoopbaarheid. Waar associaties met bijbelteksten, moraliserende traktaten of komische toneelstukken gewenst waren, werden teksten of enkele herkenbare attributen toegevoegd. Wat bij de kunst voor de liefhebber al onwaarschijnlijk is, namelijk gecompliceerde, doelbewust verborgen betekenissen, lijkt bij de kunst voor boer en bakker uitgesloten. Het is nog steeds de wijsheid van de kunsthandelaar: goed ogende, aardig gekleurde, niet al te ingewikkelde en algemene onderwerpen verkopen het best. En wie geen topkwaliteit kon betalen, moest het met minder doen. In deze laatste categorie valt de produktie van goedkope schilderijen, tekeningen en prenten, die in de 17e eeuw opliep tot vele miljoenen: een boot op zee, een boer in een dorp, een boom aan een rivier, een tronie van een rokende man, een hoer in een herberg en een stilleven met groente. Schommelingen in de vraag en de structurele afname die omstreeks 1670, onmiddellijk na het grote lokale en internationale succes, begon, maar pas later duurzaam doorzette, brachten schilders in moeilijkheden. Sommigen zochten hun heil in een alternatieve nering, anderen raakten in financiële problemen. De kwetsbaarheid van produktie zonder betaling vooraf kon worden ondervangen door werk in opdracht aan te nemen, bij voorbeeld twintig zeegezichten die vervolgens op kermis en jaarmarkt werden verhandeld. Een belangrijk deel van het seriewerk voor de markt werd gemaakt in opdracht van een kleine groep tussenpersonen die het financieel risico droegen en de winsten opstreken. In opdracht werd ook standaardwerk gemaakt: van uithangborden tot kopieën van bestaande afbeeldingen, in het bijzonder portretten, geschilderd of in de vorm van prenten. De opdrachten voor standaardwerk verschilden uiteraard van de aan het begin genoemde opdrachten voor beeldprogramma's in paleizen en stadhuizen. Een overgangsgenre vormen de in opdracht gemaakte topografische schilderingen, variërend van een gebouw of stadsge206


A f b . 5.

E s a i a s v a n de V e l d e , Landschap met twee ruiters (1614). P a n e e l , 25 x 3 2 , 5 c m . E n s c h e d e , R i j k s -

m u s e u m Twenthe.

zicht tot een veld- o f zeeslag. D e grote en verfijnde varianten daarvan waren kostbaar en h u n natuurgetrouwheid h a d een symbolische strekking: de afbeelding documenteerde de grootsheid van de instelling die de opdracht h a d gegeven. Z o sluit de cirkel z i c h tot een beroepsveld i n parten: v a n opdrachtgevers, verzamelaars en kopers tot o p n i e u w opdrachtgevers, die samen de mogelijkheden schiepen voor enkele voortreffelijke en vele middelmatige schilders i n H o l l a n d gedurende de 17e eeuw.

Opdrachten voor onderzoek D e i n de aanhef gesignaleerde kloof tussen oude overzichtswerken en nieuwe, specialistische discussies is n o g l a n g niet overbrugd. Per collectie z o u nagegaan moeten w o r d e n hoever de a u t o n o m i s e r i n g v a n de artistieke kwaliteit ging. Detailstudie is een remedie tegen het terugprojecteren van pas later geformuleerde opvattingen over /'artpourl'art, zoals sommigen n u weer geneigd zijn te denken. V o o r een reeks collecties z o u bekeken moeten worden o f de veronderstelde iconografische slijtage, v e r h u l l i n g , v e r d a m p i n g en verslapping - aan metaforen geen gebrek - waarneembaar is. Voorstellingen op prenten en schilderijen zouden k u n n e n u i t w i j z e n dat kenners z i c h vermaakten met het ontraadselen van afbeeldingen, zoals ze dat eeuwenlang met deviezen deden. Is het aantoonbaar dat connaisseurs toen al elkaar met ingenieuze associaties de loef afstaken en het ontcijferen van visuele codes tot roep i n g verhieven? H e t scheppen v a n raadselachtigheid werd i n de context van collecties een doel; d a a r i n zijn de schilders bij hergebruik geslaagd, getuige de latere geschiedenis v a n i n terpretaties over de ' S t o r m ' van G i o r g i o n e en ' N a t u u r , O n d e r w i j z i n g en O e f e n i n g ' v a n Dou. 207


Er is pijnlijk veel onbekend, zowel in grote lijnen als op tal van onderdelen: de grootte van de afzonderlijke delen van het beroepsveld; de sociale onderverdelingen binnen groepen van schilders, opdrachtgevers, verzamelaars en kopers; de invloed van uiteenlopende religieuze overtuigingen; schakeringen binnen het spectrum van belerende symboliek tot kunstzinnig vermaak; de opstelling van verzamelingen en de variaties in samenstelling; de relatie tussen maatschappelijke context en schilderkunstig genre; regionale verschillen binnen de Republiek; het specifieke van de Hollandse schilderkunst in de 17e eeuw; en het verloop van dat alles in de tijd. Het is mijn overtuiging dat onderzoekers, hoe verschillend persoonlijk ook en hoezeer wortelend in uiteenlopende intellectuele tradities, geen schade zullen ondervinden van een beter begrip van de sociale context rond afbeeldingen. Deze algemene beschouwing over dit in de wetenschappelijke discussies nogal verwaarloosde aspect van de Hollandse schilderkunst tijdens de Republiek wijst uit dat zich in hoofdzaak drie maatschappelijke bestemmingen laten onderscheiden: grote aantallen kopers, telkens één opdrachtgever en daartussen een sociaal overzichtelijke, maar geografisch brede kring van verzamelaars. Deze varianten in herkomst lijken te corresponderen met posities die individuele schilders binnen een beroepshiërarchie konden bereiken en met betekenissen van voorstellingen. De vele miljoenen, naar voorstelling eenvoudige en naar formaat bescheiden schilderijen die voor de markt werden gemaakt, hadden geen ingewikkelde betekenissen. De vaklieden die zich specialiseerden in dergelijk standaardwerk, vormden de basis van het schildersberoep. Kenmerkend voor Holland was de breedte van deze basis, de vele schilders en hun economische kwetsbaarheid. De basis van het beroep berustte op eenvoudig vakwerk dat soms ook in opdracht werd gemaakt, voor een opdrachtgever als eindbestemming of met het oog op winstgevende verkoop via de markt. Bij de welomschreven institutionele opdrachten hoorden traditiegetrouw meestal symbolische en moraliserende voorstellingen, die met behulp van teksten werden verhelderd. Dit type mecenaat week in Holland niet wezenlijk af van dat in Italië of Frankrijk, met dien verstande dat de sociale samenstelling van de opdrachtgevers conform de opbouw van de samenleving in de Republiek anders was dan die in de Europese hofstaten. Kenmerkend voor de beroepssituatie in Holland was dat de in publieke opdrachtkunst gespecialiseerde schilders niet duurzaam een elitepositie bereikten, die vergelijkbaar is met de roem welke de meest succesvolle in opdracht werkende kunstenaars in andere cultuurcentra ten deel viel. De geslaagde meesters die opdrachten uitvoerden van Hollandse overheden bekroonden hun loopbaan zelden met een eervolle aanstelling aan een van de toonaangevende hoven. Succes in de grote wereld was wel weggelegd voor de schilders die een plaats vonden tussen de uitersten van één bekende opdrachtgever en de vraag van vele anonieme afnemers: in de kringen van geletterde en vermogende liefhebbers. Daarbij laten zich twee lagen onderscheiden: de Hollandse burgers met een gespecialiseerde verzameling en de Europese adel met een breed samengestelde collectie. Tussen de publieke opdrachten en de produktie voor een anonieme markt bevonden zich de verfijnde schilderijen van enkele deftige vaklieden die voor vermogende verzamelaars werkten. De Hollandse schilderkunst beleefde haar bloei in de context van cosmopolitische collecties.

208


Enige literatuur Overzichtswerken:

J . H u i z i n g a , Nederland's

beschaving

in de zeventiende

E . d e j o n g h e . a . , Tot lering en vermaak.

Betekenissen

eeuw ( H a a r l e m 1941)

van Hollandse

genrevoorstellingen

uit de zeventiende eeuw ( C a t a l o g u s t e n -

t o o n s t e l l i n g A m s t e r d a m 1976) B . H a a k , Hollandse

schilders

in de Gouden

Eeuw

( A m s t e r d a m 1984)

J . M . M o n t i a s , ' S o c i o - e c o n o m i c A s p e c t s o f N e t h e r l a n d i s h A r t f r o m the F i f t e e n t h to the S e v e n t e e n t h C e n t u r i e s : a S u r v e y ' , Art Bulletin

Kunsthistorische

72 (1990) 3 5 8 - 3 7 3

interpretaties

en debatten:

S. A l p e r s , The Art of Describing. J. Bruyn, Masters

Dulch

Art

in the Seventeenth Century

( C h i c a g o 1983)

'Towards a Scriptural R e a d i n g of Seventeenth-Century D u t c h Landscape Painting' in: P.C. of17th-Century

Dutch

Landscape

Painting

Sutton,

(Catalogus tentoonstelling A m s t e r d a m , Boston, Philadelphia

1987-1988) 84-103 J . B . B e d a u x , The Reality

of Symbols.

Studies in the Iconology

of Netherlandish

Art 1400-1800

( D e n H a a g 1990)

J . A . E m m e n s , ' N a t u u r , O n d e r w i j z i n g e n O e f e n i n g . B i j e e n d r i e l u i k v a n G e r r i t D o u ' i n : Album boden aan Prof. dr. J. G. van Gelder ( U t r e c h t 1 9 6 3 ) , h e r d r u k t i n Kunsthistorische E . d e J o n g h , Zinne-

en minnebeelden

P. H e c h t , De Hollandse

in de schilderkunst

fijnschilders

van de zeventiende

van Gerard Dou tot Adriaen

Discipulorum,

aange-

opstellen n ( A m s t e r d a m 1981) 181-187

eeuw ( A m s t e r d a m 1 9 6 7 )

van der Werff

(Catalogus tentoonstelling A m s t e r d a m ,

D e n H a a g 1990) H.

M i e d e m a , Kunsthistorisch

( D e n H a a g 1989)

E . J . Sluijter, ' B e l e r i n g e n v e r h u l l i n g ? E n k e l e zeventiende-eeuwse teksten over de s c h i l d e r k u n s t e n de i c o n o l o g i s c h e b e n a d e r i n g v a n N o o r d n e d e r l a n d s e s c h i l d e r i j e n u i t d e z e p e r i o d e ' , De zeventiende interdisciplinair

perspectief

eeuw. Cultuur

in de Nederlanden

in

4 (1988) 3-30

Opdrachtgevers: A . B l a n k e r t , Kunst

als regeringszaak

in Amsterdam

in de zeventiende eeuw. Rondom

schilderijen

van Ferdinand

Bol ( A m s t e r d a m

1975) A . B l a n k e r t e . a . , God en de goden.

Verhalen uit de bijbelse en klassieke

oudheid door Rembrandt

en zijn tijdgenoten

(Catalogus

t e n t o o n s t e l l i n g A m s t e r d a m , W a s h i n g t o n , D e t r o i t 1981) B. K e m p e r s , ' D e m o r a a l v a n de kunst. O p d r a c h t e n i n o v e r h e i d s g e b o u w e n sinds de " G o u d e n E e u w " ' i n : J . C . D a g e v o s r e d . , Kunst-Zaken.

Particulier

initiatief

en overheidsbeleid

in de wereld van de beeldende kunst ( K a m p e n 1991) 7 9 - 1 4 7

G . T h . L e m m e n s , ' D e s c h o o r s t e e n s t u k k e n i n h e t N i j m e e g s e s t a d h u i s ' , Numaga G . S c h w a r t z , Rembrandt.

Zijn

leven, zijn

schilderijen

G . S c h w a r t z e n M . J . B o k , Pieter Saenredam.

(Maarssen

De schilder

en zijn

14 e n 15 ( 1 9 6 7 - 1 9 6 9 ) 4 9 - 6 8

1984) tijd ( D e n H a a g 1 9 8 9 )

Verzamelaars:

A . M .

L o g a n , The

J . M . Montias,

'Cabinet'

Vermeer.

of the Brothers

Gerard and Jan

A Web of Social Hislory

Reynst

( A m s t e r d a m 1979)

( P r i n c e t o n 1989)

R W . S c h e l l e r , ' R e m b r a n d t e n d e e n c y c l o p e d i s c h e k u n s t k a m e r ' , Oud Holland, E . J . Sluijter, 'Schilders van "cleyne, subtile ende curieuse dingen". L e i d s e i n : Leidse fijnschilders.

Van Gerrit Dou tot Frans

van Mieris

de Jonge

1630-1760

8 4 ( 1 9 6 9 ) 81-147

fijnschilders

in contemporaine bronnen

(Catalogus tentoonstelling Leiden,

Z w o l l e e n L e i d e n 1988) 15-55 J . v a n d e r W a a l s , De prentschat

van Michiel

Hinloopen.

Een reconstructie

van de eerste openbare papierkunstverzameling

in Neder-

land ( C a t a l o g u s t e n t o o n s t e l l i n g A m s t e r d a m , D e n H a a g 1 9 8 8 )

Kopers:

H . F l o e r k e , Studiën

zur niederlandischen

in den Nieder landen A . M .

von 15.

Kunst-

- 18. Jahrhundert

und Kulturgeschichte.

Die Formen des Kunsthandels,

das Atelier und die

Summier

( M ü n c h e n , L e i p z i g 1905)

v a n d e r W o u d e , ' D e s c h i l d e r i j e n p r o d u k t i e i n H o l l a n d tijdens de R e p u b l i e k . E e n p o g i n g tot k w a n t i f i c a t i e '

i n : J . C . D a g e v o s r e d . , Kunst-Zaken

( K a m p e n 1991) 1 8 - 5 0

209

Marijke Spies

Betaald werk? Poëzie als ambacht in de 17e eeuw

Mecenassen en andere opdrachtgevers Soo m e n Maecenates vonde I n het schoone Nederlandt, M e n i g h , die n u gaet te gronde, Soude vlieghen met verstand: ( V l i e g h e n door de vochte woleken E n d ' i n onse tael v e r t o k k e n Wijsheyds onvervalschste L e e r ) D i e n u (laci!) moet versmooren, E n d e roept dat elck m a g h hooren; Sonder h u l p can ick niet meer! J a , als er mecenassen waren, d a n zouden heel wat dichters die het n u op moeten geven, h u n boeken vol wijsheid schrijven. Z o klaagt i n 1615 de A m s t e r d a m s e dokter-dichter J a c o b u s V i verius, zich ook wel noemende Philologus Philiatros a G a n d a , i n zijn v e r z a m e l i n g sterke verhalen De winterscheavonden. H i j herinnert aan de landjuwelen vroeger i n de zuidelijke Nederl a n d e n en de bijdragen die de landsheren daaraan plachten te geven. M a a r n u heeft m e n ghenoegh te doen, o m den a r m e n (schamele ms) cost te w i n n e n : soo dat het grootelicks te verwonderen is, dat m e n n o c h yemandt v i n d t die onse C o n s t verachtende eeuwe de Roosen synes ghedichts voorwerpt, o m met vuyle voeten vertreden te w o r d e n . 1

D e woorden moeten uit zijn hart gekomen zijn: de vele ' R o o s e n synes ghedichts' hebben h e m r i j k d o m n o c h r o e m gebracht. M a a r ook een wel beroemde dichter als V o n d e l wordt volgens zijn biograaf Geeraardt B r a n d t m a a r schaars beloond. Z o schrijft hij: M a a r dees groote Dichter, die zoo veel groote persoonaadjen, P r i n s e n , Vorsten, K o n i n gen en H e l d e n verplichtte, door onsterffelyken lof, h u n toegezongen, hadt met a l z y n dichten en edelen arbeidt niet eenen M e c e n a s of Augustus k u n n e n w i n n e n , die h e m i n een' k o m m e r l o o z e n staat stelde. B r a n d t is expliciet: voor een lofdicht op C h r i s t i n a v a n Z w e d e n (Afzetsel der komnklycke printe) kreeg V o n d e l een gouden ketting en medaille ter waarde v a n 500 gulden; voor zijn Inwydinge van 't stadthuis t 'Amsterdam een 'zilvre kop of schaal' v a n het stadsbestuur; en voor zijn gedicht op het ' Z e e m a g a z y n ' een ' k o m , met een deksel en leepel, o f iet diergelyks' v a n de ' H e e r e n R a a d e n ter A d m i r a l i t e i t ' . V e r d e r gaf A m a l i a van Solms h e m een gouden p e n n i n g voor het gedicht ter gelegenheid van het huwelijk van haar dochter Henriette K a t h a r i n e met de vorst

1

2

210

Philologus Philiatros a G a n d a [=Jacobus Viverius], De wintersche avonden waer in verscheydene vremdigheden, dese lest voorledene hondert jaren gebeurt, seer leerlijck ende vermaeckelijck worden verhaelt (Amsterdam: D i r c k Pietersz. Pers, 1615) i n , 12, 144-145. Voor de bijdragen van de landsheren aan de landjuwelen verwijst hij naar V a n Meteren, Memorien, boek 1. Geeraardt Brandt, Het leven van Joost van den Vondel. E d . P. Leendertz jr. ('s-Gravenhage: M a r t i n u s Nijhoff, 1982) resp. 48, 68, en 40.

Betaald werk? P o ë z i e als ambacht i n de 17e eeuw

van A n h a l t . D a a r b i j k w a m e n d a n n o g ƒ 15 - a 1 6 - van een o f andere keurvorst voor een gedicht, een 'aam R y n s c h e w y n ' voor de opdracht aan burgemeester C o r n e l i s de G r a e f f v a n zijn berijmde Vergilius-vertaling, een 'schoone zilvere vergulde kop' voor die aan D i e r i k Buisero van zijn O v i d i u s , en voor zijn Altaergeheimenissen een schilderij v a n inferieure k w a l i 2

teit v a n de aartsbisschop van M e c h e l e n . E n dat was het d a n wel zo ongeveer. M e n k a n veronderstellen dat er meer is geweest. Z o neemt J o c h e n Becker aan, dat de gedichten die V o n d e l schreef op de Engelse k o n i n g K a r e i II opdrachten waren v a n het A m s t e r 3

damse stadsbestuur en de Staten van H o l l a n d . B o v e n d i e n waren er bij V o n d e l bijzondere omstandigheden, die i n elk geval de terughoudendheid van de kant van F r e d e r i k H e n d r i k verklaren. B r a n d t schrijft althans dat deze anders zeer m i l d t d a a d i g h tegens de P o ë t e n , wanneer ze zyne o v e r w i n n i n g e n met h u n n e dichten vereerden, [...] wel weetende hoe quaalyk V o n d e l by de P r e d i k a n t e n en C o n t r a r e monstranten stondt, h e m geen gunst toonde, o m zelf ongunst te m y d e n .

4

M a a r kijkt m e n n a a r andere dichters, d a n wordt de i n d r u k versterkt dat het mecenaat v a n vorsten en overheden een u i t z o n d e r i n g was en bovendien meestal bestond uit geschenken i n plaats v a n uit betalingen. Directe gegevens zijn schaars: k o n i n g i n C h r i s t i n a van Z w e d e n beloonde behalve V o n d e l 5

ook Reyer A n s l o met een gouden ketting voor een gedicht , P . C . Hooft o n t v i n g v a n F r e d e r i k 6

H e n d r i k een zilveren k a n en schotel voor de opdracht van de Nederlandsche historiën ,

en de

Zeeuwse dichter J o h a n de B r u n e de O u d e kreeg v a n de G e c o m m i t t e e r d e R a d e n van dat gewest een medaille ter waarde van ƒ 2 4 0 , - voor de dedicatie van zijn Banket-werk. I n dit laatste geval hebben we echter te m a k e n met een bijzondere situatie: D e B r u n e was raadpensionaris 7

en de gift was tevens een blijk van erkentelijkheid voor zijn jarenlange t o e w i j d i n g . V o o r zover ik weet, profiteerde alleen Barlaeus i n directe f i n a n c i ë l e z i n van de door B r a n d t geroemde m i l d h e i d v a n F r e d e r i k H e n d r i k . H i j kreeg voor zijn Latijnse lofdichten op diens veroveringen geldschenkingen en vanaf 1635 zelfs een jaarlijkse u i t k e r i n g van ƒ 6 0 0 , - . M a a r dat was d a n ook dankzij de b e m i d d e l i n g van H u y g e n s .

8

N a t u u r l i j k h i n g een en ander samen met de sociale, en misschien ook financiële, positie van de betreffende auteur. Wat C o n s t a n t i j n H u y g e n s betreft z a l de eer, die h e m i n zijn jonge j a r e n te beurt viel toen h e m gevraagd werd een opschrift voor het praalgraf van W i l l e m van 9

Oranje te m a k e n , wellicht voldoende b e l o n i n g zijn geweest. Hooft solliciteerde met zijn biografie over H e n d r i k i v bij de Franse k o n i n g naar niets m i n d e r d a n het ridderschap i n de orde van S t . M i c h e l .

1 0

E n D a n i ë l H e i n s i u s werd vooral dankzij zijn toneelstuk Auriacus over de

3

Jochen Becker, 'In 't harnas, zonder helm en met de kunstkroon van August: driemaaal Charles II bezongen door Vondel', Dutch crossing 8 (1979) 37-54; 39 en 41. 4 Brandt, Het leven van Vondel, 19. Jochen Becker, 'Deas supereminet omneis: zu Vondels Gedichten auf C h r i s t i n a von Schweden und der bildenden Kunst', Simiolus 6 (1972-73) 177-208; 188. Geeraardt Brandt, Het leven van Pieter Corn. Hooft en de Lykreeden. Ed.P.Leendertzjr. ('s-Gravenhage: M a r t i n u s Nijhoff, 1932) 29. J . H . Kluiver, ' D e ambtelijke loopbaan van J o h a n de Brune', in: Johan de Brune de Oude (1588-1658), een Zeeuws literator en staatsman uit de zeventiende eeuw ( M i d d e l b u r g : K o n . Zeeuwsch Genootschap d. Wetenschappen, 1990) 14-25; 24. F F. Blok, Caspar Barlaeus. From the correspondence of'a melancholie (Assen, Amsterdam: V a n G o r c u m , 1976) 5; vgl. ook 57-58, 124 en 155. 9 G . C . Kuiper, ' D e filologie als toetssteen', De zeventiende eeuw 2 (1986) 3-16; 8. 10 H . W . van Tricht, Het leven van P. C. Hooft ('s-Gravenhage: M a r t i n u s Nijhoff, 1980) 167-169. 5

6

7

8

211


m o o r d op W i l l e m v a n Oranje, waarvoor hij trouwens ook ƒ 2 0 0 , - o n t v i n g v a n de Staten v a n 11

H o l l a n d en West F r i e s l a n d , b e n o e m d tot hoogleraar i n L e i d e n .

1 2

Eer, aanzien, b e n o e m i n -

gen en voorrechten k u n n e n i n sommige gevallen passender zijn geweest d a n geld, of zelfs geschenken. E e n van de i n financieel opzicht meest succesvolle dichters was J a n J a n s z . Starter, die voor zijn gedichten op W i l l e m L o d e w i j k i n de j a r e n 1620-22 geld kreeg v a n de Staten G e n e r a a l , van de overheden v a n de stad en v a n 'stad en lande' v a n G r o n i n g e n , en v a n de A d m i r a l i t e i t v a n A m s t e r d a m . Daarnaast o n t v i n g hij voor een lofdicht op F r e d r i k H e n d r i k i n 1622 een donatie v a n de H a a g s e magistraat en voor een gedicht op de assistentie v a n de A m s t e r d a m s e schutterij aan Zwolle ƒ 25 - van Schepenen en R a a d v a n Zwolle. M e t twee gedichten op de aanslag op M a u r i t s 'leurde' hij, naar het zeggen van zijn biograaf, i n D e n H a a g , D e n B r i e l en G o u d a .

1 3

V a n dergelijke betalingen zijn de gegevens soms n o g wel te t r a c e r e n .

14

A n d e r s ligt dat bij

de opdrachten aan en gedichten voor i n d i v i d u e n . Ik k a n me niet voorstellen, dat tegenover de stroom van opdrachten en gelegenheidsgedichten voor i n d i v i d u e l e leden v a n de verschillende regentenfamilies niet een o f andre m a t e r i ë l e vergoeding heeft gestaan. D a a r was bijvoorbeeld de Zweedse ambassadeur i n D e n H a a g , m r . J a c o b v a n D y c k , een m a n die een grote staat voerde en aan wie Bredero's Moortje en Spaanschen Brabander en H e i n s i u s ' Nederduytsche poëmata werden o p g e d r a g e n .

15

D a a r was de A m s t e r d a m s e burgemeestersvrouw

Schaep, geboren Spiegel, die behalve V o n d e l ook tal v a n andere dichters

Marie

protegeerde.

16

M a a r wanneer daar geen directe informatie i n correspondentie o f familie-archief over bestaat, zijn dit soort p r i v é - b e t a l i n g e n niet te achterhalen. D a t geldt a fortiori voor de t i e n d u i z e n d e n huwelijks-, graf-, lof-, felicitatie-, en andere gelegenheidsgedichten voor leden v a n vrijwel alle lagen v a n de bevolking. V a n J a n J a n s z . Starter is dankzij een bewaard gebleven contract uit 1622 bekend, dat hij v a n eenentwintig A m s t e r damse kooplieden een vaste toelage van 12 carolusguldens per week kreeg, i n r u i l waarvoor hy gehouden sal syn ons v o l k o m e n acces tot alles wat hij maeckt ofte gemaeckt heeft te geven; wat w y v a n syn Liedekens ofte gedichten begeeren uytgeschreven te hebben, dat hy ons dat voor drie stuyvers de syde gehouden sal syn te schryven, soo w y yets v a n h e m w i l l e n gemaeckt hebben, dat hy ons v ó ó r een ander tot een billicke pryse sal voort helpen (namelyck elck liedtje voor twee gulden, elck Bruyloftsgedicht voor zes gl. ende andere r y m e r y e n naer a d v e n a n t ) .

17

Bestaande gedichten a 3 stuivers per pagina, nieuwe liedjes voor 2 g u l d e n per stuk en b r u i loftsdichten voor 6 gulden: wanneer m e n bedenkt dat voor de huidige waarde dergelijke bedragen met zoiets als een factor 100 v e r m e n i g v u l d i g d moeten worden, is dat niet gek betaald. B o v e n d i e n doet de zinsnede 'dat hy ons v ó ó r een ander tot een billicke pryse sal voort helpen' vermoeden dat dit vaker v o o r k w a m . E e n andere overeenkomst was die v a n een aantal A m 11 12 13 14 15

Zie hierachter de bijdrage van Verkruijsse, p. 225 e.v. J . H . Meter, The literary theories of Daniël Heinsius (Assen: V a n G o r c u m , 1984) 24. J . H . Brouwer, J a n Jansz. Starter (Assen: V a n G o r c u m , H a k en Prakke, 1940) 42-44. Zie de bijdrage van Verkruijsse aan dit nummer. D . H o e k , Haags leven bij de inzet van de Gouden Eeuw. Rondom mr. Jacob vanDijk(1564-1631) (Assen: V a n G o r c Prakke en Prakke, 1966) 143-152. 16 M i e k e B . Smits-Veldt, 'Vondels Spiegel voor M a r i e Spiegels, gemaelin van Burgemeester Geeraerd Schaep', De nieuwe taalgids 80 (1987) 527-543; 529. 17 Brouwer, Jan Jansz. Starter, 43. H e t is onzeker of het contract ook geëffectueerd is.

212


ft^jbiniöe

ban £et öioote

much ban Cfjtna. Cerft in £>pam&iï btfirtj^üm/ öooj

Afb. 1. Titelpagina van D'historie ofte beschrijvinghe van het groote rijck van China (1595) van Juan Gonzalez de Mendoza. Deze Nederlandse vertaling werd waarschijnlijk in opdracht van de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz. verricht en was van de hand van Cornelis Taemsz., één van de eerste Nederlandse renaissance-dichters.

M. Ian Gonzaks van Mendoza .. jlJontrli ttOtt tj'oojöen fcan 4b. StuguChjn: mor mi tint het 3uhaenWj nuujoi in jtSeoerlaniKTifte talt flijc-

Ctwdtucktby UmbdcMccftn, BoecWmckcr dci Staat A I C K M A E R ,

Dooi Comdwf Ciarfj. 23*ctUbnxooper / tuoantnoe op't JloojDt/ m ömötroulöfii öpbei/

tot t?00{!l. J».f>,jE£0,

sterdamse remonstranten met D i r k Rafaelsz. C a m p h u y s e n , aan wie een periodieke toelage werd toegezegd voor het m a k e n van een nieuwe p s a l m b e r i j m i n g .

18

O v e r het algemeen z a l het wel zo geweest zijn, dat hoe zakelijker de relatie was, hoe meer ook

het geld een r o l speelde. D e vele gedichten die V o n d e l schreef voor de rijke graveur,

kunsthandelaar en d i p l o m a a t M i c h e l le B l o n en de zijnen en de opdracht aan h e m van de Leeuwendalers k u n n e n even zovele blijken v a n vriendschap en d a n k b a a r h e i d zijn geweest voor de m a n die hij al j a r e n kende en d a n k z i j wiens b e m i d d e l i n g hij de gouden keten van C h r i s t i n a van Z w e d e n z o u krijgen. Hetzelfde geldt voor Reyer A n s l o , die de Parysche bruiloft aan Le B l o n opdroeg. E n ook T h e o d o o r R o d e n b u r g h , die de opdracht van zijn Vroujacoba, erfgravin van Holland tot h e m richtte en daarnaast gedichten schreef voor zijn vrouw, was door vriendschap en werk met h e m v e r b o n d e n .

19

M a a r de gedichten die V o n d e l en A n t o m d e s van

der Goes schreven ter gelegenheid v a n een schilderijenveiling v a n G e r r i t U y l e n b u r g hebben meer weg v a n advertenties. E n z o u d e n die d a n behalve de kunsthandelaar niet ook h u n scheppers iets opgeleverd h e b b e n ?

20

!8 H . G . van den Doel, Daar moet veel strijdsgestreden zijn. Het leven van Dirk Rafaelsz. Camphuysen (1586-1627) (Diss. U v A ; M e p p e l : J . A . B o o m en zn., 1967) 78. !9 H . de la Fontaine Verwey, ' M i c h e l le B l o n , graveur, kunsthandelaar, diplomaat', i n : H . de la Fontaine Verwey, Uit de wereld van het boek. II. Drukkers, liefhebbers en piraten in de zeventiende eeuw (Amsterdam: N i c o Israël, 1976) 103-125; 114-115, 117-120. 20 Jochen Becker, recensie van: Gisbert K r a n z , Das Büdgedicht (1981), Simiolus 15 (1985) 225-230; 227.

213


D e meest zakelijke relatie zal al met al toch wel die tussen een auteur en zijn uitgever zijn geweest. V o o r zo ver ik weet, beperkte het verschijnsel h o n o r a r i u m z i c h tot een aantal gratis exemplaren van het betreffende werk en was een opstelling als die v a n A b r a h a m de Wees, die voor V o n d e l een boete van ƒ 1 8 0 , - betaalde 'niet willende dat de D i c h t e r schaade zoude lyden by het werk, daar de Boekverkooper voordeel uit trok', een grote u i t z o n d e r i n g .

21

M a a r m e n hoeft zich m a a r het aantal rijmprenten en andere gravures met p o ë t i s c h e bijschriften voor de geest te halen, o m te beseffen dat er allerlei andere samenwerkingsvormen tussen auteur en uitgever mogelijk waren. O p drie, n a u w samenhangende gevallen w i l ik i n de rest v a n dit artikel nader ingaan, te weten: de samenwerking tussen respectievelijk de uitgevers C o r n e l i s Claesz., L a u r e n s Jacobsz., J a n Evertsz. C l o p p e n b u r g , H e n d r i c k L a u rensz. en D i r c k Pietersz. Pers en de dichters C o r n e l i s Taemsz., J a c o b u s V i v e r i u s en Joost van den V o n d e l .

Cornelis Taemsz. en de uitgever Cornelis Claesz. C o r n e l i s Claesz. was de grootste uitgever-boekverkoper aan het e i n d van de 16e en begin van de 17e eeuw i n A m s t e r d a m . H i j h a d z i c h daar i n 1578 gevestigd en bleef er w e r k z a a m tot zijn d o o d i n 1609. D e andere h i e r n a te behandelen uitgevers-boekverkopers, L a u r e n s J a cobsz., H e n d r i c k L a u r e n s z . en D i r c k Pietersz. Pers waren leerlingen van h e m . N a a r het zeggen van V a n Selm, die een aantal belangrijke studies aan h e m heeft gewijd, '(lijkt) C o r n e l i s C l a e s z [...] als grote ondernemer centraal te staan i n een k r i n g van auteurs, bewerkers, vertalers en graveurs'. H i j noemt i n dit v e r b a n d onder meer de n a m e n van C o r n e l i s Taemsz. en Jacobus V i v e r i u s .

2 2

D e samenwerking met C o r n e l i s Taemsz., z o o n van Taems H e y n s z o o n , l i d v a n de vroedschap van H o o r n , dateert uit de j a r e n 1593-95, toen Claesz. een filiaal i n H o o r n had. M e t alle drie de uitgaven die i n die j a r e n verschenen onder het i m p r e s s u m 'voor C o r n e l i s Claesz. boeckvercooper, woonende op 't N o o r d t i n den vergulden Bijbel tot H o o r n ' , heeft C o r n e l i s Taemsz. te m a k e n g e h a d .

23

W a s hij soms filiaalhouder van de H o o r n s e vestiging? I n 1593

schreef hij twee aanbevelingsgedichtjes ' T ' b o e x k e n tot de coopers' en ' A n d e r sonnet tot den selven' i n het Raedtsel-boeck v a n J a c o b v a n den M e r s c h , en verder was hij de vertaler v a n de i n 1594 verschenen Tresor de vertu. Schat des deuchts v a n Pierre T r é d é h a n en van D'historie ofte beschrijvinghe van het groote rijck van China van J u a n G o n z a l e z de M e n d o z a uit 1595.

24

Deze

laatste uitgave verscheen tevens met Claesz.' A m s t e r d a m s e adres, en dat laatste was ook het geval bij de twee volgende publicaties waaraan C o r n e l i s Taemsz. bijdragen leverde: het Reysgheschrift (1595) en het Itinerario (1596) van J a n H u y g h e n v a n L i n s c h o t e n . I n beide k o m e n zowel een ode als een sonnet voor v a n zijn h a n d . H e t lijkt me waarschijnlijk, dat deze activiteiten inderdaad i n dienst van, of althans tegen betaling door C o r n e l i s Claesz. werden verricht. D e gedichtjes bij het Raedtsel-boeck v a n V a n 21 Brandt, Het leven van Vondel, 42. 22 B . van Selm, 'Een menighte treffelifcke Boecken'. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw (Utrecht: Hes uitgevers, 1987) 176-178, 251 en 336. 23 A l l e hierna volgende gegevens over Cornelis Taemsz. ontleen ik aan de onder mijn leiding gemaakte doctoraalscriptie van L o d e Stilden, Cornelis Taemszoon (1566/67-1600) en zijn ode 'Vaygats, ofte de Straet van Nassau' (1595). Over hem ook: 'Wilthooren 't woort'. Boekdrukkerij en uitgeverij in Hoorn voor het jaar 1700. Catalogus tentoonstelling Rijksmuseum van het boek Meermanno-Westreenianum ('s-Gravenhage 1979) 34-35. 24 'Wilthooren 't woort', 12. 214


der M e r s c h k u n n e n een vriendendienst aan deze stadgenoot zijn geweest, m a a r voor de d a a r n a volgende vertalingen k a n ik geen andere d a n c o m m e r c i ë l e drijfveren bedenken. D e suggestie dat Taemsz. voor Claesz. werkte wordt n o g versterkt door het feit, dat i n zijn opdracht v a n De historie van China de beide Linschoten-publikaties v a n dat en het volgende j a a r al aangekondigd worden. Taemsz. schrijft daar i n de opdracht tot de lezer: [...] wat v a n de Zee-vaerte, custen, coophandel, ghewas, habijten ende meer ander bysonderheden van Oost I n d i e n ende der omligghende E y l a n d e n zijn, sult breeder, claerder, ende ghewisser eer langhe onderricht werden, wt de indische H i s t o r i e ende reysgheschriften der cloecken ende uijt-versochten J a n H u y g h e n v a n L i n s c h o t e n [...] 25

A l i n 1594 h a d C o r n e l i s Claesz. namelijk een contract met L i n s c h o t e n gesloten o m tot beyder proffyte te d r u k k e n een boek vande navigatien van O o s t I n d i e n met de conterfeytselen daertoe gehorende.

26

Taemsz.' lofdichten voor deze werken v a n L i n s c h o t e n , met name de oden, h o r e n tot het beste dat hij geschreven heeft. D e ode i n het Reys-gheschrift getuigt bovendien v a n persoonlijk contact, waarschijnlijk met L i n s c h o t e n zelf. D a t gedicht heeft namelijk geen betrekking op het werk w a a r i n het werd gepubliceerd, m a a r op de expeditie die i n 1594 onder l e i d i n g van L i n schoten naar de poolzee was o n d e r n o m e n o m een noordoostelijke doorvaart naar I n d i ë te zoeken. Linschotens verslag van die reis z o u , onder de titel Voyagie, ofte schip-vaert van by Noorden om, pas i n 1601 i n diens eigen beheer verschijnen. Was Taemsz.' ode oorspronkelijk voor een eerdere uitgave van dat werk bedoeld? E r moet iets zijn mis gegaan i n de relatie tussen L i n s c h o t e n en Claesz., en ook i n die tussen Taemsz. en Claesz. Linschotens volgende publikatie, een vertaling v a n de Historie naturael ende morael van de Westersche Indien van Josephus de Acosta, waarvoor hij het octrooi tegelijk 27

met dat voor het Itinerario en het Reys-gheschrift h a d v e r w o r v e n , verscheen i n 1598 bij zijn E n k h u i z e r stadgenoot J a c o b Lenaertsz. M e y n . M è t een sonnet van Taemsz. A n d e r e gedichten v a n Taemsz. v i n d e n we i n V a n M a n d e r s vertaling van V e r g i l i u s ' Bucolica en Georgica ( A m s t e r d a m , Z a c h . H e y n s , 1597; een sonnet), Zacharias H e y n s ' Nederlandtschen landtspiegel (idem, 1599; twee epigrammen), V a n M e t e r e n s Belgische ofte Nederlantsche historie (Delft, J a c . C o r n e l i s z . Vennecool, 1599; een ode) en, posthuum, i n D . V . V e l i u s ' Chroniick van Hoorn ( H o o r n , W i l l e m A n d r i e s s z . , 1617; eveneens een ode). M a a r bij m i j n weten verscheen er niets meer v a n h e m i n enige uitgave v a n Claesz. Tussen L i n s c h o t e n en Taemsz. schijnt het contact wel te zijn gecontinueerd, getuige het sonnet i n de uitgave van de Historie naturael. Getuige ook het feit, dat wanneer d a n eindelijk in 1601 Linschotens boek over de noordvaart verschijnt, d a a r i n behalve een nieuw sonnet van Taemsz., ook diens ode v a n 1595 weer opgenomen is en wel met ingrijpende correcties van de h a n d van de auteur, die kennelijk ingegeven zijn door Linschotens appreciatie v a n de gebeurtenissen. D i e moeten v ó ó r het einde van het jaar 1600 zijn aangebracht, want V e l i us vertelt i n zijn Chroniick van Hoorn dat Taemsz.

25 J u a n Gonzalez de M e n d o z a , De historie ofte beschrijvinghe van het groote rijde van China. Vert. C o r n . Taemsz. ( A m sterdam: Cornelis Claesz., 1595) A l recto. 26 E . W . M o e s e n C . P . Burger j r , De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw (i d\n.; Utrecht: Hes uitgevers 1988; oorspr. Amsterdam, D e n H a a g 1900-1915) u , 196. 2 7 Itinerario. Voyage ofte schipvaert van Jan Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. E d . H . K e (2 dln.; 's-Gravenhage: M a r t i n u s Nijhoff, 1910) I, xli.

215


comende tjaer 1600. int leste v a n N o v e m b e r by nacht v a n A m s t e r d a m mettet Veerschip, is onverhoets over boort gevallen, en soo onnooselijc inde Zee gesneuvelt, als hy 33 J a r e n out w a s .

28

D a a r m e e was d a n een van de eerste Nederlandse renaissance-dichters voortijdig gestorven. W a n t zo m a g Taemsz., die i n zijn jonge j a r e n Spanje, I t a l i ë en D u i t s l a n d h a d bezocht en die behalve de talen v a n die l a n d e n ook Frans en Portugees, plus waarschijnlijk e n i g L a t i j n kende, zeker genoemd worden. A l i n 1594 geeft hij i n de Tresor de vertu een vertaling v a n een 29

gedichtje van D u B a r t a s , wiens invloed ook i n zijn eigen werk duidelijk aanwijsbaar blijft, bijvoorbeeld i n de Ode van 1595 (in de editie van 1601 getiteld Vaygats, ofte de Straet van Nassau) over Linschotens noordvaart. Z o is de beschrijving v a n de storm i n dit gedicht i n grote lijnen een b e w e r k i n g van de storm die D u Bartas, op zijn beurt O v i d i u s en Vergilius i m i t e r e n d , 30

h a d gegeven i n zijn Histoire de Jonas.

Ik citeer een enkele passage ter vergelijking:

N u schijnt de heele L u c h t los te vallen i n Zee, D a n schijnt de Zee weer o m tot aen d ' H e m e l te d r i n g h e n , D e w i n d e n zijn alt' saem teghen t'schip, dat seer dree ( A l s een hipp'lende bal) op en neer moet springhen. (Taemsz., r. 245-248) O n diroit que le ciel tombe dedans l a mer, Q u e l a m e r monte au ciel; 1'Eternel semble a r m e r C e Tout contre une nef q u i , or' basse, ores haute, C o m m e u n venteux b a l o n de vague en vague saute. ( D u Bartas, r. 31-34) M e t r i s c h loopt het allemaal n o g niet erg goed, m a a r de p o g i n g is er en i n elk geval hebben we hier te m a k e n met een v a n de eerste blijken v a n receptie van de Franse dichter, die weldra zo'n grote invloed z o u krijgen op de vroege Nederlandse r e n a i s s a n c e - p o ë z i e .

3 1

Belangrijker voor het gedicht als geheel en unieker b i n n e n de Nederlandse literatuur is de invloed van het epos Os Lusiadas van C a m o e s . D e hele verbeelding v a n r u z i ë n d e goden die het feitelijke relaas omhult, is daaraan ontleend. D a t , gevoegd bij de retorische structuur, maakt het gedicht tot een v a n de eerste renaissancistische lofdichten v a n de Nederlandse literatuur.

32

H e t z o u b i n n e n het bestek v a n dit artikel te ver voeren o m hier dieper op i n te gaan. Ik volsta met op te m e r k e n , dat ook zijn overige werk getuigt van de v e r w e r k i n g van klassieke en renaissancistische invloeden. Z o is zijn Ode tot lof vanden Banne van Hoorn, die opgenomen is i n V e l i u s ' Chroniick, geschreven i n navolging v a n H o r a t i u s ' ode Laudabant aki claram Rhodon aut

33

Mitylenen.

28 D.V. Velius, Chroniick van Hoorn (enz.) (Hoorn: Willem Andriessz., 1617) 304. 29 G.P.Burger jr., 'De Schat des deuchts', Het boek 19 (1930) 209-215; 214. 30 C. Taemszoon van Hoorn, Vaygats, ofte De straet van Nassau, in: Reizen van Jan Huyghen van Linschoten naar het Noorden(1594-1595). Ed. S.P. 1'Honoré Naber ('s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1914) 14, r. 229-251. G. du Bartas, Histoire de Jonas, in: The works of Guillaume De Saluste sieur Du Bartas. Ed. Urban Tigner Holmes e.a. (Chapel Hül: University of Carolina press, 1940) m, 437, r. 11-18 en 23-38. Ook deze en de navolgende mededelingen over de invloeden op Taemsz. ontleen ik aan de hiervoor genoemde scriptie van Lode Salden. 31 J . van den Vondel, Twee zeevaart-gedichten (enz.). Ed. Marijke Spies (2 dln.; Amsterdam enz.: Noord-Hollandsche uitgevers mij., 1987) I, 87-88. 32 Vondel, Twee zeevaart-gedichten, i, 144-145.

216

B e t a a l d werk? P o ë z i e als ambacht i n de 17e eeuw

E é n uitgave die wel met Taemsz. i n v e r b a n d wordt gebracht, heb ik n o g niet besproken, te weten het Caert-thresoor (1598), een v e r z a m e l i n g kleine kaartjes v a n de verschillende werelddelen en l a n d e n met uitvoerige beschrijvingen, gelardeerd met gedichtjes. M e t n a m e op g r o n d v a n het feit dat daaronder vertalingen zijn v a n verzen v a n enkele klassieke dichters en v a n D u Bartas, acht C . P. B u r g e r het niet onwaarschijnlijk dat dit werkje v a n de h a n d v a n Taemsz. z o u z i j n .

