H.M. Lups. Bron: Proeve van een Friesch en Nederlandsch Woordenboek door mr. Montanus Hettema 1832

Beroepen van vroeger  slatter‐slijkheemraad   H.M. Lups 

Slatter  olderwerker, schoonmaker van sloten, ook wel hekkelaar genoemd.  Slatten is het schoonmaken van sloten, die vol modder en vuil zitten, door deze te verwijderen en de  kanten af te steken.  Slate is sloot, slatere   slatter   graver  Bron: Proeve van een Friesch en Nederlandsch Woordenboek door mr. Montanus Hettema  1832     Sledemenner  Zie sle e per.    Sle e per, meervoud sleluyden.  In1634  vaardigde  de  magistraat  van  Amsterdam  een  verbod  uit  om  met  karossen  door  Amsterdam  te  rijden. Bij overtreding volgde een boete van 50 gulden, een behoorlijk bedrag in die tijd. Wie al een koets  bezat hoefde zich daaraan niet te storen. En ook daar gaf een deel van de plaatselijke overheid het slechte  voorbeeld,  door  binnen  de  stadsmuren  wel  van  hun  karossen  gebruik  te  blijven  maken.  Voor  vrachtvervoer kende men het gebruik van een vrachtslede.       De koetsier van een dergelijke vrachtslede werd sle e per genoemd, ook wel sledemenner meervoud slee‐ luyden. De patroon van een sle e persbedrijf werd sleepersbaas genoemd.   Men  kende  o.a.  boterslepers  en  brouwersslepers.  Een  enkele  keer  werden  ook  wel  eens  passagiers  vervoerd,  die  dan  op  kleine  zitbankjes  moesten  zitten,  waarbij  dan  door  leuninkjes  aan  de  zijkanten  verhinderd moest worden dat ze er uit vielen.    In  1664  kwam  een  Franse,  in  Amsterdam  wonende,  vrachtsleper  op  het  idee  om  een  koetswerk  met  behulp  van  riemen  op  het  onderstel van een slede te bevestigen, zodat de  passagiers  behaaglijker  vervoerd  konden  worden.  Zijn  voorbeeld  werd  nagevolgd  en  zo  ontstonden  de  burgerslepers.  Ook  ontstonden  zo  de  specifiek  Amsterdamse  toesledes  of  koetssledes,  later  ook  wel  sleepkoets  genoemd.   Zie  afbeeldingen.  Velen  hadden  er  een  of  zelfs  meerdere  in  eigendom.  En  de  minder  welgestelden  konden  er  een  huren.  Zo  ontstonden ook bruids‐, doop‐, rouw‐ en andere  soorten  sleden.  zie  volgende  pagina   De  sledemenner  draafde  er  aan  de  rechterkant  naast.  In  de  linkerhand  klemde  hij  de  leidsels  en  de  zweep,  de  rechter  moest  hij  vrij  houden  om  in  voorkomende gevallen de slede enige stuur te geven en om al te hevige slingeringen te voorkomen. Bij de  toesledes droeg de sleper een 'smeerlap' mee. Dit was een vette doek, die hij af en toe zonder te stoppen  onder de slede‐ijzers doorschoof om het glijden te bevorderen. Bij de open‐ oftewel vrachtsleden droeg de  sleper  in  zijn  rechterhand  een  houten  tonnetje,  voorzien  van  een  flink  stuk  touw  en  met  een  aantal  gaatjes  in  de  bodem.  Met het meegedragen  vaatje  wisten  sommigen  van  hen  zonder  vaart  te  minderen  water  uit  de stads     

grachten te putten om daarmee de straatstenen voor hun slee te besproeien.  Ook voor de slepers waren bepaalde verkeersvoorschriften van kracht. Zo moesten zij als ze van een hoge  brug afkwamen bosjes stro onder de slede‐ijzers spreiden om de snelheid af te remmen. Daartoe diende  ook een stuk touw aan de achterkant van de slede.  Pas in 1856  !  werd voorgeschreven dat zowel de toe‐ als de vrachtsleden in het donker verlicht moesten  zijn.  In  het  derde  kwart  van  de  negentiende  eeuw  verdwenen,  door  het  in  gebruik  nemen  van  andere  middelen, de sleden als transportmiddel. Het Gildehuysken van de slepers stond tegen het muurwerk aan  de Nieuwe Kerk.   De  slepers  hadden  hun  verzamelpunt  bij  de  Waag  op  de  Dam.  Daar  werden  de  te  vervoeren  goederen  gewogen. Daar ook was er een stal en waterpompen om hun paarden te kunnen drenken.  Ook in bijv. Haarlem maakte men gebruik van de vrachtslede om de goederen van het Spaarne waar de  schepen  konden  lossen  naar  de  Waaghal  te  slepen,  waar  zich  op  de  begane  grond  de  waag  bevond.  Afhankelijk van het soort en gewicht van de goederen werd door het stadsbestuur belasting geheven. Deze  functie  is  vervuld  tot  1915.  Reden  van  het  vervoer  daar  per  slede  was  het  heffen  van  belasting  op  kar wielen.  Tijdens het slepen van de slede werden de ijzeren glijders van de slee daar door jongens voortdurend met  olielappen  of  oliepoets  glad  gehouden.  Ook  hier  werden  dan  ook  de  termen  smeerlap  en  smeerpoets  gebruikt.     Bron  tekst  o.a.  A.W.  Francken,  Het  leven  onzer  voorouders  in  de  gouden  eeuw, 1952,  A.A.M.Stols,  ’s‐ Gravenhage .    Slichter  Slichten  of  slechten  is  effen,  vlak  of  glad  maken.  Degene,  die  in  een  weverij  de  kettingdraden  van  een  weefsel met slijmerige pap bestreek om ze glad te maken werd slichter genoemd.   Een bruidsslede  Ook  in  de  aardewerkindustrie  waren  slichters  werkzaam.  Zij  moesten  kommen e.d.  gladschaven  met  behulp  van  een  rond  houten schijfje.     Slijkburger  Vroeger te Utrecht. Op  zich  geen  beroep.  Een  slijkmeier  werd  het  burgerrecht  verleend  op voorwaarde dat hij  bepaalde  reinigingsdiensten  zou verrichten: 

