FACULTEIT PSYCHOLOGISCHE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN
Academiejaar 2010 - 2011
Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen?
Sara VAN DAMME
Promotor: Prof. Dr. E. BROEKAERT
Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van MASTER IN DE PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN, AFSTUDEERRICHTING ORTHOPEDAGOGIEK
FACULTEIT PSYCHOLOGISCHE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN
Academiejaar 2010 - 2011
Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen?
Sara VAN DAMME
Promotor: Prof. Dr. E. BROEKAERT
Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van MASTER IN DE PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN, AFSTUDEERRICHTING ORTHOPEDAGOGIEK
Toelating tot bruikleen
‘De auteur geeft de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopi¨eren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie.’
Sara VAN DAMME
Prof. Dr. B ROEKAERT
Voorwoord
De masterproef de kroon op het werk. Het heeft heel wat tijd, energie, doorzettingsvermogen en stress gevergd. Het tot een goed einde brengen van deze taak zou niet mogelijk geweest zijn zonder de hulp en steun van een aantal personen. Daarom verdienen enkele mensen mijn oprechte dank. Allereerst wil ik mijn promotor Prof. dr. Eric Broekaert bedanken voor zijn interesse in mijn masterproef, het vertrouwen en de steun die hij me de afgelopen maanden heeft gegeven. Vervolgens wil ik ook Dr. Veerle Soyez bedanken voor de begeleiding bij de keuze van mijn masterproef thema en het begeleiden van de start van mijn onderzoek. Verder wil ik ook mijn ouders bedanken. Ik ben hen dankbaar voor de opleidingen die ik mocht genieten, ze hebben mij als mens alleen maar rijker gemaakt. Een speciaal woord van dank wil ik richten aan mijn moeder die deze masterproef meermaals herlas. Ik dank hen, maar ook mijn broer, die een fijne bondgenoot was in het schrijven. Hij stond steeds met raad en daad klaar, vaak tot in de late uurtjes. Daarnaast ook een woord van dank voor mijn meter. Die me als eerste liet kennismaken met de wondere adoptiewereld. Tot slot wil ik ook de adoptieouders bedanken voor hun medewerking. Zij ontvingen mij zeer hartelijk en lieten me een glimp opvangen van de boeiende adoptiewereld.
Inhoudsopgave
Toelating tot bruikleen
i
Voorwoord
ii
Inhoudsopgave
v
Lijst van figuren
vi
Lijst van tabellen
vii
Abstract
viii
1
Inleiding
1
1.1
Adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1.1.1
Definities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1.1.2
Adoptie in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
1.1.2.1
Interlandelijke adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
1.1.2.2
Binnenlandse adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
1.1.2.3
Biologische ouders vs. adoptieouders . . . . . . . . . . . . . . . .
8
De adoptiedriehoek - Structurele omkadering van de adoptiepraktijk . . . . .
8
1.2
Adoptieouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.3
Opvoeden binnen de adoptiedriehoek - Een uitdaging . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
1.3.1
Biologisch vs. sociaal ouderschap - Het contextueel denkkader . . . . . . . .
14
1.3.2
Loyaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.3.3
Hechting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
1.1.3
iv
I NHOUDSOPGAVE
1.3.4
Identiteitsontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
1.3.4.1
Ontwikkelingsfasen volgens Erikson . . . . . . . . . . . . . . . .
20
1.3.4.2
Clean break . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
2
Probleemstelling
24
3
Methode en technieken
26
3.1
Gegevensverzameling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
3.1.1
Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
3.1.2
Diepte-interview in een face-to-face contact . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
3.2
Onderzoekspopulatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
3.3
Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
3.4
Validiteit en betrouwbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
4
Resultaten
34
4.1
Intentie ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
4.2
Adoptieprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
4.2.1
Nuttige informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
4.2.2
Discriminatie t.o.v. biologische ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
4.2.3
Het adoptiemoment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
Netwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
4.3.1
Andere adoptieouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
4.3.2
Familie en vrienden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
4.3.3
Professionele hulpverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
4.4
Cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
4.5
Emoties van de ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
4.5.1
Onverwerkt verdriet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
Relaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
4.6.1
Relatie ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
4.6.2
Relatie ouder-adoptiekind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
4.6.2.1
Hechting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
4.6.2.2
Loyaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
Openheid binnen adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
42
4.3
4.6
4.7
v
I NHOUDSOPGAVE
4.8 5
4.7.1
Biologische ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
42
4.7.2
Land van herkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43
Opvoedingsvaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
Discussie
45
5.1
Adoptieprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
45
5.1.1
Motivatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
45
5.1.2
Emoties ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
5.1.3
Discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
5.2
Netwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
47
5.3
Cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
47
5.4
Relaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
5.4.1
Partnerrelatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
5.4.2
Ouder-kind relatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
5.4.2.1
Hechting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
5.4.2.2
Loyaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
5.5
Openheid binnen adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
5.6
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
Lijst van figuren
1.1
De adoptiedriehoek volgens Hoksbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
1.2
Drie vormen van openheid bij adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
1.3
Het adoptievierkant volgens Hoksbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.4
Leeftijd in volle jaren van alle geplaatste adoptiekinderen via de erkende adoptiediensten. . . . . . . . . . .
19
Lijst van tabellen
1.1
Overzicht van de operationele adoptiekanalen per adoptiedienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1.2
Plaatsingen volgens herkomstland via de erkende adoptiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
1.3
Gezinssamenstelling van adoptiegezinnen en plaats in de kinderrij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
1.4
Leeftijd van de adoptievader en -moeder op het moment van de plaatsing (2009) . . . . . . . . . . . . . . .
14
1.5
Overzicht van de ontwikkelingsfasen volgens Erikson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
3.1
Vier technieken bij het afnemen van diepte-interviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen?
Adoptie behoort tot e´ e´ n van de meest gemediatiseerde, pedagogische thema’s van de laatste maanden. Het wetenschappelijk onderzoek beperkt zich echter tot de beleving van de adoptie door de adoptiekinderen zelf en de opvoedingsvaardigheden waarover adoptieouders moeten beschikken. In dit onderzoek wordt getracht de beleving van adoptieouders in kaart te brengen. Tien gezinnen, die adopteerden via een erkende adoptiedienst, werden geselecteerd. Ze namen allemaal deel aan een diepte-interview met de centrale vraag: ‘Hoe beleeft u het moeder/vader zijn van een adoptiekind?’
Gezien de beperkte steekproef in dit onderzoek is het niet mogelijk uitspraken te doen betreffende de populatie. De resultaten tonen aan dat adoptieouders hun ouderschap vooreerst als normaal ervaren. De adoptiestatus van de kinderen is geen allesoverheersend thema. Toch geven de ouders aan dat ze bij het nemen van belangrijke beslissingen steeds stilstaan bij de adoptie. De theoretische kaders betreffende hechting en identiteitsontwikkeling bieden ouders hierbij een houvast. Adoptieouders zijn betrokken ouders, die hun kind ten allen tijde op de eerste plaats zetten.
1 Inleiding
1.1
Adoptie
1.1.1
Definities
Adoptie wordt gedefinieerd als ‘de aanneming van een persoon als kind’ (den Boon & Geeraerts, 2005). Dit is een zeer brede betekenis die heel wat ruimte tot interpretatie laat. Hoksbergen (2008) definieert adoptie als het overgaan in een ander familieverband dan dat waarin je geboren bent. Hoksbergen beklemtoont aldus de breuk tussen het leven bij de biologische familie en het leven bij de adoptiefamilie. Een nog nauwere definitie vinden we terug bij de Stichting Adoptievoorzieningen (http://www.adoptie.nl/): ‘Adoptie is letterlijk het aannemen van een kind. Het belangrijkste kenmerk van adoptie is dat de familieband met de biologische ouders door de adoptie verbroken wordt. Een adoptiekind is dus na het door de rechter uitspreken van de adoptie het kind van zijn adoptieouders. Er ontstaat een nieuwe, wettelijk geldende familieband, met alle rechten
I NLEIDING
2
en plichten die daarbij horen.’ Op juridisch vlak wordt, betreffende het erfrecht en de wettelijk aangegane familieband, een onderscheid gemaakt tussen gewone en volle adoptie. Bij gewone adoptie (art. 353-354 BW) krijgt de geadopteerde de naam van de adoptant. Op uitdrukkelijke vraag kan de geadopteerde zijn naam behouden voorafgegaan door de naam van de adoptant. Ook de voornamen van de geadopteerde kunnen gewijzigd worden. Indien het kind ouder is dan twaalf jaar moet hij met deze wijziging instemmen. Door de adoptie krijgt de adoptant het ouderlijk gezag. Daarnaast ontstaat er door de adoptie ook een wederzijdse steunplicht. Op erfrechtelijk gebied houdt de geadopteerde zijn rechten in de biologische familie en krijgt een erfrecht ten overstaan van de adoptant. Belangrijk is dat de geadopteerde geen erfrecht heeft ten overstaan van de bloedverwanten van de adoptanten. De verwantschapsband adoptant-geadopteerde strekt zich niet verder uit dan tot de afstammelingen van de geadopteerde. Gewone adoptie kan om gewichtige redenen worden herroepen. Bij volle adoptie (art. 355-356 BW) krijgt de geadopteerde hetzelfde statuut als een biologisch kind van de adoptant. Dit betekent dat de geadopteerde ook erfrecht heeft ten overstaan van bv. de adoptiegrootouders. Volle adoptie is enkel mogelijk indien de geadopteerde jonger is dan achttien jaar. De geadopteerde krijgt in dit geval de naam van de adoptant. Alle banden met de natuurlijke familie worden verbroken. De enige uitzondering hierop is het huwelijksverbod dat in bepaalde gevallen wordt uitgesproken. Volle adoptie is onherroepelijk maar kan wel herzien worden. Indien adoptanten besluiten over te gaan tot volle adoptie dienen zij hiervoor zelf een juridische procedure op te starten. Een ander, meer informeel, onderscheid dat wordt gemaakt is open t.o.v. gesloten adoptie. Het gaat hier over de defini¨ering van de rol die de biologische ouders in het verdere leven van de geadopteerde spelen. Gesloten adoptie was tot voor kort gebruikelijk bij interlandelijke adoptie. Vaak werden enkel de medische dossiers van de biologische ouders - indien gekend - overgedragen aan het adoptiegezin. De oorspronkelijke geboorteakte werd vervangen door een akte waarop de namen van de adoptieouders werden vermeld. De biologische ouders kregen bij gesloten adoptie ook geen informatie over het kind dat zij hadden afgestaan. De adoptiediensten proberen deze vorm van adoptie steeds vaker te vermijden. Omwille van de eventuele wens van adoptiekinderen om hun biologische ouders op te sporen, wordt steeds vaker voor halfopen of open adoptie gekozen.
I NLEIDING
3
Bij halfopen adoptie kunnen de biologische ouders verslagen van hun kinderen inzien, maar in deze verslagen staan geen namen en/of verblijfplaats vermeld. Pas als de geadopteerde meerjarig is kunnen geadopteerde en biologische ouders inzage krijgen in het complete dossier bij de bemiddelingsorganisatie. Bij binnenlandse adoptie worden er via de bemiddelingscommissie, op vraag van de biologische ouder, bijvoorbeeld foto’s van het adoptiekind beschikbaar gesteld. Bij open adoptie heeft de geadopteerde en het adoptiegezin toegang tot alle beschikbare informatie. Het adoptiegezin en de ouders (meestal de moeder) sluiten een overeenkomst waarin zij bijvoorbeeld afspreken berichten uit te wisselen of elkaar persoonlijk te bezoeken. Er is m.a.w. een echte relatie tussen het adoptiegezin, de geadopteerde en de biologische ouders. Tot slot dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen binnenlandse en interlandelijke adoptie. Dit onderscheid is in Vlaanderen belangrijk in het kader van de procedure die moet worden gevolgd om tot adoptie over te gaan.
1.1.2
Adoptie in Vlaanderen
Adoptie is geen nieuw fenomeen. Reeds in de Oudheid zijn er sporen van adoptie terug te vinden. Het moest toen het uitsterven van een familie proberen voorkomen en bepaalde politieke ambten, door geboorte onbereikbaar, toegankelijk maken. De aanname van een kind binnen de familie met het oog op bescherming en ondersteuning was toen niet aan de orde. Doorheen de tijd is de maatschappelijke kijk op adoptie vaak veranderd. Pas vanaf het einde van de jaren 1960 vindt in Belgi¨e erkende adoptie van buitenlandse kinderen plaats. Voordien werden vooral Belgische kinderen, die waren afgestaan, geadopteerd. (Bogaerts & van Aelst, 1998) 1.1.2.1
Interlandelijke adoptie
Hoewel adopties vroeger vaak officieus tussen de betrokken partijen geregeld werden, is de hele adoptieprocedure vandaag minutieus juridisch geregeld door de wet van 15 juli 2005. Deze wet kwam er naar aanleiding van de intentie van Belgi¨e tot ratificatie van het Haags Adoptieverdrag (29 mei 1993), wat ertoe leidde dat er een radicale verandering kwam in de kijk op adoptie. Het Haags Adoptieverdrag, officieel het ‘Verdrag inzake de Bescherming van kinderen en samenwerking op het gebied van interlandelijke adoptie’, wil kinderen en hun familie beschermen tegen illegale, onrechtmatige en eventueel voorbarige adoptie vanuit het buitenland. De grondgedachte van het verdrag is dat het
I NLEIDING
4
belang van het kind ten allen tijde centraal staat. Het vertrekt van het subsidiariteitsbeginsel: dit betekent dat men ervan uitgaat dat een kind het beste in een gezin kan opgroeien. Ratificatie van het verdrag betekent dat een land er alles moet aan doen om kinderen in nood in hun eigen land met de nodige liefde en geluk op te vangen. Bovendien betekent dit dat interlandelijke adoptie enkel wordt toegestaan wanneer in het land van herkomst geen gepaste opvang wordt gevonden. Het verdrag stoelt op een aantal richtlijnen (Kind en Gezin, 2010). • De biologische moeder na de geboorte en in alle vrijheid toestemming hebben gegeven om afstand te doen, nadat zij hierover voldoende werd ingelicht. Hiermee wil men voorkomen dat die toestemming er zou komen na betaling of een andere tegenprestatie. • Direct contact tussen kandidaat adopanten (KA) en de biologische moeder is niet toegestaan v´oo´ r de toewijzing van de kinderen om te voorkomen dat de kandidaat adopanten teveel druk zouden uitoefenen. • Er moet een redelijke termijn zijn waarin de biologische moeder kan terugkomen op haar besluit om afstand te doen van haar kind. Elk land heeft hieromtrent verschillende regels. • Er moeten ouders voor een kind worden gezocht en niet een kind voor ouders. Dit verandert de kijk op adoptie volledig. Vroeger werd het kind als ‘de gelukkige’ gezien, omdat hij meer en betere kansen zou krijgen in het land van de adoptieouders. Nu worden de ouders de ‘gelukkigen’, omdat het adoptiekind hun wens in vervulling zal laten gaan. Belgi¨e heeft als gastland de opdracht de buitenlandse adoptiediensten waarmee men samenwerkt grondig te screenen en op te volgen. Naar aanleiding van de ratificatie van het Haags Verdrag door Belgi¨e werd hierop echter kritiek geuit: er is geen centraal orgaan dat de opvolging van het verdrag controleert en evalueert waardoor er grote interlandelijke verschillen bestaan in de implementatie ervan. Een wetswijziging werd uitgevaardigd om tegemoet te komen aan deze kritiek. In het Besluit van de Vlaamse Regering van 23 september 2005 werden bepalingen vastgelegd over de voorbereiding en de evaluatie van KA. Voor interlandelijke adoptie moeten Vlaamse KA zich nu steeds aanmelden bij de Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie (VCA) die binnen de structuren van Kind en Gezin is gevestigd. Alle KA doorlopen dezelfde procedure 1 : de aanmelding, de voorbereiding, de geschiktheidsprocedure en het maatschappelijk onderzoek. Op basis hiervan worden geschikte KA weerhouden. Die 1
Met uitzondering van KA die eerder een kind adopteerden
5
I NLEIDING
kiezen voor zelfstandige adoptie of een adoptie waarbij bemiddeld wordt door een erkende adoptiedienst. De meeste kandidaten voor adoptie via een erkende adoptiedienst omwille van de complexiteit van zelfstandige adoptie. Tot voor kort waren er vijf erkende adoptiediensten in Vlaanderen: Flanders Intercountry Adoption Care (FIAC), Ray of Hope, Horizon, Het Kleine Mirakel en de Vreugdezaaiers. Elk van deze diensten werkt met een beperkt aantal adoptiekanalen, verbonden aan bepaalde herkomstlanden (TABEL 1.1). In juni 2008 besloot adoptiedienst Horizon, omwille van financi¨ele moeilijkheden, zijn activiteiten stop te zetten. Bij de adopties via erkende adoptiediensten is er een rijke variatie in herkomstlanden. De wisselende en/of slecht functionerende kanalen van de diensten zijn duidelijk zichtbaar in de fluctuerende cijfergegevens over het herkomstland van de geadopteerde kinderen. Tabel 1.1: Overzicht van de operationele adoptiekanalen per adoptiedienst. A DOPTIEDIENST
L AND
H ET K LEINE M IRAKEL
Kazachstan
Er worden geen nieuwe dossiers meer aanvaard omwille van een hervorming van de wetgeving.