3 4

V o o r a l s n o g b e n i k door zijn argumentatie niet overtuigd. H e t Caert-

thresoor verscheen i n eerste instantie i n M i d d e l b u r g bij Barent Langenes. Weliswaar vermeldt de titelpagina van die uitgave dat het boek tevens te koop was bij C o r n e l i s Claesz. te A m s t e r d a m , m a a r ook de opdracht tot de Staten van Z e e l a n d is door Langenes ondertekend. Pas de volgende uitgave, v a n 1599, verscheen alleen onder de n a a m v a n C l a e s z .

35

Een

en ander lijkt me te wijzen op een Zeeuwse herkomst en i n dat v e r b a n d z o u bijvoorbeeld i e m a n d als de V l i s s i n g s e dominee A b r a h a m v a n der M y l , die al i n 1593 blijk geeft v a n bekendheid met het werk v a n D u Bartas, wellicht eerder als auteur i n a a n m e r k i n g k o m e n .

3 6

A a n de andere kant lijkt het w e i n i g waarschijnlijk dat dat d a n niet bekend z o u zijn geweest aan de m a n die tien j a a r later dit werkje i n opdracht van C o r n e l i s Claesz. z o u herzien: J a c o bus V i v e r i u s . D e z e schrijft ' D i t werck is over eenighe j a r e n v a n eenen I o n g h - m a n (ons onbe37

kent) i n D r u c k ghegheven [...].' E e n precieze vergelijking v a n de i n de tekst voorkomende gedichtjes met het werk v a n de i n a a n m e r k i n g komende auteurs z o u hier misschien meer duidelijkheid k u n n e n geven. H o e het ook zij, met V i v e r i u s zijn we i n m i d d e l s aangeland bij een volgende auteur die zijn pen gebruikte o m er wat bij te verdienen.

Jacobus Viverius en de uitgevers Laurens Jacobsz., Cornelis Claesz., Jan Evertsz. Cloppenburg en Hendrick Laurensz. J a c o b u s V i v e r i u s is een v a n de weinige auteurs die z i c h over de f i n a n c i ë l e kant v a n het schrijven uitlaten. I n het b e g i n v a n dit artikel citeerde i k al zijn o n t b o e z e m i n g i n De wintersche avonden dat het, gezien de noodzakelijke i n s p a n n i n g o m i n het dagelijks levensonderhoud te voorzien, verwonderlijk was dat er n o g i e m a n d dichtte. I n zijn b e w e r k i n g van het Caert-thresoor, die i n 1609 onder de titel Hand-boeck; ofcort begrijp der caerten ende beschryvinghen van alle landen des werelds en voorzien v a n de m e d e d e l i n g ' V a n nieuws oversien ende vermeerdert' bij C o r n e lis Claesz. verscheen, herhaalt hij zijn klacht. I n zijn opdracht aan de Staten v a n Z e e l a n d schrijft h i j : O so den H e m e l m y het vol-brengen naer m y n e n wensch gave, ick en soude soo m i j n zaedt i n eenes anders A c k e r niet werpen; maer n u door de sorge deses levens, als met steenen, neder gehouden zijnde, moet ick met dese swacke veren i n het water des tegenspoeds swadderen.

33 C . P . Burger jr., ' D e historie ofte beschrijvinghe van het groote rijck van China', Het boek 19 (1930) 17-32; 31. 3

4

C . P . Burger jr., ' H e t Caert-thresoor', Het boek 18 (1929) 289-304; 304. 35 Moes-Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers II, 154-156, 180-181.

36 P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw (Amsterdam: N o o r d Hollandsche uitgevers mij., 1943) 335-336.

37 Hand-boeck; ofcort begrijp der caerten ende beschryvinghen van alle landen des werelds. V a n nieuws oversien ende vermee dert (Amsterdam: Cornelis Claesz., 1609) (?)3 recto.

217


Afb.

2.

T i t e l p a g i n a v a n Het reys-gheldt van de

wterste, oflaetstereyse(1610)van

Nathan Chytraeus.

J a c o b V i v e r i u s , d i e d i t w e r k u i t het L a t i j n vert a a l d e , v e r r i c h t t e tijdens z i j n l e v e n g e r e g e l d w e r k

©anöe

v o o r u i t g e v e r s o m ' d e n a r m e n cost te w i n n e n ' .

iötcrfft' of lactttc Ucrfr: laooj fit!) ftlbm ende Sr vim I

i

r

i

j

(wc #o6f*Sf« mM SKi
C H ï T R i ï S . f m ü j i i

leven

Reólor der Schok van Bremen ) Cnöt nu ;

IACOBÏS

bctrolct, tot V I V U I V S ,

Mec'cdin.

ÏDawomsaSett^ftatmmtban R E Y S K I . I T té gtgrbai/mt* ui
Met P ï i v i ! c ^ e 4 « i t ï c e f « a Sttteu. Anno Ï 6 J Ö ,

L i e v e r i m m e r s h a d hij het hele werk herschreven, zoals hij dat wel gedaan h a d met de hoofdstukken over V l a a n d e r e n , B r a b a n t en Z e e l a n d , ' D o c h de Persse jaeghde m y v o o r t . '

38

Inderdaad, V i v e r i u s was gebonden aan het planningsschema v a n de uitgever, die h e m dit werek wederom door de Persse willende doen loopen, [...] te wereke (had gesteld) o m 'tselve te oversien, ende daer mede te handelen alsof het (zijn) eigen werek w a r e .

39

Dat laatste was dus niet helemaal zo gelopen en vandaar d a n ook de zojuist geciteerde klacht. D a t we hier te m a k e n hebben met 'betaald werk' lijkt me meer d a n waarschijnlijk. Net als C o r n e l i s Taemsz. heeft ook J a c o b u s V i v e r i u s z i c h m a a r nauwelijks een plaats weten te verwerven i n de Nederlandse literatuurgeschiedenis. A l l e e n zijn p o p u l a i r e anecdotenv e r z a m e l i n g De wintersche avonden (1615), w a a r v a n i n de 17e eeuw niet m i n d e r d a n zes uitgaven verschenen, wordt n o g wel eens aangehaald. H i j was een v r u c h t b a a r schrijver, maar, anders d a n Taemsz., toch meer een rijmelaar. Z i j n eerste werk verscheen i n L e i d e n , waar hij n a een studie m e d i c i j n e n aldaar en i n P a rijs, zich naar eigen zeggen enige tijd aan vrijwilligerswerk w i j d d e . H e t was een pamflet 40

38 Hand-boeck; of cort begrijp der caerten, (?)4 recto-verso. 39 Hand-boeck; of cort begrijp der caerten, (?)3 recto. 40 Jacobus Viverius, Den spieghel van de Spaensche tyrannie. Cortelijck in dichteghestelt (Amsterdam: Laurens Jacobs 1601) A2 verso. 218


i n d i c h t v o r m tegen vrede met Spanje, De uyt-spraecke van Anna Vyt den Hove, gepubliceerd door 41

de L e i d s e drukker-uitgever Christoffel G u y o t i n 1598. I n 1600 volgden twee nieuwe werk42

jes, een Christelick lof-verhael van den treffelicken veldslagh {enz.) over de slag bij N i e u w p o o r t , en een v e r z a m e l i n g v a n zijn p o ë z i e onder de titel Den lust-hofvan de christelickezielen. O o k deze werden i n L e i d e n gedrukt door G u y o t , m a a r n u voor een A m s t e r d a m s e uitgever, L a u r e n s Jacobsz. I n d e r d a a d moet V i v e r i u s z i c h r o n d deze tijd i n A m s t e r d a m gevestigd hebben, en wel als apotheker.

43

N a d e r h a n d wist hij een positie als stadsdokter te v e r w e r v e n .

44

V a n a f dit m o m e n t zien we h e m stap voor stap i n contact k o m e n met een kleine groep o n d e r l i n g n a u w gelieerde A m s t e r d a m s e uitgevers. Weliswaar volgde er i n 1601 n o g een uitgave bij G u y o t , Den schildt der onnooselheydt: dat is, eene schriftuyrlicke vereeringhe der heylighe gheneesconste, m a a r de drie andere publikaties uit dat j a a r zijn geheel A m s t e r d a m s . H e t zijn: Een elegia of christen klagh-reden over den doodt des wijd-beroemden en hoogh-gheleerden D. hannes Heurnius, V i v e r i u s ' Leidse leermeester, Den spieghel van de Spaensche tyrannie, een gedicht op de verover i n g v a n R i j n b e r k , en het lange gedicht De handt Godes; of een christelick verhael van de peste, ofgaeve Godes, alle drie uitgegeven, alweer, door L a u r e n s J a c o b s z .

45

Tot dusver is er niets i n het oeuvre van de christelijk en politiek zeer g e ë n g a g e e r d e jonge medicus dat wijst op betaald werk. O o k het lijkdicht op H e u r n i u s zal geen andere drijfveer hebben gehad d a n dankbaarheid, zoals de auteur trouwens zelf ook zegt: D i t schreef ick met ghetraen, o m toonen m y n e G o n s t D i e ick d i e n M e e s t e r droegh, die i n Ghenesens const M y leeringh heeft

ghedaen.

46

W e l lijkt me i n de opdracht aan R a a d en burgerij v a n A m s t e r d a m v a n Den spieghel van de Spaensche tyrannie iets v a n een sollicitatie door te k l i n k e n , als hij schrijft dat

41 In het zogenaamde 'Apparaat V a n Stockum' ter U B - A m s t e r d a m wordt zijn naam ook i n verband gebracht met een eveneens i n 1598 door C h r . G u y o t te Leiden uitgegeven pamflet, De claghte van Satan over Clementeïn Puteanum oen den Roomschen Paus (etc). Ik heb daar geen exemplaar van weten te traceren. 42 Eveneens over de Slag bij Nieuwpoort zou het door V a n der A a genoemde Verhael van Godes goedigheid en barmhartigheid gaan ( A . J . van der A a , Biographisch woordenboek der Nederlanden. O.r.v. K . J . R . van Harderwijk en C . D J . Schotel, (Haarlem: J . J . van Brederode, 1852 VII, 81). Ik heb die tekst niet kunnen vinden. H e t is niet uitgesloten dat deze 'titel' een omschrijving is van het Christelyck lof-verhael. 43 De meeste gegevens over Jacobus Viverius ontleen ik aan een onder mijn leiding gemaakte kandidaatsscriptie van Angeniet K a m over V i v e r i u s ' pamflet De uyt-spraecke van Anna Vyt den Hove. Zie verder: P h . Blommaert, De Nederduitsche schryvers van Gent (Gent: V a n Doosselaere, 1862) 163-176 en W . P.C. K n u t t e l , 'Jacob van de V i vere,' i n : Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, o.r.v. P . C . M o l h u y s e n en P.J. Blok (Leiden: Sijthoff, 1912) n , 1500-1501. J o h n Landwehr, ' D e Gentse liefdesembleemdichters en D. P. Pers', Tijdschrift voor Nederlandse taaien letterkunde 85 (1969) 105-119, geeft op p. 116-119 een, weinig betrouwbare, lijst van publikaties, die ik op grond van gegevens i n de Centrale Catalogus van de K B - D e n H a a g , het bezit van de U B - A m s t e r d a m , en F. van der Haeghen, Bibliotheca Belgica. Bibliographiegénérale des Pays-Bas. Réédité sous la direction de M a r i e - T h é r è s e L e n ger (7 dln.; Brussel: C u l t u r e et civilisation, 1964-75) enigszins heb gecorrigeerd. H e t is aan te nemen dat V i v e r i us' oeuvre (veel) groter is geweest dan wat ik hier geef. D e poging van Landwehr om Viverius te identificeren met Theocritus a G a n d a en hem zo de auteur te maken van een aantal i n feite door Daniël Heinsius geschreven werken, is definitief weerlegd door A . K . H . M o e r m a n ('Theocritus a G a n d a en Jacob de Vivere', Open 4 (1972) 623). 44 D i t blijkens de titelpagina van een later door zijn kleinzoon onder de titel De verdrukte, dog naderhand verheven loseph (enz.) uiteeeeven collectie nagelaten geschriften ' i n R i j m gesteld door den wijdberoemden Poet Dr. Jacobus Viverius, i n sijn leven des stad Amstelredams, en der selver Diakonie Doctor'(Ed. Iacobus Prudentius Pennokius; H o o r n : Stoffel Iansz., 1662). 45 Verder verscheen er i n 1601 een lofdicht van hem i n Linschotens Voyagie, ofte schip-voert van by Noorden om. 46 Jacobus V i v e r i u s , Eene elegia of christen klagh-reden over den doodt des wijd-beroemden ende hoogh-gheleerden D. Ioannes Heurnius (Amsterdam: Laurens Jacobsz., 1601) A 4 verso. 219

B e t a a l d werk? P o ë z i e als ambacht i n de 17e eeuw

w y (dit werkje) tot eene vriendelijcke groete, V . E . opofferen ende gheven, tot dat w y metter daedt i n conste v a n ghenesen onsen goede wille ende Liefde b e w y s e n . 47

M a a r v a n die tijd af verandert dat en produceert V i v e r i u s de ene vertaling en b e w e r k i n g n a de andere en bestaat ook zijn meeste eigen p o ë z i e uit lofdichten, berijmde samenvattingen en dergelijke i n diezelfde vertalingen en bewerkingen. Speelde hier wellicht de z o r g voor zijn jonge gezin een rol? H e t gemiddelde i n k o m e n v a n een dokter, en zeker v a n een officieel aangestelde stadsdokter, was niet slecht - m e n spreekt v a n ƒ 1 0 0 , - a ƒ 1 5 0 , - 's j a a r s - , m a a r enige a a n v u l l i n g , hoe gering ook, z a l toch altijd w e l k o m zijn geweest. 48

49

V o o r zover i k heb weten te achterhalen begint dit i n 1602, het j a a r v a n zijn h u w e l i j k , met een h e r z i e n i n g v a n de verhandeling Het examen of ondersouck der peste v a n D a v i d v a n M a u d e n voor de uitgever H a n s M a t t h i j s z . D e z e H a n s M a t t h i j s z . , die evenals L a u r e n s J a cobsz. een l e e r l i n g was van C o r n e l i s Claesz., stierf het j a a r d a a r o p . D e volgende uitgave verschijnt d a n ook weer bij L a u r e n s Jacobsz., zij het n u i n samenwerking met C o r n e l i s Claesz. H e t betreft twee vertalingen van gedichten van de fel protestantse Engelse k o n i n g J a c o b u s en twee lofdichten, dat alles opgenomen i n een door meerdere vertalers verzorgde verzamel-editie van diens werken, die i n 1603 u i t k w a m met de titel Een comnglijck gheschenck: ofte, onderwijsingen zijner majesteyt van Engelant; aen zynen zeer beminden zone Henricum prince. 50

D a t zelfde j a a r stierf echter ook L a u r e n s Jacobsz., die tot d a n toe m i n of meer V i v e r i u s ' vaste uitgever was geweest. E n i g e j a r e n zien we h e m n u p u b l i c e r e n bij verschillende v a n diens relaties. I n 1604 komt er een vertaling v a n De vierlinghen (ofwyse leerdichten) v a n G u y d u F a u r de P y b r a c k uit bij Desiderius de l a Tombe, die i n elk geval i n 1606 een zakelijke relatie met C o r n e l i s Claesz. z a l blijken te h e b b e n . I n 1608 volgt er een lijkdicht voor de A m s t e r d a m s e dominee W a r n e r H e l m i c h i u s bij Jacobsz.' leermeester en veelvuldige associé C o r n e l i s Claesz. zelf en i n 1609 bij deze het reeds uitvoerig besproken geografische Handboeck. E n dan, n a Claesz.' d o o d i n 1 6 0 9 , bij diens l e e r l i n g M i c h i e l C o l i j n een vertaling v a n N a t h a n C h y t r a e u s ' Het reys-gheldt van de wterste, of laetste reyse (1610). 51

52

53

54

I n diezelfde j a r e n verschijnen er nogal wat lofdichten van h e m i n uitgaven bij L a u r e n s Jacobsz. en bij diens opvolger J a n Evertsz. C l o p p e n b u r g en zijn gelijknamige Deventerse b r o e r . B i j de A m s t e r d a m s e C l o p p e n b u r g z a l hij later, i n 1616, ook een eigen gedicht p u b l i ceren, Een troostelijckghesangh, van deghelucksalighe doodt der kinderen Godes. M a a r ondanks de aparte titelpagina hoort dit gedicht toch waarschijnlijk bij een andere uitgave van C l o p p e n 55

47 Jacobus Viverius, Den spieghel van de Spaensche tyrannie. Cortelijck in dichteghestelt (Amsterdam: Laurens Jacobsz., 1601) A 2 verso. 48 J . G . W . F. Bik, Vijf eeuwen medisch leven in een Hollandse stad (Diss. U v A ; Assen: V a n G o r c u m , H a k en Prakke, 1955) 210-215. L e o Noordegraaf en Gerrit Valk, De gave Gods. De pest in Holland vanaf de late middeleeuwen (Bergen ( N H ) : Octavo, 1988) 156-157. 49 Blommaert, Schryvers van Gent, 168. 50 V a n Selm, Een menighte treffelijcke Boecken, 336 en M . M . Kleerkooper en W. P. van Stockum, De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw (2 dln.j's-Gravenhage: M a r t i n u s Nijhoff, 1914-15) I, 405. 51 Moes-Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers II, 314. 52 Kleerkooper-Van Stockum, De boekhandel te Amsterdam II, 836. 53 V a n Selm, Een menighte treffelijcke Boecken, 225. 54 V a n Selm, Een menighte treffelijcke Boecken, 336 en Moes-Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers n , 196. 55 NI. i n een viertal vertaalde werken van de Engelse piëtist W i l l i a m Perkins ( W i l l e m J a n op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, 1598-1622 (Diss. R U U ; Rotterdam: Lindenberg, 1987) 134, 143, 146 en 153) en i n W . Baudaert, Apophthegmata christiana (Deventer 1605; V a n der Haeghen, Bibliotheca Belgica i , 186, B 87).

220

B e t a a l d werk? Poëzie als ambacht i n de 17e eeuw

I v r u s b e o » «Ml «SOfte ÖJltpfcftJ ïHofim • ,>n;>üen: 'tlunt ïjtcit DobrrljaiiO nu' prrdi «Oucrm ' , i MiirtiniftflootftainabBot qtinirn ftBa.ir tt imw ÖWÖ'HWK C n qfteltifh f n r r m o f POt [jrrt

lllft H •

• Ui' '

i'JplfH •

ti'Misntiftc ; oooln . . . • <©nt tffit {Borftrr tciifi « H m /

: ;

H i p v ê n a s hasrfimb beraam

n

Cttc' >8ft< j&c Ötepöct bittrt tranen Ojoröiüt?/

innf;eii'l>etoafiftaartiennaathl:-c!i/

JBofl ÖCltatUm Vrniuftrirt: © f f f n 3>t hut tf r in ifcrffrr rifflir». ^>tn ttjbftte (ftert£onbff niotpö)

^stiUrfetn» tts rufte bjatht. I.V.VomieUm liefi* verwinnet af» DEDICATIE

%mïst J o n c U ü j o u t n m b a n t j T i e D e r l a n & r .

A

ldVcnuiflofbfrtiftbf litfO' ttr ttfrtriS biatfit/ t p m i u p i t e r i i é r o r r fue tfrftonb A l l e © o b « i

r

ni > ir

m,jn>

»'

;

T>if««>l»fftn«bfn al uittitrtcltottCt « D O M M I : Venus öltftaaft urrii.ini ie inrt &aatfcmb BrtWWJ/ »? n b :.i tftt hit om te t»<wn &p » / o petgeaaffi t:

A f b . 3.

LV.Vondclteru

T w e e g e d i c h t e n v a n V o n d e l u i t Den nieuwen verbeterden lust-hqf (1607) A 4 verso.

S p e c i a a l v o o r d e z e eerste u i t g a v e v a n u i t g e v e r D i r c k P i e t e r s z . Pers s c h r e e f V o n d e l twee g e d i c h t e n e n e e n l i e d . E é n v a n d i e g e d i c h t e n , A e n d e J o n c k - v r o u w e n v a n t N e d e r l a n d t , heeft e e n i n l e i d e n d k a r a k t e r . M o g e l i j k t r a d V o n d e l als ' r e d a c t e u r ' v a n d e z e u i t g a v e o p .

b u r g , te weten de Vertroostinghe voor de bedruckte herten over het verlies van haere vrienden {enz.) v a n A n d r e a s R o t a r i u s , dat hetzelfde j a a r verscheen met n o g een 'troost-ghedicht aen eene G o d vruchtighe weduwe' v a n V i v e r i u s onder diens zinspreuk ' D e doodt doet leven'. D a t is namelijk iets wat we V i v e r i u s ook telkens z i e n doen i n de door h e m bewerkte of vertaalde werken: gedichten p u b l i c e r e n die hij geschreven heeft n a a r a a n l e i d i n g v a n de d a a r i n behandelde stof. M a a r wanneer i n 1610 de zoon v a n L a u r e n s Jacobsz., H e n d r i c k L a u r e n s z . de zaak v a n 56

de overleden Claesz. overneemt en voor zichzelf b e g i n t , is het v o o r a l naar h e m dat V i v e r i u s terug keert met vertalingen e n bewerkingen van protestants-christelijke top-auteurs: P h i l i p d u M o r n a y ' s Een seer grondigh bewijs dat Iesus is de Ware Messias (1611), Petrus M o l i n a e u s ' De heylighe gheestelijcke opweckinghe (1615), J e a n Taffins Van de merek-teeckenen der kinderen Gods (1617).

57

D e enige werkelijk zelfstandige publikaties v a n V i v e r i u s u i t deze j a r e n die ik heb weten te v i n d e n , zijn De wintersche avonden, en verder een lijkdicht voor de A m s t e r d a m s e dominee Iohannes H a l l i u s en een serie van tien gedichten i n de v e r z a m e l b u n d e l Christelijckeghesanghen tot lof van onsen Heere ende saligh-maker Iesus Christus {enz.). De wintersche avonden verschenen i n 1615 bij D i r c k Pietersz. Pers, ook weer een leerling v a n C o r n e l i s C l a e s z . . Bij dezelfde uitge58

56 V a n Selm, Een menighte treffelijcke Boecken, 336. . . 57 V a n Taffins Merck-teeckenen noemt het 'Apparaat V a n Stoekum' (UB-Amsterdam) i n d.t verband een editie uit 58 V a n Selm, Een menighte trejjelycke Boecken, 336. E e n editie-1610, die o.a. i n het 'Apparaat V a n Stockum' ( U B Amsterdam) en i n Blommaert, Schryvers oan Gent, 171, genoemd wordt, heb ik nergens kunnen vinden. 221


ver verscheen i n 1619 ook de Clachte ende vertroostinghe: over het christelijck overlijden van Ioannes 59

Hallius.

W a n n e e r de tien gedichten i n de b u n d e l Christelijckeghesanghen geschreven zijn, is

onduidelijk. D e uitgave van de b u n d e l w a a r i n ze v o o r k o m e n is van 1627, m a a r dat is een vijfde d r u k .

6 0

D e kans dat ze uit V i v e r i u s ' jonge j a r e n stammen lijkt dus niet uitgesloten.

A l met al maakt heel wat van V i v e r i u s ' werk de i n d r u k betaald werk te zijn geweest. Sinds zijn vestiging i n A m s t e r d a m moeten zijn contacten met de uitgeverswereld aldaar h e m geh o l p e n hebben 'den a r m e n cost te winnen', zoals hij het zelf noemt. E n gegeven het feit dat het meeste van zijn p o ë z i e vanaf dat m o m e n t werd gepubliceerd i n de d o o r h e m vervaardigde vertalingen en bewerkingen, is het misschien niet te gewaagd o m te stellen, dat ook zijn dichterschap als z o d a n i g i n hoge mate door de m a t e r i ë l e w a a r d e r i n g van deze uitgevers werd gevoed.

61

Joost van den Vondel en de uitgever Dirck Pietersz. Pers W a n n e e r m e n onder ogen ziet dat ook toentertijd uitgevers gebruik m a a k t e n v a n de diensten van dichters voor allerlei soorten van vertaal- en redactiewerk, dan is er reden eveneens wat anders d a n gebruikelijk aan te kijken tegen de relatie tussen V o n d e l en diens eerste uitgever, D i r c k Pietersz. Pers. D e eerste die aandacht aan die relatie heeft besteed, is M o l k e n b o e r ge62

weest i n het eerste deel v a n zijn artikel over 'Vondels drukkers en uitgevers' v a n 1941. D i e n s negatieve oordeel over Pers, die V o n d e l z o u hebben 'gebruikt', is voor wat betreft de uitgave van Den gulden winckel der konstlievende Nederlanders (1613) weerlegd door P o r t e m a n .

63

M a a r ook

verder zal Pers V o n d e l eerder gestimuleerd d a n uitgebuit hebben. H e t lijkt erop dat beider eerste publikatie, van Pers als uitgever en van V o n d e l als auteur, samenviel. Pers begon zijn l o o p b a a n met de uitgave i n 1607 van een liedboek, Den nieuwen verbeterden lust-hof, waarvan een eerdere versie, met de titel Den nieuwen lust-hof, was verschenen bij H a n s M a t t h i j s z . (1602) en diens weduwe (ca. 1604).

64

D e verbeteringen die hij op-

n a m , bestonden behalve uit de toevoeging van een twaalftal liederen van onder andere Hooft en V a n M a n d e r , uit twee gedichten en een lied v a n V o n d e l . E n er valt volgens mij veel te zeggen voor de stelling dat deze teksten van V o n d e l speciaal voor de b u n d e l geschreven zijn.

59 J o s é B o u m a n , Nederlandse gelegenheidsgedichten voor 1700 in de Koninklijke bibliotheek te 's-Gravenhage (enz.) (Nieuwkoop: B. de Graaf, 1982) nr. 123. 60 H e t 'Apparaat V a n Stockum' ( U B - A m s t e r d a m ) noemt een uitgave van 1621. 61 Ik laat hier buiten beschouwing het huwelijksdicht dat Viverius maakte op het huwelijk van zijn broer Salomon in 1636 ( B o u m a n , Nederlandse gelegenheidsgedichten, nr. 209); de bundel De verdrukte, dog naderhand verheven Ioseph, met enkele nagelaten werken, uitgegeven door zijn kleinzoon i n 1662; en de door V a n der A a genoemde grafdichten op H o n d i u s en V a n Meteren. Niet gevonden heb ik het door hem zelf genoemde toneelstuk Alphonsus d'Este (Van der A a , Biographisch woordenboek v n , 81) en twee verdere vermeldingen i n het 'Apparaat V a n Stock u m ' ( U B - A m s t e r d a m ) : Wel-levens-const, soo wel vermaeckelijck als leerlijck om te lesen, tot onderhoudinghe van des menschenghesonlheydt ('s-Gravenhage: J . P z . Beerendrecht, ca. 1645) en Een nieuwgeestelyk lied-boeksken. Gedigtvan J. V. Medicijn (Amsterdam: Joannes Kannewet, ca. 1705), dat blijkens de aldaar geciteerde regels uit het 'VoorredenL i e d ' inderdaad wel van onze V i v e r i u s zal zijn. 62 B . H . Molkenboer, 'Vondels drukkers en uitgevers', Vondelkroniek 12 (1941) 17-71, 86-96, 121-148 en 152-188; 34-71. 63 K . Porteman, 'D'een klapt, t'geen d'ander heelde. K i j k e n en lezen i n en rond D e n G u l d e n W i n c k e l (1613)', i n : S.F. Witstein en E . K . Grootes ed., Visies op Vondel na 300jaar (Den H a a g : M a r t i n u s Nijhoff, Tjeenk W i l l i n k , Noorduijn, 1979) 26-59; 49. 64 A . A . Keersmaekers, Wandelend in Den Nieuwen Lust-Hof. Studie over een Amsterdams liedboek 1602-(1604)-1607(1610) (Nijmegen: Alfa, 1985) 15.

222


A f b . 4.

C . de V i s s c h e r , J o o s t v a n d e n V o n d e l ,

gravure. U B A m s t e r d a m .

D e beide gedichten zijn duidelijk p r e l i m i n a i r en é é n ervan, de Dedicatie aendejonck-vrouwen vant Nederlandt (respectievelijk i n sommige exemplaren ' v a n V r i e s l a n d t ende Overyssel') staat i n een traditie van soortgelijke opdrachtteksten.

65

H e t lied, Oorlof liedt getiteld, moet

bestemd zijn geweest o m de b u n d e l af te sluiten, ook al werd er uiteindelijk n o g een allerlaatste lied achter geplaatst, blijkbaar o m de laatste bladzijde op te v u l l e n . Prof. Keersmaekers, die enige j a r e n terug een studie over het liedboek heeft geschreven, aarzelt o m op g r o n d van deze gegevens V o n d e l i n d e r d a a d als de 'redacteur' v a n deze heruitgave te b e s c h o u w e n .

66

Ik ben daar wel toe geneigd, zo wel op g r o n d v a n wat we hiervoor hebben gezien, als op g r o n d van V o n d e l s verdere activiteiten bij deze uitgever. Tot het b e g i n v a n het j a a r 1620 geeft V o n d e l zijn meeste, en zijn belangrijkste, werk uit bij Pers. D a a r o n d e r zijn tenminste drie publikaties die i n diens opdracht tot stand k w a m e n . D e hiervoor al genoemde e m b l e m a t a b u n d e l Den gulden winckel der konstlievende Nederlanders van 1613 is een b e w e r k i n g v a n De cleyn werelt v a n J a n M o e r m a n , die voor het eerst i n 1584 i n A n t w e r p e n was verschenen en waarvan Pers i n 1608 een h e r d r u k h a d bezorgd. V o o r deze nieuwe uitgave liet Pers de gravures bijwerken door Claes J a n s z . V i s s c h e r en de teksten door Vondel.

6 7

Iets dergelijks is er aan de h a n d met het emblematische fabelboek Vorstelucke wa-

rande der dieren van 1617, dat een b e w e r k i n g door V o n d e l bevat v a n Franse teksten die m 1578 i n A n t w e r p e n waren gepubliceerd bij gravures v a n M a r c u s Gheeraerts. O o k van deze gravures bezat Pers de p l a t e n .

68

E n tenslotte bestaat ook de b u n d e l De helden Godes des Ouwden

65 Zie Porteman in: P.C. Hooft e.a., Emblemata amatoria, ajbeeldinghen van minne, emblemes d'amour. E d . K . Porteman (Leiden: M a r t i n u s Nijhoff, 1983) 40-41. 66 Keersmaekers, Wandelend in Den Nieuwen Lust-Hoj, 84-91. ,„.,,. , , .„„, . 67 J . van den Vondel, Werken. E d . J . F . M . Sterek e.a. (10 d l n , Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1927-40) i , 266. m

68 Vondel, Werken i , 500. Deze waren oorspronkelijk i n 1567 i n Brugge verschenen met teksten van E d u a r d D e Dene onder de titel De warachtighe fabulen der dieren. 22:;


Verbonds uit 1620 uit teksten die door V o n d e l geschreven werden bij een serie prenten, die al eerder moeten zijn ontstaan en w a a r v a n Pers de platen h a d weten te v e r w e r v e n .

69

Daar-

naast publiceerde Pers van V o n d e l twee vertalingen van werk v a n D u Bartas, De vaderen (1616) en De heerlyckheyd van Salomon (1620), en diens toneelstuk Hierusalem verwoest (1620). W a n n e e r m e n het geheel van Vondels p r o d u k t i e i n deze eerste periode van zijn dichterschap overziet, valt het op hoeveel d a a r v a n öf vertalingen zijn öf, al d a n niet tegen betaling, i n opdracht moet zijn geschreven. Verreweg het meeste ervan bestaat uit huwelijksdichten en uit gedichten bij prenten. D e huwelijksdichten zijn voor buurmeisjes (in 1605 en 1618) en voor een h e m bekende doopsgezinde schilder-predikant (in 1620). D e Hymnus over de wijdberoemde scheeps-vaert (wrs. 1613) en de Hymnus vande christelycke ridder (wrs. 1614) zijn beide geschreven bij prenten uitgegeven door A b r a h a m de K o n i n g , en Op de iongste Hollantsche transformatie (1618) verscheen bij een anonieme gravure. O o k de Wtvaert en treur-dicht van Henricus 70

de Groote (1610) is waarschijnlijk bij een, mogelijk door Pers u i t g e g e v e n , prent geschreven. W a n n e e r we de lofdichten op werk van anderen buiten beschouwing laten, k u n n e n eigenlijk alleen een h a n d v o l religieuze gedichten en de twee toneelstukken Het Pascha en Hierusalem verwoest als ' v r i j ' werk worden aangemerkt. E r is geen enkele reden o m het m i n d e r vrije werk als m i n d e r w a a r d i g aan te m e r k e n . Afgezien van de intrinsieke waarde heeft het een niet te onderschatten betekenis gehad voor V o n dels literaire v o r m i n g . D a a r b i j n u heeft D i r c k Pietersz. Pers juist i n zijn functie v a n uitgever een cruciale r o l gespeeld. D a n k z i j zijn initiatief o m een deel van het nagelaten fonds van H a n s M a t t h i j s z . over te nemen, is V o n d e l niet alleen i n contact gekomen met de nieuwe m o dieuze lied-cultuur, m a a r ook met het werk v a n D a n i ë l H e i n s i u s en dat w i l zeggen met de meest avantgardistische p o ë z i e van dat m o m e n t .

71

Daarnaast lijkt het niet onwaarschijnlijk

dat hij het is geweest, die V o n d e l bekend heeft gemaakt met het werk v a n P h i l i b e r t v a n Borsselen, wiens Binckhorst hij i n 1613 publiceerde en van wiens Strande (1611), een gedicht dat d u i delijk invloed heeft uitgeoefend op V o n d e l , hij i n 1614 een h e r d r u k b e z o r g d e .

72

M a a r hoe

dat ook zij, i n elk geval heeft Pers, zelf dichter en uitgever v a n een sterk literair g e o r i ë n t e e r d 73

f o n d s , voor V o n d e l zowel i n p u b l i c i t a i r als i n financieel opzicht de mogelijkheid geopend zich intensief met de dichtkunst b e z i g te houden. Hetzelfde, zij het op wat kleiner schaal, zagen we bij C o r n e l i s Claesz. ten aanzien van C o r nelis Taemsz. en waarschijnlijk ook bij L a u r e n s Jacobsz. en H e n d r i c k L a u r e n s z . ten aanzien van J a c o b u s V i v e r i u s . H e t aandeel van deze, en andere, uitgevers i n de o n t w i k k e l i n g van de Nederlandse literatuur en de plaats d a a r b i n n e n van het i n h u n opdracht geschreven werk, verdient meer aandacht d a n het tot n u toe heeft gekregen.

69 Vondel, Werken II, 301. 70 Molkenboer, 'Vondels drukkers en uitgevers', 40-41. 71 zie Porteman i n : Hooft, Emblemata amatoria, 6-8 en M a r i j k e Spies, 'Vondel tussen V a n Mander, Heinsius en Hooft', Spektator 17 (1987-88) 28-42; 40-41. 72 Vondel, Twee zeevaart-gedichten I, 98-99. 73 O v e r hem: Landwehr, ' D e Gentse liefdesembleemdichters en D. P. Pers' en de inleiding van Verlaan en Grootes in D i r c k Pietersz. Pers, Suyp-sladof dronckaerts leven. E d . J . E . Verlaan en E . K . Grootes (Culemborg: Tjeenk W i l link, N o o r d u y n , 1978).

224

P.J. Verkruijsse

Holland 'gedediceerd'. Boekopdrachten in Holland in de 17e eeuw K u n s t i n opdracht o f mecenaat dient i n de 17e-eeuwse wereld v a n boek e n literatuur anders g e ï n t e r p r e t e e r d te w o r d e n d a n i n die v a n de beeldende kunst. D e c a t e g o r i e ë n schrifturen (de t e r m 'literatuur' is i n de zeventiende eeuw o n b r u i k b a a r ) die voortvloeien u i t gerichte opdrachten v a n derden en die n o g enigszins een mecenaatskarakter hebben, zijn beperkt tot bruiloftsdichten, sommige lofdichten en kaart- en historiewerken, tenzij m e n daartoe ook rekent vertalingen en tekstedities die i n opdracht v a n boekverkopers vervaardigd w o r d e n . D a t er desondanks grote aantallen boeken zijn die een opdracht bevatten, is - anders d a n bij beeldende kunst - meer het gevolg van actie o n d e r n o m e n door auteur, editeur, vertaler of drukker/uitgever, nadat het 'kunstwerk' al v o r m heeft gekregen. ' K u n s t i n opdracht' moet i n het onderstaande d a n ook g e ï n t e r p r e t e e r d worden als 'kunst' met een opdracht' e n dat laatste d a n soms i n de dubbele betekenis v a n een publikatie ' v o o r z i e n v a n een opdracht', geschreven d o o r een auteur 'gedreven door een hogere opdracht'. Breedvoerigheid hoeft daarbij' niet altijd een ondeugd te zijn. E n i g e explicietheid omtrent denken en doen k a n het nageslacht informeren over de beweegredenen die tot bepaalde h a n delingen geleid hebben. D e amplificerende wijze waarop de 'bedienaer des Euangelij J e s u C h r i s t i b i n n e n der Stede Goude', E d u a r d u s P o p p i u s , ons inlicht over zijn motieven o m zijn 1

p r e k e n b u n d e l De engepoorte ( R o t t e r d a m 1630) aan diverse instanties op te dragen is welhaast zonderweerga. N i e t m i n d e r d a n veertien pagina's (fol. A 2 r - A 8 v ) moeten de ' V V e l - g h e b o r e n , Edele, M o g h e n d e , Hooghwijse H e e r e n ' Staten v a n H o l l a n d e n West-Friesland, de 'Achtbare, Erntfeste, Hoogh-gheleerde, ende seer voorsienighe, H e e r e n ' Schout, Burgemeesters, Schepenen en R a d e n v a n A m s t e r d a m en de 'Achtbare, Erntfeste, Welwijse, seer Voorsienighe ende Discrete, H e e r e n ' Baljuw, Burgemeesters e n Schepenen van G o u d a doorworstelen o m a a n de weet te k o m e n w a a r o m zij uitverkoren zijn voor deze opdracht. Poppius begint zijn opdracht met de constatering dat we G o d d a n k b a a r m o g e n zijn voor het feit dat hij de Verenigde N e d e r l a n d e n gezegend heeft met de 'ghereformeerde C h r i s t e lijcke Religie', waardoor we verlost zijn v a n het 'jock des Pausdoms' e n wellicht gespaard worden voor de fout v a n de 'ongheloovige l o d e n ' o m alleen i n w o o r d , m a a r niet i n daad de ware godsdienst te belijden. Vervolgens legt P o p p i u s geduldig en systematisch ( v i a genummerde argumenten i n de marge) uit wat we onder 'Religie', 'Christelijcke Religie' en 'ghereformeerde Christelijke R e l i g i e ' dienen te verstaan, met de belofte daarop n o g ' i n t breede' terug te k o m e n ' i n de navolghende Predicatien'. N a negen bladzijden (fol. A 6 v ) stuiten we d a n op de m a r g i n a l e noot ' R e d e n e n van de dedicatie'. D i e redenen zijn alweer k e u r i g puntsgewijs opgesomd: 1. O p d r a c h t a a n de Staten: 1. A l g e m e n e redenen: 1. E e n dominee heeft n u eenmaal als taak de hoogste bestuurders erop te wijzen dat zij een onberispelijke levenswandel dienen n a te streven o m 'te strijden m te gaen door de enghe poorte' naar de hemel; 1

Eduardus Poppius, De enge poorte, ofte predkatten ooer eemghe voortreffelijke letten der heyligerSchrifture.[...]. Midtsgaders, het aen-hangsel vande Enge Poorte, ende een tractaei van de erghermssen. [...]. D o o r E d n a r d u m [sicj P o p p m m IsicJ, L I , i-T n L • .-uA
v

225

H o l l a n d 'gedediceerd'. B o e k o p d r a c h t e n i n H o l l a n d i n de 17e eeuw

2. Z i j moeten z o d a n i g regeren, dat 'het gheestelijcke rijcke Iesu C h r i s t i onder de m e n schen ghevordert werde'; 3. Z i j moeten h u n onderdanen 'een goet exempel' voorhouden. 2. Speciale redenen: 1. Poppius v i n d t het n o d i g zijn eerste gedrukte publikatie diegenen te 'heylighen' die ' i n de plaetse G o d s over ons ghestelt zijt'; 2. H i j richt z i c h v i a de Staten tot het gehele volk; 3. H o e w e l hij beseft de 'minste onder alle dienstknechten' te zijn, hoopt hij dat datgene wat hij te zeggen heeft meer gewicht krijgt door deze opdracht. 2. O p d r a c h t aan de bestuurders van A m s t e r d a m : 1. Poppius w i l door deze opdracht zijn dank uiten voor 'verscheydene w e l d a d e n , die blijken te bestaan uit een 'jaerlijcks subsidio' aan zijn vader, D s . Petrus E d u a r d u s Poppius, tijdens de theologische studie van de zoon, en de overheidssteun die hij genoten heeft toen hij de voetstappen v a n de vader drukte gedurende negen j a a r i n Amstelveen; 2. U i t liefde voor A m s t e r d a m s burgerij die ' i n hare m e n i g h v u l d i g h e bekommernissen, aengaende koopmanschappen, neeringhen &c. i n hare overvloedighe ryckd o m ' niet moet vergeten 'dat de poorte enge is, die ten H e m e l leydet'. 3. O p d r a c h t aan de bestuurders v a n G o u d a : 1. H e t is niet meer d a n 'billijck' dat de i n G o u d a gehouden preken n u ze i n d r u k verschijnen aan de G o u d s e magistraat worden opgedragen; 2. Poppius is n u al acht j a a r l a n g aangesteld door de magistraat: zijn 'arbeydt, ende vrucht des selven' komt hen toe; 3. Z i j n ambt brengt met z i c h dat P o p p i u s zowel bestuurders als de andere inwoners van G o u d a 'uyt de roofgierighe kaken des Satans' dient te h o u d e n en hen dient te adviseren 'door de enghe poorte i n te gaen'. D e onderzoeker die z i c h op het enge p a d van het boekenmecenaat i n H o l l a n d begeeft, z o u w i l l e n dat alle opdrachten i n boeken zo expliciet waren, m a a r zelfs i n het geval v a n P o p p i u s ' De enge poorte wordt ook n a archiefonderzoek niet duidelijk of de drieledige opdracht geleid heeft tot een f i n a n c i ë l e gift. A m s t e r d a m z o u het p r i n c i p e gehuldigd k u n n e n hebben, dat de studiefinanciering uit het verleden - de jaarlijkse subsidie waarvan i n de opdracht sprake is - al voldoende geweest is. H e t is de v r a a g of de f i n a n c i ë l e administratie van G o u d a enige toelichtingbiedt. I n deresoluties v a n d e S t a t e n v a n H o l l a n d i s P o p p i u s i n i e d e r g e v a l n i e t t e r u g t e v i n d e n .

Onderzoeksmogelijkheden en -moeilijkheden H e t p r o b l e e m is echter of deze zero-informatie impliceert dat er i n d e r d a a d geen overheidsgelden besteed zijn aan De enge poorte. Eigenlijk is het verbazingwekkend dat er n o g m a a r zo weinig systematisch onderzoek gedaan is naar de meest toegankelijke sector van het boe2

kenmecenaat, namelijk d o o r de lokale, gewestelijke en landelijke overheden . D e resoluties 2

J . J . V . M . de Vet signaleert dit ook op p. 153 van zijn 'Maecenaat i n de pruikentijd', Handelingen van het 38e Nederlands Filologencongres 1984 (1985) 149-175. In zijn noot 84 merkt hij op: ' E e n overzichtsstudie betreffende de N e derlandse dedicatie uit de onderhavige periode ontbreekt vooralsnog'. A . H a l l e m a heeft voor zijn artikel ' H o n o raria voor handschriften en boeken i n het verleden', Folium 2 (1952) 94-101, met name de Haagse thesauriersre-

226

Holland 'gedediceerd'. Boekopdrachten in Holland in de 17e eeuw

A f b . 1.

T i t e l p a g i n a v a n E d u a r d i u s P o p p i u s De

enge poorte ( U B - A m s t e r d a m 417 F 2, f o l . A i r ) . "

D

E

E

^

G

E

P

O

O

R

T

E

,

••• ff^t .? . ..\ -5 ofte PREDIG ATIEN :cxtm Dttljep liwJffcffiW^ ^jnot^vuorhr \>otnaam Ifiifc i . M > « N H i « M A 4 l l | > > »' '»'"'•» i:'»i;9»»«WMB««,'»ti D M » ::: ,

Bet A E S ^ Ï I A N G S E L v a m J c E n c e T o o n t - ,

«!»5JtBWt mtititrtta - - -

. .