'Boven  desen  zyn  er  nog  Slykburgers,  die  ten  respecte  van  seekere  diensten  borgerschap  genieten,  tot  wederseggen  van  den Raad, de welken mogen haar borgerschap niet voort erven.  Utr. Placb. 3, 367 a  Anno 1570'. En iets  later  1603 :  'Geresolveert dat de Slyckburgers. die’t  anderen tyden het Burgerschap geaccordeert ende  gegont  is,  op  ’t  schoonmaacken  en  reynigen  van  de  bruggen,  aefdochten  ende  andere  publique  plaatsen  binnen deser Stadt, ende overmits haar quaed devoir dat sy daar inne waaren doende, by clockluydinge  haare verleende burgerschap opgeseyt es, sullen moegen volstaan in ’t winnen van ’t voorsz. Burgerschap,  met seven gulden'.  bron WNT     Slijker, sli e ker, slijkveger  In het Vlaams was/is een slijker iemand die huiden slecht, glad maakt  ook huidevetter .  Bron: Dietsche 

verscheidenheden   Uitgaande van het basiswoord slijc, slijk, sliec, dat modder, slijk drek, slib, slik, veenbagger betekent zou  een slijker of sli e ker iemand moeten zijn die in of met deze substantie werkt.  Het gebaggerde laagveen werd gestort in grote houten bakken, waar de trapper of menger de veenmodder  fijn‐ en homogeen maakte, waarna het op het land werd uitgespreid om te drogen. Na het aanstampen en  verdichten  het trippen  werden de turven op maat afgetekend, afgestoken en gestapeld. Het is mij niet  bekend of het woord slijker daaraan verbonden is.  Een slijkveger zou dan iemand zijn die op de straten en bruggen het vuil verwijderde.    Slijkheemraad  De slijkheemraad was een heemraad, belast met de keur van wegen en wateren. 

'Sullen in de respective Ambachten ofte Polders achtervolcht, onderhouden ende geëxecuteert werden bij  den  Schout  ofte  Molenmeesters  mette  Schepenen,  gesworen,  Croos‐  ofte  Slijck‐Heemraden,  de  Keuren  ende  Ordonnantiën  daer  op  henluyden  te  leveren'.  Keuren  van  Delfland  1591.  Ook  in  1656  :  'Sullen  deselve voorts‐aen volgende dese keuren beschouwen werden bij den Schouten van de Ambagten en den  Molenmeesters met hare Gesworens, Slijk‐ ofte Kroos‐Heemraden, Ald.'  Bron WNT  