Polen FIAC
Filippijnen
Enkel nog kinderen ouder dan 3 jaar.
Colombia
Enkel special need kinderen.
Zuid-Afrika Thailand
Er worden geen nieuwe dossiers meer aanvaard.
Ethiopi¨e R AY OF H OPE
Sri Lanka
Weinig kinderen beschikbaar voor adoptie.
Ethiopi¨e Ha¨ıti China Vietnam V REUGDEZAAIERS
H ORIZON
Kanaal is gestopt.
India
Nieuw proefproject werd opgestart.
Nepal
Proefproject wordt ge¨evalueerd.
Marokko
Proefproject wordt ge¨evalueerd. Enkel adoptie door islamitische ouders mogelijk.
/
/
Begin de jaren 1990 waren ruim 40% van de interlandelijke adoptiekinderen afkomstig uit India, waardoor India de absolute leider was op vlak van interlandelijke adoptie. In 2008 is dit aantal gedaald tot 4%. In 2008 waren de meerderheid van de kinderen afkomstig uit Ethiopi¨e en Kazachstan. Het laatste Activiteitenverslag Adoptie vermeldt dat deze tendens zich ook verder zette in 2009 (Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin, 2010). In datzelfde jaar werden geen kinderen uit India
6
I NLEIDING
Tabel 1.2: Plaatsingen volgens herkomstland via de erkende adoptiediensten (1992-2009). Naar: Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010).
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 B OLIVIA
0
3
5
0
2
2
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
B ULGARIJE
0
0
0
0
0
4
7
3
2
3
2
0
0
0
0
0
0
0
B URUNDI
0
0
2
7
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
C AMBODJA
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
20
0
0
0
0
0
0
C HILI
12
2
4
3
3
3
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
C HINA
0
0
0
0
2
8
10
18
34
29
42
49
64
63
47
30
8
13
C OLOMBIA
17
16
17
16
8
7
10
11
2
3
5
3
1
4
3
3
1
0
E CUADOR
12
12
6
13
6
1
7
4
2
4
3
2
2
0
0
0
0
0
E L S ALVADOR
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
E THIOPI E¨
0
0
0
0
3
1
25
18
31
17
22
29
17
59
58
88
97
107
9
10
13
14
9
15
9
12
19
11
11
9
17
7
10
9
6
2
F RANKRIJK
0
0
5
5
2
3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
H A¨I TI
9
3
0
40
40
26
21
11
23
31
29
5
0
0
0
0
0
3
I NDIA
77
68
60
73
66
49
38
36
35
32
18
12
13
10
15
5
9
0
K AZACHSTAN
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
26
58
86
M OLDAVI E¨
0
0
0
1
2
3
3
7
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
N EPAL
0
1
5
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
O EKRA¨I NE
0
0
0
0
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
P OLEN
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
2
ROEMENI E¨
3
13
1
0
5
7
17
19
15
5
1
0
0
0
0
0
0
0
DE
F ILIPPIJNEN
RUSLAND
0
0
0
0
0
0
4
12
10
7
12
13
10
14
17
4
8
14
RWANDA
26
27
4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
S RI L ANKA
0
0
0
0
0
0
0
2
3
3
7
7
3
5
3
2
5
3
T HAILAND
0
0
0
0
0
0
0
3
1
2
1
5
6
1
1
2
4
3
V IETNAM
0
0
0
7
23
15
36
24
27
25
28
4
0
0
0
0
0
0
Z A¨I RE (C ONGO )
0
0
0
24
3
3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Z UID -A FRIKA
0
0
0
0
0
0
0
1
2
1
5
7
10
9
8
7
10
11
A NDERE
11
12
5
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
T OTAAL
176 167
127 202 177 151
188 184 210
173 187 165 143
172 162 176 210
244
I NLEIDING
7
en Colombia geadopteerd omwille van moeilijkheden bij de bemiddelingsinstanties. Uit de gegevens op de websites van de verschillende adoptiediensten blijkt het aantal operationele kanalen in 2010 en 2011 nog verder te zijn gedaald, resulterend in minder interlandelijke adopties in 2010. Uit cijfers van de Vlaamse overheid blijkt dat er in 2010 bijna 20% minder buitenlandse adopties waren. Het totaal aantal adopties blijft echter stijgen, wat wijst op een forse stijging van het aantal binnenlandse adopties (Algemene directie Statistiek en Economische informatie, 2011). De moeilijkheden die de adoptiediensten ervaren met de verschillende adoptiekanalen hebben een aantal oorzaken. Enerzijds kunnen steeds meer kinderen binnen hun land van herkomst worden opgevangen. De beschikbare adoptiekinderen zijn hierdoor vaak kinderen die nood hebben aan bijzondere medische zorgen of kinderen met beperkingen. Het aantal adoptiegezinnen dat voor deze kinderen opteert is echter beperkt. Anderzijds is het contact met de verantwoordelijken van de adoptielanden niet vanzelfsprekend. Vaak worden kanalen het slachtoffer van corruptie. Hierdoor voldoen de kanalen niet meer aan de richtlijnen, uitgestippeld door het Haags Verdrag. Het zoeken, opstarten en controleren van adoptiekanalen is duur. Voorstellen voor de oprichting van nieuwe kanalen kunnen zowel door KA, adoptiediensten als de VCA gedaan worden. Momenteel lopen er een aantal proefprojecten. 1.1.2.2
Binnenlandse adoptie
De procedure voor binnenlandse adoptie wijkt enigszins af van de eerder beschreven procedure. Bij binnenlandse adoptie moet vanaf de start van de procedure een onderscheid worden gemaakt tussen zelfstandige adoptie of adoptie via bemiddeling van een erkende adoptiedienst. Er zijn in Vlaanderen vijf erkende adoptiediensten: De Mutsaard, De Visserij, Gents Adoptiecentrum vzw, Gewenst kind vzw en Adoptiedienst Stedelijk Ziekenhuis Roeselare. • KA die zelfstandig wensen te adopteren melden zich aan bij de VCA en wordt daar doorverwezen naar een voorbereidingscentrum. Zelfstandige binnenlandse adoptie vindt vooral plaats in het kader van stiefouderschap, draagmoederschap, . . . • Wie adopteert met bemiddeling van een erkende adoptiedienst, kan zich rechtstreeks aanmelden bij een binnenlandse erkende adoptiedienst. Deze dienst voert eerst een preselectie uit. De geselecteerde kandidaten kunnen vervolgens deelnemen aan het voorbereidingsprogramma. Na evaluatie door de adoptiedienst worden de adoptiekinderen en -ouders gepaard.
I NLEIDING
8
Vervolgens dienen ze beide via een erkende adoptiedienst een verzoek tot adoptie in op de griffie van de jeugdrechtbank. De jeugdrechter beslist tot het al dan niet uitvoeren van een maatschappelijk onderzoek bij de KA. Dit onderzoek is bij binnenlands adoptie niet altijd verplicht: de jeugdrechter kan het laten vervallen omwille van bestaande sociaal-affectieve banden tussen de KA en het geadopteerde kind. In tegenstelling tot bij interlandelijke adoptie gaat de aandacht bij de nazorg ook uit naar de biologische ouders. (Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin, 2009) 1.1.2.3
Biologische ouders vs. adoptieouders
Er zijn duidelijk verschillen tussen adoptieouders en biologische ouders. Biologische ouders kunnen zonder enige vorm van voorbereiding voor kinderen kiezen, terwijl adoptieouders een bijzonder lange procedure moeten doorlopen. Een procedure waarin ze zich moeten bewijzen als geschikte ouders. Het leven van de KA wordt grondig onder de loep genomen en eventuele valkuilen worden in kaart gebracht. Daarnaast moeten KA veel geduld hebben, aangezien de adoptieprocedure lang duurt. Adoptieouders kunnen bovendien enkel in zeldzame gevallen hun kind meteen na de geboorte in de armen nemen. Vaak ontmoeten adoptieouders hun kinderen maar wanneer ze ouder dan drie maand zijn. Hierdoor ontstaat een soort ‘zwart gat’ in de geschiedenis van het kind, en dit kan gevolgen hebben op zijn/haar verdere ontwikkeling (Deibel, 1991).
1.1.3
De adoptiedriehoek - Structurele omkadering van de adoptiepraktijk
Hoksbergen, Juffer en Waardenburg (1986) spreken bij adoptie van een adoptiedriehoek ongeacht of het een interlandelijke of binnenlandse adoptie betreft. In alle gevallen zijn tenminste drie partijen betrokken: de biologische ouders, de adoptieouders en het adoptiekind (F IGUUR 1.1).
9
I NLEIDING
Biologische ouders
Adoptieouders
Kind
Figuur 1.1: De adoptiedriehoek volgens Hoksbergen.
De mate waarin de driehoek niet enkel in theorie, maar ook in de praktijk vorm krijgt, wordt bepaald door de openheid tussen de verschillende actoren. Er zijn drie gevallen van openheid te onderscheiden bij adoptie: de versluierde adoptie, de gesloten adoptie en de open adoptie (F IGUUR 1.2). Biologische ouders
Biologische ouders
Geheim
Verzegeld dossier
Adoptieouders
Kind
Adoptieouders
(a) Versluierde adoptie
Kind
(b) Gesloten adoptie
Biologische ouders
Adoptieouders
Kind (c) Open adoptie
Figuur 1.2: Drie vormen van openheid bij adoptie.
10
I NLEIDING
• De adoptieouders kunnen er voor kiezen om hun adoptiekind niet in te lichten over de adoptie. Zij eigenen zich dan, naast het sociale ouderschap, ook het biologische ouderschap toe: ze claimen een exclusief ouderschap. In dit proces wordt adoptie als een geheim beschouwt. Omdat het adoptiekind vaak toch flarden van het geheim achterhaalt, spreken we van een versluierde adoptie. Voor ouders is het, om emotionele redenen, vaak moeilijk een gesprek over de adoptiestatus van hun kind te voeren. Er moet worden opgemerkt dat versluierde adoptie enkel mogelijk is als het adoptiekind en de adoptieouders dezelfde huidskleur hebben. Dit is met de huidige buitenlandse adoptiekanalen slechts zelden het geval. • Een tweede vorm van openheid is de gesloten adoptie. Gesloten adoptie houdt in dat ‘formele belemmeringen en wettelijke bepalingen verhinderen dat men in de adoptiedriehoek contact met elkaar legt’. In deze gevallen spreekt men van verzegelde dossiers. Bemiddelingscommissies houden de adoptiedossiers nauwgezet bij, maar noch het adoptiekind noch de afstandsouders kunnen de gegevens inkijken. Enkel bij uitzonderlijke maatregelen kan de instantie of de rechter beslissen om inzage in het dossier te verlenen. • Tenslotte is er de open adoptie. Bij deze vorm van adoptie heeft zowel voor de biologische ouder als het adoptiekind recht op contact en informatie. Sorosky, Baran en Pannor (1984) omschrijven het als volgt: ‘Een adoptie waarbij de oorspronkelijke ouder de adoptie-ouder ontmoet, afstand doet van alle wettelijke, morele en ouderlijke rechten van het kind, maar het recht behoudt om enig contact met het kind te laten voortbestaan en op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen van het kind.’
De laatste jaren is er een evolutie op vlak van openheid binnen de driehoek. Vroeger lag het accent op het verbreken van het contact tussen het adoptiekind en de biologische ouders, terwijl nu meer nadruk wordt gelegd op het verbinden van de drie actoren in het adoptieproces. Er gaat steeds meer aandacht naar de blijvende bloedband tussen het adoptiekind en zijn/haar biologische ouders, en dus ook naar openheid binnen de adoptiedriehoek. In Belgi¨e is interlandelijke adoptie niet langer vanzelfsprekend gesloten; d.w.z. dat het adoptiekind en -gezin in bepaalde gevallen informatie hebben over de biologische ouder(s). Bij binnenlandse adoptie wordt een onderscheid gemaakt tussen de biologische ouders en het adoptiekind. Voor de biologische is het dossier in de meeste gevallen gesloten. Het recht op
I NLEIDING
11
informatie wordt wel gewaarborgd. Biologische ouders kunnen op eigen vraag foto’s en informatie over de ontwikkeling van het kind krijgen. Het adoptiekind heeft wel inzage in het volledige dossier, maar het zijn de adoptieouders die bepalen in welke mate zij toegang hebben tot deze gegevens. Vanaf de leeftijd van achttien jaar hebben zij recht op alle informatie. Door deze groeiende openheid blijft de driehoek niet enkel theoretisch, maar krijgt hij steeds vaker vorm in de praktijk. Adoptiekinderen gaan actief op zoek naar hun biologische ouders of komen toevallig in contact (www.adoptie.nl). V´oo´ r 2005 werd er vooral onderzoek gevoerd naar de beleving van de adoptiekinderen en de biologische ouders. Ervaringen van adoptieouders kwamen minder aan bod. Een grootschalig Brits onderzoek bracht hier verandering in door binnen e´ e´ n onderzoek alle actoren aan het woord te laten (Triseliotis, Feast & Kyle, 2005). Er participeerden 93 biologische moeders, 93 adoptieouders en 126 geadopteerden aan het onderzoek. Bij de meerderheid van de bevraagden vond de adoptie plaats voor 1975. Er werden dus vooral volwassen geadopteerden bevraagd. De meerderheid van de kinderen binnen de studie werden geadopteerd v´oo´ r de leeftijd van achttien maanden. 94% van de adoptieouders rapporteerden dat het grootbrengen van een adoptiekind hen voldoening gaf en dat ze adoptie zouden aanraden aan anderen. De meeste gebruikten superlatieven om het plezier dat de adoptiekinderen hen brachten te beschrijven. Ze hadden een goede band met hun kinderen tijdens hun hele ontwikkeling. Enkel tijdens de puberteit liep het soms wat stroever. Daarnaast gaven veel ouders aan dat ze graag meer informatie hadden ontvangen over de biologische ouders. De geadopteerde kinderen confronteerden hun adoptieouders meermaals met vragen over hun herkomst, en de ouders ervoeren het als een gemis dat ze niet op deze vragen konden antwoorden door een gebrek aan informatie. Ten slotte vonden de adoptieouders ook dat zij bij interlandelijke adoptie nooit helemaal konden ervaren wat hun kinderen ervoeren. Vooral op vlak van (de visie van de maatschappij op) raciale verschillen voelden de ouders zich tekort schieten. Ze vonden dat ze de kinderen hierbij minder goed konden begeleiden dan de biologische ouders. De onderzoekers beschrijven communicatie en openheid als sleutelbegrippen e´ n uitdagingen binnen adoptie. Uit de resultaten blijkt dat de mate van openheid van de adoptieouders een positieve invloed heeft op de band met de adoptiekinderen. Verder zou openheid ook een goede invloed hebben op het gevoel van eigenwaarde en de identiteit van het kind. Tot slot stond de studie ook stil bij de zoektocht en het contact van adoptiekinderen naar en met hun biologische ouders. De meeste adoptieouders blijken hierbij een dubbel gevoel te hebben. Enerzijds steunen ze hun kind in zijn/haar zoektocht, omdat ze begrijpen dat het hen helpt in hun identiteitsont-
12
I NLEIDING
wikkeling. Anderzijds vrezen de adoptieouders de band met hun kind te verliezen door het contact met de biologische ouders. Deze vrees lijkt echter ongegrond: de meerderheid van de ouders ondervond na het contact geen verschil in de band met hun kind, en in een minderheid van de gevallen verbeterde die zelfs. Bogaerts en van Aelst (1998) stellen dat er stilaan een verschuiving van een adoptiedriehoek naar een adoptievierhoek plaatsvindt, waarbij de adoptiebemiddeling een belangrijke plaats krijgt. Biologische ouders
Adoptiebemiddeling
Kind
Adoptieouders
Figuur 1.3: Het adoptievierkant volgens Hoksbergen.
