HOE ER IN SREBRENICA GEREAGEERD WORDT OP HARDE TIJDEN. BIJZONDERE VAARDIGHEDEN EN KENNIS IN BOSNIË-HERZEGOVINA Dit verslag werd gemaakt tijdens een workshop van 5 tot 9 april 2010 in Srebrenica. De workshop was ingericht door Crea Thera (www.creathera.com) en werd gehouden door David Denborough, Susan Shaw en Johan van de Putte in opdracht van het Dulwich Centre Foundation International (www.dulwichcentre.com.au).
In Srebrenica weten we wat harde tijden betekenen. Vijftien jaar geleden had er een verwoestende genocide plaats en de gevolgen hiervan zijn nog altijd aanwezig. Als je in de stad rondkijkt zie je nog steeds de sporen van de vernieling. Er is veel werkloosheid en armoede. Het menselijke lijden is nog steeds nijpend. Niet iedereen die vermist werd is tot hiertoe gevonden en veel families weten nog altijd niet wat er met hun verwanten is gebeurd. Elke generatie heeft zijn eigen symptomen. Soms manifesteert het verdriet zich in lichamelijke pijn. Veel mensen hebben hoofdpijn en andere fysische pijnen en er is ook een sterke verhoging van psychische problemen vastgesteld. 29-jarigen krijgen hartaanvallen en er is een groeiend aantal zelfmoorden in de streek. De laatste 40 dagen zelfs 6 in twee dorpen. In Srebrenica weten we wat harde tijden betekenen. Maar we weten ook meer dan dit alleen. Toen we deze week elkaar ontmoeten hebben we gesproken over sommige van de bijzondere vaardigheden en de kennis van het Bosnische volk. We hebben verhalen gedeeld over de manier hoe er gereageerd wordt op de harde tijden in Bosnië- Herzegovina. Dit verslag vertelt over deze vaardigheden en verhalen. We hopen dat dit anderen kan helpen om zware en harde tijden door te komen.
Dit zijn enkele van de manieren waarop er in Srebrenica gereageerd wordt op harde tijden en hoe ze ons helpen er doorheen te komen: Een beter iemand worden. Het verlies van een geliefde op de manier zoals het hier gegaan is veranderde sommige van ons volledig. Ik heb geen afscheid van mijn oom kunnen nemen voor hij vermoord werd. En dit heeft mij doen beslissen om een beter iemand te worden. Ik heb mij voorgenomen om een betere dochter te worden voor mijn moeder, een betere moeder voor mijn kinderen, een betere vrouw voor mijn echtgenoot en een betere vriendin voor mijn vrienden en vriendinnen. Op deze manier toon ik respect voor mijn oom en al diegenen die gestorven zijn. Wanneer ik een armoedig mens zie op straat voel ik mij verplicht om er iets aardigs tegen te zeggen. Ik moet goed zijn, vooral voor mijn moeder want, misschien morgen al, zal mijn moeder er niet meer zijn. Dan is ze gestorven. Je weet immers nooit wat er morgen zal gebeuren. Ik wil niets missen. Ik wil mijzelf geven, zo dat als ze sterft ik op een normale manier zal kunnen rouwen. Want als ze sterft wil ik kunnen zeggen: ‘Ik heb gedaan wat ik kon’. Ik heb geen afscheid kunnen nemen van mijn oom voor hij vermoord werd en ik ben nog altijd aan het leren van wat er toen gebeurd is. Sommigen van ons zijn betere mensen geworden in reactie op de harde tijden. Gebed In harde tijden gaan sommigen van ons bidden. Dit betekent veel voor mij. Wanneer ik God vraag om mij kracht te geven om verder te gaan voel ik Zijn aanwezigheid en dat helpt me. Ik word er rustig van. Het is als een veilige haven. Het is begonnen toen mijn zuster en ik samen baden met onze grootmoeder. We vroegen aan God om ons te helpen. Dat deden we elke avond voor het slapengaan. Gebed geeft me hoop dat alles in orde zal komen. Ik voel dit in mijn borst en in mijn hart. Ik was zeven jaar toen de oorlog begon en ik herinner me dat we veel baden, thuis, op school en in de kerk. Dit is een traditie van generatie op generatie in mijn familie. Het is iets dat we doorgeven van de een naar de ander. Voor sommige onder ons werkt gebed troostend in harde tijden. Dansen en vrije beweging Dansen is voor sommige van ons een hulpmiddel om door moeilijke tijden heen te geraken. Voor mij is dansen een vorm van vrijheid. Ik heb geen enkele rem of blokkade wanneer ik dans. Het begon met Salsa. Dit maakt geen deel uit van onze cultuur en het was een ware ontdekking voor mij. In het begin voelde ik het ritme in mij en ik wist niet wat het was. Een vriend vertelde me dat ik mijn ogen moest sluiten en me moest overgeven aan het ritme. Op dat ogenblik realiseerde ik mij dat dansen een deel van mezelf was. Ik danste spontaan zoals ik nog nooit tevoren gedaan had. Ik leerde de passen niet eens, de beweging kwam als vanzelf. In moeilijke momenten begon ik de Salsa te dansen en het bracht me weer tot leven. Ik bleef aan mijn vriend vragen om mij te laten ronddraaien. Dit is verbonden met de manier waarop ik leef. Spontaniteit en vrijheid zijn belangrijk voor mij. Het gevoel van dansen is fantastisch. Het gevoel van vrijheid is hemels.