Genealogische aspecten van kloosterordes   

J.W. Koten 

ederland  heeft  een  rijk  kloosterleven  gekend.  In  welhaast  elke  Nederlandse  plaats  beneden  de  rivieren,  maar  ook  in  de  belangrijke  steden  in  de  Noordelijke  provincies  was  hun  invloed  onmiskenbaar. Genealogisch gezien is dit een belangrijke groep doordat er welhaast geen katholieke  familie  bestaat  zonder  diverse  kloosterlingen.  Voor  algemene  informatie  over  kloosters  en  kloosterorden/congraties  heeft  kloosters.startpagina.nl  een  aparte  site  ingericht  die  sterk  kan  worden  aanbevolen. Na lezing van dit artikel kunt u zich waarschijnlijk snel op deze site oriënteren.    Deze  site  demonstreert  meteen  hoe  rijk  de  gegevens  over  kloosters  zijn.  Geen  wonder.  In  de  meeste  kloosters  was  een  grote  hoeveelheid  deskundigheid  geconcentreerd.  Bovendien  had  men  tijd  en  vooral  motivatie om zaken goed op te zetten. De meeste kloosters beschikten over een bibliotheek en veel van  hun  activiteiten  worden  nauwkeurig  gearchiveerd.  Er  zijn  weinig  organisaties  die  zo  goed  gedocumenteerd zijn. Bovendien geven kloostergemeenschappen analecta uit, maar ook feestbundels bij  bijzondere  gebeurtenissen  of  meer  wetenschappelijke  publicaties.  Veel  kloosterlingen  hebben  zich  voor  de samenleving verdienstelijk gemaakt. Getuigenissen kan men hiervan aantreffen bij jubilea, die vaak in  de lokale pers aandacht kregen. In de meeste publicaties over de lokale geschiedenis krijgen de regulieren,  zeker  als  zij  sociale  taken  hebben  gehad,  ruime  aandacht.  Dit  geldt  echter  minder  de  bewoners  van  slotkloosters, die hun leven in stilte en afzondering slijten. Religieuzen hebben in kleine gemeenschappen  dorpen  vaak sleutelposities in de samenleving. Denk aan het onderwijs, de ziekenzorg, de kinderopvang  en zo meer. Vaak is van hen  bijvoorbeeld bij jubilea of afscheidsfeesten  heel wat gegevens in de lokale  pers te vinden.     De bronnen voor regulieren zijn makkelijker te vinden dan die van de seculieren. Zeker wanneer men tot  de grote orden behoort zijn er diverse naamlijsten beschikbaar. In de universiteit van Nijmegen kan men  van heel wat orden en congregaties de naamlijsten raadplegen. Een belangrijke plaats waar men gegevens  kan vinden is het Katholiek Documentatie Centrum  KDC . Ook de Pius‐Almanak is een interessante bron.  Graag wijs ik U ook op de analecta 1  die veel kloosters uitgeven en die ook voor een deel bij het KDC zijn te  raadplegen.    De literatuur over de orden en congregaties is inderdaad overvloedig. Als eerste oriëntatie kan het boek  van J.P.A. van Vugt en C.P. Voorvelt: Kloosters op schrift. Een bibliografie over de orden en congregaties in  Nederland in de 19e en 20e  eeuw  Nijmegen 1992  een handreiking geven; het is zeer instructief met een  uitstekende bibliografie. Wat ouderwets maar toch instructief vind ik ook het boek van W. Nolet, dat over  Katholiek Nederland gaat  Den Haag, Ten Hage 1939 , dat zich vooral op de kerkelijke organisatie en de  verschillende orden richt. Verder zijn enkele bronnen vermeld in het zeer instructieve boek van Regis de  la  Haye  Limburgse  Voorouders,  Maastricht  1994   die  zich  duidelijk  in  deze  materie  heeft  verdiept.  Hij  citeert vooral Belgische bronnen, ik verwijs graag naar deze handleiding.     Zeer gedegen informatie kan men ook vinden in het Boek van Dr. Ubachs: Handboek voor de geschiedenis  van  Limburg  Hilversum,  Verloren  2000 .  Van  deze  auteur  verscheen  ook  het  zeer  instructieve  werk  Zeventiende  eeuwse  naamlijsten  van  Paters  en  broeders  in  Maastricht.  LTG  1994  22:18‐25 .  Ondanks  veel  speurwerk  zitten  er  ook  belangrijke  gaten  in  de  geschiedschrijving.  Tijdens  de  Franse  revolutie  is  natuurlijk zeer veel documentatie verloren gegaan. Ook de brand in het archief van Luik tijdens de oorlog  heeft veel materiaal vernietigd. Het is verder nuttig er op te wijzen dat tijdens de eerste helft van de 19de  eeuw  er  heel  weinig  kloosters  bestonden  in  de  Nederlanden.  Vaak  trokken  Nederlanders  naar  het  buitenland om aan de kloosterroeping gevolg te geven.    

1 bloemlezing 

Luchtfoto Klooster Sint Agatha  ca 1930  

 