De bemiddelaars brengen kinderen in contact met hun adoptiegezin, waardoor zij een beduidend grotere rol krijgen in het adoptiegebeuren. In Belgi¨e spelen de adoptiebemiddelingsdiensten vooral v´oo´ r de adoptie een belangrijke rol. Na de adoptie is er nog weinig contact tussen de diensten en de ouders. Bij de zoektocht naar de biologische ouders hebben deze diensten een sleutelrol, maar niet alle bemiddelingsdiensten nemen deze taak op. Bij binnenlandse adoptie organiseren ze vooral nazorg voor de biologische moeders. Bij interlandelijke adoptie wordt deze taak opgenomen door de bemiddelingsdiensten in het land van herkomst. De invulling van de nazorg bij beide vormen van adoptie varieert van dienst tot dienst. Het kind blijft ook in het adoptievierhoek centraal staan.
1.2
Adoptieouders
Adoptieouders zijn allemaal verschillend, maar delen toch een aantal bindende gelijkenissen. Alle KA worden tijdens de voorbereidingscursussen geconfronteerd met hun intentie/motivatie voor adoptie. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten motivatie. Enerzijds zijn er intern gemotiveerde ouders. Dit zijn ouder die een kind willen adopteren om hun gezin te vervolmaken. Meestal zijn dit ongewenst kinderloze koppels die door adoptie hun kinderwens in vervulling
I NLEIDING
13
zien gaan. In dit geval bestaat het gevaar dat de verwachtingen van de adoptieouders zo groot zijn dat het kind hier niet aan kan voldoen en het kind het gevoel krijgt ‘niet geliefd’ te zijn. Dit is een zeer moeilijk thema, omdat adoptiekinderen niet zelden door hun biologische ouders het gevoel hebben dat ze ongewenst zijn. In kader hiervan evalueren de Centra Algemeen Welzijnswerk, die erkend zijn om het maatschappelijk onderzoek te voeren bij adoptieprocedures, of echtparen de emoties rond ongewenste kinderloosheid voldoende kunnen plaatsen en verwerken (Starre, 2005). Een tweede groep ouders is vooral extern gemotiveerd. Zij willen adopteren om een kind in nood te redden. Vaak zijn dit ouders met een vervulde kinderwens en die al twee of meer biologische kinderen hebben. Hier bestaat het gevaar dat ouders zichzelf in een heldenpositie plaatsen en grote dankbaarheid van het kinds eisen. Een gezonde mix van interne en externe motivatie lijkt het de grootste kans op slagen te bieden (Hoksbergen, 1998). Hoksbergen en Walenkamp (1991) stellen dat een zestal kenmerken bij de meeste adoptieouders typeren. Hoewel deze studie relatief oud is, lijken de meeste kenmerken ook nu nog van toepassing. • De meeste adoptieouders hebben een positief beeld van hun eigen ouders, zowel op vlak van ouderschap als binnen de partnerrelatie. Hierdoor hebben adoptieouders vaak een positieve kijk op adoptiekinderen. • Aadoptieouders hechten minder belang aan continu¨ıteit en zekerheid dan andere ouders. Hierdoor zijn zij in staat om het soms risicovolle adoptieproces te doorlopen. • Een hoog aantal ouders kampt met vruchtbaarheidsproblemen; het adoptiekind is dan hun eerste kind. Een tweede groep adoptieouders heeft al een kind of kinderen. Het adoptiekind wordt dan bijna steeds de onderste in de kinderrij (TABEL 1.3). • De gemiddelde leeftijd van adoptieouders is hoger dan de leeftijd van biologische ouders. Dit kan verklaard worden door de lange weg die veel adoptieouders reeds aflegden (bv. vruchtbaarheidsbehandelingen). De zware beslissingen, die de onvervulde kinderwens met zich meebrengt, vragen de nodige tijd. Daarnaast zorgt de lange wachttijd tussen het opstarten van de procedure en de werkelijke adoptie ervoor dat ouders lang moeten wachten op hun kind. • Adoptieouders hebben een relatief hoge sociaal-economische status. Dit is mogelijk te verklaren door de dure en ingewikkelde procedure die moet worden gevolgd.
14
I NLEIDING
• Adoptieouders hebben een degelijke talenkennis. Zij zijn in staat om wettelijke formulieren in vreemde talen in te vullen en zo te voldoen aan de nodige formaliteiten voor de adoptie. Tabel 1.3: Gezinssamenstelling van adoptiegezinnen en plaats in de kinderrij. A ANTAL
%
K INDERLOOS GEZIN , PLAATSING VAN 1 KIND
123
45,9%
K INDERLOOS GEZIN , PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN
45
16,8%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN 1 KIND ALS BOVENSTE IN DE KINDERRIJ
2
0,7%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN 1 KIND ALS ONDERSTE IN DE KINDERRIJ
90
33,6%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN 1 KIND BINNEN IN DE KINDERRIJ
1
0,4%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN , ALLEMAAL BOVENPLAATSINGEN
0
0,0%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN , ALLEMAAL ONDERPLAATSINGEN
7
2,6%
G EZIN MET KINDEREN , PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN , ANDERE SITUATIE T. O . V. DE KINDERRIJ
0
0,0%
268
100%
T OTAAL
Tabel 1.4: Leeftijd van de adoptievader en -moeder (in volle jaren) op het moment van de plaatsing (2009). A ANTAL ADOPTIEVADERS
A ANTAL ADOPTIEMOEDERS
25-29 JAAR
5
7
30-34 JAAR
47
66
35-39 JAAR
94
102
40-44 JAAR
77
71
45-49 JAAR
24
15
50-54 JAAR
6
4
> 55 JAAR
1
0
254
265
T OTAAL
1.3
Opvoeden binnen de adoptiedriehoek - Een uitdaging
1.3.1
Biologisch vs. sociaal ouderschap - Het contextueel denkkader
Hoksbergen et al. (1986) vermeldden reeds het onderscheid tussen biologisch en sociaal ouderschap. Binnen adoptie worden deze vormen van ouderschap door verschillende personen opgenomen. De afstandsouders of biologische ouders bezitten vaak enkel het biologische ouderschap, kunnen adop-
I NLEIDING
15
tieouders enkel het sociale ouderschap opeisen. Het contextueel denkkader van I. Boszormenyo-Nagy gaat verder in op het onderscheid tussen biologisch en sociaal ouderschap en wat dit bij de adoptieouders en -kinderen teweeg kan brengen (Boszormenyi-Nagy & Krasner, 1997). In het contextueel denkkader wordt de relationele werkelijkheid benoemd als een samenspel van vier dimensies: objectiveerbare feiten, de individuele psychologie, systemen van transactionele patronen en verdiend vertrouwen. Deze visie wordt omschreven als meer dan een therapeutische stroming: het is een overstijging van de psychologie en de gezinstherapie (Van den Eerembeemt & Oele, 1987). In dimensie e´ e´ n komen een aantal intrinsiek aanwezige factoren aan bod zoals fysieke gezondheid, historische gegevens, genetische inbreng, . . . Deze dimensie wordt ook gedefinieerd door de existenti¨ele tegenstelling van nauw met elkaar verbonden personen. Dit vindt bijvoorbeeld zijn toepassing in de natuurlijke neiging van ouders om hun kind te beschermen, terwijl kinderen een natuurlijke drang naar vrijheid nastreven. Bij adoptie zal de adoptie zelf een belangrijke rol spelen. Adoptiekinderen bezitten geen genetische kenmerken van hun adoptieouders, en pre- en postnatale informatie ontbreekt vaak. De fysieke gezondheid is soms bepaald door de levensomstandigheden in het land van herkomst, de genetische belasting en fysieke gezondheid van de biologische ouders. Het is niet steeds duidelijk waar de adoptiekinderen geboren zijn, waar ze de eerste levensmaanden opgroeiden en in welke omstandigheden ze opgroeien. De tweede dimensie, de individuele psychologie, richt zich op de gevoelens, gedachten, wensen en verlangens van e´ e´ n individu, en is bij voorbaat subjectief. De identiteitsvormingstheorie van Erikson en de hechtingstheorie van Bowlby moeten op dit niveau worden gesitueerd. Adoptieouders moeten daarom extra aandacht besteden aan mogelijke hechtingsproblemen en identiteitsvoming van hun adoptiekind. De derde dimensie, systemen van transactionele patronen, beschrijft de communicatie en de interactie tussen verschillende personen. Deze dimensie wordt uiteraard be¨ınvloed door de objectiveerbare feiten en de individuele psychologie. De eerste drie dimensies overlappen elkaar, maar vullen elkaar ook aan. Een conflict kan bijvoorbeeld vanuit de tweede dimensie als een psychisch disfunctioneren van een individu worden verklaard, terwijl het vanuit de derde dimensie als een communicatieprobleem kan worden gedefinieerd. De derde dimensie schept een extra uitdaging in het bijzondere geval van adoptie. De adoptieouders moeten naast de interactie tussen hun kind en zichzelf, ook steeds oog hebben voor de interactie tussen het kind en de biologische ouders. Adoptieouders moeten steeds een afweging te maken tussen welke informatie over hun herkomst ze met hun kinderen delen en welke
I NLEIDING
16
informatie ze nog even achterwege laten. De vierde dimensie is de dimensie waarop contextuele interventies worden ge¨ent. Het is aan deze dimensie dat loyaliteit ten grondslag ligt.
1.3.2
Loyaliteit
Loyaliteit speelt een belangrijke rol in het leven van de adoptieouders, omdat het een zijns-kwaliteit heeft in tegenstelling tot het psychologisch begrip ‘zich loyaal voelen’. ‘Loyaliteit is een bindend fenomeen, iets tussen ‘wij’ en de buitenwereld, waardoor enerzijds een afgrenzing plaatsvindt en anderzijds een ‘horen bij’ ontstaat. (Van den Eerembeemt & Oele, 1987) Een kind wordt geboren in een opeenvolging van generaties. Deze generaties worden gebonden door een verticale loyaliteit. Deze existenti¨ele loyaliteit blijft eeuwigdurend bestaan. Ze kan hooguit ontkend worden, maar blijft ondergronds altijd verder bestaan. Daarnaast zullen ook verworven loyaliteiten ontstaan. Kinderen gaan banden aan met andere personen zoals vrienden, broers, zussen, partner, . . . Deze horizontale loyaliteiten vinden hun oorsprong in de eerlijkheid van de relaties. Ze zijn per definitie symmetrisch: de balans van geven en nemen moet in evenwicht zijn. De horizontale loyaliteit kan, in tegenstelling tot de vertikale, wel verbroken worden. Een loyaliteitsconflict ontstaat wanneer de horizontale en verticale loyaliteit in conflict komen. Op die momenten moet er een keuze worden gemaakt tussen de verticale of horizontale loyaliteit, waarbij de keuze voor de ene ook de verloochening van de andere betekent. Bij geadopteerde kinderen ontstaat een loyaliteitsconflict wanneer zij tussen hun biologische ouders en adoptieouders komen te staan. Ze hebben een existenti¨ele loyaliteit t.o.v. hun biologische ouders. Wanneer deze door de adoptieouders wordt ontkend, kan een loyaliteitsconflict ontstaan bij het kind. Kinderen hebben dan twee mogelijkheden. Ofwel blijven ze open loyaal t.o.v. de adoptieouders en ontkennen de loyaliteit t.o.v. hun biologische ouders, waardoor deze onzichtbaar wordt. Ofwel komen ze in opstand tegen hun adoptieouders en verbreken ze de verworven loyaliteit. Het openlijk loyaal blijven t.o.v. de biologische ouders is een niet te onderschatten opdracht voor de adoptieouders en z´ee´ r belangrijk voor de band tussen adoptiekind en -ouders.