TOT

rodccci»

niöt onffjS ©t«tn ijtfu «:iOi/ . i

ROTTERDAM,

S3pbeTOcbutoej u a n " u

SSofftttrt'

hMïrt) ppi^trpgttlnaillXilfan» .g.;..

van de Staten Generaal (tot 1625) en van de Staten van Holland zijn in gedrukte vorm toegankelijk en geïndiceerd . De aandacht is tot nu toe vooral uitgegaan naar het particuliere mecenaat, waarvan de financiële aspecten bij gebrek aan archivalia moeilijk of niet te becijferen zijn. Incidenteel wordt bij de bestudering van de boeken boekhandelsgeschiedenis gebruik gemaakt van de archieven , maar het excerperen van de resoluties en rekeningen van stedelijk, gewestelijk en landsbestuur op deze 'tweede geldstroom' zou beter inzicht kunnen verschaffen in de mate en wijze van subsidiëring van auteurs en boekhandelaarsdrukkers-uitgevers. 3

4

keningen bekeken. Systematisch archiefonderzoek naar de Haagse dedicaties uit de periode 1625-1650 vindt momenteel plaats door M a r i k a Keblusek i n het kader van haar dissertatie (Leiden, Prof. D r . B. van Selm en Prof. D r . A . H a m i l t o n ) over ' D e betekenis van de boekhandel te 's-Gravenhage voor het stedelijk socioculturele leven i n het tweede kwart van de zeventiende eeuw'. 3

S. Groenveld heeft voor de statistieken i n zijn artikel ' H e t M e k k a der schrijvers? Statencolleges en censuur i n de zeventiende-eeuwse Republiek', in: Eer is het lof des deuchts; opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra (Amsterdam 1986) 225-245, o.a. gebruik gemaakt van de resoluties van Staten Generaal en Staten van H o l l a n d , maar alleen voor het censuur-aspect. H e t artikel van S. Groenveld en J . B. den Hertog, 'Twee musici, twee stromingen. Een boek-octrooi voor A n t h o n i van Noordt en een advies van Constantyn Huygens, 1659', in: Veelzijdigheid als levensvorm; facetten van Constantijn Huygens' lenen en werk (Deventer 1987) 109127, legt het accent op de octrooien of privileges. Verboden, octrooien èn opdrachten samen vormen het boekhistorisch gezien interessante bestanddeel van de resoluties.

4

Tot die 'incidenten' reken ik uiteraard niet de standaardwerken over de Amsterdamse boekhandel van M . M . Kleerkooper-W.P. van Stockum (1914-1916) en van L H . van Eeghen (1960-1978), dat van E . F . Kossmann over D e n H a a g (1937), dat van H . J . Laceulle-Van de K e r k over H a a r l e m (1951), dat van C . J . A . van den O o r d over D e n Bosch (1984) en dat van J . G . C . A . Briels over de Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers i n de Republiek (1974).

227

H o l l a n d ' g e d e d i c e e r d ' . B o e k o p d r a c h t e n i n H o l l a n d i n d e 17e e e u w

M e e r d u i d e l i j k h e i d i n d e w i j z e v a n s u b s i d i ë r i n g i s a l l e e n d a n te v e r k r i j g e n w a n n e e r m e n naast de gegevens u i t de a r c h i v a l i a o o k een o v e r z i c h t v a n b o e k e n ter b e s c h i k k i n g heeft d i e v o o r z i e n z i j n v a n o p d r a c h t e n a a n o v e r h e i d s i n s t a n t i e s . O m e n i g i d e e te k r i j g e n v a n m o g e l i j k h e d e n e n m o e i l i j k h e d e n v a n e e n d e r g e l i j k e s y s t e m a t i s c h e a a n p a k h e b i k , d a a r t o e m s t a a t ge5

s t e l d d o o r d e b i b l i o t h e e k a u t o m a t i s e r i n g , e e n - v e r r e v a n r e p r e s e n t a t i e v e ! - s t e e k p r o e f ge6

n o m e n . T i j d e n s eerder o n d e r z o e k n a a r het b o e k e n m e c e n a a t was m e o p g e v a l l e n dat de Stat e n v a n H o l l a n d o p 23 j a n u a r i 1657 b e s l o t e n o m i n d e n v e r v o l g e g e e n o p d r a c h t e n v a n b o e k e n m e e r te a c c e p t e r e n e n d i e n t e n g e v o l g e o o k g e e n ' v e r e e r i n g e n ' m e e r te g e v e n . I k l a a t d e v o l l e 7

dige tekst v a n deze resolutie h i e r v o l g e n : S y n d e ter V e r g a d e r i n g e gepresenteert v e r s c h e y d e n E x e m p l a r e n v a n seker B o e c k ,

aen

h a a r E d e l e G r o o t M o g . g e d e d i c e e r t ; Is, n a e r v o o r g a e n d e d e l i b e r a t i e , g o e d t - g e v o n d e n e n de verstaen, dat de voorschreve presentatie, i n ghevolge v a n de generale Resolutie, dienth a l v e n i n S e p t e m b r i des j a e r s s e s t h i e n h o n d e r t t w e e e n d e r t i g h g e n o m e n , s a l w e r d e n gee x c u s e e r t , g e l i j c k d e s e l v e g e - e x c u s e e r t w e r d t m i d t s d e s e n , e n d e d a t v o o r t s i n 't t o e k o m e n de niet alleenlijck egeene presentatie v a n B o e c k e n by h a e r E d e l e G r o o t M o g . sullen werd e n a e n g e n o m e n , veel m i n d a e r over eenige V e r e e r i n g e n gegeven, m a e r dat o o k tot p r e c i se n a k o m i n g e v a n d e v o o r - g e r o e r d e g e n e r a l e R e s o l u t i e d e n R a e d t - P e n s i o n a r i s i n d e r t y d t sal w e r d e n gelast e n d e geinjungeert, gelijck de selve gelast e n d e g e i n j u n g e e r t w e r d t b y d e s e n , e g e e n e s o o d a n i g h e g e p r e s e n t e e r d e B o e c k e n a l h i e r t e r V e r g a d e r i n g e te d o e n i n b r e n g e n , n o c h o o c k te p e r m i t t e r e n , d a t d e s e l v e d o o r d e n K a m e r - b e w a e r d e r o f t e a n d e r sints ingelevert w e r d e n . D e Staten v e r w i j z e n v o o r h u n besluit n a a r een eerdere resolutie v a n s e p t e m b e r 1632. D e z e 8

luidt :

5

6 7

8

Ik heb gebruik mogen maken van een terminal met speciale zoekmogelijkheden op de afdeling Zeldzame en Kostbare Werken van de Universiteitsbibliotheek A m s t e r d a m , waarvoor dank aan conservator D r s . W . K . G n i r r e p en zijn medewerkers. Waardering geldt uiteraard ook de medewerkers van de uitleen en i n de magazijnen die i n korte tijd een paar honderd boeken te verslepen kregen! Tevens dient dank uitgesproken te worden aan de medewerkers van de S T C N en de deelnemers aan het project 'Amsterdamse drukkers/uitgevers eind 16e - eerste helft 17e eeuw', D r s . P.J. K o o p m a n , Drs. H . M . Borst en de heer J . F . A . M . van den Berg, die mij attendeerden op van opdrachten voorziene boeken. Prof. D r . B . van Selm en D r s . M a r i k a Keblusek hebben de moeite genomen het concept van dit artikel te lezen, hetgeen geleid heeft tot essentiële wijzigingen en hopelijk zal leiden tot een verdergaande discussie over dit onderwerp. P.J. Verkruijsse, ' H e t boekenmecenaat i n de zeventiende eeuw', De zeventiende eeuw 6 (1990) nr. 1 ( C u l t u u r en

economie) 137-143. Resolulien van de Heeren Staten van Hollandt ende West- Vrieslandt f...Jt 'zedert den thiendenjanuary sesthien hon en vijftich, tot den seven en twintighsten dito daer aen volgende, fol. c4v (p. 24). ('s-Gravenhage, A R A , Staten van H o l land 90; A m s t e r d a m , G A : Archief 5038, nr. 91). O o k - met spellingswijzigingen - opgenomen i n de 2e druk: Resolutien van consideratie, der Ed. Groot Mog. Heeren Staten van Hollandt ende West-Vriesland genomen zedert den der bedieninge van den Heer Johan de Witt als Raedt-Pensionnaris van haer Ed. Gr. Mog. dienende zo wel voor de toekom als tegenwoordige tyt. Beginnende met den tweden Augusti 1653. ende eyndigende met den negentienden December 16 twedendruk. Amsterdam, Joannes Oosterwyk, Steenhouwer en Uytwerf; s'Gravenhage, R . Aalberts, 1719. fol. O o l r (p 289) (Amsterdam, G A : 23 D 10). I n de minuutresoluties ('s-Gravenhage, A R A , Staten van H o l l a n d 422: Minuutresoluties januari-maart 1657, fol. 55r-v) is de zinsnede 'veel m i n daerover eenige v«reeringen gegeven,' v i a een marginale toevoeging aangebracht. Resolutien van de Heeren Edelen Ridderschap, Edelen ende Steden van Hollandt ende West- Vrieslandt [...] van den September, tot den negen en twintighsten van de selve Maent incluys sesthien hondert twee en dertigh daer aen oo N 4 r (p 103), d.d. 9 en 29 september. ('s-Gravenhage, A R A , Staten van H o l l a n d 65; A m s t e r d a m , G A , A r c h i e f 5038, nr. 65). Opmerkelijk is dat eveneens i n 1632 de Staten van Friesland het besluit namen o m geen opdrachten meer te accepteren, omdat het - aldus H a n s Furstner i n zijn Geschichte des niederlandischen Buchhandels (Wiesbaden 1985) p. 54 - te veel geld kostte.

22»


In de Vergaderinge zynde gepresenteert verscheyde Latijnsche en Duytsche Boecken, by gheleerde Personen aen de selve gedediceert: Is na deliberatie verstaen, de voorsz. dedicatie te excuseren, en dat voor het toekomende oock geene dedicatien van Boecken sullen aengenomen werden. Beide resoluties roepen de vraag op naar de politiek van de Staten betreffende het - tegen een financiële vergoeding - accepteren van opdrachten voor boeken. Uit het feit dat een in 1632 aangenomen richtlijn in 1657 herhaald moet worden, zou men kunnen concluderen dat het beleid in de tussenliggende periode dienaangaande weinig effectief is geweest. Verder zou de in 1632 aanvaarde richtlijn het gevolg geweest kunnen zijn van een zodanige toename van opdrachten dat het werkelijk de spuigaten uitliep.

E e n steekproef

O m met de beantwoording van de laatste vraag te beginnen, heb ik trachten te controleren of er inderdaad een paar jaar vóór 1632 veel boeken verschenen zijn met opdracht aan de Staten. De terminal van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam maakt het mogelijk veel boeken (de U B - A is nu eenmaal de grootste Nederlandse collectie) uit bepaalde jaren en plaatsen te selecteren. Voor mijn steekproef heb ik een aantal Hollandse steden bekeken over de periode 1630-1632 (zie tabel 1). Als pamfletten aangeduide titels in de catalogus heb ik in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten, omdat echte pamfletten niet zo gauw opdrachten zullen bevatten. Bij een grootschalig onderzoek dient deze moeilijk te definiëren categorie drukwerk echter wel in aanmerking genomen te worden, gezien ook het verbod van Gecommitteerde raden op het accepteren van 'blaauw of andere boekjes' waarover verderop in het artikel sprake is . 9

Tabel 1

Alkmaar Amsterdam Delft Dordrecht Gouda 's-Gravenhage Haarlem Hoorn Leiden Rotterdam totaal

aantal boeken

opgedr. boeken

opdr. StvH

0 111 5 3 0 11 14 5 25 16

0 43 4 2 0 6 3 1 17 3

0 2 1 0 0 2 0 0 1 2

190

79*

8

opdr. StGen

andere overheden

particul. personen

0 2

0 14

0 0 2 0 0 1 1

1 0 3 2 2 6 5

0 31 3 2 0 4 1 0 12 [

9

34

54

3

1

Een aantal boeken is aan meer instanties of personen opgedragen!

9

Voor Amsterdam heb ik met het oog op de beschikbare tijd alleen de drukkers/uitgevers vanaf de letter A tot aan Broer Jansz doorgenomen; voor Leiden ben ik niet verder gekomen dan tot Govert Basson.

229

H o l l a n d 'gedediceerd'. Boekopdrachten i n H o l l a n d i n de 17e eeuw

Afb. 2. Het begin van de opdracht aan de Staten van Holland en West-Friesland en aan de magistraat van Amsterdam en Gouda in Eduardius Poppius De enge poorte (UB-Amsterdam 417 F2, fol. A2r).

A E N

DE

VVEL-GHEBOREN,

Edele , M o g h e n d e , H o o g h w i j f e H e E . R E N , mijn H e e r e n , de Staten v*n H o l l a n d t ende ' W c f t v r i c Ö n w f . > i i c . H u w 1.1 > . M O C H . G e c o m m i t teerde K a d e n . . ^ £iide, ' . _ 0

Aenen»Ac!utU!T , E r n t f e f t c , H o o g h - g h e l e e r d e , ende fier v « . >rfer>r;he, H f t R t N , m i j n H c e . ....... V wotvj. tui.iv' • • :•.... | I t S D J « . \ f \ ," ^

•

-i<Sifi iift«tir. •. l

A e n d e A J M ¥ & c , E m i i e t t e , VVdwijfc, fier V o o r f i e mgheeadeDifu.ic i t l Et R E X , Ilcca-n , TbyStéX*m&*** - emir -'.ter $U.:,.k G O V D E , v

, ... ,! | k< Rdn m

V ^ f e r W t , te landt w

"

:

r,.i'i,Lfl
\ v\]"vvnr«vffcn<•••i,,tke f

:

D e acht dedicaties aan de Staten v a n H o l l a n d betreffen de volgende boeken: - Pieter Bor. Het seste deel, der chronyeke Carionis. A m s t e r d a m , M i c h i e l C o l y n , 1632. ( U B - A : 429 G 26) Gecombineerde opdracht door de auteur aan de Staten G e n e r a a l , aan de Staten der particuliere provincies (dus impliciet ook H o l l a n d ) , de A d m i r a l i t e i t en de burgemeesters v a n Utrecht. - Jacobus T r i g l a n d . De kracht der Godsaligheyt. A m s t e r d a m , M a r t e n J a n s z . Brandt, 1631 (colofon: A b r a h a m Iaquet, 1632). ( U B - A : 1919 E 1) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de Staten van H o l l a n d , aan schout, burgemeesters en schepenen v a n A m s t e r d a m en aan baljuw, burgemeesters en schepenen van Gouda. - D i o n . Spranckhuysen. Vande danck-baerheyt. Ofte verclaringhe over de woorden Pauli 1. Thess. 5. [...]. Delft, A n d r i e s K l o e t i n g h , 1630. O n d e r d e e l van: Des iaers 1629 roepende stemme tot de Vereenighde Nederlanden [...]. ( U B - A : 254 G 25) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de Staten G e n e r a a l , aan Frederik H e n d r i k en aan de Staten v a n H o l l a n d . - Pieter Bor. Gelegentheyt van 'sHertogen-bosch [...]. 's-Gravenhage, A e r t M e u r i s , 1630. ( U B A : 245 F 21) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de Staten G e n e r a a l , F r e d e r i k H e n d r i k , D e Staten v a n G e l d e r l a n d , H o l l a n d en U t r e c h t en h u n gedeputeerden en gecommitteerde raden, de magistraat v a n U t r e c h t en schout en schepenen v a n 's-Hertogenbosch. - J e h a n Berthout v a n L o o . De beschrijvinge derforestiers ende graven van Vlaenderen [...]. ' s - G r a venhage 1631. ( U B - A : 1178 H 27) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de Staten G e n e r a a l en h u n gecommitteerde raden, de Staten v a n H o l l a n d en h u n gecommitteerden, de heren v a n het H o f van Justitie 230


en de R e k e n k a m e r en de magistraat v a n 's-Gravenhage. - Petrus C u n a e u s . De republica Hebraeorum librilll,

ed. altera. L e i d e n 1631. ( U B - A : 265 G 11)

O p d r a c h t door de auteur aan de Staten van H o l l a n d . - E d u a r d u s Poppius. De enge poorte. R o t t e r d a m , Weduwe M . Bastiaensz, 1630. ( U B - A : 417 F 2) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de Staten v a n H o l l a n d en h u n gecommitteerde raden, de magistraat v a n A m s t e r d a m en de magistraat van G o u d a . - H e n r . A l u t a r i u s . Spieghel ofte proef-steen der genaemder Lutherschen [...]. 2e dr. R o t t e r d a m , I. van Waesberghe, 1632. ( U B - A : 395 G 6) G e c o m b i n e e r d e opdracht door de auteur aan de gecommitteerde raden v a n de Staten van H o l l a n d , de magistraat van R o t t e r d a m en G o r i n c h e m , de Staten G e n e r a a l en de m a g i straat van W o e r d e n . H e t totaalcijfer van acht opdrachten aan de H o l l a n d s e Staten (waarvan opmerkelijk is dat het i n de meeste gevallen combinaties van overheden betreft) i n driejaar, is niet bepaald opz i e n b a r e n d en verklaart dus niet de resolutie van september 1632. Hoeveel dedicaties worden vermeld i n de resoluties over dezelfde jaren? Daartoe heb ik de gedrukte indices op de gedrukte resoluties geraadpleegd

10

onder het trefwoord 'boeken'. E e n compleet chronolo-

gisch overzicht - ontleend aan die indices over de periode 1580-1700 - v a n boeken, waarvoor aan de auteur, vertaler o f diens erfgenamen een betaling is verricht door de Staten van H o l l a n d , heb i k - samen met v i a het bibliotheekonderzoek en i n de h i e r n a te n o e m e n particuliere notulen v a n Stellingwerff en Schot gevonden boeken - als Bijlage 1 opgenomen. N i e t a l tijd is duidelijk aangegeven of de h o n o r e r i n g verleend wordt voor een dedicatie of i n het algemeen voor onkosten (drukkosten, het leveren v a n een aantal exemplaren e.d.) en moeiten. V o o r de periode 1630-1632 betreft het slechts drie titels: Vossius 1630; L e m p e r e u r 1630 en D e Pouis 1632, waarbij expliciet staat aangegeven dat de dedicatie aanvaard wordt en dat een bepaald (zeer hoog!) bedrag betaald wordt. Autopsie z o u moeten uitwijzen - op de U B A m s t e r d a m was dat niet mogelijk - of i n de boeken van Vossius, L e m p e r e u r en D e Pouis een opdracht aan de Staten is afgedrukt. I n ieder geval komt het totaal v a n aan de Staten opgedragen boeken uit de j a r e n 1630-1632 i n deze steekproef op elf (de hierboven genoemde acht uit het bibliotheekonderzoek en de drie i n de vorige alinea genoemde uit het archiefonderzoek). H e t totaalbedrag aan uitgekeerde overheidsgelden over die periode is 900 gulden voor drie van de elf opgedragen werken. K a n m e n zijn twijfels hebben over de betrouwbaarheid van de gedrukte indices op de resoluties van de Staten, ook de volledigheid van de resoluties is aan twijfel onderhevig. W a n n e e r m e n bijvoorbeeld de particuliere notulen v a n Stellingwerff en Schot, afgevaardigden van resp. M e d e m b l i k en P u r m e r e n d i n de Staten, legt naast de officiële resoluties, d a n blijkt i n h u n notulen sprake te zijn van beloningen voor dedicaties o f van andere bedragen, die met 11

zijn terug te v i n d e n i n de Staten-resoluties . M e t b e t r e k k i n g tot het i n Bijlage 1 onder 1626 10 Zie de Inventaris van het archief van de Stalen van Hollanden West-Friesland 1572-1795 van W . E . M e i b o o m (1989). Deze geeft als meest voor de hand liggende methode van onderzoek aan: het raadplegen van 1) de lijst van trefwoorden voorin de inventarisnummers 281-298; 2) de gedrukte indices (inv. nrs. 280-298, beschikbaar op m i crofiche) onder de desbetreffende trefwoorden; 3) de gedrukte (voor de periode 1580-1700 zijn dat inv. nrs. 15134), resp. de net- en afschriftresoluties, resp. de minuten; 4) de bijlagen bij de resoluties. 11 V a n de Particuliere notulen van de vergaderingen der Staten van Holland 1620-1640 door N. Stellingwerff en S. Schot zijn de delen 2 (periode september 1623-mei 1625) en 3 (periode j u l i 1625-apriI 1628) verschenen in de R G P , grote serie 200 ('s-Gravenhage 1987) en 206 ('s-Gravenhage 1989), bewerkt doorJ.W. Veenendaal-Barth m.m.v. A . A . 231


genoemde boek v a n Burgersdyk, Justitiones logica, v e r m e l d e n de beide Westfriezen dat er een discussie is over een bedrag v a n 200 of 150 p o n d ; de index noemt een b e d r a g v a n 150 gulden. V e r d e r worden dedicaties genoemd voor boeken v a n Snellius (dl. 2, p. 130: 06.12.1623; 300 pond), H e r p e n i u s (dl. 2, p. 534: 19.03.1625: 500 o f 400 pond), A n d r e a s R i v e t (dl. 2, p. 563: 10.04.1625; 400 carolus gulden), J o h a n n e s V i c t o r Rockijcksaus (dl. 3, p. 40: 15.09.1625; 30 pond), Walaeus (dl. 3, p. 49: 24.09.1625; 400 pond), Pieter B o r (dl. 3, p. 164: 03.07.1626; 600 pond), Beyerus (dl. 3, p. 185: 18.07.1626; 100 pond), J o h a n n e s G i s i u s (dl. 3, p. 208: 30.09.1626), L o m m e l i j n (dl. 3, p. 298: 21.05.1627; 50 pond) en M a r t i n u s H o r t e n s i u s (dl. 3, p. 407: 10.09.1627; 10 p o n d V l a a m s ) . U i t het i n Bijlage 1 gegeven overzicht vallen de volgende cijfers te destilleren (waarbij ik alleen de officiële cijfers uit de resoluties v a n de Staten i n a a n m e r k i n g neem; de i n de vorige alinea vermelde officieuze f i n a n c i ë l e gegevens uit de particuliere notulen laat ik b u i t e n beschouwing): i k geef per d e c e n n i u m het totaal aantal opgedragen boeken, het aantal gesubsidieerde boeken daarvan, het totaalbedrag v a n de subsidies (de daalders heb ik als ƒ 2,- gerekend; de bedragen die i n termijnen betaald zijn, heb ik bij het desbetreffende d e c e n n i u m gevoegd) en het gemiddelde bedrag per boek: Tabel 2 decennium

totaal opdrachten

1580-1589 1590-1599 1600-1609 1610-1619 1620-1629 1630-1639 1640-1649 1650- -

10 28 18 13 1 14 7 3 94

aantal gesubsidieerde

totaalbedrag

gemiddeld bedrag

9 23 16 12 1 6 5 0

ƒ 725,ƒ5685,ƒ4470,ƒ3290,/ 150,ƒ2950,ƒ1510,ƒ

ƒ 80,55 ƒ247,17 ƒ279,37 ƒ274,16 /150,00 ƒ491,66 ƒ302,00

72

ƒ18780-

ƒ260,83

f

~-

O p v a l l e n d is het dieptepunt i n de j a r e n t w i n t i g v a n de 17e eeuw: tussen 1618 en 1630 wordt alleen i n 1626 een bedrag van ƒ 150,- uitgekeerd (vergelijk echter de gegevens uit de p a r t i c u liere notulen van Stellingwerff en Schot die juist voor de j a r e n t w i n t i g het aantal opgedragen boeken op 11 en het aantal gesubsidieerde op 10 z o u d e n brengen!). Tevens blijkt het geringe effect i n financieel opzicht van de oekaze uit 1632: i n de j a r e n 1630-1639 is het gemiddelde bedrag per boek juist het hoogst; het aantal dedicaties loopt wel terug: i n de j a r e n 1630-1632 waren dat er 11, i n 1633-1639 slechts 3. D a a r n a is het een aflopende zaak: het laatste gesubsidieerde boek dateert v a n 1645. D e resolutie v a n 1657 lijkt alleen n o g m a a r de bevestiging van een i n m i d d e l s gegroeide situatie. S m i t e n V . L . Vree, resp. door E . C . M . H u y s m a n m.m.v. A . A . Smit e n V L . Vree. E r zijn particuliere notulen vervaardigd door raadpensionarissen, secretarissen, leden van de ridderschap en afgevaardigden van de stemhebbende steden i n de periode 1584-1795. Deze notulen bevatten vaak gedetailleerder gegevens over zaken die aan de orde zijn dan de resoluties. Overigens wijken particuliere notulen van verschillende personen die eenzelfde periode beslaan onderling ook weer af. Particuliere notulen berusten deels i n het archief van de Staten op het Algemeen Rijksarchief, deels i n andere rijksarchieven en deels i n particuliere en familie-archieven. Z i e ook N . Japikse, 'Verslag van een onderzoek naar ongedrukte resolutiën der Staten van H o l l a n d na 1572', Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap 28 (1905) bijlage E .

232


D i t bliksemonderzoekje geeft a a n l e i d i n g tot het poneren v a n de volgende vragen: - W a n n e e r v i n d t het opdragen v a n een boek zijn neerslag i n de resoluties van de Staten en van de andere overheden i n het algemeen, en hoe betrouwbaar zijn die gegevens gezien de gesignaleerde discrepantie tussen de officiële resoluties en de particuliere notulen v a n individuele afgevaardigden? G e b e u r t dat - afgezien v a n de gevallen die expliciet geweigerd worden - bijvoorbeeld alleen wanneer de opdracht f i n a n c i ë l e gevolgen heeft? - H o e v i n d t de acceptatie plaats van dedicaties die niet geldelijk b e l o o n d worden; is daarvoor een bepaalde procedure? I n de resolutie van 1657 is er sprake v a n dat de R a a d p e n s i o naris en de K a m e r b e w a a r d e r er op de een o f andere wijze bij betrokken zijn. U i t de genoemde particuliere notulen k a n geconcludeerd worden dat er gestemd wordt per stad en geleding (de edelen). - M a g m e n , als m e n geen f i n a n c i ë l e bijbedoelingen heeft, ook zonder uitdrukkelijke toes t e m m i n g een publikatie aan de overheid opdragen?

Inconsequente Staten-politiek I n het bovenstaande is geconstateerd dat aan de resolutie van september 1632 wellicht niet strikt de h a n d gehouden was omdat anders een h e r h a l i n g daarvan i n 1657 niet n o d i g z o u zijn. U i t de gedrukte indices blijkt i n d e r d a a d dat i n augustus 1633 alweer een boek geaccepteerd wordt, zij het 'ongeprejndicieert [sic] voorige Resolutie [nl. die v a n 1632]': de weduwe v a n raadsheer K o o r n krijgt 300 gulden voor het boek 'noopens de observantie der Justitie i n den H o o g e n R a a d ' . O o k i n december 1634 wordt, 'ongeprejudicieert de Resolutie op gelyke saaken', 150 gulden betaald voor Meestersius' Justitia Romanum legum. D e referentie aan de resolutie v a n 1632 blijft achterwege i n augustus 1636 wanneer D a n i ë l H e i n s i u s niet m i n der dan 1.600 gulden ontvangt voor de dedicatie van zijn Exercitatione Sacrae ad Novum Testamentum. I n maart 1642 wordt 800 gulden beschikbaar gesteld aan professor V i n n i u s voor zijn c o m m e n t a r e n op de Institutiones Juris. N a a r a a n l e i d i n g van de presentatie v a n deel 3 v a n de Annalium Hollandiae Westfrisiaeque krijgt M a t t h e u s Vossius i n a p r i l 1644 300 gulden ' o m h e m tot den voortgang te encourageeren'. J . de L a a t ontvangt 300 gulden i n november 1644 voor zijn Historie ofjaarlyks verhaal van de verrigting der geoctroyeerde Westind. Comp. B i j deze i n totaal 3.450 gulden blijft het dan. I n de indices op de resoluties tot 1700 zijn verder geen bedragen voor opdrachten te v i n d e n . D a a r u i t m a g echter weer niet geconcludeerd worden dat er sinds 1644 geen boeken meer aan de Staten opgedragen z o u d e n zijn. Tweemaal is er een kwestie over een verkeerd geformuleerde dedicatie: i n september 1646 wordt J . Vossius op de vingers getikt omdat hij i n de dedicatiebrief voor het vierde deel van zijn Annalium Hollandiae &Zelandiae West-Friesland niet genoemd had. D a a r wordt het volgende op gevonden: V o o r s l a g v a n voorsz. Vossius o m op de T i t u l i n voorsz. D e d i c a t i e b r i e f te stellen annalium Holandiae & Westvrisiae sonder meer, en voor Zeelands E x e m p l a a r e n alleen annales Zeelandiae, goedgevonden; d a n nader resolveeren op de vereering voor gemelde A u t h e u r , en geen D e d i c a t i e n van andere B o e k e n hier aan te neemen, als daar H o l l a n d en West-vriesl a n d saamen staan. D e 'vereeringe' die Vossius i n het vooruitzicht gesteld wordt, is niet opgenomen i n de resoluties.

233


E e n dergelijk geval doet zich voor i n maart 1651 met een werk v a n P. S o u t m a n , bevattende portretten v a n de graven v a n H o l l a n d . D e dedicatie z a l niet aanvaard w o r d e n , 'tot dat de I n scriptie, waar i n Z e e l a n d tusschen H o l l a n d en West-vriesland is gesteld' gecorrigeerd zal zijn. 12

U i t eerder b i b l i o t h e e k o n d e r z o e k is al gebleken dat H u g o de G r o o t s Tractaet vande oudtheyt vande Batavische, nu Hollantsche Republique v a n 1622 i n 1651 is herdrukt, m é t de opdracht aan de Staten. Hetzelfde is het geval met F r a n k Burgersdyks Institutio logica dat is reden-konstigh onder-wys (1626), herdrukt i n 1646 inclusief de opdracht, en met A r n o l d u s V i n n i u s ' In quator libros constitutionum imperialium commentarius (1642), herdrukt i n 1655. G e e n herdruk is W i l l e m de G r o o t s Isagoge adpraxinjori

Batavici v a n 1655. Z i e voor deze en n o g andere opgedragen

werken Bijlage 1. A a n de boven reeds geformuleerde vragen k a n er n o g een toegevoegd worden: - K u n n e n werken die al een opdracht aan de Staten bevatten zonder verdere goedkeuring die opdracht i n een volgende d r u k handhaven? H e t blijkt dat h e r d r u k k e n v a n i n een eerder stadium aan een andere instantie opgedragen boeken wel een opdracht van de Staten k u n n e n krijgen, inclusief een riante b e l o n i n g (vgl. het geval-Vossius 1630).

Opdrachten aan andere instanties U i t de handgeschreven indices op de resoluties van de G e c o m m i t t e e r d e R a d e n

1 3

blijkt dat

ook zij - onafhankelijk v a n de Staten - bedragen uitkeerden aan auteurs. O p 17 j u n i 1626 krijgt Pieter B o r voor zijn Nederlandschegeschiedenis 500 p o n d zuiver. M . de M o n s e r r a t a ontvangt op 22 j a n u a r i 1629 150 p o n d . S o m m i g e handige boekhandelaars h a d d e n blijkbaar de taktiek o n t w i k k e l d o m de heren gecommitteerden afzonderlijk te benaderen. O p 2 september 1648 meldt de index daaromtrent het volgende: D e K a m e r b e w a a r d e r Houkgeest den boekdrukker Breekevelt aan te zeggen, geen gedrukte boekjes of papieren a a n de h u i z e n van de H e e r e n m a a r die int collegie te presenteeren. H e t duurt tot 1679 voor het blijkbaar ook de G e c o m m i t t e e r d e n te veel wordt: op 17 maart wordt bepaald: V o o r t a a n geen boeken, prenten, gedrukte b l a a u w of andere boekjes, als n a speciale deliberatie aanneemen, n o g daar voor betaaling valideeren. U i t Tabel 1 - hoe w e i n i g representatief voor het totaalbeeld het ook m a g zijn - volgt toch enige indicatie over het belang v a n het overheidsmecenaat naast het particuliere mecenaat: 51 opdrachten aan officiële instanties; 54 aan particulieren. O n d e r de stedelijke overheden die z i c h opdrachten hebben laten welgevallen, zijn de H o l landse goed vertegenwoordigd. Ik baseer me voor een overzicht (zie Bijlage 2) op het materiaal uit de voor dit onderzoek doorgenomen periode 1630-1632, op de gegevens uit de i n d i 12 Eerder bibliotheekonderzoek naar het boekenmecenaat vond plaats i n een werkgroep van studenten i n de historische letterkunde aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam. Zie daarvoor het artikel van P J Verkruijsse i n noot 6. D e indertijd verzamelde bibliotheek- en archiefgegevens zijn als computerbestanden raadpleegbaar op genoemd Instituut, Spuistraat 134, 1012 V B Amsterdam, 020-525.4717. D e heer K . J . Brands, deelnemer aan de onderzoeksgroep, leverde voor het huidige artikel tal van waardevolle aanvullende gegevens. 13 Raadpleegbaar op het A R A i n de vorm van microfiches.

234


Afb. 3. Emblema van Sint Mecoenates, afgebeeld in E.W. Moes en C.P. Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw ui (Amsterdam enz. 1910) 233. Het origineel is opgenomen op de titelpagina's van de twee delen van D. Erasmus Paraphrasis. Dat is verclaringhe op het nieuwe Testament onses Heeren Iesu Christi, vertaald door Ellert de Veer, Amsterdam, Ellert de Veer, 1594.

t&zzry S i N T 3 w F c a T N A T E S % C ^ » " ces op de resoluties en uit de particuliere notulen, en op dat wat verzameld is voor m i j n artikel i n De zeventiende eeuw *, dat vooral b e t r e k k i n g h a d op de j a r e n 1570-1610, 1645-1646 en 1654-1655. D a t A m s t e r d a m en D e n H a a g hier zeer r u i m vertegenwoordigd zijn met 28, resp. 25 van de i n totaal 81 opdrachten, ligt aan de aard van het doorgenomen materiaal. 1

Opdracht aan boekhistorici H e t lijkt me een taak voor de Nederlandse boekhistorici o m die overheidsbijdragen aan de boekproduktie nauwkeuriger i n kaart te brengen. E e n project zoals dat momenteel i n H a a r l e m plaatsvindt ter voorbereiding v a n het 750-jarig bestaan als stad, waarbij ook de boekdedicaties aan het stadsbestuur object v a n onderzoek zijn, zou ook i n vele andere steden aangevat dienen te w o r d e n . M e t name de vroedschapsresoluties en de financiële administratie dienen g e ë x c e r p e e r d te worden voor de boekhistorische gegevens. 15

Hetzelfde zou moeten gebeuren met de archieven v a n de provinciale Staten, van de Staten G e n e r a a l en v a n andere instanties waaraan vaak boeken w o r d e n opgedragen, zoals G e c o m mitteerde R a d e n , Gedeputeerden, de A d m i r a l i t e i t , kerkelijke instanties en de bewindhebbers v a n de V O C en W I C . O f m e n daarbij b l i n d m a g varen op de i n het verleden vervaardigde indices zou allereerst gecontroleerd dienen te worden. H e t z o u voor het boekhistorisch onderzoek h a n d i g zijn wanneer al het op boeken en drukkers/uitgevers betrekking hebbende materiaal i n transcriptie of facsimile beschikbaar z o u zijn. E e n eenmalige g e c o ö r d i n e e r d e actie i n dezen k a n op termijn zeer arbeidsbesparend zijn, omdat op basis van het verzamelde materiaal deelstudies veel beter van de g r o n d komen. Ik denk daarbij aan onderzoek naar octrooiverleningen, censuur (ook preventieve censuur v i a adviescommissies), subsidie (zie de eerder i n dit artikel geponeerde vragen daaromtrent), aanstelling van stads- en staten14 Zie noot 6. 15 Zie de aankondigingen van dit project door E . K . Grootes in Literatuur 7 (1990) 377-378, en in Dokumentaal 19 (1990) 140-141. Zie ook het in noot 2 genoemde onderzoek van Marika Keblusek betreffende de boekhandel in Den Haag.

235


drukkers en v a n officiële historieschrijvers, boekaucties en dergelijke. Ter a a n v u l l i n g en deels ter controle v a n de archivalische gegevens z o u d e n gegevens uit het voorwerk v a n de boeken ter b e s c h i k k i n g moeten k o m e n . H e t is i m m e r s opmerkelijk dat de bibliografisch gevonden opdrachten nauwelijks o v e r l a p p i n g vertonen met de subsidiegegevens uit de archieven. N o g veel te w e i n i g catalogi en b i b l i o g r a f i e ë n beschrijven de i n h o u d v a n met name het voorwerk uitgebreid genoeg o m b r u i k b a a r te zijn voor onderzoek naar octrooiverlening, mecenaat (de opdrachten) en relaties (lof- o f drempeldichten). Ter illustratie een voorbeeld v a n de problematiek die de combinatie van archivalische en gedrukte b r o n n e n k a n opwerpen. I n 1644 verscheen op 12 a p r i l (ieder exemplaar is persoonlijk getekend en gedateerd door de uitgever) bij Z a c h a r i a s en M i c h i e l R o m a n te M i d d e l b u r g J o h a n de B r u n e s De CL. Davids Psalmen. D e secretaris van de Zeeuwse Staten h a d daartoe zelf reeds op 9 maart 1643 een octrooi-aanvraag ingediend bij de Staten v a n H o l l a n d . V o o r i n het boek, op de verso-zijde van het titelblad, staat een ' E x t r a c t , wt de p r i v i l e g i ë n ' w a a r i n de uitgever meedeelt dat de Staten G e n e r a a l al op 4 maart 1643 octrooi verleend hebben voor 13 jaar. I n de i n 1662 bij S m i d t en V a n G o e t t h e m te M i d d e l b u r g verschenen titeluitgave is de verso-zijde van het nieuwe titelblad b l a n k gelaten. D e opdracht door D e B r u n e ' A e n de hooghe moghende heeren, m i i n ' heeren, de al-ghemeyne Staeten der Vereemghde N e d e r - L a n d e n ' is i n beide uitgaven opgenomen. I n 1650 verschijnt de 2e d r u k van Davids Psalmen bij de A m s t e r d a m s e uitgever T h e u n i s Jacobsz. 'met privilegie van alle de respective G e ü n i e e r d e P r o v i n t i e n , voor 15 Iaeren'. E r bestaan twee uitgaven v a n deze d r u k , é é n zonder een ' A p p r o b a t i e ' v a n de Utrechtse theologen G i s b e r t u s Voetius, C a r o l u s de M a e t s en Iohannes H o o r n b e e c k en é é n met de op 10 j a n u a r i 1650 gedateerde approbatie. D e opdracht ' A e n de Generaele en Particuliere Staten der Vereenighde N e d e r - L a n d e n ' is ondertekend door J [ o h a n ] d[e] B [ r u n e ] . Naast dit alles moet echter n o g een andere procedure gespeeld hebben, want i n de index op de resoluties van de Staten van H o l l a n d kan m e n op 25 j u l i 1651 de volgende m e d e d e l i n g aantreffen: Requeste van de W e d u w e T. Jacobs, D r u k s t e r te A m s t e r d a m , noopens het P s a l m b o e k van den R a a d p e n s i o n a r i s van Z e e l a n d , en een E x e m p l a a r van het selve aan Professor T h o l te L e y d e n o m advis. A l s een op 1650 gedateerd boek, waaraan de Utrechtse theologen reeds op 10 j a n u a r i v a n dat j a a r h u n inhoudelijke goedkeuring gehecht hebben, en v o o r z i e n v a n een opdracht aan de Staten G e n e r a a l en de Particuliere Staten, i n j u l i 1651 n o g door de Staten van H o l l a n d wordt doorverwezen naar een L e i d s hoogleraar o m inhoudelijk advies, d a n b e n ik geneigd te bekennen dat ik van deze gang van zaken l a n g niet alles begrijp. H e t ligt niet voor de h a n d te veronderstellen dat het werk v a n D e B r u n e pas n a j u l i 1651 op de m a r k t gekomen is: het bestaan van de twee op 1650 gedateerde uitgaven zonder, resp. met de Utrechtse approbatie wijst er eerder op dat T h e u n i s J a c o b s z te snel k l a a r was met d r u k k e n . H e t vroegste 'receptiegegeven' is echter pas de v e r m e l d i n g (zonder jaar; met de bewoordingen v a n de titelpagina v a n de eerste uitgave) i n de Catalogus universalts v a n B r o e r J a n s z van 1651 w a a r i n de boeken v e r m e l d staan die verschenen i n 1650-1651. Krante-advertenties - ook zo'n verwaarloosde en n o g niet systematisch toegankelijke b r o n - z o u d e n een nadere datering v a n het werkelijke 1 6

verschijnen van De CL. Davids Psalmen m i s c h i e n mogelijk m a k e n . Wellicht k a n door het hierboven voorgestelde onderzoek het smalle p a d waarlangs en de enge poort waardoor de h u i d i g e boekhistoricus z i c h moet begeven, verbreed worden.