  Binnen  de  kloosterorganisatie  was  er  vanwege  de  strakke  organisatie  veel  interne  schriftelijke  documentatie. De biografieën van kloosterlingen kunnen een belangrijke genealogische bron zijn, doordat  vaak  ook  familiegegevens  belicht  worden.  Een  bezoek  aan  een  kloosterarchief  kan  dus  heel  wat  nuttige  genealogische  gegevens  opleveren 2 .  In  het  kruisherenklooster  van  St.  Agatha,  het  oudste  klooster  van  Nederland, realiseren tientallen kloostergemeenschappen gezamenlijk een erfgoedcentrum. Zij brengen in  dit monumentale kloostercomplex hun kerncollecties onder, met directe gegevens over hun geschiedenis  en werkzaamheden: archieven, boeken en tijdschriften, audiovisuele bronnen en voorwerpen. Het erfgoed  kan  door  belangstellenden  worden  geraadpleegd.  Het  centrum  richt  zich  op  de  geschiedenis  en  de  betekenis van het kloosterleven in Nederland.    Klooster Sint Aegten  Kloosterlaan 24  5435 XD St. Agatha  nabij Cuyck NB   tel. 0485 ‐ 31 10 07  fax 0485 ‐ 31 11 07  e‐mail: [email protected]  website: www.erfgoedkloosterleven.nl    Openingstijden  De studiezaal van het centrum is voorlopig voor bezoekers geopend op donderdag en vrijdag van 9.00 tot  17.00 uur. Gelieve van te voren uw bezoek telefonisch of per mail aan te melden.  Voor  het  inzien  van  archiefmateriaal  is  het  nodig  om  allereerst  toestemming  te  krijgen  van  de  eigenaar  van het betreffende archief. Een aanvraagformulier voor het verkrijgen van deze toestemming kan per e‐ mail of per post worden toegezonden.    Een  andere  toegang  tot  de  religieuze  orden  zijn  gegevens  over  jongens‐  en  meisjes  pensionaten.  Vaak  hebben  deze  scholen  jaarboeken  waarin  leerlingen  en  soms  ook  oud‐leerlingen  zijn  opgenomen  en  uiteraard ook gegevens van het docentenkorps. Vaak zijn er ook schoolverenigingen van deze pensionaten  die men op internet kan vinden en die gegevens van vroeger daar plaatsen. De binding van leerlingen met  zijn vroegere maten is op pensionaten extra sterk.    Kortom,  de  studie  van  kloosters  en  religieuzen  biedt  nogal  wat  genealogische  data.  Dit  komt  bovendien  door de maatschappelijke functies die veel kloosterlingen hadden, zodat je zowel direct als indirect deze  bronnen  kan  benaderen.  Denk  maar  een  aan  de  klassenfoto's  die  in  veel  genealogieën  zijn  opgenomen,  waarop men achter in de klas dan de nonnen of broeders kan zien prijken. Vaak staat op de achterkant van 

2 Een goed voorbeeld is  het stift te Thorn, waar slechts hoog‐adellijke dames werden toegelaten. De ledenlijst van dit  klooster is een Who is Who, van wie in deze streek belangrijk was. 

de foto de naam en toenaam van deze docent. Het is aardig om ook wat bijzonderheden van die leraren als  toegift bij de oude klassenfoto te plaatsen. 

Het geslacht CROMPEIJN  CROMPAIN  te Ridderkerk  2 K.J. Slijkerman 

 

  Vervolg kinderen IIa. 1. LENART CORNELISZ., ged. Ridderkerk 17 april 1580  get. Gerrit Willemss., Willem  Pieterss., Beatris Pieters , zonder nageslacht overl. voor 27 april 1629.  2. MARITGEN CORNELISDR. CROMPAIN  de oude, ged. Ridderkerk 19 november 1581  get. Sijmon Sijmonss., Agata Crijnsdochter, Hillitgen Jacopsdochter , j.d. van Ridderkerk  1606 , overl. na  10 mei 1649. Zij huwde Ridderkerk  1e gebod 15 oktober  12 november 1606 met  Cornelis B e uijensz.  Boeijensz. , j.g. van Ridderkerk  1606 , boer in Oud‐Reijerwaard, overl. na 1 november 1665.     Cornelis Beuijensz. ‐mogelijk zoon van het te Ridderkerk vermeld gevonden echtpaar Boying Gerritsz.  en  Japyen  Cornelysdr.‐  en  zijn  vrouw  Marijtgen  Cornelis  werden  op 24  december 1607  op  belijdenis  lidmaat te Ridderkerk51. Sedert de Ridderkerkse kerkmeesterrekening van 1614 is Cornelis Beuwenss.  vermeld  als  pachter  van  een  uiternoord  voor  Oud‐Reijerwaard14.  In  het  Ridderkerkse  verpondingskohier  der  1000e  penning  van  1626  werd  Cornelis  Beijens  aangeslagen  voor  een  gegoedheid  van  2000  gld.52.  Blijkens  het  Ridderkerkse  verpondingskohier  der  landen  en  huizen  van  1627 bezat Cornelis Boeijensz. in ‘Ravens Landt 3 mergen 500 roeden’ in Oud‐Reijerwaard 2 hont 50  roeden en gebruikte hij daar 1½ morgen in pacht. In die polder bezat hij in ‘Tollenaers 8 mergen 85  roeden’ tezamen met  zijn zwager  Arije Bastiaensz. 1123 roeden in eigendom en met Adriaen Chielen  bezat hij in ‘Pr Aertsz. 5 mergen 277 roeden’ ca. 1100 roeden in eigendom en gebruikte hij daar zelf  nog in pacht 3 morgen 400 roeden ‘mitte woninge int gemeen onder het Ambacht’ van joffrou Jacomina  Witzen, weduwe van heer Jacob Wittensz.     In  Nieuw‐Reijerwaard  in  ‘Arent  heeren  Cornelisz.  12  mergen’  bezat  hij  700  roeden  in  eigendom  in  deze hoef gebruikte de voornoemde Matheeus Cornelisz. nog in 1581 3 morgen 3 hont in pacht . Onder  de huizen is dat van Cornelis Boeijensz. genoemd, hetwelk in de middenmoot werd aangeslagen24. In  het  Ridderkerkse  haardstedenkohier  van  1638  is  Cornelis  Boeijensen  genoteerd  voor  twee  haardsteden; vóór hem is zijn zwager Arije Bastiaens geboekt53. Hij komt als zodanig ook voor in het  kohier van 1644 met bijschrijvingen uit 1649, waaronder een restitutie voldaan aan zijn huisvrouw54.  In het Ridderkerkse verpondingskohier der 200e penning van 1644 is vermeld: ‘Corn elis  Boeyenss.  met de  kinderen  en  vermits  het  uitsetten  van de  selve  op  1500  gld.’35.  In  het  verpondingskohier  van  1652  is  hij  wederom  aangeslagen  voor  een  gegoedheid  van  1500  gld.35.  Op  14  oktober  1655  transporteerden de in Ridderkerk wonende Cornelis Boeijenss., erfgenaam van zijn zoon Jan Cornelis  Boeijenss., en Arijen Cornelis Boeijenss. voor 575 Car. gld. aan de mede aldaar wonende Gerrit Arijen  Gielen ca. 550 roeden zaailand in Oud‐Reijerwaard, waarna een schuldbrief werd opgemaakt55. Bij akte  van  1  november  1657  transporteerde  Cornelis  Boeijenss.  voor  250  Car.  gld.  aan  Mathijs  Corneliss.  Velthoen  een  ‘huysinge,  berge,  beteelinge  ende  erve’  etc.  in  ‘des  gemeenelants  kulck’  van  Oud‐ Reijerwaard, strekkend voor van de tee   ondervoet  van de dijk tot aan genoemde kulck.  