I NLEIDING
1.3.3
17
Hechting
Een belangrijke taak van adoptieouders is de begeleiding van het adoptiekind bij de hechting, omdat de hechting bij adoptiekinderen bij de start soms moeilijk verloopt. Voor hun adoptie werden de kinderen vaak geconfronteerd met ingrijpende scheidingen, veranderingen in hechtingsfiguren en onstabiele of liefdeloze zorg in instellingen (Juffer, Hoksbergen, Riksen-Walraven & Kohnstamm, 1997). Een verhoogde waakzaamheid voor signalen die kunnen wijzen op onveilige hechting is dus aangeraden. De grondlegger van de hechtingstheorie zoals we die nu kennen is de Britse psychiater John Bowlby. Bowlby meent dat kinderen zich niet meteen na de geboorte aan een specifieke opvoeder hechten. Om tot hechting te komen moet het kind in staat zijn personen te herkennen. Hoe deze herkenning tot stand komt bepaalt volgens hem de hechtingsfase. (Tavecchio & van IJzendoorn, 1984) De eerste twee a` drie maanden maakt een baby nog geen onderscheid tussen individuele personen. Baby’s richten zich wel al graag naar menselijke geluiden en ‘configuraties’ die lijken op menselijke gezichten. Bij welke personen deze klanken en gezichten horen is op dat moment niet bepalend. De aanwezigheid van elke liefkozende persoon is geruststellend voor een baby. Deze fase is de pre-attachment fase. Wanneer een kind in deze fase geadopteerd wordt, worden geen problemen verwacht door de adoptie. Soms wordt het kind tijdens de eerste levensmaanden wel niet intensief genoeg verzorgd. Weeshuizen in adoptielanden kampen vaak met structurele en/of financi¨ele problemen waardoor er een tekort aan personeel is. Tijdens attachment-in-the-making gaat het kind zich meer en meer richten op e´ e´ n of enkele specifieke personen die het regelmatig ziet. Dit blijkt uit de interactie tussen het kind en de gehechtheidsfiguren. Het kind reageert positiever en rustiger op de ouders (en andere vertrouwde opvoeders) dan op onbekenden. Deze fase eindigt op 6 a` 7 maanden. Het kind is dan duidelijk aan bepaalde personen gehecht. De baby is vanaf dan enkel gerust te stellen door gehechtheidsfiguren. In tegenstelling tot eerdere fasen, vertoont de baby meer en meer actief nabijheidzoekend gedrag. In deze periode leren kinderen ook omgaan met de afwezigheid van gehechtheidsfiguren. Het kind verwerft een interne representatie van zijn onmiddellijke omgeving. Deze fase wordt door Bowlby benoemd als clear-cut-attachment en eindigt rond de leeftijd van drie jaar. Kinderen die tijdens deze fase geadopteerd worden, zullen vaker moeilijkheden ervaren bij de overgang, omdat ze vertrouwde personen achterlaten en een nieuwe hechtingsfiguur moeten uitkiezen. Extra waakzaamheid is hierbij geboden. De meeste adoptielanden
I NLEIDING
18
kiezen ervoor de adoptieouders een aantal maanden in het land te laten verblijven. Zo krijgt het kind de kans om in de nabijheid van zijn gekende hechtingsfiguren te wennen aan de adoptieouders. Zo kan het kind reeds de eerste stappen zetten op vlak van hechting naar de adoptieouders. Tijdens de laatste fase is het kind in staat zich in de ander te verplaatsen en het verschil tussen eigen plannen en die van de ander te herkennen. Het kind heeft steeds minder moeite met tijdelijke separaties. De peuter weet dat de opvoeder terugkomt en beschikt over een realistischer tijdsbesef. Vandaar dat kinderen rond deze leeftijd ook in staat zijn om naar school te gaan. De psychische nabijheid krijgt een belangrijkere plaats, terwijl tijdens de eerste drie fasen de fysieke nabijheid centraal stond. Uit de gegevens van de Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010) blijkt dat kinderen jonger dan twee maanden zelden geadopteerd worden. Afhankelijk van het adoptieland wordt een bepaalde wachtperiode gehanteerd tijdens dewelke een onderzoek naar de natuurlijke ouders en de familie van de kinderen wordt gevoerd. Op die manier willen de adoptiediensten voorkomen dat een kind om onwettige redenen wordt afgestaan. De meeste adopiekinderen zullen dus vooral onder de tweede en de derde fase vallen. Dit zijn twee belangrijke fasen waarin het kind zeer veel nood heeft aan de fysieke nabijheid van vaste verzorgers. Kinderen die ter adoptie worden afgestaan hebben vaker fysieke problemen waardoor het voor professionele verzorgers moeilijker was om de nodige nabijheid en responsiviteit te tonen tijdens de eerste levensmaanden (Juffer et al., 1997). Door de adoptie moeten de kinderen hun vaste hechtingsfiguren loslaten en kan een periode van grote angst aanbreken. Adoptiedeskundigen leggen een relatie tussen posttraumatische stressreactie (PTSR) en de mogelijke traumatische ervaringen die buitenlandse adoptiekinderen in hun jeugd hebben opgedaan. Het kind getraumatiseerd zijn door de scheiding van de moeder en de familie, maar ook door vroegere gebeurtenissen in het land van herkomst zoals oorlogen, mishandeling, natuurrampen, . . . Men benoemt deze respectievelijk als het type e´ e´ n trauma (plotselinge negatieve gebeurtenis) en het type twee trauma (post traumatische stress reactie door herhaling en continu¨ıteit van traumatische gebeurtenissen) (Stams, Juffer, Rispens & Hoksbergen, 2001). (Verrier, 1993) spreekt in het geval van een type e´ e´ n trauma, de separatie tussen moeder en adoptiekind op jonge leeftijd, van de ‘Primal wound’. Bowlby geeft aan dat consistentie in zorg en sensitiviteit voor de individuele noden van een kind kunnen bijdragen tot een normale ontwikkeling op vlak van hechting. De voorbereidingscursussen proberen daarom KA voor te bereiden zodat zij ten volle sensitief zouden zijn voor de noden van hun kind.
19
80 60 40 20 0
Aantal geplaatste adoptiekinderen
100
I NLEIDING
0-1
1-2
2-3
3-4
4- 5
5-6
6-7
7-8
8-9
9 - 10
10 - 11 11 - 12 12 - 13
> 13
Leeftijd (jaar)
Figuur 1.4: Leeftijd in volle jaren van alle geplaatste adoptiekinderen via de erkende adoptiediensten (2009). Naar: Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010).
Mary Ainsworth verfijnde het onderzoek van Bowlby (Ainsworth, 1985). Ze maakte een belangrijk onderscheid tussen veilige en onveilige hechting. Veilig gehechte kinderen worden omschreven als kinderen die blij reageren op de terugkeer van hun moeder. Ze zijn opvallend meer ge¨ınteresseerd in het contact met hun moeder dan met vreemden. Onveilige hechting illustreerde ze met het voorbeeld van kinderen die zwaar mishandeld worden en zich hechten aan de persoon die hen mishandelt. Deze hechting geeft geen vertrouwen in de hechtingsfiguur noch in de buitenwereld. Onveilige hechting wordt verder onderverdeel in onveilig/vermijdend en onveilig/afwerend. Vermijdende kinderen gaan het contact met hun moeder vermijden. Ze lopen weg van haar en tonen in sommige gevallen zelfs meer interesse in vreemden. Afwerende kinderen gaan in eerste instantie wel in op het contact met de hechtingsfiguur, maar stoten zich meteen daarna af. Het gedrag van deze kinderen wordt gekenmerkt door het voortdurend aantrekken en afstoten van zowel bekenden als vreemden. Later werd een vierde categorie toegevoegd: de gedesorganiseerde/gedesori¨enteerde hechting. Gedesori¨enteerde kinderen hebben geen duidelijk doel in hun strategie om met stress om te gaan. Ze reageren houterig, vertraagd of lijken stil te vallen. Algemeen zijn er in het gedrag heel wat aanwijzingen van angst (Jacobs, 2002). Adoptieouders zullen dus niet alleen hechting in stand moeten brengen, maar moeten er ook voor zorgen dat deze veilig is.
I NLEIDING
1.3.4
20
Identiteitsontwikkeling
Identiteitsontwikkeling is onlosmakelijk verbonden met adoptie. Vroeger dacht men dat identiteit een statisch gegeven was, maar dit blijkt zeker niet het geval te zijn. Naarmate een mens ouder wordt, en meer ervaring heeft, kan de identiteit wijzigen. Samenhangend met de identiteit, is het zelfbeeld dat iemand over zichzelf heeft. Mensen die geen normale identiteitsontwikkeling doormaken, kampen maar al te vaak met een laag zelfbeeld. Starre (2005) stelt dat geadopteerden vaker een negatief zelfbeeld hebben, omdat ze vaak denken ongewild te zijn door hun biologische ouders. Het ontwikkelen van een evenwichtige identiteit is m.a.w. soms een extra moeilijke ontwikkelingstaak voor geadopteerden. 1.3.4.1
Ontwikkelingsfasen volgens Erikson
Erikson, een Duits psychoanalyticus, heeft een denkkader gepostuleerd dat we kunnen gebruiken bij de identiteitsvorming bij adoptiekinderen (Erickson, 1968). Hij werkte een ontwikkelingspsychologisch model uit, onderverdeeld in acht ontwikkelingsstadia (TABEL 1.5). Elk stadium wordt beschreven door een conflict tussen twee rivaliserende richtingen. Een goede verwerking van dit conflict zorgt ervoor dat er een nieuwe grondhouding aan de persoonlijkheid kan worden toegevoegd. Adoptiekinderen hebben in elk stadium mogelijks extra ontwikkelingstaken. Enkel de vijf eerste stadia worden bespreken, omdat de problemen die ontstaan tijdens de laatste fases zeer beperkt zijn. Adoptie heeft dan al een plaats gekregen in het leven van de meeste adoptiekinderen. Volwassen geadopteerden worstelen bijna steeds met problemen die voortvloeien bijna steeds voort uit het niet goed doorlopen van een ontwikkelingsfase tijdens de kindertijd of adolescentie. (De Pauw, Hoksbergen & Van Aelst, 1998)
21
I NLEIDING
Tabel 1.5: Overzicht van de ontwikkelingsfasen volgens Erikson. L EEFTIJD
C ONFLICT
M OGELIJKE GRONDHOUDING
E ERSTE FASE
Vertrouwen - Wantrouwen
P EUTERFASE
Autonomie - Twijfel
K LEUTERFASE
Initiatief - Schuldgevoel
S CHOOLTIJDFASE
Ijver - Minderwaardigheid
A DOLESCENTIE
Identiteit - Identiteitsverwarring
J ONGVOLWASSENHEID
Intimiteit - Isolement
M IDDENVOLWASSENHEID
Vruchtbaarheid - Stagnatie
Bezorgdheid
VOLWASSENHEID
Ego-integratie - Wanhoop
Wijsheid
Hoop Wil Doelgerichtheid Presteren Getrouwheid Liefde
Eerste fase De belangrijkste ontwikkelingstaak op vlak van identiteit is het ontwikkelen van een houding van hoop. Erikson geeft aan dat een kind een basisvertrouwen moet ontwikkelen in anderen. Dit wordt, zoals eerder beschreven, mogelijk gemaakt door een goede hechting. De opvoeders dienen in het eerste levensjaar voldoende responsief en sensitief te reageren op het kind. Wanneer een kind niet genoeg aandacht krijgt, en dus niet kan komen tot een normale hechting, dreigt het kind een basiswantrouwen te ontwikkelen. Het kind zal geen vertrouwen hebben in de buitenwereld, wat een duidelijke weerslag zal hebben op alle relaties die het kind aangaat in zijn latere leven. In het ideale geval worden alle kinderen geadopteerd voor de leeftijd van zes maanden, waardoor de eerste hechting door de adoptieouders begeleid wordt. Peuterfase De peuterfase begint wanneer de meeste kinderen beginnen te lopen. Het kind verwerft o.a. daardoor meer autonomie: het gaat op ontdekkingstocht en onderneemt nieuwe dingen. Maar tegelijkertijd worden ook de eerste eisen aan het kind gesteld: ouders verwachten bv. dat het kind andere mensen begroet. Het kind kan onzeker worden, wanneer het denkt nooit aan de gestelde eisen te kunnen voldoen. Het is de taak van de ouders deze onzekerheid te erkennen en het kind te laten zien dat het w´el aan de meeste eisen kan voldoen. Als ouders hier niet correct op inspelen, kan het kind later kampen met grote onzekerheid. Dit kan de ontwikkeling ernstig belemmeren. Het kind begint tijdens deze fase een onderscheid te maken tussen zichzelf en zijn/haar ouders, en ziet zichzelf als een autonoom wezen. Het is daarom niet te verwonderen dat peuters bij interraciale adoptie hun verschil in huidskleur opmerken tijdens deze fase.
I NLEIDING
22
Kleuterfase Kleuters worden geconfronteerd met een steeds grotere drang naar autonomie, maar dit impliceert ook dat ze te kampen krijgen met schuldgevoelens. De kleuter overtreedt soms onwetend regels, omdat hij nog geen overzicht heeft over situaties. De daaropvolgende straf of opmerking zadelt het kind op met een schuldgevoel. Het is als ouder belangrijk een goed evenwicht te vinden, zodat het kind zijn zin voor initiatief niet verliest. Op cognitief vlak zijn er eveneens een aantal uitdagingen voor de ouders. Piaget zegt dat kleuters preoperationeel denken. Ze gaan m.a.w. vooral vanuit oorzaak en gevolg denken. Dit kan bijzondere gedachtekronkels cre¨eeren die hun weerslag hebben op het adoptieverhaal. Als ouder is het belangrijk oog te hebben voor de gedachten, vooral wat betreft de adoptie, van het kind. Verkeerde interpretaties moeten niet meteen worden weerlegd, maar moeten, als het kind ouder is, worden uitgelegd en genuanceerd. Schooltijdfase Het is tijdens deze fase dat het kind zich bewust wordt van het volledige adoptieverhaal. Het kind begrijpt dat het door zijn biologische ouders is afgestaan. Dit kan heel wat vragen en verdriet met zich meebrengen, omdat het kind zich tijdens de eerste levensjaren een fantasiebeeld over de biologische ouders heeft gevormd en nu beseft dat dit beeld niet klopt. Het verdriet kan positief evolueren, als het kind het fantasiebeeld loslaat en inziet dat het geliefd is door zijn adoptiegezin. Anderzijds kan het kind zich ook blijvend vastklampen aan dit fantasiebeeld. De lagere schooltijd is ook de periode waarin de eerste verwachtingen naar schools functioneren worden gesteld. Het kind ijvert om de aangeboden leerstof te verwerken en te voldoen aan de gestelde eisen. Adoptiekinderen worden echter meer dan andere kinderen geconfronteerd met leerproblemen en een lagere intelligentie. Dit kan hen een gevoel van minderwaardigheid geven. Een betrokken en sensitieve houding van zowel ouders als leerkrachten is in deze periode zeer belangrijk, zodat de kinderen verder kunnen evolueren. Adolescentie De adolescentie is voor vele jongeren een turbulente tijd. Volgens Erikson is dit de belangrijkste periode op vlak van identiteitsontwikkeling. Jongeren gaan op zoek naar zichzelf en denken na over existenti¨ele vragen. Hierbij worden adoptiekinderen geconfronteerd met een gemis aan informatie over hun eerste levensdagen. De band die kinderen en ouders opbouwden wordt bij alle adolescenten op de proef gesteld. Erikson beschrijft de adolescentie niet voor niets als een tweede individuatie-separatiefase. Jongeren maken zich los van hun ouders, maar dit is enkel mogelijk indien er een sterke band met de ouders bestaat. Adoptiekinderen kunnen hun ouders de rug toekeren, als de hechting niet goed is verlopen.
I NLEIDING
1.3.4.2
23
Clean break
Clean break verwijst naar het feit dat een persoon een nieuwe identiteit kan aannemen. Dit is wat gebeurd binnen adoptie: het kind wordt gescheiden van zijn biologische familie, land van herkomst en cultuur, en bindt zich met zijn adoptiefamilie, een nieuw land en een nieuwe cultuur. Yngvesson (2003) stelt dat het aannemen van een nieuwe identiteit niet mogelijk is, omdat identiteit samenhangt met een gevoel van ‘belonging’. Dit is het gevoel dat een persoon ervaart wanneer hij ergens bijhoort of ergens deel van uitmaakt (bv. de band tussen moeder en kind). Bovendien wordt een clean break, zeker in geval van interraciale adoptie, bemoeilijkt door een aantal externe factoren. De afwijkende haar- en huidskleur herinnert gedaopteerden en de omgeving voortdurend aan de adoptiestatus. (Wekker, 2007) stelt dat geadopteerden onbewust getraind worden in het verlangen naar de ‘blanke’ norm zoals ze die in hun omgeving ervaren. Dit is e´ e´ n reden waarom geadopteerden ‘witte maskers opzetten. Binnen deze wens tot ‘belonging kaderen de rootsreizen die veel geadopteerden ondernemen. Ze willen zien waar ze vandaan komen en hopen in hun land van herkomst een band te voelen. De mensen hebben daar wel dezelfde uiterlijke kenmerken, maar ook hier worden geadopteerden geconfronteerd met hun dubbele identiteit geconfronteerd, omdat ze vaak de taal en cultuur niet machtig zijn. Men spreekt van een meervoudige identiteit of van mengelmensen.