236


Bijlage 1 Chronologisch overzicht van aan de Staten van Holland en West-Friesland opgedragen boeken, ontleend aan de gedrukte indices op de gedrukte resoluties over de periode 1580-1700, aan de particuliere notulen van Stellingwerff en Schot (zie noot 11) en aangevuld met bibliografisch gevonden materiaal uit voornamelijk de jaren 1570-1610, 1630-1632, 1645-1646 en 1654-1655. Bij de via de indices en de particuliere notulen gevonden boeken is de datum opgegeven, eventueel gevolgd door het door de Staten betaalde bedrag. 1580 - J . vander Noot. Het boek Europides (index 15.03.1580; 50 gulden) . - Ph. van Marnix. Psalmen Davids (index 05.07.1580; 25 daalders). - C . Schonaeus. Grammatica (index 18.03.1581; 50 gulden). - J . Lipsius. Note op de Annales Taciti (index 28.04.1581; 100 daalders). - L . Daneus. Theses super Orationem Dominicam (index 11.09.1581; 25 Hollandse daalders). - M . Sasbout. Dictionair in Fransch en Duits (index 16.06.1583; 25 gulden). - L . Jansz. Waghenaer. Het tweede deel vanden Spieghel der zeevaert (1585). - H . Rennechius. Boekje teegen de dwaaling der Kerk (index 17.10.1588; 50 gulden). - C. Battus. Vertaling uit het Duits van een Boek der medicinen (index 08.06. 1589; 200 gulden). - P. van Boekenberg. Boeksken allerhande overleggingen van tyden met de voornaamste persoonen (index 17.07.1589; 400 gulden in 4 jaarlijkse termijnen). 1590 - A . van Zuylen van Nyvelt. Vertaling van Opera Plutarchi (index 15.02.1590; 300 gulden). - P. Foreest. Curat. Medicin. (index 29.10.1590; 600 gulden). - B. Copius. Vier en vijftich predicatien (1590). - Myrinaeus Agathias. De imperio et rebus gestis Justiniani Imperatoris (1594). - J . Schaliger. 'Seeker Boek' (index 25.06.1594; ketting met medaille van 1000 gulden). - E. Hermannus. Vertaling uit het Duits van de Historie van Joseph en Echiseppo (index 30.06.1594; 300 gulden). - E. Bronkhorst. Conture duo Quentraphanon (index 22.12.1594; 150 gulden). - Flavius Josephus. Des hoochberoemden Joodschen historieschrijvers boecken (1594). - J o h . Crusius. Vertaling van Joh. Taffirus [= Taffin], Boetvaerdigheid der leevens (index 12.07.1595; 150 gulden). - Ellert de Veer. Vertaling van Paraphrases Erasmi (index 17.10.1595; 150 gulden). - J . F le Petit. Vertaling van de grote Chronyk van Holland, Zeeland en Vriesland (index 14.12.1595; 200 gulden). - J . F . le Petit. Hollandsche Chronycq in het Frans (index 01.11.1596; 150 gulden). - L . Jans. Boek van de circel (index 28.11.1596; 225 gulden). - H . Pherincherus. De praedestinatione (index 29.01.1597; 60 gulden). 17

16 Zie voor de bibliografische gegevens over De Brunes psalmvertaling: P.J. Verkruijsse, W. A . H e n d r i k s en J . M a teboer, \n: Johan de Brune de Oude 1588-1658. Descriptieve auteursbibliografie (Amsterdam 1988)nr. 1030, 1031, 1035, 1036, 1039 en 1056, en voor de aanvullingen: W . A . H e n d r i k s en P.J. Verkruijsse, 'Supplement op de descriptieve auteursbibliografie van J o h a n de Brune de Oude', in: Johan de Brune de Oude (1588-1658); een Zeeuws literator en staatsman uit de zeventiende eeuw ( M i d d e l b u r g 1990) 120-146. 17 D a t de indices op de resoluties met de nodige voorzichtigheid gehanteerd moeten worden, blijkt uit het bij V a n der Noot genoemde geldbedrag van 50 gulden. In de resoluties zelf, ook de minuut-resoluties, blijkt sprake te zijn van 50 ponden. Zie daarvoor K . J . S. Bostoen, Dichterschap en koopmanschap in de zestiende eeuw; omtrent de dichters Guillaume de Poetou en Jan vander Noot (Deventer 1987) 103 (noot 311), en idem, ' N a t i o n u n d Literatur i n den Niederlanden i n der F r ü h e n Neuzeit', i n : Nation und Literatur im Europa in der Frühen Neuzeit ( T ü b i n g e n 1989) 554-575 (m.n. p. 567 vlgg.). Vander Noots epos Europis is nooit gedrukt. M e t geld beloonde boeken verschijnen soms ook pas veel later, bijvoorbeeld de i n bijlage 1 onder 1590 genoemde Plutarchus-vertaling van V a n Z u y l e n van Nyvelt die pas i n 1603 verscheen. 237


- J.C. van Meurs. Chacordonemus AlexandreaJMeniry commentaria (index 10.03. 1597; 100 gulden en voor zijn twee zoons 3 jaarlijkse termijnen van 50 gulden). - J . Huigen van Linschoten. 'Seeker Boek' (index 14.03.1597; 300 gulden). - F. Gomerus Burgensus. De providentia Dei (index 22.04.1597; 100 gulden). - A . Rochopam. Vertaling van P. Viretus, Over de Goddelyke voorsienigheid en praedestmatie (index 01.10.1597; 100 gulden). - Lucas Jansz. Waghenaer. Enchuyser zee-caert-boeck (1598). - J . Petit. Sonnetten der victorien by God deese landen verleent (index 05. 01.1598; 50 gulden). - P. Cornelis. Wederlegging van het geschrift 'Noodwendige verantwoording der eerverdagte waarheid uit de naa van de Wederdoopers' (index 27.06.1598; 150 gulden). - W. Vinck. Voor de uitgave van een Uillegging op de Catechismus van C. Corstens (index 28.11.1598; 150 gulden). - J . F . le Petit. Voor de vertaling van zijn Chronyk (index 23.12.1598; 200 gulden). - Gerrit de Veer. Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien (1598). - Bockenbergius. Annale beschryving van 712 tot 1580 (index 05.02.1599; 200 gulden). - J . Jans Kaan. Vertaling van de Italiaansche oorlogen van F. Guichardin (index 09.02.1599; 300 gulden). - A . Demetrius. Van der Grieken open ondergang (index 15.07.1599; 100 gulden). - E. de Veere. Vertaling van Buchananus, Samenspraak van het regt der koningen en haare ondersaaten (mdex 07.08.1599; 50 gulden). 1600 - J . Petit. Fransche Historie (index 12.01, 04.02 en 02.10.1600; 600 gulden + 150 gulden om het laten drukken + 250 gulden 'tot sijn onderhoud'). - H . Grotius. Syntagma Aratheorium opus (index 13.09.1600; 300 gulden). - O. Hornius. Barbarica philosophiae antiquitatum libri duo (index 13.09.1600; 120 gulden). - Jan Taffin. Boetveerdicheyt des levens (1600). - B. Vulcanius. Thesaurus utriusque linguae Graecum & Grito Latineglossarie (1600) (index 23.02.1601; 300 gulden). - C . Proot. Twee boeken om de canons op en af van de qffuyten te brengen (index 19.01.1601; 400 gulden). - G . Premlaek (?), genaamd Deventer. De la meditation Chretienne sur l'exellence de Toraison de N.S. Iesu Christi (index 13.04.1601; 200 gulden). - Clusius. 'Seeker boek van allerhande bloemen' (index 05.05.1601; 150 gulden). - P. du Bois. Nieuwe Testament in 2 dln. te Neurenberg gedrukt in 12 talen, te plaatsen in de U B Leiden (index 14.07.1601; 50 gulden). - D. Heinsius. Auriacus (index 07.02.1602; 200 gulden). - J . F . le Petit. Chronyk van Holland, Zeeland en Vriesland met Utrecht (index 06.04.1602; 400 gulden). - Z. Konincxbergen. Journael ofte daeghlifcxsche tijdtrekeninghe (1602). - D. vander Nieustad. Defeudijuriscripti Hollandici Westfrisique suconsione (index 29.04.1603; 300 gulden). - Merula. Placcaten, ordonnantiën en regtpleeging op de houtvestery (index 13.12.1605; 300 gulden). - Homius [= F. Hommius]. De victus ratione in morbis auctis, Lib. 1 &2 (index 20.02.1609; 200 gulden voor de erfgenamen). - P. Rogemorterus. Sermones aliquot politici (index 03.03.1609; 200 gulden). - Volmeer. Aud. Willeti Theol. degratiagenerali humano (index 18.09.1609; 100 gulden aan de weduwe). - P. Scriverius. Batavia illustrata (index 11.10.1609; een vergulde kop met Hollands wapen a 250 gulden). 1610 - J . Poliander. Responsio J. Poliandri ad interpolata Anastasy Cochelets (index 18.02.1610; 200 gulden). - C Murckenius. Vertaling uit het Duits van De schatkamer ofNederduitsche concordantie der Heilige Schriftuur (index 19.02.1610; 200 gulden). - J . Meursius. Glossarum Grecobarbarum (index 23.03.1610; 300 gulden). - H . de Groot. Antiquitates Reipublici Batavica (index 24.03.1610; 300 gulden). - F. Lansbergius. Boek jegens Pater Gouda (index 14.12.1610; 250 gulden). 238


- J . Theunis. Een boek in het Arabisch, ter plaatsing in de U B Leiden (index 20.12.1610; 200 gulden). - J . Uitenbogaart. De voorloper (welk boek 'ingetrokken' is, maar door de predikant van Zoeterwoude toch is laten drukken, waarvoor hij op 04.12.1611 'vermaant' is) (index 25.06.1611; 170 gulden). - J . de la Haye. Vertaling van De vreedsaame Christen (index 06.04.1612; 50 gulden). - J . Fenacolius. De hoochberoemde Historiën van C. Cornelius Tacitus (1616). - P. Kuneus. P. Cunei Republ. Hebreorum (index 18.03.1617; 300 gulden). - C. vander Tombe. 'Seeker boekske, mits niet daar in de controverse disputen' (index 09.12.1617; 120 gulden). - J . Meurskens. Vertaling vanuit het Grieks in het Latijn van Historie Romana (index 11 en 15.08.1618; 200 gulden, die waarschijnlijk weer ingetrokken worden omdat in zijn werk 'groote absurditeiten en fabulen' gevonden zijn). - F. Hommius. Specimen controversiarum Belgicarum (index 22.10.1618; 200 gulden). 1620 - W. Snellius. Tiphys Batavus, sive histiodromice, de navium cursibus, et re navali (1624) (part. not. Stellingwerff-Schot 06.12.1623; 300 pond). - Herpenius, weduwe van Thomas [Psalmi Davidis?] (part. not. Stellingwerff-Schot 19.03.1625: 500 pond). - Andreas Rivet. Commentarius in Hoseam prohetam (part. not. Stellingwerff-Schot 10.04.1625; 400 car. gulden). - Johannes Victor Rockijcksaus. Dedicatie van ? (part. not. Stellingwerff-Schot 15.09.1625; 30 pond). - Antonius Walaeus. Responsio Antonii Walaei ad censuram Ioannis Arnoldi Corvini (part. not. Stellingwerff-Schot 24.09.1625; 500/400 pond?). - Pieter Bor. Vervolch vande Neerlandsche oorloghen (part. not. Stellingwerff-Schot 03.07.1626; 600 pond). - HugoBeyerus. Predicatie over de drie laetste versen vanden CXXVII. Psalm (part. not. Stellingwerff-Schot 18.07.1626; 100 pond). - Burgersdyk. Justitiones logica (index 23/24.09.1626; 150 gulden; part. not. Stellingwerff-Schot 24.09.1626: 200/150 pond?). - Johannes Gysius. Oorspronck ende voortgang der Neder-landscher beroerten (part. not. Stellingwerff-Schot 30.09.1626; geen bedrag). - David Lommelijn. De morghensterre des herten (?) (part. not. Stellingwerff-Schot 21.05.1627; 50 pond). - W. Snellius. Doctrinae triangulorum canonicae libri quator, ed.-Martinus Hortensius (part. not. Stellingwerff-Schot 10.09.1627; 10 pond Vlaams). 1630 - G.J. Vossius. Oratorium institutionum Libr. VI (index 30.04.1630; 600 gulden). Dit werk van Vossius is de editio tertia, verschenen in Leiden. De eerste druk dateert van 1606 (Leiden, Andreas Cloucquius) en was opgedragen aan de magistraat van Dordrecht . - C. Lempereur. Tuemudis Babilonici codex Middoth (index 10.05.1630; 150 gulden). - Pieter Bor. Gelegentheyt van 's-Hertogen-bosch [...] (1630). - Dion. Spranckhuysen. Vande danck-baerheyt. Ofte verclaringhe over de woorden Paulil. Thess. 5. [.../(1630). - E. Poppius. De enge poorte (1630). - Jehan Berthout van Loo. De beschrijvinge der forestiers ende graven van Vlaenderen [...] (1631). - Petrus Cunaeus. De republica Hebraeorum libri III, ed. altera (1631). -Jacobus Trigland. De kracht der Godsaligheyt (1631; colofon 1632). - J . de Pouis. Religion & privileges (10.03 en 07.04.1632; 150 gulden). - Henr. Alutarius. Spieghel ofte proefsteen der genaemder Lutherschen [...] 2e dr. (1632). - Pieter Bor. Het seste deel, der chronycke Carionis (1632). - Koorn. De observantie der justitie in den Hoogen Raad (index 11.08.1633; 300 gulden aan de weduwe). - J . Meestersius. De iustitia Romanum legum (05.12.1634; 150 gulden). - D. Heinsius. Exercitatione sacrae ad Novum Testamentum (03.08.1639; 1600 gulden). 18

18 C . S . M . Rademaker, Gerardus Joannes Vossius (1577-1649) (Zwolle 1967) Bibliografie nr. 3 (p. 276). Bij latere edities van een werk vermeldt Rademaker geen opdrachten.

239


1640 - Joh. Fenacolius. De historie vanden aller voortreffelycsten oude historischryver Polybius Megapolitanus (1640). - Vinnius. Institutiones iuris (index 18.03.1642; 800 gulden). - J.J. Leon. Afbeelding van den tempel Salomons (index 27.04.1643; 50 gulden). - Mattheus Vossius. Matthei Vossii annalium Hollandiae Westfrisiaeque pars tertia (index 16.04.1644; 300 gulden). - J . de Laat. Historie of jaarlyks verhaal van de verrigting der geoctroyeerde Westind. Comp. (index 24/25.11.1644; 300 gulden). - Anthonis Thisius. Compendium historiae Batavicae (index 17.07.1645; 60 gulden). - Frank Burgersdyk. Institutio logica dat is reden-konstigh onder-wys (1646; herdruk van 1626). 1650 - Hugo de Groot. Tractaet vande oudtheyt vande Batavische, nu Hollantsche Republique (1651; herdruk van 1622). - Arnoldus Vinnius. In quator libros constitutionum imperialium commentarius (1655; herdruk van 1642). - Willem de Groot. Isagoge ad praxin fori Balavici (1655).

Bijlage 2

Per Hollandse stad chronologisch overzicht van aan het stadsbestuur opgedragen boeken. Het betreft een bibliografische steekproef op de U B Amsterdam waarvoor met name de jaren 1570-1610, 16301632, 1645-1646 en 1654-1655 onderzocht zijn. Ook de gegevens uit het artikel van A . Hallema in Forum 2 (1952) zijn verwerkt, evenals die uit de gedrukte indices op de resoluties van de Staten (1580-1700) en de particuliere notulen van Stellingwerff en Schot (1623-1628). Alkmaar - W. Snellius. Doctrinae triangulorum canonicae libri quator (1627) (part. not. Stellingwerff-Schot). - D. Souterius. Eben-Ezer (1630). Amsterdam - N . Petri. Practicque om te leeren rekenen cijpheren ende boeckhouwen (1583). - J . Lipsius. Politica (1590). - Marten Wentsel van Aquen. Tafflen van interest (1594). - J a n Taffin. Boetveerdicheyt des levens (1600). - Chr. Pezelius. Wijtloopighe waerachtighe ende bestendighe vertellinghe (1605). - William Perkins. Een uyt-nemend tractaet vervaetende de lessen, uytlegghende de Openbannghejohannis (1610 - Joh. Is. Pontanus. Rerum et urbis Amstelodamensium historia (1611). - J o h . Is. Pontanus. Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coopstadt Amsterdam (1614). - C . de la Bassecourt. Excellent traicté de l'éternelle élection (1628). - C . Barlaeus. Argo Batava (1629). - E. Poppius. De enge poorte (1630). - C . Danckerts. Architectura moderna (1631). - W. Bartjens. Cyfferinge (1632; opdracht uit eerdere druk van 1604). - R . Pietersz. Enghe poorte (1632; opdracht uit eerdere druk van 1626). - N . Rothamel. Expeditie Castrensis (1632). - J . H . K r u l . 'T palleys der Amstel-goden (1636). - Ph. Lansbergius. Catechismus ofte onderwijsinghe inde christlijcke religie (1645). - I. Vossius. Epistola SteIgnatijMartyns (Resoluties Burgemeesters van Amsterdam 30.10.1646; 100 gulden). - Fabricius de la Bassecourt. 'Enige kleine boekjes' (Resoluties Burgemeesters van Amsterdam 30.10.1646; 150 gulden). - Boekverkoper Jacob Colom. Amsterdamse caerte (Resoluties Burgemeesters van Amsterdam 27.11.1647; 120 gulden). - A . L . Kók. Logica practica oft oeffening der reden-konst (1649).


- P e t r u s L e u p e n i u s . Gesel der sonden (1651) ( R e s o l u t i e s B u r g e m e e s t e r s v a n A m s t e r d a m 03.01.1652; 150 gulden). - H . R u s e . Versterckte vesting (1654). - C . de C a r p e n t i e r . Davids-credo

(1656).

- H . R u l a e u s . ' B o e k j e g e n s het P a u s d o m ' [= Babylons val en afval] ( R e s o l u t i e s B u r g e m e e s t e r s v a n A m s t e r d a m 31.01.1658; 100 g u l d e n ) . - J . C h r i s t e n i u s . Oratio (1659). - C . H u y g e n s . E e n ' g e d i g t ' d o o r E l i a s N o s k e i n steen g e h o u w e n ( R e s o l u t i e s B u r g e m e e s t e r s v a n A m s t e r d a m 09.07.1666; 100 d u c a t o n s ; n i e t d u i d e l i j k is o f d i t b e d r a g v o o r de a u t e u r o f de s t e e n h o u w e r is b e s t e m d ) . - J . v a n d e n V o n d e l . Euripides Feniciaensche of gebroeders van Thebe (1668). Delft - H u g o B e y e r u s . Predicatie over de drie laetste versen vanden CXXVII.

Psalm (1626) ( p a r t . n o t . S t e l l i n g w e r f f -

Schot). - W . S n e l l i u s . Doctrinae triangulorum

canonicae libri quator (1627) ( p a r t . n o t . S t e l l i n g w e r f f - S c h o t ) .

- D . S p r a n c k h u y s e n . Leyds-man voor den verdoolden buyrman (1632). Dordrecht - W . S n e l l i u s . Doctrinae triangulorum

canonicae libri quator (1627) ( p a r t . n o t . S t e l l i n g w e r f f - S c h o t ) .

- J . B e c i u s . Het exemplaar der ghesonde woorden (1632). - P. P i g r a e u s . Kort begryp van de leere der medicijne ende chirurgie (1655). Enkhuizen - L . H o r t e n s i u s . Het boeck van den oproer der Weder-dooperen (1614). - P h . L a n s b e r g i u s . Catechismus ofte onderwijsinghe

inde christlijcke religie (1645).

Gorinchem - H . A l u t a r i u s . Spieghel ofte proef-steen der genaemder Lutherschen

(1632).

Gouda - G a b r i e l P r a t e o l u s . Narratio historica conciliorum omnium ecclesiae Christianae

(1610).

- E . P o p p i u s . De enge poorte (1630). - B . R h i j n e n b u r g h . Nederlantsche examen ofte proeve der chirurgijns ende barbieren (1632). 's-Gravenhage - M a r t y n E v e r a r d t . Zeeboucken ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1600; 8 p o n d 5 s c h e l l i n g e n ) . - G u i l h e l m u s M e r u l a . V e r t a l i n g v a n e e n b o e k v a n p a s t o o r E y n g e l ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1604; 33 pond). - A n t o n y M o l k m a n . F r a n s e e n D u i t s e Historie ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1606; 6 0 p o n d ) . - J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g v a n Ontledinge eens Christen mensch ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1612; 4 0 p o n d ) . - J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g u i t het E n g e l s v a n Den stereken helper ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1615; 60 g u l den). - J o h a n l a M o t t e . Heylige A.B.C.

voor Sions scholieren ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1616; 36 g u l d e n ) .

- J o h a n l a M o t t e . Historische betrachtinge Filippi

( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1617; 5 0 g u l d e n ) .

- J o h a n l a M o t t e . Beyma 's Duytlegginge van het Hooge Lyet Salomons ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1619; 60 g u l den). - H e n r i c u s F a b r i t i u s . T h e s e n L e i d s e u n i v e r s i t e i t ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1622; 12 g u l d e n ) . - J a n J a n s z Starter. G e d i c h t o p de laatste tocht v a n F r e d e r i k H e n d r i k ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1622; 6 pond). - H e n r i c u s F a b r i t i u s . T h e s e n L e i d s e u n i v e r s i t e i t ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1623; 14 g u l d e n ) . - H e r m a n u s S c h u l i u s . T h e s e n L e i d s e u n i v e r s i t e i t ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1623; 18 g u l d e n ) . - J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g u i t het E n g e l s v a n Medicine der zielen ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1623; 4 0 g u l den). - J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g u i t het E n g e l s v a n De geestelycke wapen ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1624; 20 gulden). - B o e k v e r k o p e r J a n W o l p h e r t s z V l e s s e r . N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g v a n Appianus riersrekeningen

Alexandrinus

(Thesau-

1624; 50 p o n d ) .

241

H o l l a n d ' g e d e d i c e e r d ' . B o e k o p d r a c h t e n i n H o l l a n d i n d e 17e e e u w

- J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g u i t het E n g e l s v a n Proffitelicken coop ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1626; 36 g u l den). - D e v r o u w v a n b o e k d r u k k e r J a n J a n s z . Nederlantsche geschiedenissen ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1626; 10 pond). - J o h a n l a M o t t e . V e r t a l i n g u i t het E n g e l s v a n Phosphorus ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1627; 36 g u l d e n ) . - J o h a n l a M o t t e . E e n v e r t a l i n g u i t het E n g e l s ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1628; 75 p o n d v o o r de weduwe). - P i e t e r B o r . ' S e e c k e r b o u c k v a n d e gelegen t h e y t v a n ' s - H e r t o g e n b o s c h e n d e v a n W e s e l ' ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1630; 16 p o n d ) . - P i e t e r B o r . Vervolch van de Nederlandsche oorlogen ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1630; 60 g u l d e n ) . - J e h a n B e r t h a u t v a n L o o . De beschrijuinge der forestiers ende graven van Vlaenderen (1631). - P i e t e r B o r . Chronycken Carionis, d l . 4 ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1632; o n b e k e n d b e d r a g ) . - P i e t e r B o r . V o o r het laatste d e e l v a n de Nederlandsche historie ( T h e s a u r i e r s r e k e n i n g e n 1634; 60 g u l den). - J . v a n d e r D o e s . 's-Graven-Hage

(1668).

Haarlem - E . E . L . H e l l e m a . Boeckhouder na de konste van Italien (1590). - C o r n e l i s S c o n a e u s . Comoediarum altera pars (1599). - Der Wit-Angieren

eeren-krans (1630).

- C . v a n A l k e m a d e . Hollandsejaar-boeken

of rijm-kronijk

van Melis Stoke ( C o p i e b o e k m i s s i v e n 26.06.1699;

200 gulden). Hoorn - M a t t h i a s F l a c i u s I l l y r i c u s . Catalogus ofte naem-register der getuygen der waerheyt (1632). Leiden - C o r n . A u r e l i u s . Batavia, sive de antiquo veroque eius insulae quam Rhenus in Hollandia - S. S t e v i n . Tafelen van interest (1590).

facit süu (1586).

Oudewater - G a b r i e l P r a t e o l u s . Narratio historica conciliorum omnium ecclesiae Christianae (1610). Rotterdam - D . E r a s m u s . Paraphrasis, dat is: verclaringhe op het Nieuwe Testament, v e r t a a l d d o o r E l l e r t de V e e r (1611). - H . A l u t a r i u s . Spieghel ofte proefsteen der genaemder Lutherschen

(1632).

Schiedam - R . A c r o n i u s . Onderwijsinghe door welcke de vragen ende antwoorden des catechismi derghemeynten Christi verklaert worden (1608). Schoonhoven - G a b r i e l P r a t e o l u s . Narratio historica conciliorum omnium ecclesiae Christianae (1610). Woerden - G a b r i e l P r a t e o l u s . Narratio historica conciliorum omnium ecclesiae Christianae (1610). - H . A l u t a r i u s . Spieghel ofte proefsteen der genaemder Lutherschen (1632).

242

Rudolf Rasch

Om den armen dienst te doen. De Amsterdamse Schouwburg en de godshuizen gedurende het laatste kwart van de 17e eeuw Inleiding

1

In onze tijd is het moeilijk voor te stellen, m a a r i n de 17e eeuw was het toneel, althans i n A m s t e r d a m , en althans i n de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g , een winstgevende zaak. D a t betekende niet alleen b r o o d op de plank voor r u i m twee dozijn toneelspelers en é é n dozijn m u s i c i en andere werknemers, alsmede de gelegenheid voor een behoorlijk aantal toneeldichters o m h u n artistieke ambities te realiseren, het verschafte tevens de afkoopsom die n o d i g was o m het veronderstelde onzedelijke karakter v a n het toneel te compenseren. A l sinds lange tijd k w a m e n namelijk te A m s t e r d a m de winsten uit toneelvoorstellingen ten goede aan de zogenaamde godshuizen, te weten het Weeshuis en het O u d e - M a n n e n h u i s , overigens stedelijke instellingen onder bestuur v a n regenten benoemd door de burgemeesters. E e n dergelijke regeling k a n heel wel goed functioneren, m a a r draagt tevens een b r o n v a n conflict i n z i c h , en wel tussen de behoefte (van de zijde van de godshuizen) aan een zo groot mogelijk winst en de behoefte (van de zijde v a n de Schouwburg) aan de v e r v u l l i n g v a n artistieke idealen, zeker niet geheel, m a a r tenminste wel gedeeltelijk onafhankelijk van de i n komsten uit de voorstellingen. G e d u r e n d e de eerste 35 j a a r van het functioneren van de S c h o u w b u r g (1638-1672) k w a m dit conflict niet aan de oppervlakte. D e S c h o u w b u r g werd, zakelijk en artistiek, gedreven door een zestal hoofden, b e n o e m d door de burgemeesters v a n A m s t e r d a m . D e regenten van de godshuizen bemoeiden z i c h niet o f niet m e r k b a a r met de gang van zaken r o n d de S c h o u w b u r g . D e reden van deze afzijdigheid is waarschijnlijk gelegen i n het feit dat de S c h o u w b u r g i n twee opzichten een probleemloze i n k o m s t e n b r o n was voor de godshuizen. A a n de ene kant zorgde de S c h o u w b u r g jaarlijks voor een aantal d u i z e n d e n guldens aan i n komsten; aan de andere kant hadden de godshuizen dit geld eigenlijk niet eens n o d i g . G e d u rende de j a r e n 1638-1672 overtroffen de inkomsten van de godshuizen de uitgaven aanzienlijk. In 1672 werd de S c h o u w b u r g vanwege de o o r l o g met de k o n i n g van F r a n k r i j k cum sociis voor onbepaalde tijd gesloten. D e godshuizen misten dus de inkomsten uit de S c h o u w b u r g , m a a r i n feite was deze i n k o m s t e n d e r v i n g gering vergeleken bij de i n k o m s t e n d e r v i n g als gevolg van, ondermeer, het niet ontvangen van pachtgelden van ondergelopen landerijen. G e durende d e j a r e n volgend op 1672 k w a m e n de godshuizen zwaar i n de rode cijfers en moesten ze geld lenen o m door te k u n n e n draaien. D e geweldige i n eerdere tijden uitgezette s o m m e n gaven uiteraard rente (en ook wel aflossing), m a a r waren niet ineens terugvorderbaar. H e t is d a n ook heel begrijpelijk dat de regenten v a n de godshuizen i n 1677 er bij het stadsbestuur op aandrongen de S c h o u w b u r g te heropenen, ten einde daarvan weer de inkomsten te k u n 1

In de voetnoten worden de volgende afkortingen gebruikt: Huydecoper - Utrecht, Rijksarchief, Fam. arch. nr. 67 (Fam. Huydecoper). Notarieel - Amsterdam, Gemeentearchief, Notarieel archief. Slerck, Amsterdamsche tooneelleven - J . F . M . Sterck, ' U i t het Amsterdamsche tooneelleven op het einde der X V I I eeuw', Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1912-1913 (1913), 97-148. Weeshuis - Amsterdam, Gemeentearchief, Part. arch. nr. 367 (Weeshuis). Wybrands, Amsterdamsche looneel - C . N . Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel van 1617-1772 (Amsterdam 1873). e

243

O m den a r m e n dienst te doen

n e n genieten. D e burgemeesters verleenden de benodigde toestemming, zodat op 25 november 1677 de eerste voorstelling n a de sluiting van 1672 plaatsvond. M a a r tevens is het begrijpelijk dat de godshuizen een veel grotere betrokkenheid aan den dag legden ten aanzien van het f i n a n c i ë l e reilen en zeilen v a n de S c h o u w b u r g . D e gehele geschiedenis van de S c h o u w b u r g gedurende de laatste decennia van de 17e eeuw staat i n het teken van de relatie tussen de regentencorpsen van de S c h o u w b u r g en de godshuizen. D e z e relatie verandert v o o r t d u r e n d van karakter. A a n v a n k e l i j k (1678-1681) staan twee m i n of meer autonome regentencorpsen tegenover elkaar, die elk slechts de burgemeesters boven zich voelen. D a n (1681-1688) volgt er een periode v a n huur, waarbij regenten van S c h o u w b u r g en godshuizen tegenover elkaar staan als huurders en verhuurders. Tenslotte (1689-1699) treden de regenten v a n de S c h o u w b u r g (of directeuren, zoals zij al spoedig w o r d e n genoemd) uitsluitend op als uitvoerenden en ondergeschikten v a n de regenten van de godshuizen. A n d r i e s Pels, regent v a n 1678 tot 1681, analyseert i n zijn Gebruiken misbruik des tooneels ( A m sterdam 1681) de tegenstelling tussen S c h o u w b u r g en godshuizen gedurende de juist verlo2

pen j a r e n i n termen van geld. B i j nadere b e s c h o u w i n g echter blijken de diverse conflicten m i n d e r te m a k e n te hebben met de tegenstelling tussen zakelijke en artistieke belangen, d a n wel met de zeggenschap over en v e r a n t w o o r d i n g betreffende de gang v a n zaken op de S c h o u w b u r g . B o v e n d i e n lijkt het wel o f de regenten van de godshuizen het i n n e n v a n de winst van de S c h o u w b u r g geleidelijk gaan opvatten als een reden en plicht tot actieve z o r g voor en bemoeienis met de S c h o u w b u r g . H e t grootste gedeelte v a n dit artikel bestaat uit een aantal paragrafen die elk ingaan op een bepaalde periode b i n n e n het te behandelen tijdvak 1677-1699. D e steeds wisselende bestuursvorm verschaft een aantal gemakkelijke tijdsgrenzen. D a a r a a n v o o r a f g a a n drie paragrafen van meer algemene aard, namelijk met b e t r e k k i n g tot de gang v a n zaken op de S c h o u w b u r g en de inkomsten- en de uitgavenzijde v a n het beheer v a n de S c h o u w b u r g .

De algemene gang van zaken op de Schouwburg Vanwege de overzichtelijkheid zal i k het hele tijdvak 1677-1699 indelen i n een aantal seizoenen, die i n beginsel overeenkomen met een boekjaar en worden gekenmerkt door een contin u ï t e i t i n bestuur en administratie. D e regenten werden per seizoen b e n o e m d en aan het einde van het seizoen v o n d een f i n a n c i ë l e l i q u i d a t i e plaats. I n termen van tijd laten we de seizoenen beginnen op de eerste speeldag en eindigen op de laatste speeldag v a n de desbetreffende periode. S o m m i g e seizoenen zijn korter of langer d a n een jaar, meestal wanneer p r o b l e m e n van bestuur, beheer en/of f i n a n c i ë n een b e ë i n d i g i n g , d a n wel verlenging v a n het vigerende regime noodzaakten. D e seizoenen v a n de S c h o u w b u r g vallen vaker niet d a n wel samen met de boekjaren van de godshuizen, welke laatste steeds liepen van 1 februari v a n het ene j a a r tot en met 31 j a n u a r i van het volgende jaar. D e seizoenen verdelen we onder i n speelperioden (vaak gelijk te stellen met een kwartaal), die vooral worden gekenmerkt door een tussentijdse balans van i n k o m s t e n en uitgaven en de daarmee gepaard gaande afdrachten aan de godshuizen d a n wel de b e t a l i n g v a n h u u r penningen. Betalingen aan spelers, m u s i c i , suppoosten, enz. overschrijden i n de regel even2

244

Zie de uitgave door M . A . Schenkeveld-Van der Dussen ( C u l e m b o r g 1978) 21-25.


m i n speelperioden. W a n n e e r de speelperioden vrijwel of geheel met de vierjaargetijden samenvallen, zullen we spreken over respectievelijk lente-, zomer-, herfst- en winterkwartaal. Tabel I geeft de i n d e l i n g i n seizoenen en speelperioden voor de behandelde periode met gegevens zoals het aantal speeldagen en de opbrengsten. Tijdens het speelseizoen werd er gewoonlijk tweemaal per week gespeeld (maandag en donderdag), gedurende speciale perioden, met name de A m s t e r d a m s e kermis (globaal 20-27 september), vaker, soms bijna dagelijks. D e z e uitgangspunten leiden gemiddeld tot r o n d de 25 uitvoeringen per speelperiode/kwartaal ofwel r o n d de h o n d e r d opvoeringen per seizoen/jaar. G e d u r e n d e een speelavond (aanvang 4:00 u u r ) gingen er gewoonlijk twee toneelstukken, achtereenvolgens een hoofdspel (vaak een tragedie, m i n d e r vaak een comedie) en een naspel (meestal een klucht of een ander lichtvoetig spel). Soms was er een voorspel en soms werd het naspel vervangen door m u z i e k en/of ballet, terwijl er incidenteel n o g andere v o r m e n v a n p r o g r a m m e r i n g v o o r k w a m e n , bijv. drie kluchten op een avond. Z e e r uitvoerige spelen, zoals B o n t i u s ' Beleg en ontzet van Leiden en spelen met veel kunsten vliegwerk, werden niet door een naspel gevolgd. 3

H e t deze j a r e n op de S c h o u w b u r g gespeelde repertoire is tot i n detail b e k e n d . M e n speelde een voortdurende m e n g e l i n g v a n o u d en nieuw. E e n aantal succesnummers k w a m j a r e n achtereen elk seizoen een aantal m a l e n op de planken, afgewisseld met incidentele h e r h a l i n gen en p r e m i è r e s . E e n n i e u w stuk werd gewoonlijk d r i e m a a l achtereen gespeeld en, n a gebleken of ontbrekend succes, n a d e r h a n d al of niet o p n i e u w gespeeld. O p het repertoire gaan wij hier verder niet i n behoudens de o p m e r k i n g dat, zoals bekend, gedurende deze periode stukken vertaald uit het Frans (met name C o r n e i l l e , M o l i è r e , Q u i n a u l t en R a c i n e ) de boventoon voerden. W i s s e l i n g van de l e i d i n g van de S c h o u w b u r g bracht doorgaans wisseling i n de keuze v a n de p r e m i è r e s met z i c h mee, m a a r deze keuze blijkt meer d a n door iets anders bepaald door persoonlijke factoren, d.w.z. de s c h o u w b u r g l e i d i n g koos vooral p r e m i è r e s uit eigen en bevriende k r i n g e n .

Inkomsten D e i n k o m s t e n v a n de S c h o u w b u r g k a n m e n goeddeels gelijkstellen aan de ontvangen recettes voor de opvoeringen. D o o r het bewaard blijven van boeken v a n ontvangst, w a a r i n per speeldag de recette is opgetekend, is een n a u w k e u r i g beeld v a n de i n k o m s t e n mogelijk. D e recette per opvoering varieerde uiteraard e n o r m v a n d a g tot dag, m a a r bewoog zich globaal tussen de grenzen v a n ƒ 100 tot ƒ 5 0 0 per speeldag. Recettes van ƒ 2 0 0 tot ƒ 3 5 0 zijn n o r m a a l te noemen, die beneden ƒ 2 0 0 l a a g en die boven ƒ 3 5 0 hoog. E r zit een seizoensfluctuatie i n de recettes: de herfstmaanden geven de hoogste cijfers, met weer een top voor de A m s t e r damse kermisweek. P r e m i è r e s brachten niet noodzakelijk meer geld i n het laatje d a n reprises. W e l k o n d e n opvallende spelen, met kunsten vliegwerken, balletten en m u z i e k , zoals J a n V o s ' Aran en Titus, B o n t i u s ' Beleg en ontzet van Leiden, Bidloo's b e w e r k i n g v a n Vondels Faëton en Salmoneus en P l u i m e r s Reinout in het betoverde hof, nogal eens voor een hoge opbrengst zorgden. D e S c h o u w b u r g kende verschillende rangen, waarvan de prijzen ons bekend zijn. A a n

3

Schrijver dezes werkt met mevr. dr. M i e k e Smits-Veldt aan een volledige, geïnterpreteerde repertoirelijst voor deze periode met de daarbij behorende registers op auteur en spel.

245


de voorpoort betaalde m e n een basisprijs v a n 6 stuivers. H i e r m e e h a d m e n vrij toegang tot de staanplaatsen die het achterste gedeelte v a n de begane g r o n d vormde. O m tot de zitplaatsen op de begane g r o n d (de 'bak') door te d r i n g e n , betaalde m e n n o g eens 14 stuivers (totaalp r i j s / 1 ) . D e eerste galerij bestond gedeeltelijk uit loges, gedeeltelijk uit zitplaatsen. V o o r een loge o f 'huisje' betaalde m e n ƒ 3 : 3 ( é é n ducaton) (men betaalde d a n niet aan de voorpoort), voor een zitplaats 8 stuivers boven op de basisprijs. E e n plaats op de tweede galerij kostte 4 stuivers boven op de basisprijs. U i t e r a a r d was de capaciteit v a n de verschillende rangen verschillend. D a n k z i j de argwaan van de regenten v a n de godshuizen jegens die v a n de S c h o u w b u r g (zie onder) is een register opgesteld en bewaard gebleven w a a r i n voor de periode v a n 31 maart 1678 tot en met 2 feb r u a r i 1679 het aantal bezoekers dat de voorpoort passeerde benevens de aantallen per r a n g 4

opgetekend z i j n . H e t gemiddelde bezoekersaantal ligt, gedurende deze periode, r o n d de 550. D e n o r m a l e spreiding i n het bezoekersaantal loopt v a n ca. 350 tot 750. Uitschieters zijn de opvoering van J a n Vos' Aran en Tüus op 4 a p r i l (978 bezoekers), de p r e m i è r e van L o d e w i j k Meijers Het spokend weeuwtje op 8 augustus (946 bezoekers), en de eerste voorstelling door een troep Italiaanse spelers gegeven op 7 december (920 bezoekers). A a n g e z i e n de voorstell i n g van V a n Heemskercks De Cid op 21 maart n o g net iets meer geld i n het laatje bracht dan Aran en Titus op 4 a p r i l , zal het aantal toeschouwers ook wel iets groter geweest zijn. D a t betekent dat we, afrondend, de capaciteit van de S c h o u w b u r g op d u i z e n d bezoekers k u n n e n plaatsen, m a a r met deze d u i z e n d bezoekers moet het gebouw tjok- en tjokvol zijn geweest. N o r m a a l gesproken moet de S c h o u w b u r g met 700 a 750 bezoekers gevuld zijn geweest. R o n d de 3 0 % v a n de bezoekers kocht een kaartje voor de bak (100 tot 200 personen, uitschieters tot 344), ca. 7,5% voor de eerste galerij (25 tot 50, uitschieters tot 109), ca. 2 0 % voor de bovenste galerij (75 tot 150, uitschieters tot 234). D e rest van de bezoekers, zo'n 4 0 % (150 tot 300 personen) moest het doen met een staanplaats achter de bak. D e gegeven getallen k o m e n a a r d i g overeen met die welke k u n n e n worden afgeleid uit de bedragen v a n de m a x i m a l e recette, zoals geschat i n een ongedateerd, a n o n i e m rapport over 5

de opera, zeker uit de jaren-1690. D e anonymus geeft ƒ 3 0 0 voor de bak (300 personen), ƒ 40 voor de eerste galerij (57 personen), ƒ 6 0 voor de loges (9 loges), ƒ 5 0 voor de tweede galerij (100 personen) en ƒ 9 0 voor de rest (staanplaats: 300 personen). Per voorstelling betaalden de bezoekers per persoon g e m i d d e l d 10 tot 13 stuivers, met een algemeen gemiddelde van 12 stuivers per bezoeker. H e e l globaal k a n m e n als vuistregel de recette i n guldens met twee v e r m e n i g v u l d i g e n o m het bezoekersaantal te schatten.

Uitgaven D e uitgaven van de S c h o u w b u r g waren v e e l v u l d i g en veelvormig. E e n eerste onderscheid is uiteraard dat tussen personele en m a t e r i ë l e uitgaven. D e betalingen aan personeel k u n n e n weer gesplitst worden i n die aan toneelspelers en -speelsters en ander personeel, waarbij de laatste categorie weer gesplitst k a n worden i n m u s i c i en n o g ander personeel, zoals de kastelein, de kaarsensnuiter, de aanplakker, enzovoorts. V o o r dit diverse personeel wordt wel de t e r m suppoosten gebruikt, welke t e r m naar het schijnt soms wel, soms niet ook voor de m u s i ci wordt gebruikt. Speellonen liepen uiteen v a n r o n d é é n tot zes gulden; ze stegen overigens 4 5

246

NI. Weeshuis 430. In Weeshuis 72.


gedurende de behandelde periode. Samenvattend k a n m e n de gemiddelde kosten per uitvoer i n g aan speellonen op ƒ 7 5 stellen. M u s i c i kregen wat m i n d e r betaald. R o n d 1680 o n t v i n g Pieter P i c a r d als aanvoerder v a n de m u s i c i / 2 per speelavond, de meeste m u s i c i ƒ 1:5. A n d e r e l o n e n zijn doorgaans i n de orde v a n grootte van ƒ 1. D a t maakt tesamen de overige personele kosten op r o n d ƒ 25 per speelav o n d en daarmee de totale personele kosten per speelavond op r o n d ƒ 100. M a t e r i ë l e kosten betreffen i n de eerste plaats costuums en decors en daarmee verbonden zaken (zoals spelden, gouddraad, t i m m e r w e r k , enzovoorts) en verder kaarsen, bier, en een grote menigte diverse en niet gespecificeerde kosten. A l s m e n de bedragen per speelperiode of seizoen deelt door het aantal speeldagen, v i n d t m e n een grof gemiddelde van r o n d ƒ 5 0 i n deze categorie. D a a r m e e k o m e n de totale kosten per speelavond op gemiddeld ƒ 150, waarbij ik uiteraard w i l aantekenen dat dit slechts een zeer globaal gemiddelde is en dat er zowel duurdere als goedkopere speelavonden en ook duurdere en goedkopere perioden zijn geweest.

6

A l s regel werd de auteur van een spel (de p o ë e t genoemd) niet betaald. O p 19 februari 1681 protesteert J a n D u l l a e r t i n een brief aan de regenten van de godshuizen tegen vermeende betalingen door de Schouwburgregenten aan NU volentibus arduum voor het opvoeren v a n 7

de stukken v a n het genootschap. E é n zo'n b e t a l i n g is, uit een iets latere periode, gedocumenteerd. T h o m a s A r e n d s o n t v i n g op 25 november 1681 een nogal hoog bedrag, ƒ 3 1 5 , 'vol8

gens gemaekt contract'; ik vermoed dat het zijn Iphigenie betreft, die op 12 oktober 1681 i n p r e m i è r e was gegaan. O p 17 september 1685 protesteert J a n de W i t t , mede namens het genootschap In magnis voluisse sat est, over het uitblijven van beloofde betaling met betrekking 9

tot de spelen Bajazet, Berenice, Phedra en Hippolytus enAgamemnon.

Wat opvalt is dat hier het-

zelfde hoge bedrag wordt genoemd: 100 ducatons (=/315) per spel. M a a r i n de overgrote meerderheid van gevallen deed een auteur het voor de eer; wel verwierf hij er z i c h vrije toegang tot de S c h o u w b u r g mee.

De periode 1678-1681: de regentenstrijd tussen Schouwburg en godshuizen G e d u r e n d e de eerste periode n a de h e r o p e n i n g op 25 november 1677 w e r d de S c h o u w b u r g bestuurd door de vier n o g levende regenten v a n het seizoen 1671-1672: Tobias van D o m s e laer, C o r n e l i s van der C r u y s s e n , J a n K o e n e r d i n g en Ferdinandus de M o l d e . Z e brachten op de p l a n k e n wat toevallig beschikbaar was: L u l l y ' s opera Isis, kluchten, balletten, en wat dies meer ware. O p 28 december benoemden de burgemeesters een zestal nieuwe regenten voor de S c h o u w b u r g : Petrus F r a n c i u s , L o d e w i j k M e i j e r , A n d r i e s Pels, J a c o b M a t h a m , J a n B o u meester en Tobias van Domselaer; ze moesten h u n werk met i n g a n g van februari 1678, het nieuwe boekjaar van de godshuizen, b e g i n n e n . D r i e leden v a n het college (Pels, M e i j e r , Boumeester) h a d d e n nauwe banden met het kunstgenootschap NU volentibus arduum. D e regenten van de S c h o u w b u r g waren uitsluitend verantwoording schuldig aan de burgemees10

6

Bovendien zijn deze getallen gebaseerd op grove delingen en schattingen en niet op een minutieuze analyse

7 8 9

van alle bekende uitgavenposten. Wybrands, Amsterdamsche tooneel, 143-145. Weeshuis 432, p. 51. Notarieel 5607 (Joh. C o m m e l i n ) , 17 september 1685; afschrift i n Sterck, Amsterdamsche tooneelleven, 130-131.

10 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage K , 233-234. 247


ters. D e z e maatregel hield, al of niet met opzet, de regenten v a n de godshuizen b u i t e n het bestuur van de S c h o u w b u r g . D e v e r o r d e n i n g van de burgemeesters v a n 31 j a n u a r i 1678 over de toelating tot de S c h o u w b u r g sloot zelfs vrije toegang door de regenten v a n de godshuizen uit.

11

K e n n e l i j k was een en ander geschied zonder overleg met de regenten v a n de godshui-

zen en kennelijk waren deze het ook oneens met de keuze v a n het corps. O p verschillende plaatsen is er sprake van een advies, dat de burgemeesters hier volgden, m a a r helaas is dat advies zelf niet bewaard gebleven.

12

1 3

E v e n m i n is bekend van wie het afkomstig i s . H e t k a n

zijn dat onenigheid tussen de regenten van de S c h o u w b u r g en die van de godshuizen het ingaan v a n het nieuwe regime heeft opgehouden tot 17 februari 1678. Pas op die d a g v o n d de eerste reguliere toneelopvoering plaats, met Hoofts Gerard van Velsen, voorafgegaan door een voorspel van J o a n P l u i m e r , en gevolgd door Hoofts Warenar. D e burgemeesters woonden de voorstelling bij. Gegeven deze voorgeschiedenis k o n d e n p r o b l e m e n tussen de regenten v a n de Schouwb u r g en die van de godshuizen niet uitblijven. Z e ontstonden direct n a afloop van het eerste kwartaal, toen de regenten v a n de S c h o u w b u r g treuzelden met de afrekening. D e regenten van de godshuizen wisten een punt te scoren door de burgemeesters op 24 m e i te laten verordonneren dat de afrekening plaats moest hebben op de eerste d i n s d a g volgende op het verlopen k w a r t a a l .

14

D e regenten v a n de S c h o u w b u r g gaven n o g dezelfde d a g het bedrag op,

m a a r betaalden niet. O p 7 j u n i verschenen de regenten v a n de S c h o u w b u r g op het Weeshuis, lazen daar i n haast een beknopt financieel verslag voor en lieten het daarbij, tot grote woede van de regenten van de g o d s h u i z e n .

15

D e z e laatsten o n t v i n g e n niet alleen geen geld, ze wa-

ren er tevens v a n overtuigd dat de regenten v a n de S c h o u w b u r g hen systematisch benadeelden, door lagere i n k o m s t e n op te geven d a n er z o u d e n moeten zijn. Beginnende op 31 maart h a d d e n de regenten v a n de godshuizen namelijk suppoosten i n de S c h o u w b u r g geplaatst, die de bezoekers telden. O p g r o n d v a n deze tellingen werd de recette berekend en deze bleek systematisch hoger te liggen d a n die welke de S c h o u w b u r g r e genten o p g a v e n .