 

Getekend door landmeter Jan Potter in 1584    Aan de noordzijde was dit goed belend door neefje  Bastiaen  Arijenss.  Lantman.  Voor  deze  overdracht  verklaarden  Pieter  Bastiaenss.  Schipper,  getrouwd  met  Lijsbeth  Cornelisdr.,  voor  hem  zelf  alsmede  namens  Arijen  Corneliss.  en  Arijen  Bastiaenss.  Schipper,  getrouwd  met  Maertgen  Cornelis,  wonende  in  Numanspolder,  allen  kinderen  van  Cornelis Boeijenss., geen aanspraken op het huis te  zullen  hebben,  hetzij  vanwege  hun  moederlijke  goederen  of  anders56.  Op  26  juli  1663  transporteerde de te Ridderkerk wonende Cornelis  Boeijenss.  voor  550  Car.  gld.  ca.  7  hont  aan  ‘den 

kruyswech’  in  Nieuw‐Reijerwaard  aan  oud‐heemraad  Pieter  Arijenss.  Hordijck57.  Ten  huize  van  zijn  dochter Elisabeth Cornelis en haar man Pieter Bastiaensen Schipper te Ridderkerk testeerde Cornelis  Boeijensen, ‘naer sijnen ouderdom’ nog gezond zijnde, op 1 november 1665.   Hij gaf te kennen dat zijn goederen, ‘die jegenwoordich weijnich van importantie sijne niet well tot sijn  onderhoudingen  ende  dienst  te  kunnen  toecomen’.  Voor  de  goede  diensten  en  ‘hant  reijckingen’  gedaan door zijn schoonzoon en dochter vermaakte hij aan hen al zijn goederen, zonder dat zijn andere  kinderen  en  kindskinderen  hier  iets  van  zouden  ontvangen  en  dat  omdat  hij  zijn  kinderen  meer  ‘ter  genoegen gegoet te hebben ende meerder getrocken’ als dochter Elisabeth Cornelis. Daarvoor zouden  Schipper en zijn vrouw hem wel levenslang in de kost moeten houden etc. Schipper en zijn vrouw, die  mede tegenwoordig waren, accepteerden dit. De testateur zette zijn handmerkje58. Uit het huwelijk van  Cornelis Beuijensz. en zijn vrouw werden te Ridderkerk gedoopt een dochter Marijken op 14 oktober  1607  ‘sonder  peten’ ,  Lijsbet  op  22  augustus  1610  get.  Barber  Crompeyn ,  een  niet  bij  name  genoemd kind op 9 november 1614  get. Engeltgen Cornelis Huyberden  en een  zoon Jan op 16 mei  1627  get. Gerrichjen Arijens .    3. ADRIAEN CORNELISZ.  jonge   CROMPEIJN alias  jonge   CRYMPERS, ged. Ridderkerk 22 september 1585  get. Claes Willemss., Willem Adriaenss., Lijsbet Teeusdochter , woonde te Ridderkerk  1616 , kinderloos  overl. tussen 17 mei 1616 en 27 april 1629.     In een hierna nog te behandelen akte van 16 mei 161659 trad Adriaen Corn eliss.  jonge Crompeijn op als  één der bloedvoogden van moederszijde  vaderszijde   doorgehaald  van de kinderen van de overleden  Gijsbrecht  Adriaensz.   zie IIb. , in wie ik Crompeijn’s oom van vaderszijde  broer van zijn vader  meen te  mogen zien, ondanks dat hij is aangemerkt als voogd van moederszijde der kinderen. Deze correctie zal  zijn  aangebracht  omdat  de  betreffende  akte  werd  opgesteld  vanwege  de  kinderen  hun  moeder  Jaepken  Adriaensdr.,  die  kort  voordien  gestorven  was,  terwijl  hun  vader  Gijsbrecht  al  een  jaar  of  15  eerder  het  tijdelijke met het eeuwige had verwisseld. Crompeijn zal als bloedvoogd voor zijn twee onmondige neefjes  en nichtje zijn opgetreden omdat zijn eigen vader enige jaren voordien overleden was die, indien nog in  leven zijnde, op had moeten komen als de voornoemde weeskinderen hun bloedvoogd. In een eveneens  hierna  nog  te  behandelen  akte  van  17  mei  161660  woonde  Arijen  Corn elisz.   