2 Probleemstelling
Adoptie is een sterk gemediatiseerd thema, maar het onderzoek ernaar is de laatste jaren z´ee´ r beperkt. De meeste nederlandstalige onderzoeksrapporten dateren van het einde van de vorige eeuw. Het onderzoek werd toen gedomineerd door R. Hoksbergen. Hoewel de kijk op adoptie de laatste jaren radicaal is veranderd, mede door het Haags Verdrag, blijft er op onderzoeksvlak weinig interesse voor het thema. De laatste publicaties betreffende adoptie werden geschreven door F. Juffer onder het mentorschap van R. Van Yzerdoorn, hoogleraar gezinspedagogiek aan de universiteit van Leiden. Deze artikels hebben vooral oog voor de hechting en hechtingsmoeilijkheden bij adoptiekinderen. De positie en beleving van de andere actoren binnen de adoptiedriehoek komen hierbij niet aan bod. Ook het angelsaksische onderzoek richtte zich lange tijd voornamelijk op de ervaringen van het adoptiekind. De publicaties omtrent adoptieouders leggen vooral de nadruk op de specifieke ontwikkelingstaken waarmee zij worden geconfronteerd. De beleving van de adoptieouders verdween hierbij lange tijd naar de achtergrond. E´en belangrijke Britse studie, die uitgebreid aandacht had voor alle actoren van het adoptieproces, vormt hierop een uitzondering (Triseliotis et al., 2005).
P ROBLEEMSTELLING
25
Een Belgische studie omtrent de beleving van adoptieouders dringt zich op gezien de belangrijke culturele verschillen en verschillende adoptieprocedures. Hoewel adoptieouders vaak informeel informatie en belevingen uitwisselen, zijn er weinig wetenschappelijke publicaties rond dit onderwerp. Het is niet duidelijk welke thema’s belangrijk zijn voor adoptieouders. Deze masterproef zal proberen tegemoet te komen aan deze tekortkomingen. Het is niet de bedoeling de visie van de adoptieouders omtrent adoptie te formuleren, maar om een eerste zicht te krijgen op de beleving van de adoptiekinderen door de ouders. Dit kan een aanzet zijn voor meer uitgebreide studies die bv. een bijdrage kunnen leveren aan de organisatie van de voorbereidingscursus of de visie van hulpverleners op adoptieouders.
3 Methode en technieken
De centrale onderzoeksvraag binnen dit onderzoek ‘Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen?’ stelt de beleving, het ervaren, centraal. Gezien gefocust wordt op de gedachten en gevoelens van de ouders in hun ouderschap, werd gekozen voor kwalitatief onderzoek. Kwalitatief onderzoek laat, in tegenstelling tot kwantitatief onderzoek waar veel gegevens geabstraheerd worden, toe om nuances in de verhalen van de onderzoeksgroep ten volle in kaart te brengen.
3.1 3.1.1
Gegevensverzameling Algemeen
Tijdens dit onderzoek werden tien ouders/ouderparen ge¨ınterviewd. De interviews gingen allen door bij de participanten thuis, waardoor de inspanning beperkt bleef. De ouders kozen zelf waar ze plaatsnamen en wie er bij het interview aanwezig was. Sommige ouders kozen ervoor om de kinderen in de buurt te hebben, anderen zorgden ervoor dat de kinderen reeds sliepen of niet aanwezig waren. Dit
M ETHODE EN TECHNIEKEN
27
verschil in onderzoekssituatie zal mogelijk zijn weerslag hebben op de onderzoeksresultaten. Toch werd uitdrukkelijk gekozen om de ouders deze vrijheid te geven, omdat ook deze gegevens informatie kunnen geven over de manier waarop zij hun adoptiekinderen beleven. Het interview werd gestart met een aantal inleidende gesloten vragen. Deze werden vooral gesteld met het oog op een meer gestructureerd verloop van het interview. Door de geslotenheid van de vragen werden de ouders duidelijk afgeblokt in hun verhaal, waardoor de tijd die aan deze vragen besteed werd, relatief beperkt bleef. Het werken met inleidende vragen kan ervoor zorgen dat de ouders een zekere veiligheid ervaren waardoor een eerste contactgroei tussen onderzoeker en ouders mogelijk werd. Volgende vragen kwamen hierbij aan bod: • Wie behoort allemaal tot uw gezin? • Hoe oud is elk gezinslid? • Welke kinderen zijn geadopteerd? • Hoe oud waren uw adoptiekind(eren) toen u ze voor het eerst ontmoette? • Hoe oud was (waren) uw adoptiekind(eren) toen ze in Belgi¨e aankwamen? • Wanneer kwam(en) uw adoptiekind(eren) in Belgi¨e aan? • Via welke instantie adopteerde u? Aan de hand van de antwoorden op deze vragen maakte de onderzoeker een genogram, waar tijdens het verdere gesprek naar kon worden gerefereerd .
3.1.2
Diepte-interview in een face-to-face contact
De onderzoeker koos ervoor om via diepte-interviews van de adoptieouders de nodige data te verzamelen. (Kvale, 1983) definieert een diepte-interview. ‘An interview, whose purpose is to gather descriptions of the life-world of the interviewee with respect to interpretation of the meaning of the described phenomena’. Op basis van deze stelling wordt duidelijk waarom diepte-interviews aansluiten bij de gestelde onderzoeksvraag. Ze bieden de onderzoeker bij uitstek de mogelijkheid om verder in te gaan op de
M ETHODE EN TECHNIEKEN
28
belevingswereld van de onderzoeksgroep door op gepaste momenten door te vragen. Er zijn heel wat voor en tegen argumenten geformuleerd betreffende deze methodiek. Een overzicht van deze argumenten en de afweging die de onderzoeker maakte, wordt verder besproken. De kwaliteit van het onderzoek en de bekomen informatie wordt in belangrijke mate be¨ınvloed door de interviewvaardigheden van de onderzoeker. (Seidman, 1998) stelt dat het afnemen van diepteinterviews tot op bepaalde hoogte een gegeven is dat een onderzoeker al dan niet beheerst. Hij erkent echter ook dat bepaalde vaardigheden betreffende deze vorm van interviewen kunnen aangeleerd worden. Hij formuleerde vanuit zijn eigen ervaring een aantal aandachtspunten, die als leidraad kunnen dienen om de maximale mogelijkheden uit de interviews te halen. De grondregels zijn dat de onderzoeker de kunst van het vragen stellen moet vatten en moet kunnen luisteren. Hierbij moet een actieve luisterhouding worden aangenomen, waardoor de interviewer in staat is de inhouden die aangereikt worden perfect te begrijpen. Als dit niet het geval is, moet de onderzoeker doorvragen. Dit heeft geen negatieve invloed op het gesprek, omdat de participanten vinden dat er echt naar hen wordt geluisterd. Deze luisterhouding wordt bij de participanten versterkt wanneer de onderzoeker regelmatig de gegeven inhouden samenvat. Deze houding vraagt veel van de onderzoeker, in zoverre dat Wengraf (2001) spreekt van een dubbele aandacht: ‘That you must be both listening to the informant’s responses to understand what he or she is trying to get at and, at the same time, you must be bearing in mind your needs to ensure that all your questions are liable to get answered within the fixed time at the level of depth and detail that you need.’ De onderzoeker moet zich niet alleen concentreren op de inhoud van het gesprek zelf, maar moet ook aandacht hebben voor de thema’s die in het gesprek al dan niet nog moeten worden besproken. Daarnaast moet de onderzoeker trachten op zoek te gaan naar de ‘inner voice’ van de participanten. Al te vaak wordt in interviews enkel datgene verteld wat maatschappelijk gangbaar is. Het is echter de uitdaging om de mensen uit te nodigen hun eigen stem te laten spreken. Hiervoor kan de interviewer ingaan op algemeen, emotioneel geladen woorden die de participant gebruikt. Verder kan de onderzoeker de participant uitdrukkelijk vragen hoe hij bepaalde gebeurtenissen beleefde, waardoor een zekere diepte in het interview wordt gelegd die de beleving van de participant ruimte geeft. De vragen die de onderzoeker stelt moeten echte, open vragen zijn. Vragen waarop het antwoord al is gekend, moeten niet opniew worden gesteld. In deze gevallen is het beter om als onderzoeker
M ETHODE EN TECHNIEKEN
29
een stelling te geven en de participanten te vragen wat hun mening hierover is. Spradley (1979) onderscheidt twee soorten open vragen. Enerzijds zijn er de ‘grand en mini tour’ vragen. Deze vragen richten zich op feiten en gebeurtenissen die de participant meemaakte. ‘Grand tour’ vragen zijn zeer ruim. De onderzoeker kan bijvoorbeeld vragen hoe de participant zijn vrije tijd doorbrengt. ‘Mini tour’ vragen richten zich op een kleiner segment van de werkelijkheid. Verder onderscheidt hij vragen die gericht zijn op de belevingen, gevoelens en gedachten die een participant bij bepaalde gebeurtenissen had. In de interviews in dit onderzoek zal bijgevolg vooral aandacht gaan naar de tweede soort vragen. Als onderzoeker moet je durven vertrouwen op je intu¨ıtie. Wanneer je zelf het gevoel hebt niet voldoende informatie te hebben over een bepaald onderwerp, dan is het belangrijk dat je blijft doorvragen. Tot slot moet de onderzoeker de participant volgen in het gesprek. De ervaringen van een participant dienen erkend te worden i.p.v. de participant aan een kruisverhoor te onderwerpen. Participanten geven ten allen tijde het tempo aan en beslissen wat ze vertellen. Daarom is het beter een participant niet te onderbreken en hem zijn eigen gedachtegang te laten volgen. Als de onderzoeker dieper wil ingaan op een eerder aangehaald onderwerp, noteert hij dit en gaat hij er later, wanneer de participant klaar is, verder op in. De interviews in het kader van dit onderzoek, kregen vanuit deze principes vorm, waardoor een grotere mate van uniformiteit tussen de verschillende interviews gewaarborgd werd en de resultaten van de dataverzameling geoptimaliseerd werden. Een ander voordeel van diepte-interviews is dat de onderzoeker het onderzoek ten allen tijde een bepaalde richting kan uitsturen. Vragen kunnen aangepast worden, bepaalde thema’s die kaderen binnen het onderzoek kunnen diepgaand uitgewerkt worden, terwijl minder passende thema’s minder ter sprake hoeven te komen. Een tegenargument betreffende diepte-interviews is de relatief grote investering die de onderzoeker moet maken zowel (tijd en financieel). Participanten wonen vaak in alle uithoeken van de streek waardoor een aanzienlijke verplaatsing van de onderzoeker gevraagd wordt. Daarnaast zijn de interviews vaak tijdsintensief voor de onderzoeker. Een mogelijke oplossing voor deze tegenargumenten zijn de verschillende media die bij het afnemen van de interviews kunnen aangewend worden. Opdenakker (2006) onderscheidt vier technieken voor het afnemen van diepte-interviews: face-to-face, MSN Messenger, telefoon en e-mail.
30
M ETHODE EN TECHNIEKEN
Tabel 3.1: Vier technieken bij het afnemen van diepte-interviews.
S YNCHRONE COMMUNICATIE
T IJD
P LAATS
FtF
FtF
MSN Messenger Telefoon A SYNCHRONE COMMUNICATIE
Email
Email MSN Messenger Telefoon
In dit onderzoek werd gekozen voor de face-to-face benadering. Face tot face interviews worden, in tegenstelling tot de andere technieken, gekenmerkt door hun syncroniteit op vlak van tijd en plaats. Dit maakt het voor de onderzoeker mogelijk om ook de non-verbale communicatie van de respondent te observeren en rapporteren. De eigen beleving van de respondenten staat in dit onderzoek centraal. Als antwoord op deze onderzoeksvraag kunnen mogelijke non-verbale tekenen een grote betekenis hebben. Een nadeel van face tot face interviews is dat de onderzoeker de respondent gemakkelijker kan be¨ınvloeden door zijn gedrag. Opdenakker (2006) geeft aan dat deze be¨ınvloeding geminimaliseerd kan worden als de onderzoeker zich bewust is van het effect. Door de syncroniciteit in tijd is er voor de participant weinig tijd om uitgebreid te reflecteren op de gestelde vragen. Hierdoor ontstaat een spontaner gesprek wat directe, spontane antwoorden impliceert. Verder impliceert dit onderzoek een relatief kleine onderzoeksgroep van 10 gezinnen, allen woonachtig in Vlaanderen, wat de tijdsinvestering voor de onderzoeker sterk beperkt. Alle interviews werden, mits toestemming van de ouders, opgenomen op bandrecorder. Daarnaast werden notas gemaakt. Opdenakker wijst op deze noodzakelijkheid omwille van de kans op technische problemen en als controlemidden voor de onderzoeker of de verschillende themas diepgaand genoeg besproken werden. Een laatste voordeel van face-to-face diepte-interviews is dat de onderzoeker het interview gemakkelijk kan be¨eindigen. Er werd gekozen om met 1 vraag te werken. ‘Hoe beleef jij het ouder zijn van een adoptiekind?’ Deze keuze werd gemaakt naar aanleiding van het doel van dit onderzoek: een brede verkenning van de beleving van adoptieouders. Het voordeel van deze methode is dat de ouders zelf bepalen welke
M ETHODE EN TECHNIEKEN
31
themas aangehaald worden en welke niet. Het werken met vooropgestelde vragen, zou de ouders kunnen remmen in hun verhaal, waardoor een deel van het adoptieouder zijn niet aan bod kon komen.
3.2
Onderzoekspopulatie
Het onderzoek richt zich tot ouders die via een erkende bemiddelingsdienst interlandelijk of binnenlands adopteerden. Gezinnen die zelfstandig adopteerden werden niet in de studie opgenomen omwille van de specificiteit van deze adopties. De meerderheid van de zelfstandige, binnenlandse adopties betreffen adopties in het kader van stiefouderschap, draagmoederschap, . . . De onderzoeker mailt de contactgezinnen van de Vereniging voor Kind en Adoptiegezin vzw (VAG). Deze belangenorganisatie voor en van adoptiegezinnen, geeft vorming aan adoptiebetrokken, zorgt voor doorverwijzing naar gespecialiseerde instanties via de adoptiekaart, werkt diverse projecten betreffende adoptie uit, geeft ervaringsgerichte informatie, publiceert een tijdschrift en wil bovenal een klankbord zijn. Binnen VAG staat het kind ten allen tijde centraal. De vereniging wordt gedragen door een 120-tal vrijwilligers, waaronder een aantal contactgezinnen per provincie. Deze gezinnen informeren KA en maken hen wegwijs in de adoptieprocedure (www.adoptievlaanderen.be) De reactie op deze oproep was overweldigend, waarop de onderzoeker besloot zeven gezinnen random te selecteren. Vanuit het vermoeden dat de contactgezinnen van VAG maar een segment van de gehele adoptieouder populatie betreffen werd gekozen ook andere kanalen te gebruiken bij het zoeken van respondenten. Dit met het oog op een zo groot mogelijke heterogeniteit binnen de doelgroep. Er werd een oproep gelanceerd via diverse internetfora en kennissen van de onderzoeker. De responsiviteit op deze oproepen was betrekkelijk laag. Drie respondenten werden bereid gevonden mee te werken aan het onderzoek. De bereikte respondenten betrof een heterogene groep op verschillende domeinen. Drie gezinnen kozen voor binnenlandse adoptie, zeven gezinnen voor interlandelijke adoptie waarbij de herkomstlanden van de adoptiekinderen zeer verscheiden waren (Kazaschtstan, Ha¨ıti, Za¨ıre, Ethiopi¨e, Thailand, China en India). Acht gezinnen zagen in adoptie de oplossing voor hun onvervulde kinderwens. Vier van deze gezinnen hadden geen eigen kinderen, vier gezinnen hadden e´ e´ n kind en wilden met adoptie hun gezin vervolledigen. De leeftijd waarop de interlandelijk geadopteerde kinderen naar Belgi¨e kwamen, lag tussen vier maand
M ETHODE EN TECHNIEKEN
32
en zeseneenhalf jaar. De binnenlands geadopteerde kinderen werden allen voor de leeftijd van 4 maanden geadopteerd. Alle adoptiekinderen vervolmaakten de kinderrij als jongste kind. Twee gezinnen adopteerden twee kinderen. Het betroffen steeds individuele adopties, waarvan in e´ e´ n gezin de twee broertjes natuurlijke broers waren. Tot slot koos e´ e´ n gezin ervoor een ‘special need’ kind te adopteren.