16

H e t verschil varieerde globaal van ƒ 10 tot ƒ 6 0 , ongeveer 5 tot 15% v a n

de betreffende recette. Ik vermoed dat de Schouwburgregenten bepaalde kosten, misschien i n de sfeer v a n fooien of iets dergelijks, direct uit de recette bekostigden, alvorens deze geteld werd.

17

Toen betaling n o g steeds uitbleef, herhaalden de burgemeesters, op 27 j u l i 1678, vermoe11 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage M , 235. 12 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage K (het besluit van de burgemeesters van 28 december 1677): 'gelijk bij seker vertoog aen ons overgegeven i n 't breede is gededuceert'. In een notitie van M i c h i e l H i n l o o p e n uit 1698, in Weeshuis 72, leest men: ' E n hebben haer E d . G r o o t a . dat soo gelieven te verrigten op seeker specieus vertoog aan de Heeren B u r g . overgelevert sonder dat de Regenten der respective Godtshuijssen eenige visie of copije daarvan te laaten toekomen.' (Cursivering door mij, R R . ) 13 Ik acht het heel wel mogelijk dat we het auteurschap 'Vertoog' aan Andries Pels kunnen toeschrijven, en wel vanuit het gegeven dat hij medio 1677 op verzoek van de burgemeesters een begin maakte met zijn Gebruik en misbruik des tooneels. D i t geschrift bevat ook een aantal concrete voorstellen met betrekking tot het beheer van de Schouwburg. 14 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage N , 235-236. 15 Weeshuis 430, fols. 2r-3r. 16 Aantallen en berekeningen i n Weeshuis 430, gekopieeerd i n Huydecoper 316, p. 1-32. 17 Deze procedure moet i n ieder geval zijn toegepast met betrekking tot een aantal voorstellingen door een Italiaanse troep gegeven van 7 december 1678 tot 1 februari 1679. De opgave van de regenten van de Schouwburg voor deze voorstellingen is nl. net iets minder dan de helft dan de berekening naar aanleiding van de bezoekersaantallen zou opleveren. Dat moet erop wijzen dat er een afspraak bestond dat de recette fifty-fifty verdeeld zou worden tussen de Italianen en de Schouwburg.

248

O m den armen dienst te doen

?

7

-

£W

^" A f b . 1.

—

fcw^

—

-

i

441

ƒ I-

4 w

G e d e e l t e v a n e e n b l a d z i j d e u i t de z g n . H u y d e c o p e r - l i j s t v a n t o n e e l s p e l e n , o p g e v o e r d i n de

S c h o u w b u r g v a n 1638 tot 1730. D e lijst is a l f a b e t i s c h o p h o o f d s p e l . B i j elke o p v o e r i n g v a n e e n b e p a a l d h o o f d s p e l is het n a s p e l v e r m e l d . Huydecoper 318.

delijk op verzoek van de regenten van de godshuizen, het belangrijkste uit de eerdere ordonnanties. De regenten van de Schouwburg gaven op (dinsdag) 2 augustus 1678 een opgave van de inkomsten, uitgaven en winst, en betaalden op (woensdag) 3 augustus. De afrekening van het volgende kwartaal was op tijd (5 november). De situatie lijkt daarmee genormaliseerd, maar dat is slechts schijn. De laatste twee kwartaalbedragen, ƒ2900 en ƒ2520 ( = 800 ductatons), zijn afgeronde bedragen, en geven dus niet porties van de reële winst weer, maar schattingen in afwachting van een eindafrekening. Het bedrag ƒ 2520 was vóór 1672 ook nog al eens betaald en kwam in 1679 en 1680 ook weer verschillende keren over de tafel. Dit gebeurde zo vaak dat het vermoeden rijst dat de regenten van de Schouwburg dit als een soort vaste uitkering, ofwel een vast huur- of afkoopbedrag, naar voren wilden brengen. Dit kan de inhoud geweest zijn van een memorie, die door de regenten van de Schouwburg rond deze tijd (1 november 1678) aan de burgemeesters is gericht, maar die helaas niet bewaard gebleven is. Wel bewaard is het antwoord van de regenten van de godshuizen. Ze wijzen de voorstellen van de Schouwburgregenten af en gaan vervolgens in op de schade, die ze leden door het financiële wanbeheer van de regenten van de Schouwburg. Allereerst vermelden ze een bedrag van ƒ 2131:12, dat het verschil aangeeft tussen de recette voor de periode van 28 maart tot en met 30 oktober 1679 volgens de opgave van de regenten van de Schouwburg en de berekende recette volgens hun eigen tellingen. Dan merken ze op dat de uitkeringen aan de godshuizen lager waren dan ze zelfs volgens de eigen boekhouding van de regenten van de Schouwburg zouden moeten zijn. Volgens de regenten van de Schouwburg was de opbrengst van 17 februari tot en met 30 oktober ƒ 14276:8:10, terwijl 18

19

18 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage O , 236. 19 Huydecoper 316, p. 67-71. 249


de godshuizen slechts ƒ 11085:14 h a d d e n ontvangen. Tussen deze bedragen bestaat een verschil v a n ƒ 3190:12. D e burgemeesters gaven de regenten v a n de godshuizen niet h u n z i n wat betreft het eerste geschil (n.a.v. de recette), wel wat betreft het tweede geschil (de achterstalligheid). Overigens m o c h t e n de godshuizen eigenlijk niet klagen. D e regenten van de S c h o u w b u r g realiseerden i n het seizoen 1678 een recette van ongeveer ƒ 3 3 0 0 0 , waarvan niet m i n d e r d a n ƒ 17334:12:10 als winst a a n de godshuizen w e r d uitgekeerd. H e t f i n a n c i ë l e succes g i n g samen met een artistiek succes. R o n d een dozijn p r e m i è r e s k w a m op de p l a n k e n (voornamelijk u i t de koker v a n NU volentibus arduum), waaronder een tiental, dat een blijvende populariteit z o u genieten en n o g vele decennia regelmatig z o u worden uitgevoerd. Toch waren de regenten van de godshuizen niet tevreden met de gang van zaken, hoe voordelig deze ook verliep i n financieel opzicht. Bovenop het geld w i l d e n ze ook zeggenschap i n en controle over wat er op de S c h o u w b u r g gebeurde. I n j a n u a r i 1679 werd een overeenkomst tussen de regenten v a n de S c h o u w b u r g en die v a n de godshuizen opgesteld die met de i n g a n g van het nieuwe seizoen, op 3 februari 1679, door de burgemeesters werd geratificeerd. B e p a a l d werd, onder meer, dat de verkoop van de loodjes a a n e m p l o y é ' s van de gods20

h u i z e n werd opgedragen en dat de regenten v a n de godshuizen vrije toegang k r e g e n . B o u meester en V a n D o m s e l a e r vertrokken als regent; J o a n P l u i m e r en J a c o b v a n C o o s e n kwam e n i n h u n plaats. D e bezoekerstellingen namens de regenten v a n de godshuizen bleven vanaf 4 februari 1679 achterwege. H e t seizoen 1679 verliep financieel eigenlijk zonder incidenten. D e Schouwburgregenten rekenden gedurende het seizoen k e u r i g n a afloop van de kwartalen af, op 3 m e i , 2 augustus en 1 november 1679. H e t zijn afgeronde bedragen, aan het Weeshuis respectievelijk ƒ 2 0 0 0 : 5 (635 ducatons), ƒ 2 5 2 0 (800 ducatons) en ƒ 2 3 3 0 . D e eindafrekening liet wat langer op z i c h wachten en vond pas plaats op 23 februari 1680, i n het volgende boekjaar van de godshuizen. H e t Weeshuis o n t v i n g n o g ƒ 2 4 8 9 : 6 . D a a r m e e was de totale winst voor de godshuizen ( ƒ 14009) iets m i n d e r d a n het j a a r daarvoor. H e t seizoen 1680 z o u weer een roerig j a a r worden. I n plaats v a n op 1 februari twee regenten te laten aftreden, deden de regenten van de S c h o u w b u r g een zeker voorstel over de bestuursvorm aan de burgemeesters, dat helaas niet bewaard is gebleven.

21

H e t zestal bleef

compleet zitten, mogelijk i n afwachting v a n de beslissing. G e z i e n dit zitten-blijven, gezien het feit dat de regenten v a n de S c h o u w b u r g w e d e r o m standaardbedragen aan de godshuizen uitkeerden ( ƒ 3 7 8 0 [ = 1200 ducatons] op 4 m e i en 7 augustus 1680) e n gezien de latere ontwikkelingen, ga ik er vanuit dat het voorstel v a n de regenten v a n de S c h o u w b u r g i n de r i c h t i n g van een h u u r v a n de S c h o u w b u r g g i n g voor een vast bedrag, bij voorbeeld ƒ 3 7 8 0 (1200 ducatons) per kwartaal, overigens een heel reëel bedrag. D e burgemeesters n a m e n echter geen beslissing; vermoedelijk vroegen ze tevens advies en/of c o m m e n t a a r aan de regenten v a n de godshuizen. D e laatstgenoemden stuurden een rekest i n , dat e v e n m i n bewaard is gebleven. D e burgemeesters beslisten pas op 21 augustus 1680, door m i d d e l van een vrij uitvoerige resolutie, w a a r i n een aantal zaken r o n d het beheer van de S c h o u w b u r g gereorganiseerd w e r d .

22

I n deze resolutie k w a m e n de burgemeesters de

regenten v a n de godshuizen duidelijk tegemoet, mogelijk een e r k e n n i n g v a n h u n gelijk ten 20

Wybrands, Amsterdamsche tooneel, B i j l a g e P , 2 3 7 - 2 3 8 .

21

O n d a n k s d e l a t e r e v e r m e l d i n g (21 a u g u s t u s 1681) d a t h e t i n h e t G r o o t M e m o r i a a l v a n d e b u r g e m e e s t e r s z o u z i j n o p g e n o m e n . Z i e Wybrands, Amsterdamsche tooneel, B i j l a g e Q , 2 3 8 .

22

Wybrands, Amsterdamsche tooneel, B i j l a g e Q ,

2r>o

238-239.


aanzien van het wat losse financiële beheer door de regenten van de Schouwburg. De regentenwisseling zou voortaan op de eerste dinsdag van september plaatsvinden. De nominatie zou geschieden door de zes zittende regenten van de Schouwburg, plus drie van het Weeshuis en drie van het Oude-Mannenhuis. De burgemeesters hielden zich de keuze voor. Het belangrijkste element van het besluit was evenwel dat de regenten van de godshuizen directe zeggenschap kregen over de uitgaven van de Schouwburg, zowel met betrekking tot de betaling van acteurs en andere medewerkenden als tot materiële zaken zoals kostuums en decors. Op 5 september 1680 ging het nieuwe regime in. Pels en Matham traden af als regent van de Schouwburg. Uit de gemeenschappelijk nominatie, bestaande uit Dirk Schelte, Abraham van den Bogaert, Coenraad van Ditsum, Hendrik Steenoven, Tobias van Domselaer en Jan Soolmans, kozen de burgemeesters Tobias van Domselaer en Hendrik Steenoven. Het seizoen van 5 februari tot 5 september 1680 werd in haast afgesloten. De regenten van de godshuizen maakten onmiddellijk van de situatie gebruik door voorstellen te ontwikkelen om te komen tot een exploitatie van de Schouwburg naar hun zin. In een serie 'Consideratiën aangaande de directie van de Schouwburg,' dat gedateerd moet worden tussen 21 augustus en 5 september 1680, wordt met name de verkoop van loodjes en de controle daarop geregeld, uitgevoerd door suppoosten wegens de godshuizen, die hun plaats innamen bij respectievelijk de voorpoort, de ingang van de bak en de toegangen tot de twee galerijen. De aanstelling van deze suppoosten vond op 5 september plaats. Een tweede serie overwegingen, vermoedelijk ook bedoeld om op 5 september besproken te worden, betreft de spelers en de musici, alsmede de vrije toegang. Voorgesteld wordt het aantal musici te verminderen van 15 k 16 tot 6 a 7, het aantal acteurs van ongeveer 24 tot 15 a. 16. Ik neem aan dat de regenten van de Schouwburg zich tegen deze verminderingen verzet hebben, want uit de contracten die op 8 oktober gesloten werden tussen de godshuizen en de acteurs en musici blijkt een veel geringere teruggang. Het aantal acteurs en actrices kwam op 22, het aantal musici op twaalf. Met al deze regelingen hoopte men opnieuw een goede voortgang van de Schouwburg te kunnen garanderen, maar deze hoop bleek ijdel. Problemen rond de afrekening van de recette waren uiteraard verleden tijd, maar er ontstonden nieuwe problemen, en wel rond het punt van de uitgaven voor materiële zaken. Als we de klachten van de regenten van de Schouwburg mogen geloven, probeerden de regenten van de godshuizen op dit aspect te bezuinigen. De zuinigheid van de regenten van de godshuizen wordt bevestigd door de verhouding tussen inkomsten en uitgaven en de daardoor gerealiseerde winst. Gedurende de periode van 5 februari tot 5 september 1680 verdween 61% van de inkomsten in de vorm van uitgaven en bleef er 39% winst over. Op een gemiddelde recette van ƒ 308 betekent dat ƒ 120 winst per speelavond. Gedurende de periode van 5 september 1680 tot en met 17 januari 1681 daalde de gemiddelde recette tot ƒ262, maar daarvan werd slechts 37 % weer uitgegeven, zodat de winst steeg tot ƒ155 (63% van ƒ262) per speelavond. 23

24

25

32

27

28

29

30

23 Weeshuis 430, fol. 4r. 24 D e hier gegeven cijfers zijn slechts bekend v i a een notitie i n Huydecoper 319. 25 26 27 28 29 30

Huydecoper 316, p. 108-113. Weeshuis 430, fol. 5r. Huydecoper 316, p. 114-117. Weeshuis 430, fol. 6r. Weeshuis 430, fol. 7r. H e t archief van het Weeshuis herbergt nog een zevental brieven over deze materie, gericht door de a g e n t e n van de Schouwburg aan die van de godshuizen. Wybrands, Amsterdamsche tooneel, Bijlage R , nrs. 1-7, p. 239-245. 251


A r t i s t i e k trad er gedurende het seizoen 1680-1681 verval i n . G e d u r e n d e de m a a n d e n september tot e n met december 1680 k w a m er geen enkele p r e m i è r e op de p l a n k e n , mogelijk een stil protest v a n de regenten v a n de S c h o u w b u r g , mogelijk ook een uitvloeisel v a n het teruglopen v a n de activiteiten v a n NU volentibus arduum. N a kerstmis 1681 k w a m e n er n o g wel enkele p r e m i è r e s , m a a r deze zijn v a n gering tot geen belang.

1681-1684: de huur v a n de Schouwburg door Pluimer, De la Croix en Meijer Vermoedelijk begonnen de heren regenten van de godshuizen er i n de loop van 1681 genoeg van te krijgen zich te moeten bemoeien met het directe zakelijke beheer v a n de S c h o u w b u r g en stemden ze d a a r o m i n met het voorstel v a n J o a n P l u i m e r , Pieter de l a C r o i x en L o d e w i j k M e i j e r tot v e r h u r i n g van de S c h o u w b u r g . P l u i m e r cum suis h a d d e n een voorstel aan de B u r gemeesters gedaan, i n drie artikelen geformuleerd. D i t voorstel is niet bewaard gebleven, wel een c o m m e n t a a r hierop, geleverd door de regenten van de godshuizen op verzoek van de burgemeesters.

31

U i t dit c o m m e n t a a r blijkt voor het eerst iets wat m e n k a n opvatten als

kritiek op het artistieke beleid v a n de Schouwburgregenten, namelijk dat 'de concepten [ = i d e e ë n ] v a n sommige der tegenwoordige Regenten v a n den S c h o u b u r g soo m e n i g v u l d i g en seldsaam [ = vreemd] sijn, dat wel telckens op haer siftingen [ = selecties, namelijk v a n stukken] en u i j t v i n d i n g e n nieuwe o r d o n n a n t i ë n en reglementen diende[n] te werden gemaeckt.' D e kritiek uit de voorafgaande j a r e n betrof steeds i n de eerste plaats de f i n a n c i ë l e en boekhoudkundige b e t r o u w b a a r h e i d . H e t contract werd op 18 september 1681 ten kantore v a n het Weeshuis getekend door de drie huurders en een zestal regenten van de godshuizen. H e t w e r d afgesloten voor driejaar, i n te gaan op 22 september 1681 (kermis-maandag) en af te l o p e n op de zaterdag voor kermis 1684. Volgens het contract moesten de i n k o m s t e n naar het Weeshuis w o r d e n gebracht. H e t b i n n e n g e k o m e n geld w e r d volgens drie wegen gedistribueerd. Allereerst k o n d e n eruit h u u r penningen a a n de godshuizen genomen worden. I n de tweede plaats betaalden de regenten v a n de godshuizen op verzoek v a n de regenten van de S c h o u w b u r g rekeningen, vooral v a n diverse a a r d (kleding, kaarsen, decorstukken, enzovoort). E n i n de derde plaats verschaften de regenten v a n de godshuizen a a n de schouwburgregenten op assignatie gelden waaruit de acteurs, de m u s i c i en de overige werknemers k o n d e n w o r d e n betaald. Tot n u toe hebben we het belangrijkste aspect v a n het huurcontract, namelijk het h u u r b e drag, n o g niet genoemd. D e h u u r w e r d vastgesteld op ƒ 2 0 0 0 0 : - per jaar, een hoog, j a zelfs z é é r h o o g bedrag. H e t seizoen 1678 h a d een opbrengst v a n r u i m ƒ 17000 te zien gegeven. 1679 bracht ongeveer ƒ 14000 i n het laatje, 1680 ongeveer ƒ 15000. Twee v a n de drie huurders van 1681 waren regent geweest gedurende deze j a r e n e n m e n m a g aannemen dat zij deze bedragen kenden. W a a r o m gingen ze a k k o o r d met een h u u r b e d r a g dat substantieel hoger was d a n de jaaropbrengst van de S c h o u w b u r g i n de voorgaande jaren? V o o r een definitief antwoord o p deze v r a a g ontbreken de gegevens, m a a r wellicht komt de volgende v e r k l a r i n g wel een e i n d i n de r i c h t i n g v a n de waarheid. Zoals boven gezegd, is vermoedelijk al eerder geprobeerd tot een huurovereenkomst te k o m e n , een verlangen zeker voortgekomen uit de wens verlost te worden v a n de bemoeizucht v a n de regenten v a n de godshuizen. H e t lijkt wel of ze dat geprobeerd hebben met een som

31

252

I n Weeshuis 7 2 .


A f b . 2.

B e z o e k e r s t e l l i n g e n v a n de S c h o u w b u r g , v a n w e g e d e r e g e n t e n v a n de g o d s h u i z e n u i t g e v o e r d ,

m e t de d a a r b i j b e r e k e n d e recettes. Weeshuis 4 3 0 .

van 1200 ducatons per kwartaal, ofwel 4800 ducatons per jaar (=ƒ 15120), in het licht van de exploitatieresultaten van de Schouwburg geen onredelijk voorstel. In het bovengenoemde advies van de zijde van de regenten van de godshuizen omtrent het voorstel van de huurders merken de regenten op dat lieden die het konden weten hun gezegd hadden dat de Schouwburg wel ƒ 16000 of/17000 of misschien nog wel meer op zou kunnen brengen, en tevens vragen ze zich af of regenten die de Schouwburg belangeloos beheerden niet te prefereren waren boven regenten die op de exploitatie van de Schouwburg wilden verdienen. Eventuele verdiensten van de huurders zouden immers, vergeleken met de vigerende situatie, altijd ten koste van de godshuizen gaan. Op grond van deze opmerkingen neem ik aan dat de regenten van de godshuizen bedongen dat de huursom zodanig zou zijn dat echte winst voor de huurders niet mogelijk was, en dat, mocht er wel winst worden gerealiseerd, de godshuizen in ieder geval inkomsten hadden die hoger waren dan ooit te voren. Wat was er nodig om de huursom te kunnen opbrengen? Gedurende de huurjaren werd er vrijwel 120 maal per jaar gespeeld. De winst per speeldag zou dus ƒ20000/120 moeten bedragen, ongeveer ƒ 170. Aangezien de gemiddelde kostprijs van een speeldag ongeveer ƒ 150 was, zouden de inkomsten per speeldag gemiddeld ƒ320 moeten bedragen. Gedurende de jaren 1678-1681 waren inkomsten per speeldag van hoger dan ƒ320 niet ongebruikelijk en dit moet de huurders moed hebben gegeven. H u n voornaamste zorg zal dan ook geweest zijn om te vermijden dat er veel speeldagen zouden zijn met een recette van minder dan ƒ320 Dergelijke speeldagen waren in de voorafgaande jaren beslist geen zeldzaamheid. 253


Wij kunnen niet doorgronden of de huurders beseften dat ze een zware taak op zich genomen hadden om de Schouwburg zo te beheren dat uit de inkomsten een huursom van ƒ20000 kon worden betaald, temeer daar ze zowel de zakelijke als de artistieke verantwoordelijkheid droegen. Meenden ze dat, als ze de handen vrij zouden krijgen, het bezoek aan de Schouwburg zich zodanig zou ontwikkelen dat voldoende geld binnenkwam? O f waren ze er zo op gebrand de Schouwburg naar eigen inzicht te kunnen beheren, dat ze bereid waren eventuele tekorten uit eigen zak aan te vullen? Overigens, bij voortduring van de vigerende beheersvorm zou Meijer per kermis 1681 als regent moeten aftreden en Pluimer het jaar daarop. Het lijkt niet onmogelijk dat de regenten van de godshuizen deze gedwongen resignaties als drukmiddel hebben gebruikt en dat het accepteren van de huursom de enige mogelijkheid voor Meijer en Pluimer was om invloed op de Schouwburg te behouden. (Meijer zou overigens na nog geen anderhalve maand na de aanvang van de huur, begin november 1681, overlijden.) Hoe dan ook, de heren huurders gingen akkoord en gedurende het eerste seizoen leek het alsof ze erin slaagden de zaak op de overeengekomen wijze te doen verlopen. Het eerste kwartaal, herfst 1682, gaf een recette van bijna ƒ 14000, waarvan na betaling van ƒ5000 huur nog een overschot van bijna ƒ4000 resteerde. De huurders hadden dus ongeveer ƒ5000 besteed aan 32 uitvoeringen, globaal de gebruikelijke ƒ150 per uitvoering. Als gevolg van het overschot konden de huurders op 23 december niet alleen de huur voor de speelperiode herfst 1681 betalen (deze kwam uit de reguliere inkomsten), maar als voorschot ook de huur voor de speelperiode winter 1682. Deze laatste betaling werd door de heren privé gedaan, mogelijk door op de winst van bijna ƒ4000 nog ruim ƒ 1000 uit eigen zak te leggen. Hierdoor kwamen de huurders in een situatie van vooruitbetaling en werd de huur voor een bepaald kwartaal steeds betaald aan het einde van het vorige kwartaal uit de opbrengsten van dat kwartaal. De verdere kwartalen van het seizoen 1681-1682 waren niet zo goed als het eerste. De inkomsten per kwartaal varieerden tussen ƒ 7000 en ƒ 10000, de overschotten tussen ƒ350 en ƒ900. De bedragen van de assignaties lijken onvoldoende om de spelers en musici voor de 86 voorstellingen in deze periode te betalen. Het kan zijn dat de heren huurders betalingen aan acteurs en musici uit eigen zak hebben verricht. A l met al was het voor het seizoen 16811682 mogelijk de hoge huursom op te brengen. Gedurende de daaropvolgende seizoenen kwam er een duidelijke kentering in de situatie. De jaarrecette daalde via circa ƒ34000 (1682-1683) naar ƒ27000 (1683-1684). Met ƒ34000 per jaar schiet er voor de voorstellingen ƒ 14000 over (ongeveer ƒ 120 per voorstelling), wat wellicht nog werkbaar is, maar een jaarrecette van ƒ27000 is duidelijk onvoldoende om de zaak draaiende te houden. Met het laatstgenoemde bedrag is er gemiddeld immers maar ƒ70 per speeldag beschikbaar. Toch slaagden de huurders erin om de driejaren van het contract heelhuids door te komen, al waren daar aan het einde van het derde huurjaar twee ingrepen voor nodig. In de eerste plaats werd het lentekwartaal van 1684 wat verlengd, nl. van 21 juni tot 6 juli 1684. Deze vijf extra speeldagen verhoogden de kwartaalrecette met een kleine ƒ800. E n in de tweede plaats werd uit de inkomsten van het zomerkwartaal van 1684 geen huurtermijn als voorschot betaald, in feite een besparing van ƒ5000.

254


1684-1687: De huur van de Schouwburg door Pluimer en De la Croix Men vraagt zich af, gezien de eerste driejaren van de huur, wat de heren huurders bewogen heeft om in 1684 bij te tekenen voor een tweede termijn van driejaar, op dezelfde condities als tevoren. De inkomsten over het seizoen 1683-1684 gaven echt geen aanleiding te veronderstellen dat een huursom van ƒ20000 in redelijkheid op te brengen zou zijn. Het is mogelijk dat de huurders concurrenten van het lijf moesten houden. Notities van de Weeshuisregent Michiel Hinloopen uit 1698 vermelden dat 'de voorsz. Schouburgbij forme van opveijling wederom verhuurt is aan de Heeren Johan Pluijmer en Pieter de la Crois.' De jaarrecette bleef gedurende de periode 1684-1687 van dezelfde orde van grootte als van 1683-1684 (ongeveer ƒ27000), onvoldoende om ermee de huursom én de voorstellingen te bekostigen. De huurders begonnen met de eerste termijn, herfst 1684, op 2 december 1684 uit eigen zak aan de godshuizen te betalen. De volgende termijn, winter 1685, werd op 6 januari 1685 betaald uit de inkomsten van het vorige kwartaal (herfst 1684). Aldus werd een situatie van vooruitbetaling geschapen. De vooruitbetaling schoof echter geleidelijk aan steeds verder op in het kwartaal en veranderde zo half ongemerkt in een betaling achteraf. De huur voor het herfstkwartaal 1686 werd pas op 27 november 1686 betaald, die voor het winterkwartaal 1687 in twee gedeelten. De twee laatste huurtermijnen, lente en zomer 1687, konden niet meer uit de directe inkomsten betaald worden. Op 26 november 1686 trokken de huurders aan de bel bij de regenten van de godshuizen en stuurden dezen een 'Bericht' aangaande de toestand. Als bedrag dat ze op de exploitatie zouden hebben toegelegd gedurende de seizoenen 1684-1685 en 1685-1686 geven ze ƒ 13627:9 op; voor het seizoen 1686-1687 verwachten ze een tekort gelijk aan dat van het voorgaande jaar, namelijk ƒ9234:9. Merkwaardig is dat de bewaard gebleven rekeningen deze bedragen eigenlijk niet bevestigen. De genoteerde uitgaven lijken volledig te zijn; als deze niet geheel door de inkomsten gedekt konden worden, dan is dat expliciet vermeld. Het tekort werd steeds aangevuld uit de eerste inkomsten van het volgende kwartaal. De enige post waarvan het zeker is dat de heren huurders die zelf betaald hebben is de vooruitbetaalde huur voor het winterkwartaal 1685, groot ƒ5000. Het is natuurlijk mogelijk dat de huurders geheel buiten de boeken om uitgaven hebben verricht, maar het lijkt me eigenlijk onwaarschijnlijk. Aan de ene kant is het vreemd dat sommige tekorten wel, maar andere niet in de boeken verwerkt zouden zijn, aan de andere kant zou een dergelijke handelwijze de kans van slagen bij eventuele verzoeken om schadevergoeding aanzienlijk verminderen. In het genoemde 'Bericht' gaan de regenten van de Schouwburg uitvoerig in op het ontstaan van de tekorten. Allereerst schreven ze de situatie toe aan ondervonden tegenwerking. Gedurende het eerste kwartaal van de nieuwe huurperiode zou een aantal spelers zijn weggekocht van de Schouwburg. Dit leidde tot geringere opbrengsten, terwijl de betrokken spelers later weer tegen hogere speellonen moesten worden teruggekocht. Hoe fantastisch dit verhaal ook klinkt, het is waar! Op 23 augustus 1684 (één maand voor het aflopen van de eerste driejarige huurperiode) sloot Coenraad van Ditsum een contract met vijf van de belangrijkste spelers, namelijk Hermanus Brinkhuizen, Maria Petit (Brinkhuizens vrouw), Hermanus Benjamin, Katarina Petit (Benjamins vrouw) en Gerrit Schroder, waarin gestipuleerd 32

33

33 In WeefhZ 72, aldaar ongedateerd. In Huydecoper 316, p. 54-58 met de datnm. In de literatuur wordt dit stuk vaak op 31 mei 1687 gedateerd, vanwege het i n Weeshu.s 72 aangehechte advtes van j a c o b de Metj van d.e datum, maar een dergelijke datering is voor het 'Bericht' zelf onjuist.

255


werd dat het vijftal een j a a r l a n g niet op de S c h o u w b u r g z o u s p e l e n .

34

Ieder o n t v i n g daar-

voor ƒ 3 0 0 . D e spelers beloofden dit pas aan P l u i m e r bekend te m a k e n n a afloop v a n het seizoen. Vermoedelijk trad V a n D i t s u m (in 1680 gepasseerd voor het regentschap v a n de S c h o u w b u r g ) op namens een groep, n a a r zeggen v a n P l u i m e r aangevoerd door H e r m a n u s A m i a . I n d e r d a a d betekent de herfstperiode v a n 1684 wat betreft i n k o m s t e n een dieptepunt v a n alle herfstperioden i n de onderzochte periode. D e betrokken spelers stonden overigens vanaf 15 j a n u a r i 1685 weer op de p l a n k e n .

35

Behalve over het wegkopen v a n spelers klagen P l u i m e r en D e l a C r o i x over onrust i n de S c h o u w b u r g , door h u n tegenstanders teweeggebracht en andere v o r m e n v a n tegenwerking, zoals het weghalen van affiches en v e r d a c h t m a k i n g e n jegens h u n personen. O o k m e l d e n ze de concurrerende activiteit v a n D a v i d L i n g e l b a c h , die eerst i n de stad, later m Buiksloot opera-voorstellingen organiseerde.

36

M e r k w a a r d i g is het dat de regenten v a n de Schouw-

b u r g niet de werkelijke reden v a n h u n p r o b l e m e n n a a r voren brachten, namelijk het gegeven dat een h u u r s o m v a n ƒ 2 0 0 0 0 structureel te h o o g was en eigenlijk alleen k o n w o r d e n opgebracht wanneer een gelukkige samenloop van omstandigheden optrad, m a a r beslist niet k o n worden gegarandeerd. D e verschillende gegevens r o n d de p r o b l e m e n van P l u i m e r c.s. laten zien, dat deze reeds v ó ó r de aanvang v a n de tweede driejarige huurperiode waren begonnen, zeg ergens i n 16831684. W i e waren P l u i m e r s tegenstrevers? O p 31 december 1685 en 3 j a n u a r i 1686 w e r d B i d loo's voor- en naspel De strijd tussen Apollo en Midas, of Koning Onverstand gespeeld en uit de protesten die daarop volgden blijkt dat P l u i m e r s tegenstanders z i c h i n de personages v a n 37

dit spel herkenden en belachelijk gemaakt v o e l d e n . O n d e r de n a m e n die d a n o p d u i k e n v i n den we die v a n D a v i d L i n g e l b a c h , T h o m a s A r e n d s , P h i l i p de Flines, H e r m a n u s A m y a , R o m e y n de H o o g e , J a s p e r L e m m e r s en L u d o l p h S m i d s , k o r t o m , n a m e n die meer of m i n d e r sterk verbonden zijn met het niet meer zo actieve NU volentibus arduum. Ik neem d a a r o m aan dat de diepere g r o n d v a n het conflict pro en contra P l u i m e r gelegen is i n het feit dat met en n a de d o o d v a n M e i j e r de mogelijkheden tot het uitoefenen v a n invloed op het artistiek en zakelijk beleid v a n de S c h o u w b u r g vanuit NU volentibus arduum i n toenemende mate werden gefrustreerd. Terwijl i m m e r s gedurende de periode 1678-1681 de belangrijkste p r e m i è res uit de hoek van NU k w a m e n , was het accent n a 1681 verschoven i n de r i c h t i n g v a n de Schouwburgregenten zelf ( P l u i m e r en D e l a C r o i x ) benevens onafhankelijke auteurs als P i e ter Bernagie, T h o m a s Asselijn, G o v e r t B i d l o o en F r a n s R i j k . E e n aantal v a n deze auteurs, de schouwburgregenten zelf voorop, stond q u a opvatting overigens niet ver v a n NU af.

38

L a t e n we terugkomen op de gebeurtenissen v a n 26 november 1686 en daaropvolgend. D e regenten v a n de godshuizen probeerden aanvankelijk het f i n a n c i ë l e aspect naar de burgemeesters d o o r te schuiven. O p 2 7 november 1686 stelden ze ter begeleiding en ondersteuning van de Schouwburgregenten een ' R e m o n s t r a n t i e ' aan de burgemeesters o p ,

3 9

die 28 novem-

ber werd overhandigd. M a a r n o c h regenten v a n de godshuizen, n o c h de burgemeesters w i l 34 Notarieel 4744 (notaris D a v i d Stafmaker Variet), 23 augustus 1684, p. 530-533; afschrift van deze akte i n Huydecoper 316, pp. 52-53. 35 Notarieel 6160 (notaris D a v i d Stafmaker Variet), 15 j a n u a r i 1685. 36 Lingelbachs activiteiten met betrekking tot de opera te Buiksloot zijn i n de literatuur herhaaldelijk beschreven, maar dat hij ook enige tijd opera's i n A m s t e r d a m heeft laten uitvoeren, is tot n u toe onopgemerkt gebleven. 37 Sterck, Amsterdamsche tooneelleven, p. 114-126. 38 P l u i m e r hield vermoedelijk het door R i j k aangevoerde genootschap In magnis voluisse sat est ook enigszins buiten de deur. 39 D e 'Remonstrantie' i n kopie i n Huydecoper 316, pp. 62-64. 256


den met geld over de b r u g k o m e n . W e l n a m e n de regenten van de godshuizen op 30 november een geheel andersoortige beslissing o m de regenten v a n de S c h o u w b u r g te h u l p te komen: ze gaven toestemming o m zes m a a l een opera op te voeren b u i t e n de boeken o m , zodat de opbrengst volledig de beurs van de Schouwburgregenten ten goede z o u komen.* O p 11 j a n u a r i 1687 werd toestemming gegeven o m dezelfde opera n o g eens v i e r m a a l b u i t e n de boeken o m te spelen, m a a r bij n o g meer opvoeringen moest de opera toch wel i n de gewone administratie worden o p g e n o m e n . H e t gaat hier vermoedelijk o m de Opera op de zinspreuk 'Zonder spijs en wijn kan geen liefde zijn', op tekst v a n G o v e r t B i d l o o en met m u z i e k van J o a n Schenck. D e z e opera, die wij n u liever een zangspel z o u d e n noemen, verschijnt namelijk op 1 en 8 februari 1687 op een niet-reguliere speeldag (zaterdag) i n de boeken v a n de 0

41

Schouwburg. _. Hoeveel succes deze eerste opera-uitvoeringen op de S c h o u w b u r g (na L u l l y ' s Isis i n 1678) hadden is niet precies bekend. W e l hebben ze P l u i m e r en D e l a C r o i x kennelijk ertoe gebracht de opera te zien als een mogelijke uitweg uit de f i n a n c i ë l e p r o b l e m e n v a n de Schouwb u r g . O p 26 februari 1687 g i n g er een heuse, volledige Franse opera i n p r e m i è r e op de S c h o u w b u r g : Amadis, op tekst v a n P h i l i p p e Q u i n a u l t en met m u z i e k v a n Jean-Baptiste L u l ly. Tot en met 10 m e i z o u d e n n o g zeventien u i t v o e r i n g volgen, voornamelijk op d i n s d a g en zaterdag, en afgewisseld met gewone toneelstukken op m a a n d a g en donderdag. D e recette van de opera was niet slecht, m a a r de gevolgen voor de recettes v a n de toneelstukken w a r e n desastreus. H e t p u b l i e k bleef weg van de gewone voorstellingen o m de opera bij te wonen! In deze periode overleed Pieter de l a C r o i x ; hij werd op 16 a p r i l 1687 i n de Waalse kerk begraven. P l u i m e r stond er dus voortaan alleen voor. W e l w e r d hij vermoedelijk geholpen door Govert Bidloo, m a a r niet op een officiële b a s i s .

42

In a p r i l 1687 was de recette van de toneelstukken gedaald tot bedragen tussen de ƒ 50 en de ƒ 100; De dood van Marcus Antonius en Cleopatra, op 12 m e i 1687, bracht slechts ƒ 51:16 op. Pluimer'besloot hierop het opvoeren v a n Nederlandse toneelstukken te staken en de toneelspelers op 14-15 m e i en bloc te o n t s l a a n .

43

Volgens contract h a d P l u i m e r n o g te gaan tot 22

september 1687; hij moet besloten hebben de resterende tijd met opera's op te v u l l e n . O p 17 m e i g i n g Cadmus et Hermione (alweer Q u i n a u l t / L u l l y ) i n p r e m i è r e . I n m i d d e l s hadden de toneelspelers niet stilgezeten. O p 17 m e i beklaagden ze z i c h door m i d d e l v a n een rekest bij de burgemeesters, die de zaak naar de regenten v a n de godshuizen 44

v e r w e z e n . O p 22 m e i stelden de regenten van de godshuizen een beslissing erover n o g even uit; ze w i l d e n met P l u i m e r overleggen, m a a r hij was niet ter stede. M e n besloot o m op zaterdag 24 m e i te v e r g a d e r e n .

45

H e l a a s is over het verloop en de besluiten v a n deze vergadering

niets met zekerheid bekend. W e l k u n n e n we vermoedens uitspreken. Ik neem aan dat P l u i m e r liet weten dat de situatie r a m p z a l i g was, dat of hijzelf, of de S c h o u w b u r g , of hijzelf è n de S c h o u w b u r g bankroet z o u d e n gaan, als er niet ingegrepen werd en dat hij i n ieder geval niet per 22 september een nieuwe driejarige t e r m i j n z o u aangaan. 40 Weeshuis 71, fol. Ir. 41 Weeshuis 71, fol. Ir. . . . pi,,;„,„,. 42 Toen notaris Johannes C o m m e l i n op 30 j u l i 1687 naar de Schouwburg gaan o m een msinuatie aan P l u i m e r te doen, trof hij daar Bidloo aan, die de boodschap voor P l u i m e r aannam; zie Notarieel obuy. 43 Notarieel 5366 (Livinus Meijer), 14-15 mei 1687. 44 H e t rekest van de toneelspelers is niet bewaard gebleven, maar wordt genoemd in de notulen van de regenten van de godshuizen betreffende 22 mei 1687; zie Weeshuis 71, fol. 2v. Dat het rekest betrekking heeft op het ontslag van de spelers, wordt daar niet expliciet vermeld, maar het kan moeilijk ergens anders over gaan. 45 Weeshuis 71, fol. 2v.

257

Om den armen dienst te doen

A M A D I S •

T

R. F.

V

R.-S

"Befcheydene Leezjtr,

P E L

In deeze Vertaaling van h e t Treuripei genaamt Amadts, zyn de zelve zangmaaten B e h o a d e n . w M r o p het althansop de Schouw, buren in h e t Frans gezongen w e r d , e n nad i e n de klankken der lettergreepen zomwylen anders in het Duitfch, als m h e t Frans vallen, heeft de Vertaaler te m e t van de bepaalde wootdea moeten wyken, en alleen den zin volgen. Z o o dat h e t geen te met naar de f n y d i n g , en gladde trant der gewoone dichtmaat niet v o l g t ; zoodanig om de nazing, of daaling der • t > ' heeft moeten gcfteld werden: Want het heeft g e e n kleenen arbeid i n , een vertaalingvoltcensdenwo, de woorden, en zangkunde te doen, waar van de Leczer dan eerft h e t rechte n u t zal h e b b e n , wanner h y dit Treuripei op het Tooneel zal z i e n , en hooren vertoonen.

i N

MAATZANG.

y

Y v K B tV I I U U " B I » Ï 1 > \

J*^^p'

I

fJI.MSTSB.DAH. 11,- A t » « » T M A C H o f . o» den W r o w r o J y k .

I

in jeu Artis , by den D u n .

A f b . 3.

T i t e l e n v o o r w o o r d v a n Amadis, het N e d e r l a n d s e t e k s t b o e k dat de F r a n s e u i t v o e r i n g v a n d e z e

o p e r a v a n P h i l i p p e Q u i n a u l t (tekst) e n J e a n - B a p t i s t L u l l y ( m u z i e k ) i n de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g i n 1688 b e g e l e i d d e .

De beëindiging van de huur kon moeilijk door de regenten van de godshuizen worden geweigerd, maar tot het betalen van schadevergoeding wilden ze toch nog niet overgegaan. Pluimer riep de hulp van een rechtskundige, Jacob de Meij, in om de redelijkheid van schadevergoeding naar voren te brengen. De redenering komt erop neer dat als de regenten van de godshuizen zelfde Schouwburg bestuurd hadden, de opbrengsten ook zo laag zouden zijn geweest en dat ze daarom Pluimer niet mochten dwingen onder de gegeven omstandigheden de gehele huur te betalen. Ook dit mocht de regenten van de godshuizen niet vermurwen. Vermoedelijk hadden de regenten van de godshuizen wel ingestemd met het ontslag van de toneelspelers en het uitsluitend opvoeren van opera's. Cadmus ging tot en met 29 juli, Atys (eveneens van Quinault/Lully) volgde op 9 augustus, met een tiental reprises tot en met 16 september. Lente- en zomerkwartaal 1687 waren financieel rampzalig: ze brachten slechts respectievelijk ƒ6174:9 en ƒ4711:4 aan recette op, ten ene male onvoldoende om een huursom van ƒ5000 per kwartaal mee op te brengen. Op 25 juni betaalde Pluimer de volle huur voor het lentekwartaal 1687, vermoedelijk uit eigen zak; op die dag was slechts ƒ477:14 in de Schouwburgkas aanwezig. Deze schrijnende situatie werd overigens nog wel enigzins gecorrigeerd door de regenten van de godshuizen. Op 19 september betaalden de godshuizen ƒ3600 aan Pluimer en ƒ300 aan De la Croix' weduwe, Susanna van der Eist, deels voor het overdragen van het privilege op het uitgeven van in de Schouwburg vertoonde toneelstukken, deels in verband met 'de schade de regenten van 't Schouburgh door de contramineurs of vervolgers 46

46 H e t stuk i n Weeshuis 72.

258


der S c h o u b u r g h aengedaen.' Per saldo hebben de Schouwburgregenten dus n o g ƒ 1100 betaald voor het lentekwartaal. Bij de afrekening van het zomerkwartaal, op 18 september 1687, werd P l u i m e r n o g verder ontzien d a n bij het l e n t e k w a r t a a l .

47

I n het huurcontract was opgenomen dat bij het uitgaan

v a n de h u u r de toe- of afname v a n de waarde v a n kostuums en decors z o u worden verrekend. Volgens taxatie was de toename i n waarde ƒ 3 5 8 0 : 1 6 . D i t b e d r a g werd van de h u u r s o m afgetrokken, zodat de regenten (in casu P l u i m e r ) slechts het restant, ƒ 1419:04, hoefden te voldoen. V a n de inkomsten van het zomerkwartaal was voldoende i n kas gebleven o m dit bed r a g op te brengen. Sterker nog, er was zelfs n o g iets over: bij het sluiten v a n de rekening k o n P l u i m e r ƒ 9 0 : 1 6 mee naar huis n e m e n .

48

D a a r m e e k w a m het tijdvak van de h u u r door, aanvankelijk, P l u i m e r , D e l a C r o i x en M e i j e r , m a a r met P l u i m e r als enige overlevende, tot een einde.

1687-1688: de huur van de Schouwburg door Lingelbach en Koenerding D e p r o b l e m e n die de eerste huurders r o n d het opbrengen v a n de h u u r p e n n i n g e n h a d d e n gehad, h a d d e n de regenten van de godshuizen niet afgebracht van het idee tot verdere verhuur. D e gegarandeerde opbrengst, hoger d a n bij eigen verantwoordelijkheid, zal h u n wel hebben aangesproken. K o r t n a 24 m e i 1687, de vermoedelijke dag van opzegging door P l u i m e r , n a m e n de regenten van de godshuizen actie wat betreft de v e r h u u r van de S c h o u w b u r g n a 22 september 1687. D o o r m i d d e l v a n een advertentie i n de Amsterdamsche Courant van 31 m e i (herhaald 3, 5 en 12 j u n i ) werden p o t e n t i ë l e huurders opgeroepen z i c h kenbaar te m a k e n . H e t nieuwe huurcontract z o u op 12 j u n i o m 3 u u r 's-middags getekend k u n n e n worden. D e z e d a t u m werd niet gehaald. W e l h a d zich een gegadigde gemeld, namelijk D a v i d L i n g e l b a c h , die zijn eigen condities meegebracht.