Jonge  Crympers  te  Ridderkerk, terwijl hij of zijn eventuele nagelaten kinderen ‐in tegenstelling tot het nagelaten kind van een  overleden  en  een  nog  in  leven  zijnde  zuster  ‐  niet  meer  genoemd  zijn  in  het  testament  van  zijn  zuster  Barber van 27 april 162927. Hij moet derhalve voordien kinderloos zijn gestorven.    4. MARIJKEN  MAERTGEN   CORNELISDR.  CROMPAIN  de  jonge,  ged.  Ridderkerk  3  november  1591  get.  Huijge Pieterss., Geertijen Ariensdr. , ongehuwd  1619 , overl. tussen half april en 22 mei 1627. Zij huwde  tussen 1619 en 1626 met  Adriaen  Arijen  Bastiaensz., weduwnaar van Ridderkerk  1629 , boer in Oud‐ Reijerwaard,  overl.  vóór  6  november   1652.  Hij  hertr.  Ridderkerk  1e  gebod  10  juni   1  juli  1629  met  Niesjen Cornelisdr., geb.1597/  1598,  j.d.  van Hendrik Ido Ambacht,  lidmaat te Ridderkerk 24  juni  1631,  dochter  van  Cornelis  Dammisz.,  schepen,  heemraad  van  Hendrik  Ido  Ambacht,  buitenpoorter  van  Dordrecht, en Fijken Jansdr.  in ’t Velt 60a.     Mogelijk  is  Marijken  identiek  met  de  Mariken  Cornelisdr.  die  op  18  april  1612  op  belijdenis  lidmaat  te  Ridderkerk  werd21.  De  trouwinschrijving  van  Marijken  en  Adriaen  is  te  Ridderkerk  en  Rijsoord  onvindbaar.  In  het  Ridderkerkse  verpondingskohier  der  1000e  penning  van  1626  is  ‘Adriaen  Bastiaens  getrout met Maertgen Corn eli sdr.’ geboekt voor een gegoedheid van 1000 gld.52. Op 22 mei 1627 kwam  de  te  Ridderkerk  wonende  Adriaen  Arije   Bastiaensz.,  weduwnaar  van  Maertgen  Corn eli sdr.,  met  Cornelis Michielsz., oom en rechte bestorven bloedvoogd van Bastiaen Ariensz., de ca. 6 weken oude zoon  van Adriaen en zijn vrouw, voor de weeskamer aldaar tot vertichting.   Na  de  door  Adriaen  overlegde  inventaris  bezien  te  hebben  werd  besloten  dat  vader  in  de  boedel  zou  blijven zitten, bestaande uit een huis met erf en aankleven onder Oud‐Reijerwaard ‘in den boesem naest  Corn eli s Boeijensz. int zuyden’, de helft van 100 roeden eigen land onder Oud‐Reijerwaard, gemeen bezit  met Corn eli s Boeijensz., de bruik   pacht  van ca. 6 morgen 100 roeden weide en ‘teellant’ onder zowel  Oud‐  als  Nieuw‐Reijerwaard,  een  stuk  eigen  land  van  het  boezemland  onder  Oud‐Reijerwaard  aan  ‘de  ‘kercken  wech’  groot  ca.  1  morgen,  en  voorts  de  paarden,  koeien,  jonge  beesten,  schapen,  het  bouw‐  en  melkgereedschap, koren op zolder, inboedel etc. Voor dit alles zou Adriaen Bastiaensz. zijn zoontje tot de  leeftijd van 16 jaar alimenteren etc. en vervolgens 850 ponden uitreiken, alsmede kreeg hij 1 morgen in  ’Aryen Nonnen 12 mergen’ toebedeeld, gemeen bezit met Corn elis  Chielen. Vader Adriaen mocht dit land  kosteloos  gebruiken  tot  zijn  zoon  16  jaar  oud  zou  zijn.  Voorts  kreeg  het  kind  nog  de  kleding  van  zijn 