3.3
Analyse
Het doel van deze masterproef was een eerste zicht te geven op de beleving van ouders met betrekking tot hun adoptiekinderen. De interviews leverden een berg data op. Het middel van kwalitatieve analyse is het aanbrengen van een zekere structuur in de hoeveelheid data om zo te komen tot een zinnige ordening (Schuyten, 2004). Om tot deze ordening te komen werd gebruik gemaakt van transcripted-based analyse. De interviews werden integraal neergeschreven aan de hand van digitale geluidsopnames meteen na de interviews. Deze werden verder aangevuld met non-verbale informatie die tijdens de interviews genoteerd werd. Bij het analyseren van de data werd gebruik gemaakt van de fasen beschreven door Neuman (2006). Aan de hand van de verkregen data werden een aantal categorie¨en gedefinieerd welke van toepassing zijn op de data. Zoals gangbaar bij kwalitatief onderzoek, werden de vervolgens teksten gecodeerd. Deze codes typeren telkens de inhoud. Er werd gekozen voor een analyse vertrekkend vanuit de data omwille van de brede bevraging, bij een kleine onderzoeksgroep en bijgevolg beperkte dataset. De gecodeerde tekst werd ondergebracht in bepaalde categorie¨en waardoor verbanden duidelijk werden. De verschillende visies betreffende de thema’s werden telkens tegen elkaar afgezet. Dit geeft de mogelijkheid om tot een beter begrip van de tekst te komen. Het is niet mogelijk algemene conclusies te trekken betreffende de gehele populatie van adoptieouders, daar het om een beperkte steekproef gaat. Het doel van het onderzoek is, zoals eerder gesteld werd, louter verkennend. Tot slot werden de verschillende visies per thema afgezet tegen de bestaande wetenschappelijke kaders van Erikson, Bowlby en Hoksbergen. Er werd gekozen om niet te werken met een softwareprogramma. Het risico van softwareprogramma’s is dat veel aandacht gaat naar de structuur van de analyse en minder naar de inhoud van de data. Gezien de beperkte dataset koos de onderzoeker ervoor om eigenhandig de teksten te analyseren. Dit leidde tot categoriseren, en hercategoriseren en het steeds opnieuw toevoegen, verwijderen en herbenoemen van categorie¨en.
M ETHODE EN TECHNIEKEN
3.4
33
Validiteit en betrouwbaarheid
Maso en Smaling (1990) defini¨eren betrouwbaarheid als herhaalbaarheid. Er dient echter een onderscheid gemaakt te worden tussen betrouwbaarheid bij kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Bij kwalitatief onderzoek dient met te spreken van virtuele haalbaarheid. Doordat de beleving van proefpersonen zo snel verandert, is het praktisch immers niet mogelijk om dezelfde resultaten te verkrijgen (Maso & Smaling, 1998). Interne betrouwbaarheid verwijst naar de betrouwbaarheid binnen het onderzoek. Er dient een intersubjectieve overeenstemming te zijn tussen verschillende onderzoekers. Hoewel herhaalbaarheid moeilijk realiseerbaar is in het licht van kwalitatief onderzoek, zijn er een aantal zaken die de betrouwbaarheid kunnen verhogen. De betrouwbaarheid van een interview kan bevorderd worden door et afnemen van een pilootafname (Neuman, 2006). De onderzoeker deed een testafname van een bevriende moeder die vertrouwd is met de adoptieproblematiek, maar niet voldeed aan alle inclusiecriteria daar zij koos voor zelfstandige adoptie. Aan de hand van de opmerkingen en vragen die zij had betreffende het interview werd de methodiek verder verfijnd. Zo werd er gekozen om het interview te starten met een aantal gesloten vragen wat de structuur in de gesprekken verhoogde. De interne betrouwbaarheid kon verhoogd worden door digitale geluidsopnames te maken van de gesprekken (Swanborn, 1990). Verder werd getracht de gevolgde procedure in die mate te specificeren dat de herhaalbaarheid geoptimaliseerd werd. Validiteit is de kwaliteit van overeenstemming tussen de bestudeerde verschijnselen en de symbolen die deze verschijnselen representeren (Nievaard, 1990). Hoe groter de validiteit hoe groter de waarde van het onderzoek. Volgens Neuman (2006) heeft men het in in kwalitatief onderzoek over ‘authenticiteit’, waarbij een eerlijke weergave geleverd wordt van het sociaal leven vanuit het gezichtspunt van de onderzochte. De interne validiteit werd verhoogd door het doel van het onderzoek duidelijk te omschrijven. Tijdens de gesprekken werden langere delen gesprek teruggekoppeld naar de ouders, waardoor zij eventuele verkeerde interpretaties van de onderzoeker konden bijsturen. Externe validiteit kan omschreven worden als de mate van generaliseerbaarheid. Dit is echter niet het doel van deze studie. Het onderzoeksopzet laat niet toe sluitende conclusies te trekken betreffende de totale populatie van adoptieouders. Er werd gestreefd om een eerste verkenning te maken van de beleving van de personen. De individuele visies van ouders kregen hierdoor ruimte.
4 Resultaten
Veel ouders reageerden in het begin afwachtend op de vraag ‘Hoe beleef jij het mama/papa zijn van een adoptiekind?. Alle ouders slaagden er in na een korte periode van nadenken de vraag te beantwoorden. Ze zeiden de vraag zo breed te vinden dat ze niet meteen wisten, hoe ze konden beginnen. De meerderheid van de ouders koos ervoor om chronologisch te vertellen, startend bij het moment dat zij kozen voor adoptie. Uit de verhalen zal immers blijken dat het volledige adoptieavontuur hen in belangrijke mate benvloed heeft in hun ouder zijn. Naarmate de interviews vorderden konden de ouders hun eigen gevoelens en gedachten gemakkelijker verwoorden. Bij vijf interviews lieten de ouders blijken, bang te zijn om een verkeerd antwoord te geven. Zij konden gerustgesteld worden nadat de onderzoeker het doel van het onderzoek opnieuw specificeerde. Opvallend was dat alle ouders uitgebreide vertellers waren. Dit kan bij de gezinnen die via VAG gevonden werden, mogelijk verklaard worden door de keuze die ze maakten om contactgezin te zijn. Een drietal ouder(paren) gaven ook aan blij te zijn hun verhaal te kunnen vertellen. Ze kregen hier in hun vrienden- en familiekring weinig kans toe. Het feit dat hun verhaal gehoord werd, gaf hen een goed gevoel.
R ESULTATEN
35
Daar de meerderheid van de ouders ervoor koos om de beleving van hun ouderschap vanuit het chronologische adoptieverhaal te vertellen, wordt getracht de geanalyseerde thema’s in deze volgorde weer te geven. De beleving van het adoptieouder zijn, is echter niet altijd chronologisch te vatten. In dit geval werden de thema’s random weergegeven.
4.1
Intentie ouders
Het onderwerp waarmee 7 van de 10 ouders hun verhaal beginnen, is de intentie waarom ze een kind adopteerden. De ouders zeggen het opmerkelijk te vinden hoeveel mensen hen als ‘helden’ beschouwen omdat ze als het ware een kind redden en een beter leven schonken. Hoewel de ouders begrijpen waar die gedachte vandaan komt, geven ze aan er niet akkoord mee te zijn. De adoptiekinderen maken in de eerste plaats deel van het gezin uit omdat de adoptieouders dit zo wilden. De kinderen kozen niet zelf voor de adoptie noch voor het adoptiegezin. De gezinnen vinden dit een zeer belangrijke gedachte. Dit lijkt op het eerste zicht tegenstrijdig met de motivatie waarom twee gezinnen kozen voor adoptie. Deze mensen vertelden dat ze, hoewel ze reeds eigen kinderen hadden, toch kozen voor adoptie om een kind uit een ontwikkelingsland een betere kans te geven. Bij navraag geven zij echter aan een onderscheid te maken tussen het algemene adoptiegegeven en de relatie met hun specifieke kind. Van hun adoptiekind verwachten zij geen dankbaarheid. Integendeel geven de adoptieouders aan, zelf dankbaar te zijn om het kind te mogen opvoeden.
4.2 4.2.1
Adoptieprocedure Nuttige informatie
Alle adoptieouders volgden een cursus bij een erkende adoptiedienst. Dit is e´ e´ n van de inclusiecriteria. Vier ouderparen geven aan dat ze in het begin twijfels hadden bij de cursus. Ze vinden het een vorm van discriminatie, aangezien biologische ouders aan geen voorwaarden moeten voldoen om een kindje te krijgen. Achteraf zijn alle ouders het er echter over eens dat de cursus een waardevolle aanvulling vormt. De cursus biedt diepgaande informatie over adoptie- en opvoedingsgerelateerde thema’s. ‘Alle ouders zouden, mits enkele aanpassingen, deze cursus moeten volgen. De cursus geeft je enkele inzichten die voor jezelf als ouder echt zinvol zijn. Voor de cursus had ik bij mijn biologische dochter nog niet stilgestaan bij de hechtingsfasen. Door de cursus
R ESULTATEN
36
kreeg ik een aantal inzichten waardoor ik het gedrag van mijn dochter beter begrijp. Het maakt mij een rustigere ouder.’ Twee ouders geven aan dat de voorbereidingscursus, mits enkele kleine aanpassingen, voor alle ouders een goede voorbereiding zou zijn op het ouderschap. Uit de interviews blijkt dat de cursus ervoor gezorgd heeft, dat de ouders zich beter voorbereid wisten. De cursus geeft eerlijke informatie zonder te vervallen in al te positieve of negatieve boodschappen. Deze objectieve kijk, zorgde er bij acht op de tien ouders voor dat ze zich achteraf bekeken tevreden voelen omtrent de adoptie.
4.2.2
Discriminatie t.o.v. biologische ouders
Hoe de adoptie zelf verloopt is afhankelijk van land tot land. Sommige ouders geven aan een langere periode in het herkomstland te hebben verbleven . Bij anderen werd dit verblijf tot een minimum beperkt. Deze richtlijnen worden door de adoptiediensten van de herkomstlanden vastgelegd. Drie ouderparen hadden het hier moeilijk mee. Ze hadden het gevoel dat alles voor hen bepaald werd. Op dit vlak voelden ze een verschil tussen het biologisch ouder worden, waar ouders zelf meer de regie in handen hebben, en adoptieouder worden. ‘Biologische ouders bepalen toch ook waar zij willen bevallen. Stel dat een vrouw het idee heeft dat ze wil bevallen in haar tuin, omringd door rozen, dan is dat geen enkel probleem. Als je als adoptieouder met een ondervoed kind, dat mogelijk te kampen heeft met een aantal aandoeningen, zo snel mogelijk naar Belgi wil voor een medisch onderzoek, dan is dat niet mogelijk. Terwijl ik als adoptieouder hierbij wel duidelijk handel vanuit de noden van mijn kind.’
4.2.3
Het adoptiemoment
Sommige adoptiediensten verwachten van ouders dat zij, ook voor de adoptie, een tijd in het land van herkomst verblijven. Afhankelijk van land tot land ontmoeten de ouders hun adoptiekind in het begin of pas op het einde van deze periode. Het doel is in beide gevallen verschillend: enerzijds is er het doel om de cultuur van het land te leren kennen, anderzijds kunnen ouders en kind aan elkaar wennen in de vertrouwde omgeving van het weeshuis en de opvoeders. Ouders geven aan niet veel oog te hebben voor de cultuur van het land zolang ze hun kind niet ontmoeten. Het verlangen en de wens is zo groot: het enige dat de ouders wensen is hun kind zo snel mogelijk te ontmoeten.
R ESULTATEN
37
‘Tijdens de adoptieprocedure lijkt je leven stil te staan. Je kijkt zo uit naar de komst van dat kindje, dat al de andere dingen tijdelijk op een lager pitje worden gezet. Het verlangen dat je hebt is enorm. Tegelijkertijd is er ook die steeds sluimerende gedachte dat de adoptie niet gaat lukken. Pas als ik in Zaventem door de douane was gepasseerd, viel er een last van me af. Ik mocht zeker zijn, dat meisje in mijn armen is mijn dochter.’
4.3 4.3.1
Netwerk Andere adoptieouders
Een voordeel van de voorbereidingscursus is dat adoptieouders er een uitgebreide nieuwe vriendenkring door krijgen. Doordat ze allemaal dezelfde procedure moeten doorlopen en vaak met dezelfde thema’s geconfronteerd worden, groeit er een hechte band. De ouders leren om met elkaar van gedachten te wisselen in een open sfeer. Die openheid komt ook na de adoptie van pas bij het bespreekbaar maken van moeilijkheden. Het netwerken met andere adoptiegezinnen kan gezien worden als een vorm van zelfzorg, zowel voor zichzelf als voor de adoptiekinderen.
4.3.2
Familie en vrienden
Op een bepaald moment in het adoptieproces wordt de familie ingelicht. Bij acht van de tien gezinnen gebeurde dit voordat de procedure werd opgestart; twee gezinnen wachtten om de familie in te lichten tot zij beschikbaar waren bevonden. De meeste familieleden reageerden positief, vooral in het geval van vruchtbaarheidsproblemen kwam het nieuws als een soort opluchting, eindelijk zou de kinderwens van zoon of dochter in vervulling gaan. Bij gezinnen die geen vruchtbaarheidsproblemen hadden, overheerste de ongerustheid bij de familieleden. Ze stelden zich de vraag waarom het koppel zo een avontuur startte, terwijl ze perfect gelukkig waren met hun biologische kinderen. Deze ongerustheid evolueerde bij alle familieleden naar een zekere fierheid.
4.3.3
Professionele hulpverlening
Wanneer er problemen ontstaan in de opvoeding of wanneer ouders gewoon vragen hebben betreffende de opvoeding van hun adoptiekinderen, wenden ze zich tot andere adoptieouders. Zeven van de tien ouders zeggen meer baat te hebben bij het advies dat ze van andere adoptieouders krijgen, dan
R ESULTATEN
38
bij het advies dat ze van hun eigen ouders, broers of zussen krijgen. Ze vinden het belangrijk dat bij belangrijke beslissingen steeds rekening gehouden wordt met de adoptiestatus en de personen die dit het beste kunnen inschatten zijn andere adoptieouders. De ouders geven aan niet zoveel steun te zoeken bij de hulpverlening. De hulpverlening ervoer de moeilijkheden zelf niet en weet niet wat het betekent om een kind te adopteren, waardoor ze zich minder gehoord en geholpen voelen. Een ander voordeel van het netwerk van de ouders is dat de kinderen op die manier ook andere adoptiekinderen leren kennen. De adoptieouders hopen hen op die manier een klankbord te geven wanneer ze zelf vragen hebben betreffende hun adoptiestatus.