49

D e z e condities stemden voor een groot gedeelte overeen met

die v a n de regenten v a n de G o d s h u i z e n , m a a r de voorgestelde h u u r s o m , ƒ 16000 per jaar, was lager. Ik neem aan dat de regenten van de G o d s h u i z e n dat vooralsnog te w e i n i g v o n d e n en d a a r o m de definitieve beslissing over de nieuwe h u u r uitstelden. E e n herhaalde oproep aan p o t e n t i ë l e huurders werd geplaatst i n de Amsterdamsche Courant van 19 en 22 j u l i , o m de ondertekening op 22 j u l i te laten plaatsvinden. K e n n e l i j k h a d z i c h toch n i e m a n d gemeld als concurrent v a n L i n g e l b a c h , zodat de regenten v a n de G o d s h u i z e n op 22 j u l i alsnog i n zee gingen met D a v i d L i n g e l b a c h en J o a n K o e n e r d i n g als nieuwe h u u r ders.

50

D e h u u r s o m werd gesteld op ƒ 17000, m a a r z o u , als de opbrengsten dat zouden toela-

ten, mogen oplopen tot ƒ 2 1 0 0 0 . O p 20 september 1687 ontvingen L i n g e l b a c h en K o e n e r d i n g de sleutels van de Schouwburg- op 22 september v o n d de eerste toneeluitvoering onder h u n l e i d i n g plaats. A a n v a n k e lijk d é d e n de heren het niet slecht. H e t herfstkwartaal 1687 bracht n a h e t betalen van de h u u r en de kosten n o g wat winst op, welke naar het volgende kwartaal werd doorgeschoven. D e goede gang van zaken was het gevolg van enerzijds een redelijke gemiddelde recette per speeldag ( ƒ 2 7 4 ) , anderzijds v a n de opvallend lage kosten, ongeveer ƒ 110 per speeldag. 47 48 49 50

Weeshuis 432, p. 34-35. Weeshuis 432, p. 79. H e t stuk i n Weeshuis 72. H e t stuk i n Weeshuis 72. 259


Het winterkwartaal 1688 verliep op ongeveer dezelfde wijze, zij het dat iets ingeteerd werd op het opgebouwde overschot. De gemiddelde recette liep terug naar ƒ 197. De huur werd betaald op 22 maart, op tijd. Maar gedurende het lentekwartaal van 1688 gingerietsmis. De recette liep nog wat verder terug, naar gemiddeld ƒ 188 per speeldag, maar tegelijk stegen de kosten per speeldag van iets meer dan ƒ 100 tot rond de ƒ200. Het is niet helemaal duidelijk waar dat aan ligt, omdat alleen totaalbedragen en geen specificaties bekend zijn. In ieder geval waren de uitgekeerde speellonen veel hoger. Aan Italiaanse spelers werd voor negen uitvoeringen ƒ 961 betaald, aan de eigen spelers voor minder dan twintig uitvoeringen ƒ 3250. De inkomsten gingen dan ook meer dan volledig op aan de uitgaven en het betalen van de huur moest uitgesteld worden. Het zomerkwartaal 1688 werd gevuld met een 26-tal opvoeringen van vier verschillende opera's. De inkomsten bedroegen/4879:12, de uitgaven/2509:-. A l was men erin geslaagd de opera^s op uiterst goedkope wijze op de planken te brengen, namelijk voor minder dan ƒ 100 aan directe kosten per opvoering, de opbrengst was voor het betalen van de huur ontoereikend. Kermismaandag (20) september 1688 zou het nieuwe seizoen moeten ingaan, maar op dat moment was er slechts ruim ƒ3800 in kas tegenover een huurschuld van ƒ8500. Het nieuwe seizoen werd met toneelstukken ingezet, zonder dat het vorige werd afgesloten. Na ruim twee weken spelen, op 6 oktober, was het kassaldo voldoende om een huurtermijn van ƒ4250 te betalen; het was die van het lentekwartaal. Na een maand spelen, op 19 oktober, besloten de huurders aan de bel te trekken. Ze moeten aan de regenten een voorstel gedaan hebben ter onmiddellijke beëindiging van de huur. De voorgestelde afrekening is bewaard gebleven, maar de regenten van de godshuizen hebben het voorstel kennelijk verworpen. Vervolgens richtten de huurders een schrijven aan de burgemeesters met een verzoek om schadevergoeding. Ze voerden externe omstandigheden aan als de oorzaak van hun misère. In 1688 was de Negenjarige Oorlog uitgebroken en in verband met de financiële gevolgen daarvan zouden de burgers minder genegen zijn de Schouwburg te bezoeken. Met behulp van dit argument konden ze de hulp inroepen van artikel 9 van het contract, waarin werd bepaald dat in geval van sluiting als gevolg van, onder meer, oorlogsomstandigheden, de huur naar rato verminderd mocht worden. In het schrijven vragen ze om beëindiging van de huurovereenkomst. De burgemeesters stuurden het stuk op 21 oktober door naar de regenten van de godshuizen om advies. Er werd, noch door de burgermeesters, noch door de regenten van de godshuizen direct actie ondernomen. Er werd doorgespeeld tot en met 22 november 1688. Pas vanaf 20 november 1688 was er intensief overleg tussen de regenten van de Schouwburg en die van de godshuizen over de financiële afwikkeling. Op 27 november werden de kostuums en de decors getaxeerd, waarbij de waardevermeerdering ƒ 4310:6 bedroeg. Er was nog ƒ3921:6 in kas. Op 1 december vergaderden de partijen over de eindafrekening. Op 2 december legden de regenten van de godshuizen de voorgestelde afwikkeling voor aan de burgemeesters, welke laatsten akkoord gingen. De volgende dag, 3 december, leverden de regenten van de Schouwburg de sleutels in. 51

52

53

54

55

51 52 53 54 55

D e totaalbedragen i n enkele notities i n Huydecoper 319. In kopie i n Huydecoper 316, p. 126-127 en een los stuk i n Huydecoper 319. E e n kopie van het stuk is i n Weeshuis 72. Zie Huydecoper 316, p. 72-75. Huydecoper 316, p. 77. H e t inventaris is bewaard i n Huydecoper 315; zie B. Albach, ' E e n inventaris van toneeldecors uit 1688', Scenarium 8 (1984) 37-72, die het gedeelte met decors i n transcriptie reproduceert.

260


De voorgestelde afwikkeling zou toch in een andere vorm ten uitvoer gelegd worden. Bij het sluiten van de boeken op 31 december 1688 werd een nieuwe berekening gemaakt; de afrekening vond plaats op 8 januari 1689. De nog verschuldigde huurtermijnen, ƒ4250 voor het zomerseizoen en ƒ 3231:12 voor het herfstseizoen (samen ƒ 7481:12) werden voldaan met behulp van kasgeld, de waardevermeerdering van de costuums en decors, en een hoeveelheid turf. Per saldo ontvingen de godshuizen in geld slechts ƒ 1760:06 voor de periode van 22 juni tot en met 22 november 1688. 56

1689-1691: Het bestuur door de vier regenten/directeuren

Over het bestuur van de Schouwburg gedurende de periode direct volgend op de huur door Koenerding en Lingelbach is relatief weinig bekend. De regenten van de godshuizen zagen af van verdere verhuring. Ze gingen nu zelf als toeziend regent functioneren, waarbij de dagelijkse leiding van de Schouwburg werd overgelaten aan een aantal directeuren, overigens nog vaak regenten genoemd. Wie er precies directeur waren in de periode van 23 december 1688 (de eerste speeldag na de huurperiode van Koenerding en Lingelbach) tot en met 5 april 1691 (de laatste speeldag voor het lange zomerreces van 1691) is niet in alle opzichten duidelijk. Op 2 december 1688 zochten de regenten van de godshuizen Hendrik Steenoven en Ysbrant Vincent aan om op 4 december over een eventueel directeurschap te komen praten. Een lijst van hoofden regenten en directeuren, in 1698 door of vanwege Michiel Hinloopen opgesteld, noemt vier'directeuren voor de desbetreffende periode: behalve Steenoven en Vincent ook Pluimer en Cornelis Reineveld. De werkzaamheden van Pluimer zijn voor deze periode goed gedocumenteerd, maar de enige aanvullende informatie betreffende Reineveld is het gegeven dat hij in 1699 nog genoemd wordt in verband met de vrije toegang tot de Schouwburg, die hij net als de andere genoemden had wegens het voormalig directeurschap. Toch moet één van de vier heren voor het einde van de rit hebben afgehaakt, want een notitie in verband met de afsluiting van deze periode spreekt over 'hij [ = Pluimer] en de twee andere directeuren'. De samenwerking tussen de vier heren directeuren schijnt ook te wensen hebben overgelaten- 'Maar die [vier directeuren] gaaven de Regenten [van de godshuizen] met haar onderlinge questiën so veel wercks dat [zij] sig imageerden gemackelijker voor haar te sullen weesen, selver de Schouburg te regeeren.' Pluimer moet min of meer als eerste directeur zijn opgetreden en werd voor zijn goede diensten betaald: over 1689 kreeg hij ƒ630 (betaald 7 januari 1690), over 1690 weer ƒ630 (betaald 27 januari 1691), en over de eerste maanden van 1691 ƒ210 (betaald 16 juni). Het beheer van de Schouwburg werd voortgezet volgens de lijnen die gedurende de huurperiodes waren uitgezet. De administratie was in handen van de godshuizen. Deze keerden regelmatig ronde bedragen uit aan de regenten c.q. directeuren, die daarmee de acteurs en de suppoosten konden betalen. De diverse uitgaven werden direct uit de schouwburgkas bestreden. . . 57

58

59

60

61

56 57 58 59 60 61

Weeshuis 433, einde. Huydecoper 316, p. 75. H e t stuk i n Weeshuis 72. Huydecoper 316, p. 123-124. Huydecoper 316, p. 81. I n Weeshuis 72.

!61


A l h o e w e l de voorstellingen al op 23 december 1688, met Vondels Gijsbrecht, begonnen, is de eigenlijk start 3 j a n u a r i 1689. D e voorstelling van deze en de volgende avond werd voorafgegaan door een kort zinnespel, Voorspel, met muziek en dansen, w a a r i n de ' S c h o u w b u r g ' de ' D i c h t k u n s t ' uitnodigt wederom tot haar te k o m e n . G e d u r e n d e deze j a r e n maakte de S c h o u w b u r g weer een bescheiden winst, i n 1689 en 1690 tussen de ƒ 7 0 0 0 en ƒ 8 0 0 0 , waartegenover het Weeshuis echter r o n d ƒ 1500 kosten moest stellen, zodat de netto ontvangst voor deze instelling slechts ƒ 3 0 0 0 tot ƒ 4 0 0 0 bedroeg. D e z e bedragen hangen n a u w samen met de i n het algemeen bescheiden recette, gemiddeld r o n d de ƒ 2 0 0 per speeldag. D e afrekeningen geschiedden n a afloop van het kwartaal, m a a r waren gedurende het seizoen steeds ronde bedragen, voorlopige afrekeningen dus. I n j a n u a r i volgde, n a afloop v a n het seizoen, m a a r v ó ó r de sluiting van het boekjaar van de godshuizen, de definitieve afrekening.

1691-1699: Het bestuur door Pluimer en Bernagie In 1690 was er voor het eerst sinds l a n g weer een zomerreces, van 29 m e i tot 14 september. I n 1691 g i n g het zomerreces i n n a een zeer slecht, tot 5 a p r i l uitgerekt winterkwartaal. Vermoedelijk hebben de heren regenten van de godshuizen van dit lange zomerreces gebruik gemaakt o m het bestuur en de organisatie van de S c h o u w b u r g goed te overdenken. C o n c r e t e stukken over de reorganisatie die kennelijk plaatsvond zijn niet bekend, m a a r zeker is het dat de S c h o u w b u r g per september 1691 een nieuwe start maakte en dat de toen gekozen bestuurs- en beheersvorm ongewijzigd bleef functioneren tot 1699 en, n a evaluatie, d a a r n a ongewijzigd werd voortgezet. D e t e r m regent verdwijnt n u uit het Schouwburgbeheer. I n plaats daarvan zijn er directeuren, en wel het tweetal J o a n P l u i m e r en Pieter ('Professor') Bernagie, die het directeurschap gedurende de gehele periode tot genoegen hebben waargenomen. D e directeuren werden betaald voor h u n diensten. P l u i m e r o n t v i n g ƒ 7 0 0 per jaar, te rekenen v a n 1 oktober tot en met 31 september, Bernagie het eerste j a a r (1691-1692) ƒ 2 5 0 , d a a r n a (1692-1696) ƒ 500, en tenslotte (1696-1699) ƒ 700, net als P l u i m e r . H e t herinstellen van het zomerreces lijkt een goede beslissing te zijn geweest. Weliswaar wordt er dan m i n d e r vaak per j a a r gespeeld, m a a r de z o m e r i n k o m s t e n waren altijd al laag, terwijl de kosten d a n gewoon doorliepen. B o v e n d i e n k a n m e n zich, de periode 1678-1690 overziende, toch niet aan de i n d r u k onttrekken dat er wel eens wat S c h o u w b u r g - m o e h e i d kan zijn opgetreden, met de ononderbroken serie voorstellingen het hele j a a r door. N a een zomer zonder toneel was de behoefte daaraan i n september weer groot, en deze m a a n d liet, met oktober, dan ook de toprecettes b i n n e n k o m e n . D e inkomsten o n t w i k k e l e n zich gedurende het tijdvak 1691-1699 i n positieve z i n . M e t name de j a r e n 1692-1695 zijn goed, met een gemiddelde recette van r o n d de ƒ 4 0 0 of hoger gedurende de septembermaand en de herfstkwartalen. D e zwakkere j a r e n en kwartalen draaiden meestal met gemiddelden van tussen ƒ 2 0 0 en ƒ 3 0 0 per speeldag. H e t b i n n e n g e k o m e n geld verdween op verschillende m a n i e r e n uit de kas. I n de eerste plaats v i a de assignaties aan de directeuren, met bedragen van r o n d de ƒ 100 per speeldag. D o o r het assignatiesysteem zijn we helaas o n k u n d i g over de betalingen aan de vaste acteurs, m u s i c i en andere e m p l o y é s v a n de S c h o u w b u r g . D e tweede categorie wordt gevormd door de diverse uitgaven, die wel stuk voor stuk zijn geadministeerd. Grosso m o d o bedragen deze 262


r o n d de ƒ 50 per speeldag. H i e r m e e k o m e n we weer op de traditionele ƒ 150 aan kosten per speeldag. Posten v a n wisselende o m v a n g worden aan 'reparatie' besteed. H e t overige is winst en wordt aan de godshuizen uitgekeerd. D e winst beloopt gedurende deze j a r e n steevast meer d a n ƒ 10000, vaak eerder r i c h t i n g ƒ 15000 en is daarmee weer een belangrijke b r o n v a n i n k o m s t e n voor de godshuizen. H e t Weeshuis o n t v i n g aldus bedragen van ƒ 7 0 0 0 tot 10000, waar meestal tussen de ƒ 1 2 0 0 en ƒ 1 5 0 0 aan uitgaven tegenover stonden. Toch waren de heren regenten v a n de godshuizen tevreden. C o n f l i c t e n tussen de regenten v a n de godsh u i z e n en de directeuren van de S c h o u w b u r g zijn uit deze tijd niet bekend.

Conclusie W i e de geschiedenis van de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g van de heropening i n 1677 tot aan de eeuwwisseling i n ogenschouw neemt, kan z i c h niet aan de i n d r u k onttrekken dat de eerste helft van deze periode, grofweg 1677-1688, gekenmerkt wordt door conflicten, terwijl de S c h o u w b u r g gedurende de tweede helft, vanaf 1689, m a a r vooral vanaf 1691, weer i n een rustiger vaarwater komt. D e conflicten lijken vooral voort te k o m e n uit de wens van personen en/of groeperingen o m z i c h v i a de S c h o u w b u r g een centrale plaats te verwerven i n het A m sterdamse culturele leven; het regent- of directeurschap van de S c h o u w b u r g k a n i m m e r s niet anders d a n zo'n centrale plaats zijn geweest. V i a de i n 1678 door de burgemeesters benoemde regenten kreeg NU volentibus arduum i n belangrijke mate de vrije h a n d i n de S c h o u w b u r g , en zeker niet ten detrimente van de i n komsten. V a n a f 1680 boette de uitstraling van NU zeer veel aan kracht i n . D e regenten v a n de godshuizen konden n u het losse f i n a n c i ë l e beheer v a n M ' - r e g e n t e n aangrijpen o m zelf grip op de gang van zaken te krijgen, m a a r schiepen hiermee niet zozeer een zakelijk, d a n wel een artistiek v a c u ü m . D a n zien we de persoon van J o a n P l u i m e r naar voren k o m e n , eigenlijk de dominante f i g u u r i n de gehele periode. H i j komt op de leidende plaats i n de S c h o u w b u r g , als h u u r d e r machtiger d a n de vroegere hoofden en regenten, m a a r niet d a n n a zijn hoofd i n een f i n a n c i ë le strop gestoken te hebben i n de v o r m van een j a a r h u u r van ƒ 2 0 0 0 0 . N a een goede start ziet hij de zaken scheef gaan. D e opera, i n 1687 binnengehaald o m de S c h o u w b u r g financieel te redden, blijkt een paard van Troje. H e t A m s t e r d a m s toneel komt b i j n a tot een einde, als K o e n e r d i n g en L i n g e l b a c h i n 1687-1688 het d r a m a van P l u i m e r n o g eens herhalen. D e inkomsten v a n de godshuizen uit de S c h o u w b u r g zakken naar een dieptepunt van nauwelijks meer d a n ƒ 5 0 0 0 . Achteraf bezien moet m e n de instelling van de v e r h u r i n g v a n de S c h o u w b u r g i n 1681 beschouwen als een strategische fout van de regenten van de godshuizen (en de burgemeesters). Immers, met een lage of schappelijke h u u r z o u d e n inkomsten aan de godshuizen voorbijgaan. M e t een hoge h u u r z o u dat niet gebeuren, m a a r c r e ë e r d e m e n , tenzij het boven verwachting steeds goed z o u gaan, het gevaar van een bankroet van de huurders en daarmee de ondergang van de S c h o u w b u r g , d a n wel ernstige verzoeken o m schadevergoeding van de zijde van de huurders, evenzeer ten laste v a n de godshuizen. I n goede tijden k o n de winst per j a a r oplopen tot ƒ 15000 en hoger, m a a r het schouwburgbedrijf was (en is) ten ene male te grillig o m j a a r i n j a a r uit een topopbrengst te garanderen. V a n a f 1689 is er een geleidelijk herstel, overigens weer onder l e i d i n g van Pluimer. H e t hele beleid lijkt op voorzichtigheid te zijn gebaseerd: niet te veel spelen, niet te duur, geen opera, 263


VOORSPÉL.

Afb. 4. Titel van het Voorspel, Mét Muzyk, en Danssen van 1689, om het nieuw begin van de Schouwburg op 3 januari 1689 mee te vieren.

Mét Muzyk , en Danflen. Vertoond op de Amfterdamfche Schouwburg, Ben 5, vtn Ltuwmttnd iet '\ttts i6Sp. in etnig* vel genie d^rn.

Te A M S T E R D A M , By A t m r M A C N U I , Boekvokooper op de Nieuwe Dyk, iu de Atlas. i«ï . Mé Privilegie. 9

een regelmaat, maar geen overdaad aan premières, een gedoseerde herhaling van niet zo oude, oude en zeer oude succesnummers. Er worden nog wel eens voorstellen voor een opera gedaan, maar hierop wordt onmiddellijk zeer afwijzend gereageerd. Wel vraagt een enkeling zich, mogelijk terecht af, of het bezoek aan de Schouwburg niet vaak eerder een sociale dan een artistieke achtergrond heeft. Het beleid heeft succes. De jaren 1691-1699 verlopen in relatieve rust en voorspoed, vooral het midden van het decennium. De winstgevendheid van de Schouwburg is weer hersteld, zij het niet op het niveau van de jaren 1678-1681 en dat van het eerste huurjaar. Maar de regenten van de godshuizen moeten toch ingezien hebben dat de exploitatie van de Schouwburg er een met een open einde moest zijn, met een niet vooraf gefixeerde winst. Aan het begin van de behandelde periode staan de regenten van de godshuizen weliswaar goeddeels aan de zijlijn, waar het invloed op de Schouwburg heeft, maar proberen wel steeds een voet tussen de deur te krijgen. Vanaf 1680 krijgen ze het financieel beheer rechtstreeks onder zich. Aan het einde van de periode zijn de regenten van de godshuizen tevens regenten van de Schouwburg en bepalen ze mede het beleid. Kortom, er is gedurende het laatste kwart van de 17e eeuw een trend van steeds verdergaande bemoeienis van de zijde van de regenten van de godshuizen met het bestuur van de Schouwburg, een bemoeienis die gedurende de jaren vóór 1672 niet of nauwelijks valt te bespeuren. 62

62 Wybrands, Amsterdamsche tooneel, 150-152.

264


A l s m e n rekesten, notulen en andere stukken v a n de regenten van de godshuizen leest, lijkt het wel of ook de betrokkenheid bij wat er op de S c h o u w b u r g niet alleen i n zakelijk, m a a r ook i n inhoudelijk opzicht gebeurd steeds toeneemt. G e d u r e n d e deze periode treden twee Weeshuisregenten op als toneelauteur: M i c h i e l Elias, die drie stukken aan het repertoire van de S c h o u w b u r g leverde {Attila naar C o r n e i l l e , p r e m i è r e i n 1686; De ontvoogde vrouw 1688 en De bekeerde dronkaard 1691), en Pieter N u y t s , wiens Admetus en Alcestts i n 1694 i n prem i è r e ging. D e memories, i n 1698 door Weeshuisregent M i c h i e l H i n l o o p e n opgesteld, getuigen duidelijk van een persoonlijke interesse i n de gang v a n zaken op de S c h o u w b u r g . D e z e persoonlijke interesse z o u enkele decennialater z ' n c u l m i n a t i e krijgen i n de persoon v a n B a l thasar Huydecoper, eveneens toneelauteur en Weeshuis-regent, die zich tevens verdiepte i n de geschiedenis van de S c h o u w b u r g en aan wiens speurzin we zo veel onmisbare gegevens over de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g i n de 17e eeuw te danken hebben. W a a r o m k o n i n de 17e eeuw toneel winstgevend g e ë x p l o i t e e r d worden? H e t antwoord ligt i n de constatering dat het gemiddeld speelloon en de gemiddelde toegangsprijs elkaar slechts een factor drie tot zes ontlopen. D e toegangsprijs varieerde v a n 6 tot 20 stuivers. D e speellonen varieerden van ƒ 1 tot ƒ 6 . D a t betekent dat m e n met h o n d e r d tot 150 toeschouwers uit de kosten was. W i e er boven dit getal b i n n e n k w a m , zorgde voor winst.

Tabel 1.

Seizoenen, speelperioden, aantal spelen en opbrengsten van de A m s t e r d a m s e

S c h o u w b u r g v a n 1678 tot 1699. Seizoen

1 6 7

Periode

7_ 78 n 12 / 3

/ 4

1 6 7 9

Aantal spelen

Recette totaal

Recette per spel

1 feb

18

4920:07

273

17feb-28apr 2mei-28jul laug-31okt 3 n o v - lfeb

21 24 34 33

25 n o v -

1 6

1 6 7 8

Van ... tot ...

lx 12 / 3

/ 4

2feb-27apr 1 mei - 31 jul 3aug-30okt 2 nov - 1 feb

26 27 32 27

5 feb-

8702:07>/ 6300:00 8547:13 8506:07

2

369 323 300 231 335 233 267 315

63

19412:13

308

1680- 1681

/lherst 12 winter /3 lente-zomer

5sep-16jan 21 jan - 24 mrt 27 mrt - 20 sep

44 19 51

11555:14 6030:18 14376:1054

262 317 281

1681- 1682

/ l herfst /2wmter f lente /4 zomer

22 sep - 20 dec 22 dec - 19 mrt 23mrt-18 n 22jun-21sep

32 28 26 32

13722:16 9444:04 7125:02 9646:04

429 337 274 301

1 6 8 0

n

3

1682- 1683

/ l herfst 12 winter 13 lente /4 zomer

5sep

7742:00 7759:17 10198:12 % 7630:03 Vi

J U

22 sep - 21 dec 22 dec - 18 mrt 22mrt-21jun 24jun-21sep

34 28 30 27

12449:01 8289:18 7764:10 7984:11

366 296 259 296

265

O m

d e n a r m e n d i e n s t te d o e n

Seizoen

Periode

V a n . . . tot . . .

Aantal spelen

Recette totaal

1683- 1684

l\ herfst

22 sep - 21 dec

35

9473:06

271

12 w i n t e r

23 dec - 20 m r t

24

5934:09

247

/3 lente

6 jul

33

5949:10

180

10jul-23sep

28

6000:04

214

/l herfst

25 sep - 23 d e c

31

7506:00

242

12 w i n t e r

29 dec - 24 m r t

31

8130:02

262

/3 lente

26 m r t - 25 j u n

28

5046:16

180

1 j u l - 27 sep

37

8373:02

226

/ l herfst

28 sep - 24 d e c

34

7847:07

230

12 w i n t e r

31 dec - 28 m r t

32

6620:18

207

lapr-24jun

27

4887:16

181

27 j u n - 2 4 sep

36

6705:10

186

/l herfst

25 sep - 24 dec

39

7854:04

201

12 w i n t e r

3 0 dec - 24 m r t

36

5576:04

155

lapr-24jun

34

6174:09

182

/4 z o m e r 1684- 1685

/4 z o m e r 1685- 1686

/3 lente /4 z o m e r 1686- 1687

/3 lente /4 zomer 1687- 1688

37

12 w i n t e r

23 d e c - 22 m r t

/3 lente

24 m r t - 27 j u n

1692- 1693

1693- 1694

266

4711:04

236

10126:02

274

35

7614:13

217

28

5487:01

197

5 j u l - 1 8 sep

26

4879:12

188

/5 herfst 1688

20 sep - 22 n o v

28

5655:00

201

/ l winter

23 d e c - 28 m r t

26

5663:01

218

2 a p r - 27 j u n

19

3897:08

205

4jul-29sep

24

5698:14

237

/ 4 herfst

l o k t - 2 2 dec

27

5822:03

216

/ l w i n t e r 1690

2 j a n - 29 m r t

28

6085:18

217

12 lente

3 a p r - 29 m e i

13

1593:12

123

/3 s e p t e m b e r

4 sep - 30 sep

11

3896:11

300

/ 4 herfst

2okt-27dec

29

7463:04

257

/5 w i n t e r 1691

4jan-

5 apr

23

5202:03

226

/ l herfst

8 o k t - 31 d e c

25

8276:01

331

12 w i n t e r

1 j a n - 3 1 mrt

26

6788:17

261

/3 lente

8 apr -

19

4284:19

223

/3 z o m e r

1 6 9 1 - 1692

20

22 sep - 22 dec

12 lente

1690- 1691

1 j u l - 16 sep

l\ herfst 1687

/4 z o m e r

1689

23 m r t -

Recette per spel

/ l september

9 jun

8 sep - 29 sep

12

4928:10

410

12 herfst

2 o k t - 2 4 dec

27

8940:10

330

/3 w i n t e r

1 j a n - 30 m r t

30

9917:19

330

/ 4 lente

2 a p r - 1 1 jun

19

4747:02

249

3199:10

457

/ l september

21 sep - 29 sep

12 herfst

1 o k t - 28 d e c

27

9231:18

341

/3 w i n t e r

1 j a n - 29 m r t

29

8024:15

276

/41ente

1 a p r - 14 i u n

21

5162:11

245


Seizoen

1694- 1695

1695- 1696

1696- 1697

1697- 1698

1698- 1699

Periode

/ l september

V a n . . . tot...

Recette totaal

Recette p e r spel

9

4738:16

526

12 herfst

2 o k t - 3 0 dec

19

11232:16

387

/3 w i n t e r

1 j a n - 28 m r t

28

8085:07

288

/4 lente

5 a p r - 1 6 jun

23

5672:11

246

17 sep - 29 sep

9

4146:08

460

12 herfst

l o k t - 2 7 dec

26

10861:10

417

/3 w i n t e r

2 j a n - 29 m r t

29

8677:06

299

/ 4 lente

2 a p r - 1 2 jun

21

3994:06

190

/ l september

/ l september

18 sep - 30 sep

Aantal spelen

13 sep - 29 sep

10

3311:01

12 herfst

l o k t - 3 1 dec

30

9952:02

331

/3 w i n t e r

7 j a n - 28 m r t

26

6164:12

237

331

/ 4 lente

1 a p r - 1 7 jun

24

5788:16

241

li herfst

12 sep - 30 dec

42

14116:00

336

12 w i n t e r

2 j a n - 29 m r t

27

7801:00

288

/3 l e n t e

1 a p r - 26 j u n

26

6458:14

248

fl herfst

1 sep - 29 dec

43

17366:07

403

12 w i n t e r

1 j a n - 30 m r t

26

7727:14

291

/3 lente

2 a p r - 25 j u n

25

5233:09

209

267

Louis Peter Grijp

'Geluckigh die op den V A L - L E T ' . Uit de beroepspraktijk van de luitspeler Nicolaes Vallet (ca. 1583-ca. 1643) ' E e n m u z i k a l e barbarij', zo noemde C o n s t a n t i j n H u y g e n s zijn vaderland. D a t is sterk overdreven uitgedrukt, m a a r het Nederlandse m u z i e k l e v e n i n de eerste helft van de 17e eeuw stond i n d e r d a a d i n een aantal opzichten ten achter bij het b u i t e n l a n d . D e m u z i k a l e B a r o k die r o n d 1600 i n Italië ontstond, met nieuwe v o r m e n als opera, aria, recitatief en o r a t o r i u m , liet de m u s i c i i n de R e p u b l i e k aanvankelijk vrijwel onberoerd. E r zijn twee belangrijke sociaal-economische omstandigheden aan te wijzen die de Nederlandse achterstand enigszins verklaren. E e n daarvan is het calvinisme, dat afwijzend stond tegenover m u z i e k i n het algemeen en i n de kerk slechts onbegeleide gemeentezang toestond. D e kerk, i n het b u i t e n l a n d een v a n de meest vooraanstaande mecenassen v a n de m u z i e k , h a d hier te lande i n het geheel geen m u s i c i i n dienst. I n de tweede plaats was er hier niet, zoals elders, een prachtlievend hof. A a n het stadhouderlijk h o f i n de eerste helft van de 17e eeuw was geen plaats voor een kapel of andere m u z i k a l e instellingen. D e m u z i k a l e functionarissen i n de R e p u b l i e k waren stadsmuzikant: organisten, beiaardiers en stadsspeellieden, die 's ochtends en 's avonds op de toren m u z i e k maakten en verder officiële feestelijkheden opluisterden. Z i j speelden d a n op trompetten, schalmeien en andere instrumenten. A n d e r e m u s i c i verdienden h u n b r o o d met het geven van lessen, het opluisteren van b r u i loften en partijen en het spelen i n de talrijke herbergen. A l met al b o o d de m u z i k a l e infrastructuur w e i n i g a a n l e i d i n g tot belangrijke artistieke vernieuwingen. W e l was er een bloeiend huis- en amateurmuziekleven. D e meeste steden hadden wel een collegium musicum waari n de betere standen onder l e i d i n g v a n een beroepsmusicus veelal buitenlandse polyfone m u z i e k uitvoerden. O o k thuis z o n g m e n en bespeelde m e n de luit, cither, viool, v i o l a d a g a m b a en het clavecimbel. Daarnaast, of liever i n het verlengde daarvan, bestond er een bloeiende lekenzangcultuur, getuige de honderden liedboekjes met wereldlijke en geestelijke eenstemmige liedteksten op bestaande m e l o d i e ë n . H e t betreft dus een burgerlijke m u z i e k c u l t u u r die aanzienlijk m i n d e r maatschappelijke perspectieven b o o d aan professioneel m u z i k a a l talent d a n i n het b u i t e n l a n d het geval was. C o m p o n i s t e n van internationaal formaat k o m e n i n de eerste helft v a n de G o u d e n E e u w nauwelijks voor; J a n Pietersz. Sweelinck, organist v a n de O u d e K e r k te A m s t e r d a m , is hier de u i t z o n d e r i n g die de regel bevestigt. S t a d s m u z i k a n t e n als C o r n e l i s F l o r i s z . Schuyt ( L e i den) en C o r n e l i s Tymensz. P a d b r u é ( H a a r l e m ) produceerden composities die meer m u z i e k historisch dan artistiek interessant zijn. D e composities van de experimenteergrage H a a r lemse priester Joannes A l b e r t B a n wekten al i n zijn eigen tijd de lachlust v a n kenners op. D e compositorische activiteiten van C o n s t a n t i j n H u y g e n s lijken - ondanks de ontegenzeggelijke kwaliteiten v a n zijn Pathodia sacra etprofana - w e i n i g i n d r u k op zijn tijdgenoten te hebben gemaakt: daarvoor zijn er van zijn meer d a n 800 composities te w e i n i g bewaard gebleven. O p m e r k e l i j k is het contrast v a n deze m u z i k a l e cultuur, die ondanks allerlei interessante pogingen relatief weinig resultaten van blijvende waarde heeft voortgebracht, met de spectaculaire bloei van andere cultuursectoren zoals literatuur en schilderkunst. H e t algemene, grove en voor tal van nuanceringen vatbare beeld dat i k hier schets, roept allerlei vragen op. Bijvoorbeeld, bestond er i n d e r d a a d iets als een sociaal-economisch mechanisme dat de o n t p l o o i i n g van m u z i k a a l talent tegenhield? W i l d e n Nederlandse ouders niet dat h u n k i n d e r e n beroepsmusicus werden? O f was er w e i n i g talent? W a t w a r e n eigenlijk 268

' G e l u c k i g h die op den

VAL-LET'

de kansen van een musicus i n een maatschappij zonder belangrijk m u z i k a a l mecenaat? O p deze laatste v r a a g zal ik i n het onderstaande iets dieper ingaan aan de h a n d v a n de Franse luitspeler N i c o l a e s Vallet, die zich i n A m s t e r d a m vestigde. V a n h e m zijn verspreide gegevens bewaard waaruit m e n zich een beeld - hoe onvolledig ook - v a n zijn sociaaleconomische streven k a n v o r m e n . Essentieel is het gegeven dat Vallet geen vaste b e t r e k k i n g bij de overheid of een andere mecenas had. D e artistieke dimensie - het betreft hier een redelijk m a a r niet uitzonderlijk getalenteerd musicus; een componist van niet al te grote inventie, m a a r wel een bedreven en gedreven arrangeur, vermoedelijk een uitstekende instrumentalist - z u l l e n we b u i t e n b e s c h o u w i n g laten.

Biografie Nicolaes (Nicolas) Vallet is omstreeks 1583 geboren i n het dorp C o r b é n y i n F r a n k r i j k , ten noorden van Parijs, nabij L a o n . Vallets geboorteplaats wordt vermeld i n een n o t a r i ë l e akte uit 1613 \ w a a r i n ook de n a a m v a n Nicolaes' vader wordt genoemd: J e a n Vallet. D e z e verblijft op dat m o m e n t i n Parijs. Z i j n zoon, die d a n al i n A m s t e r d a m is, machtigt h e m zijn financiële belangen te behartigen, die hij vooral i n C o r b é n y en o m g e v i n g had. H e t betreft onder meer het i n n e n van h u u r en rente en de verkoop van onroerend goed. B l i j k b a a r stamde Nicolaes uit een niet onbemiddelde familie uit dit dorp. V a n Nicolaes kennen we alleen berichten uit A m s t e r d a m ; twee documenten uit 1613 zijn de vroegste levenstekenen. W a n n e e r Vallet naar A m s t e r d a m gekomen is, weten we met, m a a r het ligt i n de rede aan te nemen dat dat i n of kort v ó ó r 1613 is gebeurd, gezien de m a c h t i g i n g aan zijn vader. Vallets vertrek uit F r a n k r i j k h i n g mogelijk samen met zijn calvinistische geloofsovertuiging, die blijkt uit de talrijke Geneefse p s a l m e n m e l o d i e ë n die hij voor de luit heeft bewerkt. D i r e c t e noodzaak voor dat vertrek lijkt de politieke toestand met te hebben gegeven: de onlusten tussen katholieken en protestanten waren onder k o n i n g H e n d r i k I V tot rust gekomen. W e l verslechterden de perspectieven van de protestanten i n 1610 door de m o o r d op deze tolerante vorst, m a a r dit leidde niet tot grote onrust.

2

H o e het ook zij, Vallet vestigde zich i n A m s t e r d a m en hij heeft die stad voor zover bekend niet verlaten; althans alle levensberichten die zijn bewaard, k o m e n uit deze plaats. A r c h i v a lische gegevens omtrent Vallets burgelijke stand ontbreken geheel. W e weten niet of hij get r o u w d was en k i n d e r e n had, en het j a a r en de plaats van zijn overlijden zijn e v e n m i n bek e n d W e l k u n n e n we aannemen dat hij i n het b e g i n v a n de j a r e n '40 n o g i n leven is geweest: d a n verschijnen twee uitgaven v a n zijn h a n d , ApoUoos soete lier (1642) en Le mout Parnasse (ca. 1644), beide i n A m s t e r d a m . Vallets eerste j a r e n i n A m s t e r d a m laten een ambitieus musicus zien, die vastbesloten is het i n zijn nieuwe v a d e r l a n d te gaan m a k e n . I n de periode 1615-1620 verschijnen m a a r liefst vier m u z i e k b o e k e n van zijn h a n d : het Secretum musarum (1615) met wereldlijke muztek voor luitsolo; de Een en twintich psalmen Davids (1615) met bewerkingen van Geneefse p s a l m m e l o d i e ë n 1

Document II. De documenten waarnaar i n dit artikel wordt verwezen, zijn uitgegeven door J a n Burgers i n het kader van de facsimile van Vallets luitboek Secretum musarum I (Amsterdam 1615, 1618) deel III van The complete works of Nicolaes Vallet (Utrecht: S T I M U en de Nederlandse Luitvereniging, te verschijnen in 1991). De gegevens i n dit artikel zijn grotendeels ontleend aan mijn inleiding op deze uitgave.

2

, e r v i e r s 1980) V

O v e r de positie van de Hugenoten i n deze tijd raadpleegde ik P. M t g u e l , Lesguerres de religion II (Verviers 1980) hoofdstuk 13.

269


Afb. 1.

VAL-LET'

Titelgravure van Secretum Musarum i (1615).

voor zangstem en luit, die m i n of meer bij het Secretum behoren; het tweede deel v a n het Secretum, w a a r i n ook enkele luitkwartetten v o o r k o m e n (1616) en tenslotte de m o n u m e n t a l e Regia pietas (1620), een b e w e r k i n g v a n alle 150 psalmen voor de luit. D e boeken zijn p r a c h t i g gegraveerd uitgegeven. U i t dezelfde periode en het volgende d e c e n n i u m hebben we d o c u m e n t e n over Vallets beroepspraktijk als musicus en als eigenaar v a n een dansschool. D e j a r e n dertig v o r m e n een donkere periode. D e enige bewaarde stukken uit die tijd hebben b e t r e k k i n g op Vallets achterstallige huur, die zo h o o g is dat hij een gedeelte v a n zijn inboedel aan zijn huisbaas moet overdragen (1633). I n het begin v a n de j a r e n veertig lijkt Vallet - gezien de uitgaven die d a n verschijnen - weer uit het d a l te zijn.

Vallet als speelman Vallet v o o r z a g i n zijn levensonderhoud als vrijgevestigd musicus. D a t h i e l d i n het A m s t e r d a m v a n die dagen i n dat hij speelde op aubades, bruiloften en partijen. E n k e l e bewaard gebleven n o t a r i ë l e akten geven ons een weliswaar fragmentarisch, m a a r soms ook gedetailleerd beeld v a n een aantal v a n Vallets professionele activiteiten. I n 1616 bijvoorbeeld neemt 3

hij een l e e r l i n g aan, J e r e m i a s G i b s o n . D e j o n g e n is tien j a a r o u d en z a l zes j a a r bij Vallet i n de kost gaan. I n die tijd moet hij de luit en andere instrumenten leren bespelen. U i t de bepalingen van het contract blijkt dat Vallet de leerling als een investering beschouwt die 3

270

Document V I .

'Geluckigh die op den

VAL-LET'

zich met het verstrijken van de tijd terugbetaalt, vermoedelijk doordat de jongen dan in een ensemble zal meespelen. In de eerste vier jaren betaalt de vader nog leeren kostgeld, daarna niet meer. De eerste driejaren zorgt de vader voor kleren, daarna Vallet. Als de jongen wegloopt kost dat de vader na twee jaar 50 gulden, na vier jaar 100 gulden. Een dergelijke verbintenis was niet ongewoon. Er zijn verscheidene andere contracten uit de 17e eeuw bewaard gebleven die getuigen dat jeugdige personen voor enkele jaren bij een muziekmeester in de kost gingen om instrumenten te leren bespelen. Zo gaat in 1619 een achtjarige jongen voor vijfjaren in de kost bij Hubert Glaude in Amsterdam om bas- en tenorgamba te leren spelen. Zijn moeder geeft hem één stel dagelijkse kleren en een net pak mee, maar de meester moet hem verder van kleren voorzien. N a afloop van de periode krijgt de jongen de instrumenten ten geschenke.* Een contract uit 1665 bepaalt dat het lesgeld van een leerling van de organist Abraham Ketelaer te Rotterdam jaarlijks tien gulden lager werd. Daartegenover nam de boete wegens voortijdige beëindiging van het contract jaarlijks met vijftig gulden toe. Ook hier gaat de jongen in de kost, maar zijn moeder blijft hem van kleren voorzien. De contractduur is hier tien jaar. Een notariële akte uit 1617 laat zien dat Vallet in een ensemble van drie musici heeft gespeeld op een bruiloft in Leiden. Zijn collega's waren de Amsterdammer Joost Thomas en ene Hendrick de Groot. Het honorarium was vastgesteld op tien pond vlaams (een pond vlaams is zes gulden) en de reiskosten en het drinkgeld te zamen op zes gulden. Reden van de akte is dat het honorarium niet of niet geheel is uitgekeerd; Hendrick de Groot gaat nu een poging doen althans de helft van het honorarium te vorderen. In 1620 neemt Vallet een Engelse speelman in dienst, Richard Swift, die vrije kost en inwoning zal hebben in ruil voor de helft van het normale honorarium voor de diensten die hij zal verlenen bij bruiloften, banketten en aubades. De inkomsten uit lessen die Swift geeft, zullen niet worden gekort, althans niet zolang de optredens met Vallet er niet onder lijden. Het contract geldt voor twee jaar. In januari 1626 sluit Vallet een soortgelijke overeenkomst met Anthony Grelle uit Luneburg , eveneens voor de termijn van twee jaar. Ook deze jongeman komt in de kost, maar de vergoeding daarvoor is anders geregeld: Grelle zal per bruiloft of banket vier gulden verdienen wanneer erbij gedanst wordt, en drie gulden wanneer dat niet gebeurt. Aubades leveren hem twee gulden op. Per week houdt Vallet vier gulden in op dit honorarium. Wanneer er echter in een week geen vier gulden verdiend is, zal de inhouding ook minder bedragen. De uitbetaling lijkt eenmaal per jaar te geschieden. Er zijn nu ook bepalingen die de exclusiviteit waarborgen: Grelle mag geen composities van Vallet aan anderen laten zien en ook niet met andere 'compagnieën' spelen, althans niet zonder toestemming van zijn meester. Interessant is de vermelding, voor het eerst, van een dansschool van Vallet, waaraan Grelle zal moeten meewerken. Grelle komt niet voor in een overeenkomst uit november van hetzelfde jaar , waarin Vallet met drie musici een ensemble begint. Het zijn de eerder genoemde Richard Swift alsmede Eduard Hancock en Robbert Tindel, allen ongetwijfeld van Engelse afkomst maar inmiddels 'burgers van deser stede Amsterdamme'. De verdiensten van de afzonderlijke leden van 5

6

7

8

9

4 5

Tijdschrifl der Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis 10 (1919) 133. Tijdschrift der Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis 10 (1919) 136-138.