Muziek Voor sommigen onder ons is muziek betekenisvol. In moeilijke momenten helpt muziek mij om te denken. Een gitaar is al altijd zeer belangrijk geweest voor mij. Toen ik vijf was had ik ruzie met mijn zuster. Ze gooide een van mijn sandalen uit het raam. Ik ging naar beneden en probeerde de sandaal terug te gooien maar ik gooide door een raam. Ik was zeer bang over wat er zou gaan gebeuren en verborg mij onder de tafel. Daar vond ik een plastic gitaartje en ik begon te spelen en te zingen. Hier werd ik rustig van en mijn angst verdween. Klank maakt me rustig. Alles lost op in muziek. Ik zie licht en mogelijkheden. Mijn moeder zingt. Mijn grootvader speelde en mijn overgrootmoeder ook. Door de muziek gaven zij hoop en betekenis door. Ik denk dat alles zijn eigen muziek heeft, zelfs bomen en bladeren. Ze zenden allemaal een soort vibraties uit. Mensen zeggen me soms dat wanneer ik praat het lijkt alsof ik zing. Ze vinden mijn stem rustgevend. Toen mijn kinderen klein waren legde ik hen te slapen en zong. Voor sommigen onder ons muziek ondersteund ons doorheen het leven. Iemand sprak over Rock and Roll. Op de universiteit deed ik aan Tai Kwan Do. Tijdens een gevecht kwetste mijn tegenstandster mij zo erg dat mijn beide heupen werden beschadigd. Dat was in 2000 en ik werd geopereerd in het ziekenhuis van Belgrado. Gedurende mijn verblijf in het ziekenhuis luisterde ik naar Rock and Roll. Voor een operatie luisterde ik zo intens dat ik de adrenaline voelde die me hielp om de operatie te doorstaan. Ik voerde het volume op tot ik de muziek in mijn aders voelde. Dit gaf me kracht. Terwijl ik luisterde kwam mijn haar recht overeind. Ik deed het opnieuw na de operaties en doe het nog steeds. Het is als een kracht. Het is nu tien jaar na die operatie, ik kan niet hard lopen, maar wanneer ik luister naar de muziek is het alsof ik vlieg. Het is iets uit mijn familie. Toen ik een kind was luisterde mijn moeder altijd naar muziek. Ze doet het nog steeds en het doet een sterke gevoelens in mij ontwaken. Ik kan bewegen op de muziek. Wanneer ik verdrietig ben en ik luister dan kom ik weer tot leven. Het
maakt me sterk. Ik voel me energiek en ik voel me jong. Mijn favoriete songs zijn: ’I’ts a Wonderfull day’ en ‘The Birds are Singing Hallelujah’. Ik luister naar Wild Strawberries en EKV en al de bekende bands uit de regio Bosnië-Herzegovina. De traditie in dit land is Rock and Roll muziek. Rock and Roll is niet dood. Het is een deel van mijn traditie en helpt mij doorheen moeilijke tijden. Iemand anders sprak over zingen en hoe dat een warm gevoel geeft van binnen. De laatste weken zijn zwaar geweest hier in Srebrenica. Het was winter, mensen waren depressief en het was moeilijk om ergens iets van vreugde te vinden. Toen onze huisbaas zelfmoord pleegde veranderde de atmosfeer in dit kleine stadje en werd steeds zwaarder. Mijn collega’s leden ook onder deze zwaarte en de sfeer was niet prettig. Het was moeilijk om ontspanning te vinden. Ik had tegenstrijdige gedachten en voelde me verdrietig en apathisch. Elke week dat ik in Srebrenica werkte hoopte de spanning zich op in mijn lijf. Ik voelde mijn lijf verstarren en verloor de verbinding met de anderen. Ik verloor een beetje het contact met alles. Toen ging ik voor een weekend naar Sarajevo. Niemand kan me daar horen, dus nam ik mijn gitaar en begon te zingen. Ik begon zacht, om mijn stem te vinden. In het begin was dit niet gemakkelijk. Maar ik liet mezelf toe om lelijke geluiden te maken en beetje bij beetje kwam ik weer in contact met mezelf. Mijn schouders ontspanden zich en ik zag de wereld een stukje helderder met meer details. Maar het belangrijkste was dat ik weer warmte voelde binnenin. Ik denk dat dit een lange geschiedenis heeft. Op een dag, jaren geleden, was ik bij een kampvuur en een meisje zong daar een heel prachtig slaaplied. Ik was zeer verbaasd wat een effect dit op me had. Later probeerde ik op de piano van mijn ouders of ik de noten van dit liedje kon vinden. Mijn