4.4
Cultuur
4 van de 10 ouders vinden het frustrerend dat ze zo lang voor en/of na de adoptie in het land van herkomst moesten verblijven. Ze ontmoeten hun kind, maar kunnen het enkel in het weeshuis bezoeken. Als ouders op dat moment merken dat hun kind, vanuit hun referentiekader, zorgen tekort komt is dat moeilijk te plaatsen. De moeilijkheden die sommige ouders ervaren bij de overdracht kunnen daarin gekaderd worden volgens e´ e´ n van de adoptiepapa’s. Als je naar een ander land reist moet je je aanpassen aan de gangbare cultuur. Hetzelfde geldt als je een kind adopteert in dat land. Als je de cultuur tracht te begrijpen, kan je bepaalde beslissingen veel beter plaatsen, wat je een hoop frustraties bespaart. Bij interraciaal geadopteerde kinderen proberen ouders hen te wapenen tegen racistische opmerkingen waar zij misschien wel mee te maken zullen krijgen. Dit blijkt niet steeds een gemakkelijke opgave te zijn, aangezien ouders hier zelf niet met geconfronteerd werden. De eigen ervaring om op terug te vallen is er niet. ‘Welke taal spreekt dat dan? We spreken algemeen beschaafd Oedelems . . . ’ Algemeen proberen de ouders bij dergelijke opmerkingen vooral de taal van de humor aan te wenden. Het aantal negatieve reacties blijkt bij de meeste gezinnen beperkt te blijven. Toch speelt dit thema bij alle gezinnen die interraciaal adopteerden nog steeds in meerdere of mindere mate. Adoptieouders geven echter aan vaker met positieve discriminatie te maken te krijgen. De ouders zijn zeer fier over hun adoptiekind. Twee gezinnen vergeleken dit met een geboorte, de familie die meteen na de geboorte van een nieuwe telg in het gezin op bezoek komt heeft ook vooral oog voor de boreling.
R ESULTATEN
39
De andere kinderen van het gezin dreigen in de vergetelheid te geraken. De adoptieouders maakten de familieleden dan ook attent op de aanwezigheid van de andere kinderen. Naarmate de kinderen ouder worden verminderd deze discriminatie. Ouders met zowel biologische als adoptiekinderen zijn zeer bewust bezig met het aandacht verdelen over de kinderen. Ze voelen ook de noodzaak om zich te verdedigen tegenover de biologische kinderen wanneer meer aandacht gaat naar het jongere adoptiebroertje of -zusje.
4.5 4.5.1
Emoties van de ouders Onverwerkt verdriet
Een tweede stap binnen het voorbereidingstraject is het maatschappelijk onderzoek. Hierover waren de reacties verdeeld, zowel tussen de verschillende ouderparen als soms tussen de partners van 1 ouderpaar. Alle ouders va, gemengde gezinnen, op uitzondering van 1 mama, vonden het onderzoek overbodig. Het maatschappelijk onderzoek is zeer diepgaand, aldus de ouders. Er wordt onder andere gepeild naar onverwerkt verdriet (bv. betreffende de ongewilde kinderloosheid). Voor sommige ouders waren deze gesprekken zeer confronterend. De mate waarin ouders met zichzelf geconfronteerd werden, lijkt hun visie echter niet te bepalen. Zowel mensen die op het moment van het onderzoek nog worstelden met gevoelens als mensen die ten tijde van het onderzoek een stuk verder stonden in hun verwerking, kunnen het onderzoek al dan niet nodig vinden. Waar alle ouders het over eens waren, was dat het eventuele verdriet omwille van een onvervulde kinderwens grotendeels verwerkt moet zijn alvorens er tot adoptie overgegaan wordt. Zeven van de tien ouders geven aan dat onverwerkt verdriet volgens hen zou leiden tot te hoge verwachtingen tegenover het adoptiekind. Het kind zou op deze manier het gevoel kunnen krijgen niet te voldoen, waardoor het gevoel van afwijzing dat sommige kinderen in zich dragen bevestigd wordt. De meerderheid van de ouders geven in dit opzicht aan zich als ouder erg bewust te zijn van de verwachtingen die ze tegenover hun adoptiekinderen hebben.
R ESULTATEN
4.6
40
Relaties
4.6.1
Relatie ouders
Vier van de tien ouderparen stellen dat de tijd voor de adoptie veel eist van de partnerrelatie. De vele tegenslagen, andere verwachtingen, emotionele moeilijkheden en onverwachte reacties van de omgeving stellen de relatie danig op de proef. Beide partners moeten elkaar kunnen vinden in het verdriet. ‘Als we elkaar niet hadden gevonden op emotioneel vlak tijdens de procedure, was een scheiding het gevolg geweest. Je kan je niet voorstellen hoeveel al die onderzoeken en gesprekken van je vragen. Constant leef je in onwetendheid en niemand kan je zeggen wanneer die stopt. We hebben tijdens de cursus verschillende koppels uit elkaar zien gaan.’ Deze ouders geven wel aan dat het hebben van een sterke relatie ook na de adoptie van primordiaal belang is. Als beiden een andere visie op opvoeding hebben en niet voldoende communiceren loopt het verkeerd. Een thema dat door e´ e´ n vader aangehaald werd is dat vader en moeder het adoptieproces in tegenstelling tot een zwangerschap, vanuit een meer gelijke positie kunnen beleven. Bij een zwangerschap heeft de vrouw het voorrecht om het kindje negen maanden lang in haar buik te voelen groeien, waardoor de vader minder betrokken is. Bij adoptie is dit niet het geval, vader en moeder staan ten allen tijde op gelijke voet.
4.6.2 4.6.2.1
Relatie ouder-adoptiekind Hechting
Hoe de eerste kennismaking en de overdracht van het adoptiekind verloopt is zeer verschillend. Verschillende ouders benadrukken dat ze bij de overdracht van de kinderen meteen nakeken of het kind fysiek helemaal in orde was. Ze deden dit o.a. door geluidjes te maken en de reactie van de kinderen te observeren. Vooral bij iets oudere kinderen loopt de overdracht niet altijd gemakkelijk. De kinderen reageren soms afwijzend op de ouders of worden zeer stil. Bovendien kunnen de ouders moeilijk communiceren met hun kinderen omwille van de taalbarri`ere. Ouders zien hoe hun kind ongelukkig is wanneer het vertrekt uit het vertrouwde weeshuis. Hierdoor ontstaat een enorm gevoel van mach-
R ESULTATEN
41
teloosheid. De ouders bij wie de overdracht moeilijk verliep, hebben het nog steeds moeilijk met het feit dat ze hun kind niet konden bijstaan in zijn verdriet. ‘Ik kreeg mijn jongste zoontje in mijn armen. Na een minuutje sliep hij . . . ’ Bij de zeer jonge kinderen vormt de adoptie zelf vaak minder een probleem. Ook adopties waarbij de overdracht stap voor stap gebeurt, lijken vlotter te verlopen. Drie ouderparen die na de adoptie 3 a` 4 weken in het land van herkomst moesten blijven, ervoeren deze periode als een zalige tijd. Omdat deze periode opgelegd werd, voelden ze geen druk van het thuisfront om het adoptiekind meteen te delen. De gezinnen kregen de tijd om rustig aan elkaar te wennen zonder andere pottenkijkers. De eerste stapjes op vlak van hechting konden zo in alle rust en in intieme kring gezet worden. 4.6.2.2
Loyaliteit
Vijf gezinnen hebben minimaal e´ e´ n biologisch kind. Twee van deze gezinnen zeggen een ander gevoel te hebben bij hun adoptiekinderen dan bij hun eigen kinderen. Vooral de vanzelfsprekendheid op vlak van relatie speelt zowel de ouders als de kinderen parten. In beide gevallen werd het kind pas rond de leeftijd van zes jaar geadopteerd. Voor 9 van de 10 gezinnen is het gedrag dat de adoptiekinderen zullen stellen tijdens de puberteit een zeer belangrijk item. De ouders worden op dit punt sterk geconfronteerd met het gebrek aan biologische banden. Adoptiekinderen hebben nu eenmaal de mogelijkheid om volledig te breken met hun adoptieouders, zonder enig spoor na te laten. Voor biologische kinderen lijkt dit minder te spelen. De adoptieouders zien in het gedrag dat kinderen op peuter-, kleuter- en schoolleeftijd stellen al voortekenen van hoe de adoptie zal verlopen. De overheersende hoop is dat de kinderen de adolescentie goed doorkomen en opgroeien tot volwassenen die vrede nemen met hun adoptiestatus en genieten van hun adoptiegezin. ‘Ik zou het heel erg vinden mocht mijn adoptiedochter besluiten terug naar haar land van herkomst te gaan wonen. Ik zou me echt voelen falen als moeder. Maar toch zou ik het nog moeilijker hebben mochten mijn biologische dochters besluiten te breken met mij.’
R ESULTATEN
4.7
42
Openheid binnen adoptie
In de woonkamers van negen adoptiegezinnen verwezen verschillende voorwerpen naar het land van herkomst van de adoptiekinderen. De voorwerpen zijn vaak in die mate ge¨ıntegreerd in de kamer dat ze niet meteen opvallen. De adoptieouders geven het belangrijk te vinden om deze verwijzingen te integreren. Acht van de tien gezinnen kozen er voor om zeer open te communiceren over de adoptie. Ze maakten nooit een geheim van de adoptie en stelden alle informatie meteen beschikbaar ( soms met uitzondering van de naam en de verblijfplaats van de biologische ouders).
4.7.1
Biologische ouders
E´en van deze acht gezinnen koos er voor een ontmoeting met de biologische moeder van hun adoptiekinderen te regelen, rond de leeftijd van 4 jaar. De biologische moeder besloot de ontmoeting niet te laten doorgaan omwille van de emotionele impact die dit voor haar had. E´en gezin koos ervoor de adoptie niet te bespreken met hun kind. Hun vijfjarige dochter begint stilaan vragen te stellen over haar huidskleur. De ouders geven aan niet goed te weten hoe ze nu over de adoptie moeten vertellen. Ze hebben er spijt van dat ze dit niet vroeger gedaan hebben. De drempel lijkt nu enorm. Een ander gezin praat nu wel openlijk over de adoptie, maar hield meteen na de adoptie informatie uit het land van herkomst achter meteen. Het ging in dit geval om de adoptie van een meisje van zeseneenhalf jaar oud. De adoptiemoeder geeft aan dat ze bang was haar dochter te verliezen, door haar emotionele brieven te laten lezen van de verzorgsters in het weeshuis. Vier van de tien adoptieouders vinden het zeer belangrijk dat ze informatie hebben over de eerste levensdagen van hun kinderen. Dit stelt hen in staat een antwoord te geven op de vragen van de kinderen. Sommige vragen zullen ze echter niet kunnen beantwoorden, wat moeilijk blijkt voor de ouders. Het bestaan van biologische ouders cre¨eert een extra dimensie. Alle ouders zijn er zich van bewust dat ze aandachtig zijn wanneer ze praten over de biologische ouders. Ze proberen respect te tonen voor hen, maar vijf van de tien ouders vinden dat dit niet steeds gemakkelijk is. Waarom sommige ouders hun kinderen afstaan ter adoptie is niet altijd gemakkelijk. De visie van de biologische ouders staat soms haaks op het morele kader van de adoptieouders. Deze visie verdedigen tegenover hun kinderen roept mogelijks een tegenstrijdig gevoel op. ‘Als ik mijn dochter vertel dat ze niet bij haar mama kon blijven omdat zij de financi¨ele
R ESULTATEN
43
middelen en de standvastigheid in haar leven miste om een kind op te voeden is dat niet steeds gemakkelijk. Ik snap dat mama ervoor koos om haar kind af te staan. Maar waar ik het moeilijk mee heb is het feit dat ze enorm veel alcohol dronk tijdens haar zwangerschap, waardoor ze een zwaar verslaafd kind ter wereld bracht. Haar levensomstandigheden kiest ze niet, maar wel of ze alcohol drinkt.’ Deze reactie toont niet hoe moeder over de motieven van de biologische moeder denkt, maar laat daarnaast ook zien hoe erg de ouders kiezen voor hun adoptiekinderen en zichzelf daarbij wegcijferen. Adoptieouders geven aan dat ze door respect te hebben voor de biologische ouders, ook respect tonen voor hun adoptiekind. Ouders zijn zeer strijdvaardig: ze willen hun kinderen alle kansen geven. Daarom proberen ze hun kinderen op alle manieren te wapenen tegen toekomstige moeilijkheden. Alle gezinnen geven aan zich er bewust van te zijn dat hun kinderen waarschijnlijk ooit op zoek zullen gaan naar hun biologische ouders en/of familie. Sommige families laten dit aan de kinderen over, terwijl andere families zelf actief plannen maken. Acht van de tien ouders hebben in de literatuur gezocht naar informatie betreffende deze contacten. Zes van de tien ouders zijn van plan de reis uit te stellen tot de kinderen minimum achttien jaar zijn zoals aangeraden wordt in de literatuur. E´en gezin plant de ontmoeting vroeger, terwijl de drie andere gezinnen aangeven het tempo van het kind hierin te volgen.Hoewel de ouders aanvoelen nu een (goede) band te hebben met hun kinderen, vrezen ze dat de ontmoeting met de biologische ouders die zal veranderen.
4.7.2
Land van herkomst
Rootsreizen worden wel vaker op jongere leeftijd gemaakt. Drie gezinnen gaan systematisch terug naar het land van herkomst. Twee gezinnen maakten eenmalig een reis naar het herkomstland. Twee gezinnen plannen dit in de nabije toekomst te doen. Met deze reizen hopen de adoptieouders tegemoet te komen aan de nood die hun kinderen hebben om mensen te ontmoeten die er ‘hetzelfde’ uit zien, daarnaast vinden alle ouders het belangrijk dat de kinderen de cultuur van het land van herkomst, een stukje hun cultuur, leren kennen.
R ESULTATEN
4.8
44
Opvoedingsvaardigheden ‘Adoptiekinderen opvoeden, dat is hetzelfde als andere kinderen opvoeden. Zeker als ze zo klein (4 maanden) waren bij adoptie . . . ’
Alle ouders gaan zeer bewust om met de opvoeding van hun adoptiekinderen. Vijf van de tien ouders vermoeden dat ze meer bezig zijn met de opvoeding van hun adoptiekinderen dan biologische ouders. Alle belangrijke beslissingen worden goed overwogen. Er is ook een verhoogde waakzaamheid betreffende hechting en identiteitsontwikkeling. Drie moeders gaven aan dat ze vooral de eerste week erg bezig waren met de tips die ze kregen rond hechting in de voorbereidingscursus. Eenmaal daarna besloten ze hun intu¨ıtie te volgen. ‘Ze zeggen wel dat de familie de kinderen meteen na aankomst beter niet op de schoot nemen. Maar ik voelde dat ik al een band had met mijn kinderen. Tenslotte zijn het ook voor de grootouders hun kleinkinderen. Mijn moeder kreeg mijn zoontjes meteen op schoot. En de jongens kenden ons wel, wie is er immers elke nacht bij hen?’ Ouders uit gemengde gezinnen, zeggen dat het goed was dat ze eerst een biologisch kind hadden. Het stelde hen gerust dat bepaalde gedragingen bij een leeftijdsfase horen en niet adoptiegebonden zijn. Ze vermoeden dat ze zich meer zorgen zouden gemaakt hebben, mocht het adoptiekind hun eerste kind geweest zijn.
5 Discussie
Er werden een aantal conclusies betreffende de besproken thema’s geformuleerd op basis van de verzamelde informatie. Indien mogelijk werden de resultaten gelinkt aan bestaande theoretische kaders. In tweede instantie werden enkele maatschappelijk haalbare aanbevelingen neergeschreven.