moeder, welke verkocht zou worden. Bij het kinds overlijden vóór de leeftijd van 16 jaar zou dit land en  geld gaan naar diens erfgenamen. Voor dit alles stelde vader Adriaen zijn huis met toebehoren met de 550  roeden in Oud‐Reijerwaard als speciale waarborg61. Op 19 juni 1627 werd de kleding verkocht, welke 149  ponden 16 schellingen opbracht en waarvan bloedvoogd Cornelis Michiels op 16 december 1628 voor de  weeskamer rekening deed62. Volgens het Ridderkerkse verpondingskohier der landen en huizen van 1627  had  Arije  Bastiaensz.  met  zijn  zwager   Cornelis  Boeijensz.  1123  roeden  in  ‘Tollenaers  8  mergen  85  roeden’ in Oud‐ Reijerwaard in eigendom. Was dit wellicht na 1581 in eigendom verkregen erfgoed van  hun respectieve echtgenote? Tevens gebruikte Adriaen Bastiaensz. met  zijn zwager  Cornelis Chielen in  die polder de gehele ‘Sijmon Heindricxz. 5 mergen 200 roeden’ in pacht. In Nieuw‐Reijerwaard bezat  het  weeskind  van  Arije  Bastiaensz.  1  morgen  in  ‘Aryen  Nonnen  10  mergen’  met  de  notitie:  ‘die  de  vader  volgens de vertichtinge, zonder pacht moet gebruycken ten mondige dagen vant kint’. In dezelfde polder  had Adriaen 3 morgen 400 roeden in ‘Tonis Tonisz. 10 mergen’ in pacht.     Het huis van Adriaen Bastiaensz. is  aangeslagen in de middenmoot en is geboekt vóór dat van zijn zwager  Cornelis Boeijensz.24. Arije Bastiaens werd in het Ridderkerkse haardstedenkohier van 1638 aangeslagen  voor twee haardsteden. Na hem is geboekt zijn zwager Cornelis Boeijensen53. Hij is ook genoemd in het  kohier van 1644 met in 1649 aangebrachte notities63. In het Ridderkerkse verpondingskohier van 1644 is  Arije  Bastiaenss.  geboekt  voor  een  gegoedheid  van  2000  gld.35  Bij  akte  van  28  juni  1646  kreeg  de  te  Ridderkerk  wonende  Arijen  Bastiaenss.  voor  2200  gld.  3  morgen  416  roeden  achter  Bolnes  in  Nieuw‐ Reijerwaard, gelegen in de 8e houve genaamd ‘die tien mergen van Tonis Toniss’, getransporteerd64. Op 10  mei 1649 was de op Ridderkerk wonende Arijen Bastiaenss., getrouwd hebbende Niesgen Cornelisdr., als  behuwd‐oom,  met  de  in  Hendrik  Ido  Ambacht  wonende  Dammis  Corneliss.,  als  oom  en  bloedvoogd,  aanwezig bij de vertichting van het weeskind van Cornelis Arijenss. Ruijter den oude bij zaliger Pietergen  Cornelisdr.  65.  In  het  Ridderkerkse  verpondingskohier  van  1652  is  Arijen  Bastiaenss.  aangeslagen  voor  3000  gld.,  gevolgd  door  zoon  Bastiaen  Arijenss.  mert  1500  gld.35.  Op  30  oktober  1652  belastte  Arijen  Bastiaenss. 3 morgen 416 roeden 9 voeten in de 8e houve genaamd ‘Tonis Toniss. Tien mergen’ in Nieuw‐ Reijerwaard met een hypotheek van 1000 Car. gld. ten behoeve van Corn elis  Arijenss. te Dordrecht. Op  21 september 1656 was deze afgelost66. Kort na 30 oktober 1652 moet Arijen zijn overleden, want reeds  op 6 november dat jaar kregen de niet bij name genoemde weduwe en kinderen van Arijen Bastiaenss. uit  de  nalatenschap  van  Cent  Franss  Danckert  overgedragen  een  ‘woninge,  berch,  schuyre,  boomgaert’  etc.  met  bijbehorende  5  morgen  150  roeden  met  de  melioratie  van  800  roeden  bruiklands,  zijnde  tezamen  weide‐  en  zaailand,  in  Nieuw‐Reijerwaard  en  gelegen  in  de  40e  houve67.  In  het  Ridderkerkse  verpondingskohier  van  1667  is  de  weduwe  van  Arijen  Bastiaense  genoteerd  voor  een  gegoedheid  van  1000 gld.; na haar is geboekt  haar stiefzoon  Bastiaen Arijense Lantman voor 3000 gld.68. Het enige kind  van Marijken Crompain was deze Bastiaen Adriaensz. Lantman, ged. Ridderkerk 11 april 1627  get. Barbar  Cornelis Chielen . 