moeder herkende de melodie. Ze vertelde me dat ze dit zong toen ik een baby was. We noemen dit slaapliedjes. Het is een manier om kinderen in slaap te wiegen. Ze brengen comfort en ademen een sfeer die zegt dat alles in orde gaat komen. Ik denk dat dit met mij gebeurt wanneer ik begin te zingen en mijn lichaam begint weer warm aan te voelen. Voor velen onder ons is muziek zeer belangrijk. Een bijzondere plek Er zijn plaatsen voor sommigen onder ons waar we steeds naartoe gaan. Keer op keer. Voor mij is dat mijn balkon, met mijn deken. Daar ben ik hoog boven alles. Ik luister dan naar het geluid van de rivier vlakbij. Ik luister naar de stilte. Naar de regen. Ik adem de frisse lucht in en dit alles brengt me een gevoel van vrijheid. Ik denk op mijn eentje aan de problemen en adem diep. Mijn familie was gewend om op een balkon te zitten en te kletsen. Drie generaties bij elkaar. Samen luisterden we naar de geluiden, ademden vrij en onafhankelijk. Hier op mijn bijzondere plaats komen die herinneringen terug. Herinneringen van mooie momenten. In moeilijke tijden hebben sommigen van ons een bijzondere plek waar ze telkens weer naar toe kunnen. Keer op keer.
In de natuur zijn Sommigen van ons gaan in de natuur. Voor mij kan dit een park in een grote stad zijn of een open plek in het woud of een andere plaats in de natuur. Ik was gewend dit te doen met mijn moeder. Het is met haar verbonden. We gingen naar het woud waar een open plek was en een grote boom. Nu, in moeilijke tijden luister ik naar het geluid van de natuur en het brengt mij naar een open ruimte.
Humor Voor velen onder ons brengt humor soelaas. Wanneer ik in een moeilijke periode bij vrienden ben doe ik verschrikkelijk onnozel. Ik verdraai alles zodat het allemaal heel grappig lijkt. Het is mijn middel om aan de situatie te ontsnappen zo dat ik die helderder kan beoordelen later. Ik herinner mij toen ik kind was dat iedereen rondom mij humor gebruikte in situaties met sterke emoties. Bijvoorbeeld: wanneer ik kwaad werd plaagden ze me zo dat ik nog kwader werd. Ik denk dat ik dat van hen heb. Wanneer mijn moeder boos is op mijn vader doet ze dat via een grap. Ze doet dat ook met mij. Ik denk dat dit een deel is van de Bosnische cultuur: we maken altijd grappen over lastige situaties. Wat er ook gebeurt: we lachen. Ook iemand anders sprak over humor. Ik krijg graag elke avond naar een Spaanse sitcom op de Bosnische televisie. Het is kwaliteitshumor. Srebrenica is klein en soms claustrofobisch. Wanneer depressie dreigt maakt het een verschil te weten dat deze show er elke avond is. Het is iets om naar uit te kijken tijdens de dag. Het is als medicijn. Er is een bijzonder personage in de reeks waarin ik me herken. Hij zit altijd in moeilijkheden, is ongelukkig en heeft alle soorten problemen die ik herken. Problemen als hij een vrouw heeft en problemen als hij geen vrouw heeft en hij heeft een grappig gezicht. Deze show bekijken is zoals een ritueel. Er zijn veel tradities metl humor
hier. Soms doen we heel wat inspanningen om andere mensen een beetje belachelijk te maken. Ik herinner me uit mijn jeugd dat we jongens warm maakten voor onbestaande afspraakjes met meisjes. We zochten dan een meisje dat een nep date afsprak en zaten dan toe te kijken hoe een van onze vrienden naar die afspraak ging. Als studenten lachten we ook heel veel. Toen ik in een studentenhuis in Tuzla woonde en een Zweedse studentin ons kwam bezoeken, zei ze: ’Dit zou een studentenhuis moeten zijn maar ik heb hier nog nooit iemand zien studeren.’ Humor is sterk hier. Het is onze weg, de Bosnische weg. In slaap wiegen Wanneer ik overstuur ben of wanneer er iets is waarmee ik worstel weet ik dat slaap mij doet opknappen. Pijn verdwijnt niet meteen, maar slaap werkt sussend. Dus wieg ik mezelf in slaap. Mijn moeder hielp mij daarbij. Ze is gebruikt weinig woorden om haar emoties uit te drukken, maar elke keer dat ik in mijn kindertijd in de war was nam ze mij op haar schoot, knuffelde en wiegde ze mij. Ik huil me in slaap. Dit doe ik mijn leven lang, tot vandaag. In moeilijke momenten vraagt mijn moeder niet wat er gaande is of wat er gebeurd is, maar neemt me op haar schoot, knuffelt me en komt in dezelfde kamer als ik slapen. Mijn moeder was haar vaders favoriete dochter en ik herinner me zelfs dat hij haar op zijn schoot nam. Ik geloof dat in elke cultuur moeders hun kinderen rustig krijgen door ze te wiegen. Het heeft er wellicht mee te maken dat we in de moederschoot constant gewiegd worden in het vruchtwater. Dit wiegen wordt generatie op generatie doorgegeven. In psychiatrische klinieken zie ik kinderen met zware trauma’s die zichzelf wiegen wanneer er niemand is om hen te kalmeren. In de Islam, in de Sufi filosofie, zijn er wiegende bewegingen die gebruikt worden om dichter bij God te komen. In moeilijke tijden kan wiegen voor sommigen onder ons troost brengen en ons verder helpen. De kleine dingen van het leven waarderen Als je mensen die je lief had bent verloren, ga je het leven meer waarderen. Het maakt dat je je bestaan waardeert. Dit is zeker waar voor mij. Sinds de oorlog geniet ik van zonneschijn, warm water en electriciteit. Deze dingen zijn nu van veel meer betekenis voor mij. Ik heb ook geleerd van elk moment te genieten. Het zal niet altijd zijn zoals het is. Diegenen die nu bij ons zijn, zullen niet altijd bij ons blijven. Ik heb geleerd om tegen mijn moeder te zeggen: ‘Ik hou van je, ik hou van je, ik hou van je. Jij bent mijn koningin.’ Wanneer je mensen hebt verloren waar je om gaf, wanneer je een oorlog hebt doorgemaakt, waarderen sommigen het leven anders. We waarderen de kleine dingen van het leven. Herinnering rituelen De moeders van Srebrenica hebben een religieus ritueel voor herinnering en healing. Op de 11de juli van elk jaar komen ze bij elkaar en zoeken naar eigen manieren om die samen te delen. Islamitische rituelen zijn een onderdeel van deze gebeurtenis. Sommige leden van onze groep kijken er naar uit om hierover meer te leren en de vrouwen te vervoegen in deze rituelen. Andere groepsleden spraken erover hoe in de oorlog vrouwen in de kerken bij elkaar kwamen om elkaar te helpen en te delen in elkaars verlies. De vrouwen van BosniëHerzegovina weten goed hoe ze elkaar moeten steunen in harde tijden en hoe ze hierbij religieuze rituelen kunnen gebruiken.
Samen koffie drinken ’s Morgens komen de vrouwen hier uit de buurt bij elkaar en drinken koffie. Het is een belangrijk ritueel. Welke kopjes we gebruiken, hoe we de koffie zetten, hoe we het werk verdelen, waar we over praten, dit alles is belangrijk. De Bosnische zoete biscuits die we eten tijdens de koffie, rahat lokum, zijn ook zeer belangrijk. Dit ritueel van de Bosnische vrouwen helpt ons doorheen moeilijke tijden.
Er zijn nog andere wegen waarover we gesproken hebben. Sommigen van ons schrijven hun gevoelens neer en dat helpt hen om de dingen in een ander perspectief te zien. Anderen huilen als ze alleen zijn in de badkamer en vertellen achteraf een deel van het verdriet aan vrienden. Of we schrijven liedjes. Of we spelen voetbal om ons lijf en onze geest te ontdooien. Fysieke inspanningen zijn belangrijk voor sommigen onder ons. Sommigen van ons focussen op de toekomst. We hebben moeilijke en zware tijden gehad maar we moeten samen leven en werken aan een nieuwe toekomst. Zoals één van de moeders uit Srebrenica zei tijdens de zeefdruk workshop gisteren:
‘Het doel van mijn leven en van diegenen die zo veel verloren hebben, is andere helpen. Het geeft een gevoel van voldoening om tevreden te zijn in je ziel.’ Hier in Srebrenica weten we wat harde tijden betekenen. Maar we weten ook veel meer. We hopen dat dit verslag van betekenis kan zijn voor anderen.
Reageren op dit verslag Als u wil reageren op dit verslag, graag:
[email protected]. Als u meer wil weten over collective narrative practices die dit verslag hebben ontwikkeld: www.dulwichcentre.com.au Voor meer informatie over het werk van Crea Thera: www.creathera.com