5.1
Adoptieprocedure
De adoptieprocedure heeft een belangrijke weerslag op het ouderschap van adoptieouders. De informatie betreffende hechting, identiteitsontwikkeling, emoties van ouders en open adoptie wordt in meerdere of mindere mate ge¨ıntegreerd in de opvoeding of wordt gebruikt als referentiekader bij het nemen van belangrijke beslissingen.
5.1.1
Motivatie
De adoptieouders in dit onderzoek hebben allemaal een onvervulde kinderwens die voortvloeit uit onvruchtbaarheidproblemen, medische problemen met eigen kinderen of gewoon het verlangen om
D ISCUSSIE
46
een kind een betere toekomst te bieden. Adoptie was de laatste weken een sterk gemediatiseerd onderwerp. De wachttijden voor adoptieouders, die zich nu aanmelden voor interlandelijke adoptie, zijn gestegen tot gemiddeld acht jaar (deredactie.be, 2011). Adoptie wordt hierdoor steeds moeilijker. Er zijn wereldwijd steeds minder adoptiekinderen beschikbaar, terwijl het aantal KA blijft stijgen (Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin, 2010). Er wordt een maatschappelijk debat gevoerd of adoptiekinderen niet moeten voorbehouden worden voor ouders die zelf geen (gezonde) biologische kinderen kunnen krijgen, maar dit is een zeer controversi¨ele discussie. De resultaten van het onderzoek tonen dat de intentie van de ouders geen invloed heeft op hun latere ouderschap, op voorwaarde dat zij aandacht hadden voor hun eigen emoties (Starre, 2005). In de beleving van de ouders is het wel duidelijk hoe belastend de adoptieprocedure voor hen was. De lange procedure betekent zowel emotioneel als financieel een grote belasting voor het gezin. Geen enkel ouderpaar stond tijdens het interview stil bij de financi¨ele kant van de adoptie. Die zwijgzaamheid is een punt voor verder onderzoek. Maatschappelijk moet worden stilgestaan bij de haalbaarheid van acht jaar durende adoptieprocedures. Dorien Chamon, Vlaams adoptieambtenaar, streeft in dit kader voor een verstrenging van de selectieprocerdure voor KA (deredactie.be, 2011).
5.1.2
Emoties ouders
Een deel van het adoptieproces is het maatschappelijk onderzoek. Hier staan vooral de emoties van de ouders centraal. De ouders in het onderzoek getuigden van een eerlijk zicht op de eigen emoties. Ze verwoordden heel wat verdriet rond ongewenste kinderloosheid en medische problemen met biologische kinderen. Praten over dit verdriet en het een plaats geven, is volgens de adoptieouders zeer belangrijk. Ze willen het kind op de eerste plaats kunnen zetten en dat kan enkel, zoals blijkt uit de literatuur, als je vrede hebt met jezelf en je situatie. (Starre, 2005)
5.1.3
Discriminatie
Toch sluiert een gevoel van discriminatie t.o.v. biologische ouders. Het verplicht doorlopen van de vele stappen binnen een strak schema wringt. Biologische ouders kunnen immers, zonder aan al te veel verplichtingen te voldoen, kiezen voor een kind. De ouders erkennen echter dat de procedure nodig is door de extra dimensie die adoptie aan opvoeding geeft. De procedure bepaalt mee de basisvisie van adoptieouders waarbij het kind op de eerste plaats komt.
D ISCUSSIE
5.2
47
Netwerk
Alle adoptieouders binnen de onderzoeksgroep hadden een uitgebreid sociaal netwerk. Een beperking van het onderzoek is dat alle gezinnen via sociale kanalen gezocht werden. Daarnaast waren zeven van de tien ouderparen contactgezin bij VAG, wat een grote sociale inzet impliceert. Hierdoor ontstond er mogelijk een verkeerd beeld op het netwerk. Dit effect werd enigszins gecompenseerd door drie adoptiegezinnen buiten VAG. Door adoptie vergroot een deel van je sociale netwerk. Er komt een hele vriendenkring bij: mensen met wie je samen de voorbereidingscursus volgde of mensen die uit hetzelfde herkomstland een kind adopteerden. Daarnaast hadden alle ouderparen ook een uitgebreide vrienden- en familiekring. Het bespreken van adoptiegerelateerde en opvoedingsvragen werd bij voorkeur met andere adoptieouders gedaan. Bij de meerderheid van de ouders bleek een grote drempel te bestaan naar hulpverlening. Het ontbreken van ervaring van vele hulpverleners, maken dat het vertrouwen vrij beperkt is. De nazorg door de adoptiediensten is in regel ook beperkt. Ouders hebben de idee dat hulpverleners mogelijke problemen altijd aan de adoptie toeschrijven, terwijl adoptiekinderen ook andere problematieken kunnen hebben. Hier ligt een uitdaging voor de toekomst. Bij het uitbouwen van nazorg is het belangrijk een grote mate van vrijheid te geven en de adoptieouders het proces zelf te laten sturen. Zij hadden tijdens de adoptieprocedure vaak het gevoel dat alles voor hen bepaald werd en hun eigen vrijheid hierdoor ingeperkt werd.Hoe het netwerk van de populatie eruit ziet, is niet geweten. Verder onderzoek inzake deze materie dringt zich op.
5.3
Cultuur ‘Adopteren is een cultuur binnenbrengen.’
Adoptieouders zien dit als een mooi pluspunt van adoptie. De culturen van de herkomstlanden worden met veel respect behandeld en verwijzingen zijn in elk gezin aanwezig. Het is echter niet steeds gemakkelijk om met andere culturen om te gaan. Bepaalde visies in herkomstlanden kunnen haaks staan op de referentiekader van de ouders. De ouders dienen op dat moment de keuze te maken tussen hun eigen referentiekader en het kader van het herkomstland en bij uitbereiding ook van de biologische ouders. Een zorgzaam omgaan met deze verschillen en het inbrengen van een vierde actor (cfr. het adoptievierkant) kan voorkomen dat een loyaliteitsconflict ontstaat (Bogaerts & van Aelst, 1998).
D ISCUSSIE
5.4 5.4.1
48
Relaties Partnerrelatie
Alle adoptieouders binnen dit onderzoek zijn nog samen met de partner met wie ze een kind adopteerden. Of dit toeval is, is niet duidelijk. Dit is een punt voor uitgebreider onderzoek, waarbij de vraag dient gesteld te worden wat de invloed van adoptie is op de relatie van de ouders. De ouders geven aan naast een sterke partnerrelatie, ook een hechte ouderrelatie te hebben. De opvoedingswaarden van beiden sluiten bij elkaar aan, waardoor zij zich sterker voelen in de opvoeding.
5.4.2 5.4.2.1
Ouder-kind relatie Hechting
Hechting speelt vooral meteen na de adoptie. Bij kinderen die op oudere leeftijd geadopteerd werden, blijft het onderwerp langer en meer op de voorgrond aanwezig (Tavecchio & van IJzendoorn, 1984). De ouders zijn zich zeer bewust van de hechtingsfasen beschreven door Bowlby (Juffer et al., 1997). De meerderheid van de ouders koos er voor de in de voorbereidingscursus aangereikte tips zeer nauwgezet te volgen, terwijl een minderheid na korte tijd koos om hun intutie betreffende deze ontwikkelingstaak te volgen. Hierbij rijst de vraag of het aangewezen is oudere kinderen te adopteren, of dat adoptie zich moet beperken tot jonge kinderen. Vast staat dat er meer oudere kinderen beschikbaar zijn om geadopteerd te worden. 5.4.2.2
Loyaliteit
Loyaliteit is een thema dat duidelijk spreekt uit de verhalen van de ouders. De vanzelfsprekende band die er is tussen ouder en kind is bij adoptie niet zo vanzelfsprekend (Van den Eerembeemt & Oele, 1987). Ouders gaan actief aan de slag om deze band op te bouwen. Vooral met het oog op de adolescentie ervaren ouders een zekere angst om hun kinderen te verliezen. Adoptieouders, van wie de kinderen de adolescentie grotendeels achter de rug hebben, ervaren opnieuw een gevoel van rust. Zij erkennen dat de adoptiestatus tijdens deze periode meer op de voorgrond stond dan op andere momenten, maar tot geen onoverkomelijke situaties leidde (Starre, 2005).
D ISCUSSIE
5.5
49
Openheid binnen adoptie
Alle adoptieouders zijn het eens dat de adoptiestatus van de kinderen niet ontkend mag worden. Door die ontkenning, zou een deel van de identiteit van het kind, niet erkend worden. Ouders die niet kozen voor deze openheid, staan niet langer achter hun beslissing. Ouders geven aan dat het onderwerp adoptie, meteen na de overdracht, openlijk dient besproken te worden, zowel met het kind zelf, als met het netwerk. Belangrijk is om hierbij het tempo van het kind te volgen en het niet te overstelpen met informatie. Dit bevestigt het onderzoek van Triseliotis et al. (2005). De ouders blijken het gemakkelijker te vinden om hun kinderen informatie te geven over het herkomstland, dan over de biologische ouders. Dit valt te verklaren vanuit de onderliggende betekenis die deze onderwerpen hebben. Waar de cultuur van het herkomstland in belangrijke mate aansluit bij de cultuur van het kind, kunnen ouders bij het spreken over de biologische ouders een zeker terughoudendheid ervaren aangezien dit onderwerp refereert naar het ontbreken van een biologische band. Sommige adoptieouders geven aan een zekere concurrentie te voelen t.o.v. de biologische ouders. (Triseliotis et al., 2005)
5.6
Besluit
Algemeen kunnen we stellen dat ouders hun adoptiekinderen, vooral in geval van adoptie op jonge leeftijd, overwegend hetzelfde ervaren als biologische kinderen. Vooral in de puberteit kan de band tussen ouder en adoptiekind op de helling gezet worden. De grondvisie van de ouders is dat het kind ten allen tijde centraal moet staan. Beslissingen betreffende de opvoeding worden ten gronde afgewogen, zodat het kind maximale ontwikkelingskansen krijgt. Net zoals de andere kind- en omgevingsfactoren, wordt de adoptiestatus bij het nemen van beslissingen in rekening gebracht. De focus ligt in de eerste plaats op het ouder-zijn en niet op het adoptie-ouder-zijn!
Bibliografie
Ainsworth, M. (1985). Patterns of attachment. Clinical Psychologist. Algemene directie Statistiek en Economische informatie. (2011). Adopties in Belgi¨e. Bogaerts, S & van Aelst, G. (1998). Adolescentie en interculturele adoptie. Garant. Boszormenyi-Nagy, I & Krasner, B. (1997). Tussen geven en nemen. Over contextuele therapie. In I Boszormenyi-Nagy & B Krasner (Red.). (Hfdstk. De vier dimensies van relationele werkelijkheid). Uitgeverij De Toorts. De Pauw, A, Hoksbergen, R & Van Aelst, G. (1998). Interculturele adoptie in de kijker: evaluatie en toekomst. Garant. Deibel, D. (1991). Kind van andere ouders: theorie en praktijk van adoptie. In R Hoksbergen & H Walenkamp (Red.). (Hfdstk. Een kind van ver: situaties in landen van herkomst, p. 52-63). Bohn Stafleu Van Loghum. den Boon, C & Geeraerts, D (Red.). (2005). Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (14e ed.). Van Dale Uitgevers. deredactie.be. (2011). 8 tot 10 jaar wachten op een adoptiekindje. Erickson, E. (1968). Identity: youth and crisis. Norton. Hoksbergen, R. (1998). Interculturele adoptie in de kijker: evaluatie en toekomst. In A De Pauw, R Hoksbergen & G Van Aelst (Red.). (Hfdstk. Psychosociale specificiteit van adoptie, p. 9-32). Garant. Hoksbergen, R. (2008). Vertraagde Start (2e ed.). Aspekt - Soesterberg. Hoksbergen, R, Juffer, F & Waardenburg, B. (1986). Openbaarheid van herkomstgegevens. Een oud probleem in nieuwe gedaante. Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs. Hoksbergen, R & Walenkamp, H. (1991). Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie. Bohn Stafleu Van Loghum.
B IBLIOGRAFIE
51
Jacobs, D. (2002). Hechting en hechtingsstoornissen. TOKK, 27 (2), 15. Juffer, F, Hoksbergen, R, Riksen-Walraven, J. & Kohnstamm, G. (1997). Early intervention in adoptive families: Supporting maternal sensitive responsiveness, infant-mother attachment, and infant competence. Journal of Child Psychology and Psychiatry. Kind en Gezin. (2010). Informatiemap voor kandidaat adoptanten. Kvale, S. (1983). The qualitative research interview: A phenomenological and a hermeneutical mode of understanding. Journal of phenomenological psychology. Maso, I & Smaling, A. (1990). Objectiviteit in kwalitatief onderzoek. Uitgeverij Boom. Maso, I & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Uitgeverij Boom. Neuman, W. (2006). Basics of social research: Qualitative and quantitative approaches. AllynBacon. Nievaard, A. (1990). Objectiviteit in kwalitatief onderzoek. In I Maso & A Smaling (Red.). (Hfdstk. Validiteit en betrouwbaarheid in kwalitatief onderzoek, p. 75-96). Uitgeverij Boom. Opdenakker, R. (2006). Advantages and disadvantages of four interview techniques in qualitative research. In Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research (Deel 7, 4 ). Schuyten, G. (2004). Modellen van empirisch onderzoek. (Hfdstk. Het kwalitatief onderzoek). Universiteit Gent: Vakgroep Data-analyse. Seidman, I. (1998). Interviewing as qualitative research. Teachers College Press New York. Sorosky, A, Baran, A & Pannor, R. (1984). The adoption triangle: Sealed or opened records, how they affect adoptees, birth parents, and adoptive parents. Anchor Books. Spradley, J. (1979). The etnographic interview. Harcourt Brace Jovanovich College Publishers. Stams, G., Juffer, F, Rispens, J & Hoksbergen, R. (2001). Het functioneren van zevenjarige kinderen die als baby uit het buitenland werden geadopteerd. Kind en Adolescent, 22 (3), 78-92. Starre, P. (2005). Zelfbeeld en identiteit gekleurd door adoptie: informatie voor ouders (L SibbingWillems, Red.). Uitgaven Adoptie Nazorg. Swanborn, F. (1990). Objectiviteit in kwalitatief onderzoek. In I Maso & A Smaling (Red.). (Hfdstk. Objectiviteit: een poging tot duidelijkheid, p. 75-96). Uitgeverij Boom. Tavecchio, L. & van IJzendoorn, M. (1984). Niet alle banden binden even vast. De gehechtheidstheorie van John Bowlby. Psychologie, 3 (11), 18-25. Triseliotis, J, Feast, J & Kyle, F. (2005). The Adoption Triangle Revisited. BAAF.
B IBLIOGRAFIE
52
Van den Eerembeemt, E & Oele, B. (1987). De contextuele therapie: verdiende vrijheid. Kern vzw (Centrum voor Psychotherapie en Relatievorming). Verrier, N. (1993). The primal wound: Understanding the adopted child. Gateway Press. Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin. (2009). Activiteitenverslag adoptie 2008. Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin. (2010). Activiteitenverslag adoptie 2009. Wekker, G. (2007). ’Je hebt een Kleur, maar je bent Nederlands’: identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur. Leerstoel Gender Studies, Faculteit der Geesteswetenschappen/Letteren, Universiteit Utrecht. Wengraf, T. (2001). Qualitative research interviewing: Biographic narrative and semi-structured methods. Sage Publications Ltd. Yngvesson, B. (2003). Going Home: Adoption, Loss of Bearings, and the Mythology of Roots. Social Text.