6 7 8 9

Document Document Document Document

VII. IX. X. XI. 271


VAL-LET'

Afb. 2. Een tabulatuurpagina uit Secretum Musarum n (1616). dit ensemble, dat vooral weer op bruiloften, banketten en aubaden zal spelen, worden nauwkeurig geregeld. De inkomsten worden steeds eerlijk verdeeld, maar Vallet krijgt als leider per optreden steeds tien stuivers (d.i. een halve gulden) van elk van zijn musici. Alleen wanneer iemand anders het optreden aanbrengt, mag hij zijn tien stuivers houden. Met andere musici mag in het geheel niet worden opgetreden: dit wordt bestraft met een forse boete van tien pond vlaams. Tegenover deze exclusiviteit staat een soort onderlinge verzekering: als iemand niet mee kan spelen, krijgt hij toch een vergoeding. Dit is het geval bij ziekte en wanneer er minder dan vier musici worden gevraagd. Zijn er voor een optreden maar drie musici nodig, dan loot men wie thuis moet blijven: de thuisblijver krijgt de helft van het normale honorarium. Degene die het optreden aanbrengt hoeft niet te loten. Bij optredens met twee musici wordt er eveneens tussen de niet-aanbrengers geloot, maar in dit geval krijgen de thuisblijvers niets. Wanneer iemand wegens ziekte niet kan optreden, krijgt hij van elk van zijn drie collega's een uitkering van tien stuivers per optreden. Als er twee zieken zijn, krijgt elke zieke één gulden van een van zijn twee gezonde collega's. De maximale duur van deze onderlinge ziekteverzekering bedraagt drie maanden. Als iemand niet mee kan spelen doordat hij buiten de stad vertoeft en niet op de hoogte is van het optreden, krijgt hij geen vergoeding. In hetzelfde contract - dat voor zes jaar geldt - komt een dansschool ter sprake, die Vallet samen met Hancock wil oprichten. Het is niet duidelijk of het voor het eerst is dat Vallet een dansschool begint. Wellicht is het plan voor een dansschool met Grelle in het begin van het jaar op niets uitgelopen. Misschien ook heeft Vallet al veel eerder een dansschool gehad, getuige een plaquette van Le Blon uit 1615 (afb. 3). De bepalingen voor de onderneming met Hancock zijn buitengewoon interessant. De onderhavige dansschool wordt gevestigd in het huis van Vallet, die er dan ook dubbel zoveel aan verdient als zijn compagnon. De 272


VAL-LET'

danslessen hebben plaats van half elf tot half twaalf 's ochtends en van vier tot zeven u u r 's middags, 's Zondags treedt het gehele ensemble op i n de dansschool, 's zomers o m vier u u r 's middags, 's winters o m drie uur. H e t z o n d a g p r o g r a m m a wijkt daarmee op drie punten af van het door-de-weekse. Ten eerste wordt er 's ochtends geen les gegeven, zulks ongetwijfeld i n verband met de kerkgang. Ten tweede begint de middagles 's winters vroeger. D i t k a n m e n in verband brengen met de vrijetijdsbesteding van de 17e-eeuwer, die 's zomers n a de kerkgang wellicht n o g een w a n d e l i n g o n d e r n a m maar 's winters de voorkeur gaf aan activiteiten binnenshuis. Tenslotte treedt op z o n d a g het gehele ensemble op, hetgeen voedsel geeft aan het vermoeden dat de belangstelling voor de dansschool op z o n d a g groter was d a n door de week. Vallet lijkt er van uit te gaan dat het de m u s i c i wel eens z o u k u n n e n schorten aan motivatie o m de dans te begeleiden. W i e weg blijft krijgt een boete: é é n schelling (d.i. zes stuivers) per speelbeurt door de week en tien stuivers op zondag. De aangehaalde akte is een belangrijk document voor onze kennis van dansscholen i n de vroege 17e eeuw. H e t is uitvoeriger d a n een soortgelijk contract van de Engelse komediant J o h a n Spencer, die i n 1607 met ene G u i l l a u m e een dansschool w i l b e g i n n e n .

10

E e n overeen-

komst van veel later d a t u m ( A m s t e r d a m 1693) tussen twee dansmeesters en vier m u z i k a n t e n vertoont gelijkenis met Vallets s t u k .

11

O o k hier worden voorzieningen getroffen voor het ge-

val niet alle m u z i k a n t e n n o d i g zijn of er een zieke is. Voorts zijn er evenals bij Vallet exclusiviteitsbepalingen: de m u z i k a n t e n mogen niet voor andere dansmeesters spelen en het is h u n verboden een 'air' aan i e m a n d anders te geven, op straffe van zes guldens per air - m e n vergelijke de bepalingen i n het contract van Vallet met Grelle. V a n kerkelijke zijde werd i n de 17e eeuw fanatiek actie gevoerd tegen het dansen. M e t name de gereformeerde kerkeraad trad op tegen gemeenteleden die zich aan de dans bezondigd h a d d e n .

12

H e t was dweilen met de k r a a n open. I n de j a r e n t w i n t i g beperkte m e n zich

vooral tot het berispen van de hogere standen, bij wijze van voorbeeld. Stenen des aanstoots waren bruiloften waarop werd gedanst, zeker wanneer er professionele m u s i c i bij betrokken waren. E e n jonge aristocraat die tegen de kerkelijke maatregelen protesteerde, was L u c a s van V a l c k e n b u r g h , die op zijn eigen bruiloft i n 1619 een Bruylofts Eer-gaef voor vijf stemmen 13

ten geschenke had gekregen , o m te zingen en te spelen. D e componist verschool zag achter de initialen N . V . , m a a r voegde voor de zekerheid n o g de wijsheid ' G e l u c k i g h die op den V A L - L E T ' toe. M e n k a n zich afvragen hoe Vallet, wiens oeuvre voor de helft uit bewerkingen van calvinistische psalmen bestond, zijn geloofsijver k o n c o m b i n e r e n met zijn professionele activiteiten i n de door de kerk zo verfoeide amusementssector. I n de Waalse gemeente - de meest waarschijnlijke w a a r i n we h e m k u n n e n plaatsen - werd echter veel m i n d e r bezwaar gemaakt tegen het dansen d a n door de autochtone gereformeerden. Z o moest de gereformeerde kerkeraad i n 1614 vernemen dat het dansen sterk was toegenomen i n de Waalse zustergemeente, ook onder de vooraanstaande families. 10 J H Giskes, 'Muziekonderwijs in Amsterdam i n de periode 1600 tot en met 1720', Mens en melodie 35 (1980), 347-357. M e n kent een uitgebreider, vergelijkbaar contract uit 1693, waarin vier muzikanten zich met twee dansmeesters verbinden (Tijdschrift van de Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis 10 (1919) 152). 11 Tijdschrift van de Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis 10 (1919) 152. 12 O v e r de maatregelen van de gereformeerde kerkeraad van Amsterdam tegen het dansen zie H . Koode:nBurg, Onder censuur. De kerkelijke tucht m de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1750 (Hilversum 1990) 321 e.v. 13 Facsimile i n Tijdschrift der Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis 6 (1898-1900) tegenover p 176. Transcriptie in LJ>. G r i j p , 'The ensemble music of Nicolaes Vallet', in: L . P . G n

J P

en W. M o o k (edd.), Proceedings

of the International Luie Symposium Utrecht 1986 (Utrecht 1988) 82. 27!!

' G e l u c k i g h die op d e n

VAL-LET'

D e gereformeerde anti-danscampagne h a d overigens wel tot gevolg dat i n sommige steden van overheidswege plakkaten tegen het dansen werden uitgevaardigd, speciaal aangaande de zondagen. Z o werd i n U t r e c h t i n 1602 bepaald dat tussen negen u u r 's ochtends en vier u u r 's middags alle schermen dansscholen gesloten moesten b l i j v e n .

14

M e t zo'n soort bepa-

l i n g lijkt ook Vallet rekening te hebben gehouden blijkens zijn zondagsrooster. U i t A m s t e r d a m is een plakkaat uit 1629 bekend, w a a r i n het bezoek a a n dansscholen wordt tegengegaan.

15

A a n gehuwden, j o n g of oud, m a n of vrouw, wordt verboden dansscholen te bezoe-

ken, omdat deze gelegenheid geven en 'een r u y m e deure geopent w o r d tot alre-handen o n kuysheyden'. Bovendien wordt het alle vrouwen, getrouwd of ongetrouwd, verboden z i c h i n dansscholen en - kamers te bevinden. A l l e e n aan ongehuwde jonge m a n n e n is het dansen dus toegestaan! D e negatieve sfeer w a a r i n dansscholen zich bevinden, spreekt reeds uit de titel van het betreffende hoofdstuk uit het plakkatenboek, Tegens Hoererije, Bordeelen en Dansscholen. O p het luidruchtige karakter v a n dansgelegenheden wordt gezinspeeld i n de klucht Warenar van P.C. Hooft (1615), w a a r i n de opgewonden hoofdpersoon zijn snelkloppende hart met een danskamer vergelijkt: ' H e t hert dreunt i n m e lijf oft i e n dans-kamer was'.

16

Toch zullen niet alle dansscholen onbeschaafde gelegenheden zijn geweest. O o k de elite danste immers. E e n afbeelding van een danskamer door C h r i s p i j n de P a s s é maakt een ele1 7

gante i n d r u k , al wordt er d r u k geminnekoosd. O o k de plaquette die L e B l o n voor Vallet graveerde lijkt het vermaak van de elite weer te geven. I n deze sfeer z u l l e n we Vallets dansschool moeten plaatsen.

Vallets contacten Wanneer m e n de n a m e n van Vallets leerling-gezellen en collega's bekijkt, valt het grote aantal buitenlanders op, meest Engelsen. W e zagen al G i b s o n , G r e l l e , Swift, H a n c o c k en T i n 18

del. O o k i n het oudste document dat we v a n h e m bezitten, uit 1613 , bevindt Vallet z i c h i n het gezelschap van Engelsen. H e t zijn de 25-jarige R o g i e r Staveleij, de 27-jarige A m b r o s i us Stuwaert, de 30-jarige citherbouwer Franchoijs L u p o

1 9

en T h o m a s Streijcker, v a n welke

laatste expliciet wordt meegedeeld dat het een E n g e l s m a n is. D e eerste drie zijn woonachtig i n A m s t e r d a m . H u n onderlinge relatie, althans die v a n Staveleij, Vallet en L u p o met Stuwaert, wordt i n de akte gekwalificeerd als een van 'goede bekenden'. D e gebeurtenis waarop de akte betrekking heeft, is schilderachtig als een paneeltje v a n V a n Ostade of een lied v a n Bredero. Stuwaert heeft i n de herberg v a n A n n e t g e n W i l l e m s d o c h t e r gedronken met twee boeren uit D e R i j p , die h e m hinderlijk blijven volgen wanneer hij met de eerder genoemde v r i e n d e n w i l gaan eten. E e n v a n de boeren trapt de tafel met eten en al o m en begint met zijn opsteker (mes) te zwaaien, 'tsa, tsa' roepend. D e andere boer werpt v a n b u i t e n stenen door de ruiten en treft daarbij zijn eigen maat. Streijcker verwondt de aanstormende boer 14 F . G . Naerebout, 'Snoode exercitiën. H e t zeventiende-eeuwse Nederlandse protestantisme en de dans', Volkskundig bulletin 16 (1990) 131. 15 Handvesten der stadt Amstelredam II (Amsterdam 1748) 572. 16 P . C . Hooft, Warenar, vs. 884. F . A . Stoett (ed.), Gedichten van P.C. Hooft (Amsterdam 1900), II, 326. 17 Gravure van Chrispijn de Passé, ' D e rijke man en Lazarus' (Haags Gemeentemuseum), afgedrukt i n D J . Balfoort, Het muziekleven in Nederland in de 17e en 18e eeuw (tweede herziene druk: D e n H a a g 1981), 51. 18 Document I. 19 Francis L u p o werd ca 1582 i n L o n d e n geboren en verbleef vanaf ca. 1607 in Amsterdam. Zie J . H . Giskes, ' C o r nelis K l e y n m a n (1626-1686), vioolmaker te Amsterdam', Amstelodamum 74 (1987) 11-16.

274


VAL-LET'

Afb. 3. Nicolaes Vallet in actie. Gegraveerd medaillon van M . le Blon (1615). Den Haag, K o ninklijke Bibliotheek, M s . 133 L 4.

met zijn 'geweer' (degen), reden w a a r o m de getuigenverklaring wordt afgelegd. D e wacht, v i e r m a n sterk, wordt erbij geroepen m a a r de boer daagt ze uit n o g een 'plockhaertgen' te leggen (een potje te vechten). M e t vier wachters krijgen ze h e m het huis niet uit; 'laten ze m a a r met h u n achten komen', aldus de d r o n k e n boer. E r k o m e n i n d e r d a a d acht wachters en d a n n o g heeft m e n de grootste moeite de d o l l e m a n naar b u i t e n te krijgen zonder h e m vast te b i n d e n . H o e schilderachtig ook, dit verhaal lijkt niet typisch voor Vallets sociale situatie. Integendeel, hij hechtte zeer aan goede relaties met geziene burgers en kunstenaars. Z o z a l hij de 'Kunst-liefhebbende H e e r e n ' en 'gantsch gunstighe wel-gheliefde V r u n d e n ' Pieter Pauw, A l b e r t vander B u r c h t , A n t o n i C o i g n e t , M a t h i j s van Beeck en L u b b e r t van A x e l , aan wie hij het tweede deel v a n het Secretum musarum opdroeg, persoonlijk hebben gekend en evenzo de heren die financieel hebben bijgedragen aan de Regia pietas, behalve de genoemde M a thijs v a n Beeck en L u b b e r t v a n A x e l , M i c h i e l v a n Eijck, J a c o m o Pauw, J e r o n i m u s J o r i s z . Waephelier en G u i l l a u m e Bartolot le Jeune. D e laatste behoorde tot een v a n de meest vermogende bankiersfamilies v a n de stad en deed zijn gift op 17-jarige leeftijd. O o k J a c o m o P a u w was een vrij j e u g d i g persoon, zo'n 23 j a a r oud, toen hij Vallet begiftigde. Hetzelfde k a n v a n L u b b e r t van A x e l worden v e r m o e d .

20

N a a r Vallets precieze relatie met deze heren k u n n e n

we slechts gissen: wellicht gaf hij ze muziekles, speelde hij op h u n partijen of bezochten ze zijn dansschool. Behalve met leden v a n de gegoede burgerij h a d Vallet ook contacten i n artistieke k r i n g e n . Z o was hij b e v r i e n d met de beroemde graveur en kunsthandelaar M i c h e l le B l o n (15871656). D a a r v a n getuigt de genoemde gravure voor een plaquette, die L e B l o n voor h e m vervaardigde. I n spiegelschrift leest m e n : ' D : N i : V a l l e t t o / M u s a r u m e t / G r a t i a r u m a l u m n o / 20 Enige biografische gegevens omtrent de schenkers vindt men i n de Inleiding van de facsimile van de Regia pietas, The complete works of Nicolaes Vallet II (Utrecht 1986), p. X V .

275


VAL-LET'

M e r i t i s i m o amicitiae e r g o / D D : M i : Blondus/1615' ( A a n de H e e r N . Vallet, hoogstverdienstelijk leerling van de M u z e n en de G r a t i ë n , uit vriendschap geschonken door M . le B l o n , 1615). O p de voorstelling ziet m e n de gegoede burgerij z i c h vermaken: er wordt gegeten en gedanst op de m u z i e k v a n fluit en luit. M e n heeft i n deze voorstelling wel de dansschool v a n Vallet w i l l e n z i e n .

21

D i t is een mogelijke interpretatie, al dateren de eerste berichten over

de o p r i c h t i n g van een dansschool pas uit 1626. Bovenaan de gravure ziet m e n Vallets wapenschild en wapenspreuk Espoire renforce, die ook v o o r k o m e n op de titelgravure v a n het Secretum musarum. L e B l o n vervaardigde ook de fraaie wapengravures uit de Regia pietas, die later ter sprake z u l l e n k o m e n . D e n a m e n van Vallet en L e B l o n k o m e n beide voor i n het liber amicorum van de bekende 22

s c h e r m m e e s t e r G i r a r d T h i b a u l t (ca. 1574-1627), afkomstiguit Antwerpen. Dezegrandseigneurv/as w e r k z a a m i n A m s t e r d a m i n de j a r e n 1610-1615 en vernieuwde de schermkunst hier te lande. H e t was ter gelegenheid v a n zijn afscheid dat het liber amicorum werd samengesteld. I n het boek v i n d e n we de n a m e n v a n een aantal heren, meest jonge kooplieden, afkomstig uit A m s t e r d a m s e o f Z u i d n e d e r l a n d s e families. O n d e r hen bevinden z i c h A l b e r t u s van den B u r g h , M a t h i s i u s van Beeck en Petrus Pauw, die we i n het bovenstaande al zijn tegengekom e n als begunstigers v a n Vallet. I n het boek, waaraan dichters als T h e o d o o r R o d e n b u r g , A n n a R o e m e r V i s s c h e r en Bredero - de laatste a n o n i e m - meewerkten, sluiten L e B l o n en Vallet de rij. L e B l o n s bijdrage bestaat i n een sonnet en een m i n i t i e u s geaquarelleerd wapen. Vallet droeg een l a n g allegorisch gedicht bij ' A 1'honneur de M o n s i e u r G i r a r d T h i b a u l t et de ses A r m e s ' .

2 3

D e dichter neemt een tweegevecht waar van een bedenkelijk niveau en

maant de strijdenden de lessen v a n T h i b a u l t ter harte te nemen. Vervolgens vergelijkt hij de schermmeester met A p o l l o , C u p i d o , M a r s en Atlas. We k u n n e n ons aan de h a n d van bovenstaande gegevens enigszins een beeld v o r m e n v a n de cliëntèle van Vallet, jongelieden uit gegoede families die h u n tijd doorbrachten met bezigheden als schermen, dansen, musiceren, tekenen, lezen, kaatsen en herbergbezoek. I n Hoofts Warenar wordt zo'n combinatie genoemd i n v e r b a n d met de j o n g e l i n g Ritsert. D e z e is op een gegeven m o m e n t spoorloos. M e n heeft h e m gezocht i n verscheidene herbergen, i n de schermen dansschool en op kaatsbanen, totdat hij tenslotte i n de bibliotheek wordt aangetroffen: Tot Peteweynen, tot H e e r m a n s , tot de Waert inde L u y t , O p de dans-kamer, op 't schermschool; kaets-baen i n , kaets-baen u y t .

24

E e n bijzondere b r o n w a a r i n de n a m e n van Vallet en zijn v r i e n d e n v o o r k o m e n , zijn de zogenoemde rijfelarijboekjes i n het Gemeentearchief v a n A m s t e r d a m . Rijfelarijen waren loterijen, die vaak illegaal plaatshadden. M e n k o n zich inschrijven v i a boekjes, w a a r i n de prijzen en het reglement waren vermeld. T i j d e n s een vrolijk gelag werden de loten getrokken en de prijzen uitgereikt. E r was soms m u z i e k o m de s t e m m i n g te verhogen. I n de boekjes wordt dit aangekondigd met een j o l i g ' M e t een musijcgen daer b i j , sprack hij'. I n é é n geval 2 5

21 H . de la Fontaine Verwey, ' M i c h e l le Blon. Graveur, kunsthandelaar, diplomaat', Jaarboek Amstelodamum 61 (1969) 112. 22 Zie over Thibault H . de la Fontaine Verwey, ' G e r a r d T h i b a u l t en zijn Academie de 1'espée', Jaarboek Amstelodamum 69 (1977) 23-54. 23 Document I V . 24 P . C . Hooft, Warenar, vss. 847-48. 25 Document X I I . O v e r deze boekjes zie ook N . de Roever, 'Rijfelarijen', Oud-Holland 4 (1886) 190.

276


is het duidelijk dat Vallet deze m u z i e k v e r z o r g d e .

26

VAL-LET'

H i j en zijn 'compagnie' zullen de v r i e n -

den met h u n m u z i e k vermaken, volgens het boekje, en i n het bijzonder diegenen die een prijs zullen w i n n e n . D e winnaars moesten dus voor de m u z i k a l e kosten opdraaien. H e t aardige is dat die verdiensten door de m u s i c i al bij voorbaat i n loten werden omgezet. B i j een andere rijfelarij

27

wordt niet van m u z i e k m e l d i n g gemaakt, m a a r behoort Vallet wel tot de

intekenaren. D e prijzen, meestal schilderijen of andere luxe-artikelen, bevatten enkele zaken die ongetwijfeld door Vallet zijn ingebracht: een tienkorige luit, een luitboek met psalm e n van Vallet (hetzij de 21 psalmen D a v i d s , hetzij de Regia pietas) en een viool, te z a m e n ter waarde van acht p o n d vlaams. Interessant is dat de volgende prijs ook door een deelnem e r zal zijn ingebracht: een elfkorige luit, goed van resonantie en zeven p o n d vlaams w a a r d , 28

van de h a n d van A b r a h a m van Offenbeke, die zelf ook bij de intekenaren v o o r k o m t . B i j hen treft m e n verder S i m o n R u t t e n aan, de notaris door wie Vallet het contract met G r e l l e liet opstellen, alsmede P h i l i p s Serwouters, die mogelijk de titelplaat van de Regia pietas heeft gegraveerd. H e t tweede boekje bevat ook n a m e n van intekenaren die met Vallet een relatie onderhielden: notaris W . C l u i j t die tenminste vier akten voor Vallet opstelde, en R i t s e r t Swift, een v a n de m u z i k a n t e n die i n Vallets ensemble werkte. B i j deze rijfelarij werd naast vier schilderijen als extra hoofdprijs een kostbare ivoren tienkorige luit ingezet. D e motivatie die hierbij wordt gegeven is interessant: de rijfelende v r i e n d e n worden geacht te bestaan uit liefhebbers van m u z i e k zowel als schilderkunst. D e notarissen C l u i j t en Ruttens speelden mee i n de rijfelarij van het derde boekje. H e t vierde boekje, gezien het geringe aantal deelnemers wellicht behorende bij een rijfelarij die nooit doorgang heeft gevonden, maakt m e l d i n g v a n 'een muziekje erbij'. E e n van de vier intekenaars is de genoemde kunstenaar en kunsthandelaar M i c h e l le B l o n . D e rijfelarijen laten ons Vallet zien tijdens sociale activiteiten, waarbij hij het f i n a n c i ë l e aspect niet geheel uit het oog verloor. O n d e r zijn medespelers b e v i n d e n z i c h zakelijke c o n tacten - graveurs, m u s i c i , een luitbouwer, notarissen. O p v a l l e n d is dat Vallet behoort tot degenen die het hoogst inzetten.

De boedel van Nicolaes Vallet Z o n d e r een direct v e r b a n d met Vallets goklust te w i l l e n suggereren stellen we vast dat de musicus i n 1633 fors i n de schulden zat. D e inventaris van zijn inboedel die d a n wordt 29

opgesteld , dient o m een o n d e r p a n d te k u n n e n vaststellen voor zijn h u u r s c h u l d . S c h u l d eiser is G e r r i t Wiggersz. Duijsentdaalders, die optreedt voor zijn vrouw, de bierbeschooister G r i e t g e n H e n r i x , blijkbaar de eigenares van het huis. Vallet m a g zijn spullen n o g wel blijven gebruiken, m a a r ze zijn elk m o m e n t opvorderbaar. D e boedel geeft de i n d r u k dat Vallet een vrij grote staat voerde, althans v a n kostbare zaken hield. Z o bezit hij een k o m en kopjes v a n porselein, i n die tijd een zeer d u u r materiaal, dat weinig i n boedels wordt aangetroffen.

26 27 28 29

30

O p v a l l e n d is het grote aantal schilderijen: i n de be-

Document X I I - 3 . Document X I I - 1 . Geboren i n Antwerpen ca 1580, overleden i n Amsterdam tussen 1628 en 1637 (Giskes, 'Cornelis K l e y n m a n ' ) . Document X I I I .

30 Zie bijvoorbeeld H . van Koolbergen, ' D e m a t e r i ë l e cultuur van Weesp en Weesperkarspel i n de zeventiende en achttiende eeuw', Volkskundig bulletin 9 (1983) 3-52, i.h.b. 24.

277


VAL-LET'

neden 'zijdelcamer' 13 schilderijen en schilderijtjes plus een twaalftal vergulde portretten, i n de b i n n e n k a m e r vier eenvoudige schilderijtjes, i n de bovenvoorkamer tien schilderijen, op de bovenachterkamer vijf schilderijen, i n het bovenvoorkamertje aan de plaats n o g zo'n zes schilderijtjes en op het kamertje boven de keuken zeven eenvoudige schilderijen. Voorts zijn er kostbare kleren v a n satijn, damast, brokaat en a r m o z i j n . E r zijn opvallend w e i n i g m u z i k a l e zaken. I n de bovenvoorkamer b e v i n d e n zich acht koperen drukplaten, mogelijk een restant van de platen voor de luitboeken uit 1615-1620; voorts enkele ongebonden m u z i e k b o e k e n die restanten k u n n e n zijn van Vallets eigen uitgaven. I n een tweede l i j s t

31

k o m e n de m u z i e k s p u l l e n alsnog boven water: zes luiten, een ' b a s v i o o l ' en

nog vijf instrumenten: cithers en violen. D e z e tweede lij st is de selectie uit de boedelinventaris - afgezien v a n de instrumenten, die daar ontbraken - die als o n d e r p a n d van de h u u r schuld z o u dienen.

De luitboeken I n de periode 1615-1620 zien vier luitboeken van Vallet het licht: het Secretum musarum i n twee delen (in 1615 en 1616) met wereldlijke m u z i e k , de Een en twintichpsalmen Davids ofwel Vingt-etun Pseaumes de David voor zangstem en luit (1615) en de Regia pietas, luitbewerkingen van alle 150 psalmen (1620). D e drie eerstgenoemde werken v o r m e n een trilogie. B i j z o n d e r is dat Vallet de tabulatuur, dat w i l zeggen het toentertijd gebruikelijke greepschrift voor de luit, heeft laten graveren (afb. 2). H e t betreft hier de eerste Nederlandse muziekgravure. H e t graveren v a n koperplaten was een kostbare zaak: het boek was volgens Vallets eigen zeggen met 'groote arbeyt m o y t e n ende Excessive C o s t e n ' tot stand gekomen. A l s reden o m v a n kopergravures gebruik te m a k e n geeft hij op dat daardoor drukfouten worden v o o r k o m e n .

32

Het

voorwerk en de registers, w a a r i n geen tabulaturen voorkomen, verschijnen i n de veel goedkopere boekdruk. D i t gegeven speelt een r o l i n Vallets uitgavepolitiek. H e t stelt h e m i n staat de boeken i n verschillende talen uit te brengen: behalve i n het F r a n s ook i n het Nederlands. D e taalverschillen blijven beperkt tot de gedeelten i n boekdruk - de uitgaven i n verschillende talen kostten dus w e i n i g extra. A l l e e n het instructiegedeelte i n het eerste deel v a n het Secretum musarum, drie pagina's w a a r i n tabulatuurfragmenten v o o r k w a m e n , is afzonderlijk i n het Frans en i n het N e d e r l a n d s gegraveerd. Bij de kostbare titelgravure v a n dit deel - ontworpen door D a v i d V i n c k b o o n s en gestoken door J o a n B e r w i n c k e l - is ook met deze opzet r e k e n i n g gehouden: de titel en verdere mededelingen zijn er gesteld i n het L a t i j n (afb. 1). Secretum musarum is het equivalent v a n wat ongetwijfeld de oorspronkelijke titel was: Le Secret des Muses. In het Nederlands wordt deze Het gheheymenisse der Zang-Godinnen, ongetwijfeld een vondst van de vertaler, R e i n i e r Telle. D e psalmzettingen uit 1615 zijn ook i n twee talen uitgegeven: Vingt et un Pseaumes de David en Een en twintich Psalmen Davids. H i e r is de titelpagina i n boekdruk, evenals bij het tweede deel van het Secretum. D e m o n u m e n t a l e Regia pietas uit 1620 heeft dezelfde opzet: gegraveerde tabulatuurpagina's, voorwerk i n boekdruk, kostbare titelgravure. O f Vallet hier ook uitgaven i n verschillende talen van heeft gemaakt, is niet te zeggen: er zijn alleen enkele exemplaren overgebleven met een Frans voorwerk (Pieté Royalle). I n de uitgaven van Vallets m u z i e k uit de j a r e n veer-

31 Document X I V . 32 Document V .

278


A f b . 4.

VAL-LET'

H e t w a p e n v a n J . J . W a p h e l i e r , g e g r a v e e r d d o o r M . le B l o n . U i t Regia pietas (1620).

tig wordt het meertalige p r i n c i p e n o g steeds toegepast, ook al betreft het hier gewone m u zieknotatie i n boekdruk. Z o is de uitgave uit 1642 voor v i o o l en bas niet alleen uitgebracht als Douce Lyre d'Apollo en Apolloos soete Lier, m a a r ook i n het D u i t s als Apollinis süsse Leyr, en die uit ca. 1644 voor vijf tot zes instrumenten als Le Mont Parnasse en Parnassi Freudenberg. Ongetwijfeld is er een verband met de D u i t s e m a r k t , waarop Vallets uitgaven het meeste succes lijken te hebben gehad. 33

Toch liep de uitgave v a n het Secretum aanvankelijk niet. Vallet h a d de drie boeken i n eigen beheer uitgegeven: m e n k o n ze bij de auteur kopen, i n zijn woonhuis i n de Nes. I n 1618 heeft hij althans de oplage doorverkocht aan de boekverkoper J a n Janssz. op het 'Water' ( D a m r a k ) , die het eerste, veruit belangrijkste deel v a n een nieuwe titel voorzag: Paradisus musicus. H i j gebruikte daartoe de plaat van de oude titelgravure, w a a r i n alleen de titel en de n a a m van de uitgever werden veranderd. D e verkoopkanalen van Janssz. waren natuurlijk aanmerkelijk beter d a n die v a n Vallet zelf: b i j n a alle bewaard gebleven exemplaren zijn v i a Janssz. verkocht.

33 H i e r v a n is alleen de baspartij van Apollinis süsse Leyer bewaard gebleven. D e overige titels kennen we uit advertenties en catalogi. Zie Grijp, ' D e ensemblemuziek'. 279


VAL-LET'

D a t Vallet de oplage van zijn eerste drie titels doorverkocht aan Janssz. z a l als reden hebb e n gehad dat hij zijn vierde boek w i l d e uitgeven: de Regia pietas, een m o n u m e n t a a l werk met luitbewerkingen van de 150 psalmen ter dikte v a n het eerste deel v a n het Secretum. H e t graveren h i e r v a n z a l h e m een k l e i n fortuin hebben gekost, w a a r v a n hij wellicht een gedeelte financierde uit de verkoop aan Janssz. Tekenend is dat hij het nieuwe boek weer i n eigen beheer uitgaf. E e n andere b r o n waaruit hij putte is zeer bijzonder: hij liet zich sponsoren door een aantal vermogende heren uit zijn al eerder genoemde netwerk. A l s tegenprestatie n a m hij h u n wapens op i n het boek. D e z e werden door n i e m a n d m i n d e r gegraveerd d a n door zijn v r i e n d M i c h e l le B l o n , de grote specialist i n dit genre. D e wapens gingen vergezeld v a n gedichtjes, w a a r i n de sponsor z i c h bekend maakte plus het aantal koperen platen dat hij bijdroeg. M a t t h i j s van Beek droeg zo tien platen b i j , M i c h i e l v a n E i j c k zes, J a c o m o P a u w twaalf, G u i l l a u m e Bartolot j r zes, L u b b e r t van A x e l acht en J e r o n i m u s J o r i s z . Waephelier achttien (afb. 4). D e z e actie leverde Vallet dus zestig platen op, r u i m een derde van de 169 tabulatuurplaten, plus de zes wapengravures en de titelgravure. D e z e laatste, waarop we Vallet de luit zien bespelen te z a m e n met k o n i n g D a v i d en enkele t e m p e l m u z i k a n t e n , werd overigens niet door L e B l o n vervaardigd, m a a r - evenals de titelgravure van het Secretum door D a v i d V i n c k b o o n s , i n samenwerking met de graveur P. Serwouters (afb. 5). W e k u n n e n n o g twee b r o n n e n van inkomsten traceren die Vallet heeft benut voor zijn uitgaven. Ten eerste de opdrachten van zijn luitboeken: een opdracht w e r d beloond met een h o n o r a r i u m . D a a r b i j maakte Vallet h a n d i g gebruik van de verschillende versies w a a r i n zijn boeken verschenen. Z o is de Nederlandse uitgave v a n het eerste deel v a n het Secretum opgedragen aan P r i n s M a u r i t s . E e n logische keuze, want de stadhouder was zelf het luitspel machtig. H i j h a d lessen genoten v a n J o a c h i m van den H o v e , die zijn luitboek Delitiae musicae (1612) ook al aan M a u r i t s h a d opgedragen. D e Franse uitgave is behalve aan M a u r i t s ook opgedragen aan de Staten-Generaal: de Staten w o r d e n als eerste i n grote letters genoemd, P r i n s M a u r i t s volgt i n een aanmerkelijk kleiner corps. Tenslotte is er ook een exemplaar bew a a r d v a n de Franse uitgave van deel I dat is opgedragen aan een geheel andere instantie: de burgemeesters, schepenen en thesoriers v a n A m s t e r d a m . D e z e opdracht wordt bevestigd door een verzoek van Vallet aan het stadsbestuur, dat bewaard is g e b l e v e n .

34

Het minder

prestigieuze tweede deel v a n het Secretum wordt zowel i n de Franse als de Nederlandse versie opgedragen aan de A m s t e r d a m s e heren Pieter Pauw, A l b e r t vander B u r c h t , A n t o n i C o i g n e t en de al bij de Regia pietas genoemde M a t t h i j s v a n Beeck en L u b b e r t v a n A x e l . D e Regia zelf tenslotte is opgedragen aan n i e m a n d m i n d e r d a n de Engelse k o n i n g , J a c o b u s i , de belangrijkste protestantse vorst i n die tijd. A l s laatste b r o n van inkomsten is te n o e m e n Vallets startkapitaal. We hebben al gezien dat hij zijn vader machtigde zijn f i n a n c i ë l e belangen te behartigen, waaronder begrepen de verkoop van bezittingen en renten. D e m a c h t i g i n g dateert v a n 1613 en het ligt voor de h a n d te veronderstellen dat Vallet hier zijn bezittingen te gelde maakt o m de uitgave van zijn luitboeken te bekostigen.

Besluit W a n n e e r we de levensloop van Nicolaes Vallet bekijken, n e m e n we i n zijn eerste A m s t e r d a m s e j a r e n , met name i n de periode 1615-1620, een koortsachtige activiteit waar, zowel ar34 Document V .

280


Afb. 5.

VAL-LET'

Titelgravure van Regia pietas (1620).

tistiek, sociaal als economisch. I n deze tijd produceert en financiert hij vier prachtige tabulatuurboeken. H i j maakt daarbij gebruik v a n zijn netwerk: jonge A m s t e r d a m s e kooplieden die tot zijn cliëntèle behoorden en die hij wellicht ook v i a schermmeester T h i b a u l t kende, alsmede artistieke stadgenoten v a n zuidelijke afkomst, i n het bijzonder M i c h e l le B l o n . H e t aanzien dat hij met zijn uitgave v a n het Secretum zal hebben verworven, k w a m goed te pas bij de realisatie v a n de m o n u m e n t a l e Regia pietas. Toch hebben de prestigieuze uitgaven niet de weg voor een glanzende c a r r i è r e geplaveid. A l l e tekenen die wijzen op deelname aan het circuit dateren v a n 1620 of eerder: de o m g a n g met L e B l o n en T h i b a u l t , de compositie voor V a n V a l c k e n b u r g h . N a die tijd vernemen we alleen n o g hoe Vallet de kost verdiende met zijn ensemble - bestaande uit buitenlanders, met name Engelsen - op bruiloften en partijen, en met zijn dansschool. H e t gemis aan een vast patronaat werd enigszins ondervangen door een systeem v a n onderlinge verzekeringen: de m u s i c i steunden elkaar financieel i n geval v a n ziekte en bij tegenvallende inkomsten. Daartegenover stond d a n de eis van exclusiviteit. Ongetwijfeld heeft Vallet naast deze activiteiten ook p r i v é l e s s e n gegeven - de Instructie uit het Secretum wijst i n die r i c h t i n g - m a a r daarover ontbreken feitelijke gegevens. H o e V a l lets f i n a n c i ë l e nood uit 1633 moet worden v e r k l a a r d is niet geheel duidelijk. Wellicht was zijn kapitaal geheel opgegaan aan de uitgave van de luitboeken en vielen de opbrengsten 281


VAL-LET'

daarvan tegen. Ook lijkt de musicus een gat in zijn hand te hebben gehad. Uit zijn boedel spreekt een liefde voor luxueuze zaken en op de rijfelarijen zette hij niet karig in. In ieder geval heeft de ambitieuze immigrant aan den lijve ondervonden wat het betekende als musicus te functioneren in een maatschappij zonder substantieel muzikaal mecenaat.

282

Museumnieuws

Helden van Het Vaderland. De Nederlandse geschiedenis in 253 19e-eeuwse schilderijen verbeeld Elk museum heeft zijn Doornroosje - het A m sterdams Historisch Museum is in het bezit van de historische galerij De Vos. Deze collectie van 253 schilderijen uit de jaren 1850-1863 is na een halve eeuw depot weer in het Amsterdams Historisch Museum te zien. De galerij bestaat uit tien series olieverfschetsen van ongeveer 40 bij 55 centimeter, waarop de vaderlandse geschiedenis van 40 na Christus tot en met 1861 wordt uitgebeeld. Het verhaal begint met keizer Caligula die tegen de Noordzee ten strijde trekt en door een nuchtere, geenszins geïntimideerde Kaninefaat wordt bespot. O p het laatste schilderij wijzen schaatsenrijders koning Willem III de weg naar Zaltbommel, wanneer hij tijdens zijn meedogende inspectie van de door wateroverlast en ijsgang getroffen Bommelerwaard in de vallende schemer dreigt te verdwalen. Daar tussenin trekken bekende en onbekende vaderlanders in een bonte rij aan ons oog voorbij. Graaf Willem I voor Damiate, rooms-koning Willem II die bij Hoogwoud door het ijs zakt, de zuigeling die in de nacht van de Sint-Elizabethsvloed door een kat gered wordt, Jan van Schaffelaar, pater Brugman, de hertog van Alva, Willem van Oranje, Tromp, M i chiel de Ruyter, koning-stadhouder Willem III die sterft nadat zijn paard over een molshoop is gestruikeld, Willem Vleertman die voor Marlborough het terrein bij Hochstadt verkent, Kaat Mossel, Chassé en Van Speyck, zij allen zijn in de galerij present. In totaal 29, meestal jonge schilders hebben tussen 1850 en 1863 in opdracht van de mecenas Jacob de Vos Jzn. (1803-1878) aan deze historische beeldstrip gewerkt.

welgestelde notabelen die in een tijd van overheidsonthouding met hun geld en met hun collecties de fundamenten voor de bloei van Amsterdam als museaal centrum hebben gelegd. Jacob de Vos bezat zelf een belangrijke 17e-eeuwse tekeningencollectie, waarvan de belangrijkste stukken na zijn dood door de bij die gelegenheid opgerichte vereniging Rembrandt voor het Rijksprentenkabinet zijn aangekocht. H i j had ook een grote verzameling moderne kunst, waarin zich nogal conventionele maar wel zeer kostbare doeken van Franse, Belgische en Nederlandse meesters bevonden. De historische olieverfschetsen vormden binnen zijn collectie een aparte eenheid. Zij hingen in tien vakken van ongeveer twee bij vier meter gerangschikt, in een speciaal - nadien afgebroken - museum in de tuin van zijn huis aan de Herengracht 130. De weduwe De Vos-Wurfbain liet de galerij na haar dood in 1883 ook niet met de andere kunstwerken veilen, maar schonk deze aan Arti et Amicitiae ten behoeve van het weduwenen wezenfonds. Deze kunstenaarsvereniging had zelf ook een historische galerij, die af en toe voor het grote publiek werd opengesteld en dan heel wat bezoekers en inkomsten opleverde. Het spektakel van de historische galerij raakte in de jaren negentig echter uit de mode en Arti verpatste zijn historische bezit. Verontwaardigde vrienden van Jacob de Vos kochten de galerij op en schonken haar in 1897 aan de gemeente Amsterdam, die de olieverfschetsen in het nog lege, pas geopende Stedelijk Museum ophing. In 1935 zat men ook daar met de inmiddels als curiosa beschouwde taferelen in z'n maag. Ze werden nog eventjes in Museum Fodor getoond en verdwenen toen naar de kelder. Mecenas

De collectie De Vos Jacob de Vos was een welgestelde Amsterdamse assuradeur die in het spoor van zijn kunstlievende vader Jacob de Vos Wzn. belangrijke functies in het kunstleven van de hoofdstad vervulde. H i j was bestuurslid van het Rijksmuseum, hij behoorde tot de oprichters van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap en hij heeft een rol als fund-raiser gespeeld toen de collectie Van der Hoop aan Amsterdam werd vermaakt en de stad de successierechten niet wilde betalen. De Vos behoorde met vrienden als C. J. Fodor, A . Willet, D. Franken Dzn. en C.P. van Eeghen tot een groep

U i t het gastenboek van De Vos blijkt dat zijn Versailles aan de Herengracht slechts door vrienden, hoge gasten als de koning en enkele buitenlandse reizigers bezocht werd. De toelichting bestond uit een door De Vos zelf opgestelde en in het Frans vertaalde, gedrukte historische verhandeling over de geschiedenis van ons vaderland. De historische galerij was dus niet opgezet om het Nederlandse volk massaal te stichten. Zij draagt het kenmerk van een persoonlijke hobby, die werd gepresenteerd - zo is uit tijdsgeschriften bekend als een initiatief om jonge kunstenaars in de historieschilderkunst te stimuleren en door mid283

Museumnieuws

J . H . E g e n b e r g e r (1822-1897), D e m o o r d o p A l e i d v a n Poelgeest i n 1392. D o e k , olieverf; 55,5 x 70 c m . D i t u i t 1851 o f 1852 d a t e r e n d e s c h i l d e r i j is o p e e n w a t g r o t e r f o r m a a t u i t g e v o e r d d a n de meeste a n d e r e taferelen. D e V o s l i e t d a t b i j h i s t o r i s c h e g e b e u r t e n i s s e n d o e n d i e er v o l g e n s h e m u i t s p r o n g e n . H e t d r a m a a d e m t de r o m a n t i s c h e sfeer v a n A r y Scheffer, de N e d e r l a n d s e s c h i l d e r d i e i n P a r i j s tot de g r o t e n v a n zijn tijd gerekend werd.

d e l v a n h u n schetsen p o t e n t i ë l e o p d r a c h t g e v e r s te

F r a n k r i j k p r e z e n , w a a r L o u i s P h i l i p p e v o o r het

interesseren.

nationale m u s e u m

te V e r s a i l l e s het

glorieuze

D e h i s t o r i e s c h i l d e r k u n s t - J a n j a a p H e y heeft

l a n d s v e r l e d e n o p een g r o o t a a n t a l s c h i l d e r i j e n sy-

d i t i n de v o r i g e j a a r g a n g v a n Holland f r a a i u i t e e n -

s t e m a t i s c h h a d l a t e n v a s t l e g g e n . O o k J a c o b de

gezet - g o l d o m s t r e e k s 1850 i n ons l a n d als de

V o s S e n i o r h a a l d e h i e r o v e r als b e s t u u r s l i d v a n de

hoogste

v i e r d e klasse v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t e n de

v o r m van

artistieke

w e r k t e n de k u n s t a c a d e m i e s

expressie.

Daar

en vooral die van

Koninklijke A k a d e m i e van Beeldende K u n s t e n

A m s t e r d a m u i t e i n d e l i j k n a a r toe. H e t p r o b l e e m

h e r h a a l d e l i j k i n het o p e n b a a r z i j n g r a m . J a c o b

was echter dat de m a r k t s i t u a t i e n a u w e l i j k s b i j d i t

J u n i o r m o e t z i c h d i t i n de o r e n g e k n o o p t h e b b e n ,

v e r h e v e n i d e a a l a a n s l o o t . D e N e d e r l a n d s e over-

t o e n h i j n a de d o o d v a n J a c o b S e n i o r , i n 1844, a a n

h e i d g a f g e e n o p d r a c h t e n o m ons v e r l e d e n g r o o t s

diens artistiek-maatschappelijke

e n m e e s l e p e n d i n o p e n b a r e g e b o u w e n te v e r b e e l -

o p e i g e n w i j z e e e n v e r v o l g gaf.

d e n en p a r t i c u l i e r e n prefereerden

betrokkenheid

landschapjes

D e eerste b e l a n g r i j k e f u n c t i e v a n J a c o b J u n i o r

e n genrestukjes, d i e o v e r i g e n s tot 1850 q u a a a n -

was het l i d m a a t s c h a p v a n de j u r y d i e i n 1847 de

k l e d i n g n i e t z e l d e n t e r u g g r e p e n o p de 17e e n 18e

G r o t e P r i j s v o o r de t r a d i t i o n e l e , elke a c h t j a a r

eeuw.

academie-

v o o r jonge schilders uitgeschreven wedstrijd i n

b e s t u u r d e r s z i c h over de o n g u n s t i g e a r t i s t i e k e s i -

het h i s t o r i e s c h i l d e r e n moest t o e k e n n e n . D e b e -

t u a t i e i n ons l a n d b e k l a a g d e n ,

k r o n i n g bestond uit een o v e r h e i d s s t i p e n d i u m v a n

284

Deze

situatie

maakte

dat

en l a n d e n

als

Museumnieuws

v i e r m a a l j a a r l i j k s 1200 g u l d e n . D e j u r y slaagde er

s c h a p p e n . H e t j o n g e talent was d u i d e l i j k n o g o n -

n i e t i n o m de j o n g e k u n s t e n a a r a a n te w i j z e n d i e

d e r de i n d r u k v a n G é r i c a u l t , D e l a c r o i x e n A r y

de beste u i t w e r k i n g gegeven h a d a a n het o n d e r -

Scheffer. R o c h u s s e n v o e g d e d a a r e e n n i e u w e d i -

w e r p : Een fragment uit de Zondvloed met minimaal drie

m e n s i e a a n toe. Z i j n schetsen w a r e n i l l u s t r a t i e -

en ten hoogste vijf personen. H e t b e s t u u r v a n de A m -

ver, n a t u u r l i j k e r , g e w o n e r e n

s t e r d a m s e k u n s t a c a d e m i e was h i e r o v e r o n t s t e m d .

d a n w a t E g e n b e r g e r , W i j n v e l d e n de

U i t het feit dat D e V o s k o r t d a a r o p als b e s t u u r s l i d

h a d d e n g e m a a k t . R o c h u s s e n zette d a a r m e e e e n

v a n deze academie w e r d gevraagd, k u n n e n wij

n i e u w e wijs, d i e i n de z e v e n laatste series steeds

o p m a k e n dat h i j l i e v e r ó ó k tot een b e s l i s s i n g was

onderhoudender anderen

s t e r k e r g i n g d o o r k l i n k e n . D e galerij d i e i n 1850

g e k o m e n . O p v a l l e n d is d a a r b i j dat de eerste o p -

r o m a n t i s c h b e g o n , e i n d i g d e i n 1863 d a n o o k r e a -

d r a c h t e n v o o r de h i s t o r i s c h e galerij i n 1850 n a a r

listisch. D e collectie illustreert daarmee heel fraai

z e v e n v a n de a c h t d e e l n e m e r s a a n de G r o t e P r i j s

de o v e r g a n g v a n r o m a n t i e k n a a r r e a l i s m e i n de

gingen: B a r e n d W i j n v e l d t j r . , Jacobus van Dijck,

N e d e r l a n d s e s c h i l d e r k u n s t v a n d i e t i j d . D e 253

de als e n i g e b e r o e m d g e w o r d e n J o z e f I s r a ë l s , J . H .

s c h i l d e r i j e n z i j n een u n i e k a r t i s t i e k t i j d s d o c u -

E g e n b e r g e r , A . F. Z ü r c h e r , J a c o b u s v a n K o n i n g s -

m e n t , w a a r a a n v o o r k u n s t h i s t o r i c i n o g veel p l e -

v e l d e n P a u l T e t a r v a n E l v e n . A l l e e n de achtste

z i e r te b e l e v e n is.

d e e l n e m e r , een zekere C . M u l l e r , v i e l af. H e t b e g i n v a n de h i s t o r i s c h e galerij v i e l d u s sa-

D e galerij is o o k i n h i s t o r i s c h o p z i c h t interessant. D e o p d r a c h t e n z i j n n a m e l i j k o p g r o n d v a n

m e n m e t een m i s l u k t e officiële p o g i n g o m de

een weloverwogen historisch p r o g r a m m a

h i s t o r i e k u n s t te s t i m u l e r e n . H e t l i j k t ons a a n n e -

ven. J a c o b van L e n n e p , medebestuurder van D e

gege-

m e l i j k dat d i t v o o r J a c o b de V o s de d i r e c t e a a n l e i -

V o s a a n de A m s t e r d a m s e a c a d e m i e e n a n d e r e i n -

d i n g is geweest o m z i c h als m e c e n a s o p te stellen.

s t e l l i n g e n , s c h i j n t d a a r b i j g e h o l p e n te

H i j b e p e r k t e z i c h d a a r b i j n i e t a l l e e n tot de z o ë v e n

m a a r h i j m a g beslist n i e t als de auctor intellectualis

hebben,

g e n o e m d e j o n g e t a l e n t e n , m a a r h a a l d e i n latere

g e z i e n w o r d e n . H e t p r o g r a m m a was v a n J a c o b

j a r e n ook andere veelbelovende schilders i n zijn

de V o s zelf. H i j z e l f s c h r e e f v o o r elk s c h i l d e r i j een

stal, zoals C h r i s t o f f e l B i s s c h o p , A u g u s t A l l e b é ,

h i s t o r i s c h e tekst e n h i j z e l f s p r a k d a a r i n u i t w a t

L o u r e n s A l m a T a d e m a e n de v r o e g g e s t o r v e n D .

h e m bewoog. D a t waren

F. J a m i n , o m de b e k e n d s t e te n o e m e n . V o l g e n s

als v a n A l b e r t B e i l i n g , de H o l l a n d s e R e g u l u s d i e

J . A . A l b e r d i n g k T h i j m b e t a a l d e J a c o b de V o s

levend begraven z o u worden, m a a r op erewoord

h e n v i j f t i g g u l d e n p e r olieverfschets, w a t m i n o f

u i t s t e l k r e e g o m a f s c h e i d v a n z i j n g e z i n te n e m e n .

heldengeschiedenissen

m e e r n e e r k o m t o p het m a a n d i n k o m e n v a n een

E e n m a n d i e z i j n w o o r d h i e l d e n d e s o n d a n k s le-

a m b a c h t s m a n i n d i e t i j d . T h i j m v o n d 't w a t z u i -

vend begraven werd. D e spelingen van Fortuna,

n i g , m a a r o n f a t s o e n l i j k was d e z e b e l o n i n g beslist

v e r r a a d , w a k k e r e d a d e n , z e l f o p o f f e r i n g , d i t alles s p r a k J a c o b de V o s i n h o g e m a t e a a n . H i j b e t o o n -

niet. D e V o s n o d i g d e t e n slotte o o k e n k e l e gevestigde

de z i c h d a a r i n e e n k i n d v a n z i j n t i j d e n een i j v e r i -

r e p u t a t i e s u i t , z o a l s de b e r o e m d e N i c o l a a s P i e n e -

ge l e z e r v a n de h i s t o r i s c h e r o m a n s e n de p o p u l a i -

m a n , de v o o r a a n s t a a n d e

re g e s c h i e d s c h r i j v i n g d i e o m s t r e e k s

Leidse schilder J . L .

1850 h u n

C o r n e t e n de wegens z i j n t a l l o z e v e r r u k k e l i j k e i l -

h o o g t e p u n t b e l e e f d e n . J a c o b de V o s g i n g echter

l u s t r a t i e s geliefde C h a r l e s R o c h u s s e n . R o c h u s -

verder. D o o r z i j n g e s c h i e d v e r h a a l l o o p t o o k e e n

sen heeft i n t o t a a l 22 s c h i l d e r i j e n a a n de galerij

m i n d e r exemplarisch-anekdotische lijn, waaruit

bijgedragen.

v o o r a l v o r s t e n l i e f d e , o n t z a g v o o r legale a u t o r i t e i t

D i t was u i t v r i e n d s c h a p v o o r D e

V o s , d i e hij i n a l l e r l e i b e s t u r e n e n c o m m i s s i e s te-

e n b e w o n d e r i n g v o o r de m i l i t a i r e prestaties u i t

genkwam.

het v e r l e d e n spreekt. D e V o s vatte z i j n v i s i e v o o r e e n b e l a n g r i j k d e e l

Een kunsthistorisch

en historisch document

s a m e n i n het v o l g e n d e c o m m e n t a a r bij het s c h i l d e r i j m e t de i n h u l d i g i n g v a n k o n i n g W i l l e m I I I :

R o c h u s s e n d e e d z i j n i n t r e d e n a d a t de eerste d r i e

' D e K o n i n g b e z w o e r de C o n s t i t u t i e , e n de Staats-

series - tot e n m e t de d o o d v a n K a r e i de S t o u t e -

m a g t e n l e g d e n de eed v a n t r o u w a f a a n d e n derden

w a r e n v o l t o o i d . O n d e r d e z e 51 i n 1853 gereedge-

Willem den derde - als z i j n G r a f e l i j k e e n z i j n S t a d -

k o m e n s c h i l d e r i j e n b e v i n d e n z i c h veel v a n u i t een

h o u d e r l i j k e n a a m g e n o o t : 's l a n d s h o o p , l i e f d e e n

d o n k e r e a c h t e r g r o n d opgezette taferelen m e t e e n

h e i l ! ' U i t d e z e z i n k o m t - b e h a l v e een H o l l a n d o -

i n het o o g v a l l e n d e l i j n v o e r i n g , c o n t r a s t e r e n d e

c e n t r i s c h e g e s c h i e d v i s i e - n a a r v o r e n dat de s y n -

l i c h t a c c e n t e n e n p a t h e t i s c h g e s t i c u l e r e n d e gezel-

these v a n de Staatse e n r o y a l i s t i s c h e k r a c h t e n i n

285

M u seumnieu ws

J . H . Egenberger (1822-1897), Daendels neemt in 1798 het Uitvoerend Bewind gevangen. Doek, olieverf; 54x38 cm. Jacob de Vos had niets op met de Nationale Vergadering, waarin federalisten, unitarissen en moderaten elkaar in de haren zaten en anti-orangistische revolutionairen de boventoon voerden. Voor generaal Daendels die met Franse hulp het parlement naar huis stuurde en een deel van het Uitvoerend Bewind gevangen zette, toonde De Vos daarentegen wel een zekere mate van sympathie. Als men dit uit omstreeks 1860 daterende schilderij met de bijna tien jaar daarvoor geschilderde moord op Aleid van Poelgeest vergelijkt, dan valt een anecdotisch-realistische stijlontwikkeling op.

onze geschiedenis voor Jacob de Vos het summum was. Een Frederik Hendrik die zich Vondels Palamedes door de schoonzoon van Van O l denbarnevelt liet voorlezen en de verzoening van de staatse Michiel de Ruyter met de orangist Cornelis Tromp, dat waren gebeurtenissen die hem aanspraken. Uiterlijke heldenmoed en innerlijke verzoening, daarin lagen voor Jacob de Vos de hoogste waarden van Neêrlands historie vervat. Dedalo Carasso, Koen van der Spek

286

De expositie is van 15 oktober 1991 tot en met 5 januari 1992 dagelijks van 11.00 tot 17.00 uur te zien in het Amsterdams Historisch Museum, Kalverstraat 92. De 253 schilderijen zijn met het commentaar van Jacob de Vos Jzn. afgebeeld in een uitgave die in het museum en de boekhandel verkrijgbaar is. Bij het schrijven van dit artikel waren nog geen nadere bijzonderheden over het boek bekend. Deze kunnen bij het museum (tel. 0205231822) verkregen worden.

Boekennieuws

a a n het o u d - a r c h i e f v a n de g e m e e n t e W e e s p , de

Boeken in het kort

afbeeldingen Weesper

Holland,

a a n de c o l l e c t i e p r e n t e n v a n

het

gemeentemuseum.

algemeen Tussen Vecht en Eem, T i j d s c h r i f t v a n de v e r e n i g i n g

J W . N i e m e i j e r , Hollandse aquarellen uit de 18e eeuw in het Rijksprentenkabinet,

Rijksmuseum,

Amsterdam,

v a n V r i e n d e n v a n het G o o i e n de S t i c h t i n g T u s sen V e c h t e n E e m , 9e j a a r g a n g (1991), nr. 2, gew e i d a a n W e e s p , 142 b l z .

Z w o l l e , W a a n d e r s , 1990, 176 b l z . C a t a l o g u s v a n de g e l i j k n a m i g e t e n t o o n s t e l l i n g ,

D i t n u m m e r bevat een t w i n t i g t a l a r t i k e l e n over

met

de g e s c h i e d e n i s v a n W e e s p , o n d e r a n d e r e over de

73 k l e u r e n r e p r o d u k t i e s

en

beschrijvingen

v a n de t e n t o o n g e s t e l d e w e r k e n . A l l e w e r k e n m a -

verdwenen Joodse

k e n d e e l u i t v a n het R i j k s p r e n t e n k a b i n e t ; vele to-

v a n de v a k o r g a n i s a t i e i n de b o u w v a k , en r u i m t e -

nen H o l l a n d s e topografische

lijke o n t w i k k e l i n g 1850-1940.

situaties e n i n t e -

gemeenschap,

het

ontstaan

rieurs. L o u c a s v a n d e n B e r g , Rijp voor paviljoen ui. A . T h . v a n D e u r s e n , Bronnen en hun gebruik. Het ver-

Krank-

zinnig in Amsterdam vanaf 1565, A m s t e r d a m , 1990,

pachtingsregister van de visgronden bij de sluis van West-

72 b l z .

graftdijk,

R i j k g e ï l l u s t r e e r d e c a t a l o g u s v a n een t e n t o o n s t e l -

i n : De verleiding van de overvloed. Reflecties

op de eigenheid van de cultuurgeschiedenis,

Amster-

l i n g i n het U n i v e r s i t e i t s m u s e u m D e A g n i e t e n -

d a m , E d i t i o n s R o d o p i B . V . , 1990, b l z . 5 5 - 6 4 .

k a p e l i n A m s t e r d a m , w a a r i n de g e s c h i e d e n i s v a n

I n dit a r t i k e l laat V a n D e u r s e n , h o o g l e r a a r N i e u -

de k r a n k z i n n i g e n z o r g i n A m s t e r d a m w o r d t be-

we G e s c h i e d e n i s a a n de V r i j e U n i v e r s i t e i t , z i e n

schreven.

hoe i e d e r e w i l l e k e u r i g e b r o n gegevens k a n bevatten d i e m e n o p het eerste g e z i c h t n i e t z o u v e r -

A.M.

w a c h t e n . A a n de h a n d v a n s u m m i e r e n o t i t i e s i n

S c h u t , Gezichten in Zuid-Kennemerland,

een v e r p a c h t i n g s r e g i s t e r v a n v i s g r o n d e n v a l t b i j -

d e n R i j n , 1991, 180 b l z .

H u l k e n b e r g , met

tekeningen

van Chr.

A l p h e n aan

v o o r b e e l d te r e c o n s t r u e r e n h o e groot het alfabe-

D i t b o e k bevat e e n n e g e n t i g t a l t e k e n i n g e n v a n s i -

t i s m e i n een 17e-eeuwse d o r p s g e m e e n s c h a p

t u a t i e s i n e n o m H a a r l e m v a n de t e k e n a a r C h r i s

was

en hoe a l l e r l e i sociale e n e c o n o m i s c h e v e r h o u d i n -

S c h u t . B i j i e d e r e t e k e n i n g vertelt

gen er l a g e n .

over e e n a a n t a l h i s t o r i s c h e o p m e r k e l i j k h e d e n .

A . J . S c h u u r m a n , Historische demografie: en gezinsgeschiedenis.

bevolkings-

( D e e l 5 i n de serie C a h i e r s

Hulkenberg

J a n v a n Baar, Paul K o e d i j k en Sjoerd L e i k e r (red.),

Verzet in West-Friesland.

De illegaliteit

in

v o o r L o k a l e en R e g i o n a l e G e s c h i e d e n i s ) , Z u t -

westelijk West-Friesland

p h e n , W a l b u r g Pers, 1991, 72 b l z .

jaren 1940-'45,

W i e o n d e r z o e k doet n a a r de g e s c h i e d e n i s v a n e e n

M e e r d e r e a u t e u r s b e h a n d e l e n v e r s c h i l l e n d e as-

plaats o f streek z a l z i c h o n d e r a n d e r e a f v r a g e n :

p e c t e n v a n het verzet. A a n de o r d e k o m e n o n d e r

hoeveel m e n s e n w o o n d e n er, hoe is dat a a n t a l ver-

a n d e r e w e l k e v e r z e t s o r g a n i s a t i e s er w a r e n , h u l p

a n d e r d en hoe was de b e v o l k i n g o p g e b o u w d . I n

a a n o n d e r d u i k e r s , k e r k e l i j k , a r t s e n - en s c h o o l -

d i t deel v a n de serie C a h i e r s , d i e is o p g e z e t o m

v e r z e t , v e r z e t s b l a d e n , p i l o t e n h u l p , de r a z z i a i n

h i s t o r i s c h o n d e r z o e k d o o r a m a t e u r s te s t i m u l e -

W a r m e n h u i z e n i n 1944, de s p o o r w e g s t a k i n g i n

ren, wordt uiteengezet hoe m e n dergelijke v r a g e n

A l k m a a r e n v e r s c h i l l e n d e a f z o n d e r l i j k e verzets-

kan

lieden.

beantwoorden.

en in de Wienngermeer in de

S c h o o r l , P i r o l a , 1991, 192 b l z .

J o k e v a n d e r A a r , S i e b e R o l l e , Santpoort, twee dor-

Noord-Holland

pen in de schaduw van Brederode. A.J.

Zondergeld-Hamer,

De

Geschiedenis

van

nis en monumentale waarden,

Bebouwingsgeschiede-

H a a r l e m , Schuyt en

Weesp. Van prehistorie tot de moderne tijd, W e e s p ,

C o , 1991, 232 b l z .

H e u r e k a , 1990, 192 b l z .

I n de eerste 68 b l a d z i j d e n v a n d i t b o e k w o r d t de

P e r p e r i o d e w o r d e n de v e r s c h i l l e n d e a s p e c t e n v a n

geschiedenis v a n S a n t p o o r t ( N o o r d en Z u i d ) g l o -

de geschiedenis v a n W e e s p b e h a n d e l d v a n a f de

b a a l b e h a n d e l d v a n a f de 13e eeuw. D a a r n a v o l g e n

m i d d e l e e u w s e o n t g i n n i n g e n tot het m i d d e n v a n

g e d e t a i l l e e r d e b e s c h r i j v i n g e n , v o o r z i e n v a n fo-

de 19e eeuw. D e meeste gegevens z i j n o n t l e e n d

to's, v a n z a k e n e n t e r r e i n e n d i e v a n w e g e

hun

287

Boekennieuws

ouderdom, verschijningsvorm, zeldzaamheidswaarde, stilistische betekenis, gaafheid of situering opmerkelijk zijn.

haar wat pretentieus aandoende titel uitstekend in Groenhuis' karakterisering van de 'herdenkingsliteratuur'. Ook in dit werk staan niet zozeer Willem m en M a r y in het middelpunt, als wel N . M . Blankendaal, Honderd jaar Laurentius in hun tijdvak. Zo treft de lezer artikelen aan over Heemskerk, Heemskerk, Historische K r i n g religie, politieke kwesties, gelegenheidsgedichHeemskerk, (1991), 104 blz. ten, pamfletten, boeken en tuinen in het laatste Ter gelegenheid van het feit dat honderd jaar gekwart van de 17e eeuw. De meeste van de veertien leden de rooms-katholieke Larentiuskerk in in dit boek gebundelde bijdragen gaan dan ook Heemskerk gereed kwam, gaf de Historische slechts indirect over Willem en Mary. Soms is de K r i n g Heemskerk een rijk geïllustreerd boek uit, relatie met de stadhouder-koning er wel erg met waarin worden behandeld hoe de kerk tot stand de haren bijgesleept, zoals in het - overigens intekwam, de veranderingen in het kerkelijk leven ressante - artikel van L . van Poelgeest over 'The sindsdien en de restauratie van de kerk. Stadholder-King William m and the university of Leiden'. In feite handelt dit artikel over het wetenschappelijk klimaat en de academische intriZuid-Holland ges aan de Leidse universiteit in de tijd van W i l R.P. M . de Groen, 100 Jaar Nederlandse protestan- lem i n . Alleen in de bijdrage van J . van den Berg ('Religion and politics in the life of William and tenbond Hardinxveld-Giessendam, HardinxveldMary') staat de hoofdpersoon van de Glorious Giessendam, Historische Vereniging, 1990, 56 Revolution werkelijk centraal. blz., Historische Reeks, 23. Een logisch gevolg van een dergelijk uitgangsUitgave naar aanleiding van het eeuwfeest ter punt is een wat onevenwichtig samengestelde plaatse, met onder meer gegevens over de verbundel. Van enige samenhang tussen de verschilschillende behuizingen van de Bond en het kerkelende bijdragen is eigenlijk nauwelijks sprake, al lijk leven ter plaatse. Voorzien van overzichten doet een ondertitel als 'The myth and making of van de bestuursleden, organisten, predikanten William and M a r y ' dat wel vermoeden. Omdat etcetera. het in een bespreking als deze ondoenlijk is een dergelijke heterogene bundel recht te doen, wil ik volstaan met de opmerking dat voor lezers van Recensies Holland vooral de informatieve artikelen over de Engelse kerk in Den Haag (R. van WengenHet tijdvak van Willem III en Mary Shute), over Engelse spionnen in de Republiek P. Hoftijzer, C C . Barfoot, ed., Fabrics andfabrica- (P. Hoftijzer) en over de universiteit van Leiden tions. The myth and making of William and Mary. (L. van Poelgeest) de moeite waard zijn. D Q R Studies in literature 6. Rodopi, Amsterdam, Atlanta 1990; 314 blz. geïll.; I S B N 90 5183 182 X ; prijs ƒ49,50 (geb. ƒ 1 4 0 , - ) .

Paul Knevel

In een recensieartikel in de Bijdragen en mededelin- Staatsvorming op gewestelijk niveau gen betreffende de geschiedenis der Nederlanden (afl. 3, 1990) constateerde G . Groenhuis dat de herden- J . D . Tracy, Holland under Habsburg rule, 1506king van de Glorius Revolution in 1988 weliswaar 1566. The formation of a body politic. University of een stortvloed aan publikaties heeft voortgeCalifornia Press, Berkeley/Los Angeles, Oxford bracht, maar dat daarin niet zozeer de hoofdper1990; x + 330 blz.; $45.00. sonen zelf centraal staan, als wel de tijdsomstandigheden waarin Willem m en M a r y leefden. Zo Historisch onderzoek naar staatsvorming is 'in', komt men van alles te weten over de huizen en de getuige de vele congressen, projecten en thematuinen, de schilderijen en de boeken uit hun tijd, nummers die aan dit thema worden gewijd. N u maar bleef een nieuwe, samenvattende biografie is staatsvorming als onderwerp van historisch onvan de stadhouder-koning - zeker geen overbodiderzoek nooit helemaal 'uit' geweest - het betreft ge luxe - achterwege. dan ook één van de meest fundamentele ontwikDe hier te bespreken publikatie past ondanks kelingen in de Europese geschiedenis - , maar het 288

Boekennieuws

m a g t o c h o p v a l l e n d h e t e n dat het s t a a t s v o r m i n g s -

v e n . E c h t veel succes h a d d e n z i j d a a r n i e t i n ,

d e b a t de laatste j a r e n b e l a n g r i j k e n i e u w e i m p u l -

maar

sen heeft g e k r e g e n e n dat t a l v a n o u d e t h e m a ' s

d o o r deze p o g i n g e n w e l serieus te d i s c u s s i ë r e n

weer zijn opgepakt. E e n m o o i voorbeeld h i e r v a n

o v e r m i l i t a i r e strategie e n k r e g e n o o g v o o r de m i -

is Holland

litaire praktijk.

under Habsburg rule, het n i e u w s t e b o e k

de

gedeputeerden

ter

dagvaart

leerden

v a n de A m e r i k a a n s e h i s t o r i c u s J a m e s D . T r a c y .

V e e l g e l u k k i g e r w a r e n de S t a t e n i n h u n p o l i t i e k

D e p o l i t i e k e g e s c h i e d e n i s v a n de N e d e r l a n d e n i n

i n z a k e de O o s t z e e h a n d e l - de k u r k w a a r o p de ge-

de eerste helft v a n de 16e e e u w is v a a k v o o r g e s t e l d

hele H o l l a n d s e e c o n o m i e v a n de 16e e e u w dreef.

als een s t r i j d tussen ' m o d e r n e ' n a a r a b s o l u t i s t i -

D e H a b s b u r g s e a m b t e n a r e n beschouwden deze

sche h e e r s c h a p p i j s t r e v e n d e H a b s b u r g s e v o r s t e n

h a n d e l ten o n r e c h t e als e e n e x c l u s i e v e A m s t e r -

e n ' o u d e r w e t s e ' p a r t i c u l a r i s t i s c h e gewesten. H e t

d a m s e z a a k , e n z a g e n d a n o o k m e t v e r b a z i n g toe

a a r d i g e v a n T r a c y ' s s t u d i e is dat h i j d i t t r a d i t i o n e -

h o e de S t a t e n z i c h als een gesloten front o p s t e l d e n

le p e r s p e c t i e f o p z i j n k o p zet d o o r n i e t het c e n -

z o d r a de r e g e r i n g iets t e n n a d e l e v a n de O o s t z e e -

t r u m , de vorst e n z i j n b u r e a u c r a t i s c h e

bestuurs-

h a n d e l v a n z i n s was. Z o w i s t e n de S t a t e n v e r s c h i l -

a p p a r a a t , c e n t r a a l te s t e l l e n m a a r de p o l i t i e k e i n -

l e n d e m a l e n de i n v o e r i n g v a n e e n e x p o r t - h e f f i n g

tegratie i n é é n gewest. T r a c y w i l l a t e n z i e n hoe

o p g r a a n te s a b o t e r e n e n h a d d e n z i j u i t g e s p r o k e n

o n d e r het H a b s b u r g s e b e w i n d i n het a a n v a n k e -

o p v a t t i n g e n o v e r de n o o d z a a k a l d a n n i e t i n te

lijk sterk v e r d e e l d e H o l l a n d e e n

s p e l e n o p de p o l i t i e k e e n m i l i t a i r e o n t w i k k e l i n g e n

samenhangend

p o l i t i e k l i c h a a m o n t s t o n d , de ' b o d y p o l i t i c ' u i t de

i n de l a n d e n r o n d de S o n t . D a t de S t a t e n i n m i d -

o n d e r t i t e l . H i j b e s t u d e e r t d u s e i g e n l i j k staatsvor-

dels v o o r de c e n t r a l e r e g e r i n g te B r u s s e l w a r e n

m i n g op p r o v i n c i a a l niveau, o f beter misschien:

u i t g e g r o e i d tot e e n t e g e n s t a n d e r v a n

een p r o c e s v a n g e w e s t v o r m i n g , e n levert z o een

b l e e k o o k i n h u n s o m s felle reacties o p de strenge

formaat

o r i g i n e l e b i j d r a g e a a n het d e b a t o v e r de genese

centrale

v a n de R e p u b l i e k .

recht u i t v o e r i g aandacht a a n deze

g o d s d i e n s t p o l i t i e k . T r a c y besteedt

te-

D e z e ' b o d y politic' k w a m overigens niet voort

p o l i t i e k , a l heeft h i j n a de u i t s t e k e n d e studies v a n

u i t i n t e r n e w e t m a t i g h e d e n . N e t z o a l s de p o l i t i e k

o n d e r a n d e r e n A l i s t a i r D u k e w e i n i g n i e u w s te

v a n de H a b s b u r g e r s u i t e i n d e l i j k w e r d b e p a a l d

vertellen.

godsdienst-

d o o r g e o p o l i t i e k e o m s t a n d i g h e d e n , k r e e g het p o -

C r u c i a a l i n de o n t w i k k e l i n g v a n een ' b o d y p o -

litieke l i c h a a m v a n H o l l a n d vooral door krachten

l i t i c ' i n H o l l a n d was de f i n a n c i ë l e

v a n b u i t e n het gewest v o r m . G e r e g e l d w e r d e n de

v a n het gewest. K a r e i V h a d d o o r de vele o o r l o g e n

draagkracht

v e r s c h i l l e n d e p a r t i j e n i n H o l l a n d d o o r het c e n -

een c h r o n i s c h g e l d g e b r e k . D e t r a d i t i o n e l e b e d e n

trale b e l e i d v a n B r u s s e l tot n a u w e p o l i t i e k e sa-

v o l d e d e n n i e t langer, z o d a t h i j k o o r t s a c h t i g o p

m e n w e r k i n g g e d w o n g e n , w a a r d o o r z i c h o n d e r de

z o e k was n a a r n i e u w e i n k o m s t e n b r o n n e n . Steeds

bestuurlijke

provinciaal saamhorig-

v a k e r w e n t e l d e de c e n t r a l e r e g e r i n g h a a r s c h u l -

h e i d s b e s e f o n t w i k k e l d e e n r o n d de S t a t e n v a n

d e n a f o p de gewesten, d i e m i d d e l s r e n t e b r i e v e n

H o l l a n d een s a m e n h a n g e n d stelsel v a n p o l i t i e k e

l e n i n g e n u i t s c h r e v e n o m de vorst t e g e m o e t te k o -

o r g a n e n tot s t a n d k w a m . I n feite d o o r l i e p e n de

m e n . G e v o l g h i e r v a n was w e l dat de k a p i t a a l -

S t a t e n v a n H o l l a n d tijdens het H a b s b u r g s e be-

k r a c h t i g e gewesten z i c h a c t i e f m e t het f i n a n c i ë l e

w i n d e e n p o l i t i e k e l e e r s c h o o l . B i j z o n d e r g o e d is

b e l e i d v a n de vorst g i n g e n b e m o e i e n . V o o r a l o p

dit o p het t e r r e i n v a n de l a n d s v e r d e d i g i n g z i c h t -

d i t g e b i e d w a r e n de S t a t e n v a n H o l l a n d b i j z o n -

b a a r . O o r l o g was v a n o u d s h e r e e n z a a k v a n v o r -

d e r succesrijk. A a n het e i n d e v a n de d o o r T r a c y

elite

een

sten e n e d e l l i e d e n geweest, m a a r d o o r de G e l d e r -

b e s t u d e e r d e p e r i o d e was b e l a s t i n g h e f f i n g i n H o l -

se o o r l o g e n (1490-1528) r a a k t e n o o k de H o l l a n d s e

l a n d e e n e x c l u s i e v e gewestelijke z a a k g e w o r d e n ,

s t a d s b e s t u u r d e r s n a u w b i j het v o e r e n v a n o o r l o -

d i e z i c h v o l l e d i g a a n het g e z i c h t s v e l d v a n de vorst

gen b e t r o k k e n . D e S t a t e n v a n H o l l a n d s t e m d e n

o n t t r o k . B a n k i e r s o n d e r h a n d e l d e n zelfs g e r e g e l d

namelijk i n deze j a r e n i n met belangrijke f i n a n -

rechtstreeks m e t de S t a t e n o v e r n i e u w e k r e d i e t e n

ciële b i j d r a g e n , m a a r moesten telkens toezien

v o o r de c e n t r a l e r e g e r i n g .

hoe grote d e l e n v a n d e z e b i j d r a g e n n i e t a a n de

O m s t r e e k s 1566 was het gewest H o l l a n d u i t g e -

landsverdediging van H o l l a n d werden

besteed

g r o e i d tot e e n a u t o n o o m p o l i t i e k l i c h a a m dat

m a a r a a n de m i l i t a i r e c a m p a g n e s tegen de F r a n -

o v e r een g o e d f u n c t i o n e r e n d stelsel v a n b e s t u u r -

sen. D e v a a k o p m e r k e l i j k e e n s g e z i n d e S t a t e n v a n

lijke o r g a n e n b e s c h i k t e . N i e t t e m i n b l e e f de s t e u n

H o l l a n d p r o b e e r d e n i n s p r a a k o p de

besteding

v a n de hoge a d e l c r u c i a a l . E n het is i n d i t o p z i c h t

v a n de d o o r h e n o p g e b r a c h t e g e l d e n te v e r w e r -

d a n o o k t e k e n e n d dat pas o n d e r het l e i d e r s c h a p

289

Boekennieuws

van stadhouder Willem van Oranje de kracht van Holland voor een ieder zichtbaar werd. Het is onmogelijk in een recensie als deze recht te doen aan de rijkdom van Tracy's studie: daarvoor is het door hem behandelde scala aan onderwerpen domweg te breed. Des te groter is de bewondering dat dit alles geen dor betoog heeft opgeleverd, maar een gedreven en zeer leesbaar werk. Dat Tracy wel eens een steekje laat vallen is gezien de reikwijdte van zijn onderwerp onvermijdelijk. Het doet aan de waarde van het boek echter niets af. Hoewel het werk uitdrukkelijk niet als overzichtswerk is bedoeld, zal een ieder die zich voortaan in het 16e-eeuwse Holland wil verdiepen, eerst naar zijn 'Tracy' moeten grij-

de periode van omstreeks 1450 tot 1650 nam de bevolking in Europa namelijk in omvang toe en steeg de behoefte aan (en de prijs van) graan. Omdat de Nederlanders in die graanhandel al vroeg een dominante positie hadden veroverd, profiteerden zij het meest van deze lange periode van stijgende graanprijzen. Toen de bevolkingsgroei in Europa omstreeks het midden van de 17e eeuw stagneerde en zelfs omsloeg in demografische achteruitgang kwam de expansieve fase van het Nederlandse handelsimperium tot een einde. Voor met name Braudel was deze bloei niet meer dan een fase in een lange ontwikkeling waarin vanaf de 11e eeuw achtereenvolgens Venetië, Antwerpen, Genua, Amsterdam en Londen het cenpen. trum waren van de wereldeconomie, een positie die volgens Braudel tegenwoordig door New York Paul Knevel wordt ingenomen. Jonathan Israël maakt keer op keer duidelijk dat hij het op al deze punten met de serialisten gronDe Republiek en de wereldhandel dig oneens is. Zijn opvatting over het belang van lange-termijn processen komen duidelijk tot uitJonathan I. Israël, Nederland als centrum van de we-drukking in de structuur van het boek. De opreldhandel 1585-1740. Van Wijnen, Franeker, komst en het verval van het Nederlandse handels1991, 504 pp, ƒ99,50. rijk heeft zichvolgens Israël voltrokken in zeven fasen, en wel achtereenvolgens de jaren 1590-1601 In het voorwoord van deze omvangrijke studie, waarin de doorbraak naar een leidende positie een vertaling van het in 1989 verschenen Dutch plaatsvond; de periode van het Twaalfjarig Beprimacy in world trade 1585-1740, stelt Israël dat stand (1609-1621) waarin vooral de handel op zijn belangrijkste doel is '...proberen uit te leggen Zuid-Europa opbloeide; de jaren 1621-1647 die wat de aard van de Nederlandse wereldstapelgekenmerkt werden door stagnatie; 'Het Hoogmarkt is, hoe deze functioneerde en via welke statepunt' in de periode 1647-1672, gevolgd door een dia ze evolueerde...' (p. 9). Reeds in het eerste in- tijd (1672-1700) waarin het minder goed ging met leidende hoofdstuk wordt duidelijk dat Israël een het Nederlandse handelsimperium maar er nog voor deze tijd hoogst ongebruikelijke interpretageen sprake was van verval; daarvan was wel tie geeft van de ontwikkeling van de Nederlandse sprake van in fase zes: het tijdvak van de Spaanse handel en scheepvaart. In feite is het boek één Successieoorlog (1700-1713) en fase zeven (1713grote aanval op de 'serialisten' in het algemeen en 1740) toen de Republiek de actieve greep op de hun meest spraakmakende vertegenwoordiger internationale handel verloor en terugviel naar Fernand Braudel in het bijzonder. de functie van een passieve bemiddelaar in het In het werk van deze serialisten wordt de ontwikhandelsverkeer. keling van handel en scheepvaart in verband geHet zal duidelijk zijn dat er volgens Israël geen bracht met de zich over vele eeuwen uitstrekkensprake was van een opgaande lijn tot het midden de beweging van demografische en economische van de 17e eeuw en achteruitgang daarna. Inteop- en neergang. Politieke gebeurtenissen zijn in gendeel, de hele ontwikkeling werd gekenmerkt deze visie niet meer dan kortstondige rimpelindoor een groot aantal relatief korte perioden van gen aan het oppervlak van deze traag verlopende open neergang. Een ontwikkeling die bovendien processen. M e t deze lange-termijn visie hangt teprimair bepaald werd door politieke factoren. vens het grote belang samen dat de serialisten Niet voor niets figureren de bekende jaartallen toekennen aan de handel in bulkgoederen, met uit de 'Vaderlandse Geschiedenis' zo prominent name graan. Het was deze graanhandel waarop in het boek van Israël. Politieke factoren, door de de bloei van de Nederlandse handel en scheepserialisten enigszins denigrerend afgedaan als invaart volgens hen was gegrondvest. Gedurende cidenten, worden door Israël teruggehaald voor 290

Boekennieuws

het voetlicht en gepresenteerd als de belangrijkste verklaring voor de opkomst en het verval van het Nederlandse handelsimperium. In het verlengde daarvan ligt ook de opvatting van de auteur dat de Nederlandse staat niet een door regionaal en lokaal particularisme verzwakte unie was maar een uiterst effectieve en krachtdadige verdediger van de Nederlandse handelsbelangen. De dominante positie van de Republiek in de wereldhandel was volgens Israël dan ook voor een groot deel te danken aan het optreden van de staat. In dit licht bezien is het begrijpelijk dat de auteur zich fel afzet tegen het idee dat de handel in bulkgoederen de basis vormde van de Nederlandse handelsmacht. Het was daarentegen de sterk door politieke factoren (embargo's etc.) beheerste handel in luxegoederen die het economisch wel en wee van de Republiek bepaalde. Tot slot wijst Israël er nog op dat het 'een totale misvatting' is de handelsbloei van de Republiek gelijk te stellen aan die van Amsterdam. Amsterdam speelde weliswaar een belangrijke rol, maar van een overheersende positie van die stad in de Republiek, een mening die vooral door Braudel wordt aangehangen, was volgens Israël geen sprake. Maakt Israël al deze kritiek nu ook waar? O m de opvattingen van de serialisten te onmtkrachten was het noodzakelijk geweest aan te tonen dat de demografische ontwikkeling in Europa geen invloed had op het functioneren van het Nederlandse handelssysteem, dat de gelegde cesuren ook daadwerkelijk de betekenis hebben die Israël er aan toekent, dat de handel in hoogwaardige produkten inderdaad belangrijker was dan die in bulkgoederen en dat de rol van Amsterdam binnen de Republiek niet fundamenteel verschilde van die van andere centra. O p deze punten stelt het boek evenwel teleur. De opvattingen van de auteur blijven in veel gevallen niet veel meer dan postulaten. Dat is jammer want de lijst van geciteerde literatuur geeft blijk van een grote belezenheid en Israël maakt bovendien gebruik van onder Nederlandse historici weinig bekend archiefmateriaal uit Zuid-Europa. A l met al een goede uitgangspositie om de opvattingen die onder serialisten leven op hun waarde te beoordelen. Het verzamelde materiaal wordt echter niet gebruikt om bestaande opvattingen te toetsen maar uitsluitend om de door de auteur aangehangen interpretatie te illustreren. Zo wordt nergens ook maar een poging gedaan een kwantitatieve afweging te maken van het belang van de handel in luxegoederen in vergelijking met wat

traditioneel als de basis van de stapelmarkt wordt beschouwd: de handel in bulkgoederen en in het bijzonder de graanhandel. De cijfers die wel gepresenteerd worden, dienen voornamelijk om de keuze voor een bepaalde cesuur te ondersteunen, maar van een werkelijke toetsing van de houdbaarheid van die cesuren is geen sprake. Illustratief in dit opzicht is dat de cijfers over aantallen schepen, prijzen van goederen en waardepapieren, aantallen geproduceerde lakens etc. versnipperd zijn over een groot aantal tabellen die onderling niet of nauwelijks vergelijkbaar zijn. Dit alles betekent niet dat de door Israël tegen de serialistische geschiedschrijving ingebrachte bezwaren zonder bezwaar aan de kant kunnen worden geschoven. Het minst overtuigend is zijn extreme aandacht voor de periodisering van de ontwikkelingen. De indeling in zeven strikt gescheiden fasen voegt naar mijn mening niets toe aan onze kennis over het functioneren van het Nederlandse handelsimperium. Van groter belang acht ik de betekenis die Israël toekent aan politieke factoren in het algemeen en de staat in het bijzonder. Zonder nu direct aan politieke factoren evenveel gewicht toe te kennen als Israël geneigd is te doen, kan niet worden ontkend dat de politiek meer aandacht in de economische geschiedschrijving verdient dan ze de laatste decennia gekregen heeft. Vooral de rol van de staat - overheid lijkt me in verband met de Republiek een betere term - is sterk onderbelicht gebleven. Overigens zou het me niet verbazen als bij nader onderzoek zou blijken dat het niet zozeer de daadkracht van de overheid als wel het ontbreken van een krachtig centraal gezag was dat de uitbouw van een handelsrijk gunstig beïnvloedde. Met de staatkundige structuur van de Republiek is ook de vraag verbonden wat nu precies de positie van Amsterdam was binnen de Republiek en het Nederlandse handelssysteem. De kritiek op Braudels opvatting dat Amsterdam vergelijkbaar was met een Italiaanse stadstaat als Venetië lijkt mij terecht, maar zijn constatering dat de Republiek een in economisch opzicht nauw samenwerkend geheel was, doet onvoldoende recht aan de complexe structuur van de Nederlandse economie ten tijde van de Republiek. Zoals bekend speelde Amsterdams kapitaal immer in vrijwel alle economische sectoren een grote rol. Serieuze aandacht verdient tenslotte ook de stelling dat de Nederlandse dominantie in de wereldhandel niet als vanzelf voortvloeide uit de reeds lang bestaande dominantie in het bulkgoederenvervoer. Nader

291

Boekennieuws

o n d e r z o e k z a l d u i d e l i j k m o e t e n m a k e n o f de a a n het e i n d e v a n de 16e e e u w tot o n t w i k k e l i n g g e k o m e n h a n d e l i n l u x e g o e d e r e n i n d e r d a a d het bel a n g h a d d a t I s r a ë l er a a n toekent. U i t het v o o r g a a n d e z a l d u i d e l i j k z i j n g e w o r d e n d a t Nederland als centrum van de wereldhandel m e e r v r a g e n o p r o e p t d a n het b e a n t w o o r d t . D a t d o e t e v e n w e l n i e t s a f a a n de w a a r d e v a n het b o e k . W e k u n n e n slechts h o p e n d a t de w e n s v a n I s r a ë l d a t z i j n s t u d i e er '...toe b i j d r a a g t e e n k a d e r te schepp e n v o o r verder onderzoek en discussie' i n verv u l l i n g gaat. C . Lesger

292

Inhoud 23e jaargang nr. 4/5, september 1991

Deze aflevering is een themanummer over kunst in opdracht. Redactie: J.W.J. Burgers, P . G . M . Diebeis, P. Knevel en J . C . M . Pennings. J.W.J. Burgers, P . G . M . Diebeis, P. Knevel en J . C . M . Pennings Woord vooraf Maarten Jan Bok en Gary Schwartz

181


183

Bram Kempers Opdrachtgevers, verzamelaars en kopers. Visies op kunst in Holland tijdens de Republiek

196

Marijke Spies Betaald werk? Poëzie als ambacht in de 17e eeuw P.J. Verkruijsse Holland 'gedediceerd'. Boekopdrachten in Holland in de 17e eeuw Rudolf Rasch Om den armen dienst te doen. De Amsterdamse Schouwburg en de godshuizen gedurende het laatste kwart van de 17e eeuw Louis Peter Grijp 'Geluckigh die op den V A L - L E T ' . Uit de beroepspraktijk van de luitspeler Nicolaes Vallet (ca. 1583-ca. 1643) Museumnieuws Boekennieuws

210

225

243

268 283 287

A a n dit nummer werkten mee:

Drs. M . J . Bok is als historicus werkzaam bij NWO. Adres: Rijksuniversiteit te Utrecht, Vakgroep Kunstgeschiedenis, Kromme Nieuwegracht 29, 3512 H D Utrecht. G. Schwartz is uitgever en kunsthistoricus. Adres: Postbus 162, 3600 A D Maarsen Dr. B. Kempers is als hoogleraar sociologie verbonden aan de Vakgroepen Culturele Studies en Sociologie van de Universiteit van Amsterdam. Adres: Van Breestraat 96, 1071 Z T Amsterdam. Dr. M . Spies is verbonden aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van A m sterdam. Adres: Instituut voor Neerlandistiek, Spuistraat 134, 1012 V B Amsterdam. Dr. P.J. Verkruijsse is universitair docent bij de Vakgroep Historische Letterkunde van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam. Adres: Instituut voor Neerlandistiek, Spuistraat 134, 1012 V B Amsterdam. Dr. R. Rasch is als universitair hoofddocent voor muziekgeschiedenis vanaf 1600 verbonden aan de Vakgroep Muziekwetenschap van de Universiteit te Utrecht. Adres: Vakgroep M u ziekwetenschap, Kromme Nieuwegracht 29, 3512 H D Utrecht. Dr. L. P. Grijp is musicoloog en als wetenschappelijk onderzoeker verbonden aan het P.J. Meertens-Instituut. Adres: P.J. Meertens-Instituut, Keizersgracht 569-571, 1017 D R Amsterdam. Omslagontwerp: A d rem, Amsterdam. Produktie: Uitgeverij Verloren, Alexanderlaan 14,1213 X S Hilversum, telefoon 035-859856, fax 035-836557. De afbeelding op de omslag is gebaseerd op: Het Graafschap Hollandt. Gegraveerde kaart in de vorm van een zgn. Leo Belgicus, 17x22 cm. Uitgegeven bij B. Mourik te Amsterdam, 1761 (Topografisch-Historische Atlas, Gemeentearchief van 's-Gravenhage).

Holland, regionaal-historisch tijdschrift

Recommend Documents