Een boerenhofstede in de zeventiende eeuw 

  IIb.  GHIJSBRECHT  ADRIAENSZ., geb. naar  schatting  ca.1565,  boer  te  Puttershoek,  overl.  Puttershoek  tussen  21  oktober  1600 en 24 april 1601.  Hij  huwde  voor  1593  Jaepken  met  Adriaensdr.,  woonde  te  Puttershoek,  overl.  tussen  24  april  1601  en  16  mei  1616,  dochter  van  Adriaen  Jansz.,  inwoner  van  Puttershoek, en Fijken  Gijsbertsdr.    Gijs  Arienss.  van  den  Houck   

Puttershoek   stelde  zich  op  een  op  22  november  1592  te  Maasdam  gehouden  openbare  verkoping  van  inboedel  als  borg  voor  diverse  personen68a.  Joris  Corneliss.  uit  Puttershoek  transporteerde  bij  akte  van  31  januari 1596 aan de mede in Puttershoek wonende Gijs Arienss. 7 hont in het ambacht van Maasdam, dat aan  de  noordzijde  werd  belend  door  zijn  schoonmoeder   Fijken  Gijssen  van  Puttershoek68b.  Jacob  Berritss.,  deurwaarder van het Hof van Holland, uit krachte van de acte van condemnatie van 4 november 1597 en  akte van executie van 1 februari 1599, verzocht ten verzoeke van Jan Corn elis s. de Bouffgens, koopman  in  'greynen',  op  18  februari  1599  aan  Gijsbert  Arijaens  goederen  aan  te  wijzen  waarop  hij  executie  zou  mogen doen. In aanwezigheid van de schout en heemraden van Maasdam gaf Gijs Ariaenss. tot antwoord:  'ghij meucht de goederen soucken die tot speciael ipotheck daer onder verbonden sijn tot voldoeninghe  van dese condempnatie'.   Vervolgens nam de deurwaarder vanwege de hoge overigheid en grafelijkheid van Holland 3 morgen 150  roeden tijnsland  cijnsland  in arrest, gelegen in drie stukjes in de jurisdictie van Maasdam en wel 7 hont,  oostelijk belend door  zijn zwager  Arijaen Arienss. Jongen en zuidelijk door Gijsbert zelf, 1½ morgen en  350 roeden, gemeen met voornoemde Gijsbert Arijaensz. totdat hij als borg voor  zijn vrouw's halfbroer   Adriaen  Damen  in  Sint  Anthoniepolder  betaald  zal  hebben  de  termijn  bedragende  200  Car.  gld.  verschenen  kerstmis  1598  met  interest  over  een  hoofdsom  van  1440  Car.  gld.  5  stuivers  met  de  kosten  van  executie  gedaan  en  nog  te  doen68c.  In  een  akte  gedateerd  tussen  2  en  11  oktober  1599  is  Gijsbrecht  Adriaenss. genoemd op een lijst van personen die zijn ‘geset op leeninge desen jaere 1599' en wel voor een  bedrag  van  15  gld.69.  Op  26  september  1600  werd  Ghijsbrecht  Adriaenss.  bij  de  schouw  door  schout  en  heemraden van Puttershoek beboet vanwege ’den cant tegen zijn huysinge aende buyten cant van den dijck  genen van het halve slop tusschen Michiel aertss. zijn huysinge tot de erven v oo nt toe leggenden tegen den  voordueer vanden voirs. Ghijsbrecht Adriaenss’70.  Emmichgen Jansdr., weduwe van Johan van Nuijssenborch, met de erfgenamen van Van Nuijssenborch, deed  op 21 oktober 1600 rechtelijk doen arresteren de penningen die Dierck Janss. van Nuijssenborch tegoed had  van  Ghijsbrecht  Adriaensz.  en  Cornelis  Pieterss.,  wonende  te  Puttershoek,  en  welke  zij  en  de  genoemde  erfgenamen 'resterende sijn'71. Gijsbert Arijenss. ‘van Pietershouck’ verklaarde bij akte van 2 november 1600  gekocht te hebben van Arijaen Bastiaenss., zijn ‘neeff’ wonende aan ‘de Glypperdijck’, 325 roeden tijnsland in  Maasdam,  gelegen  in  drie  verscheidene  stukken,  welke  Arijaen  Bastianss.  waren  aanbestorven  van  Fijgen  Gijsbertsdr. ‘zijn wijffs bestemoeder’. De koopsom bedroeg 120 rijnsgld. de morgen, welke bedrag hij diende  te betalen te Dordrecht met de koude beestenmarkt 1601. Bij de koop was inbegrepen ‘alsulke actie als hem  competeert van de worff van Arijen Arijenss. Jonge’72. Op 24 april 1601 compareerden Adrien Arienss. Jonghe,  voor hem zelf en als voogd van zijn zuster Jaepge Ariensdr., die mede present was, Corn elis  Arienss., Pieter  Heyndrix, Arien Damisz. en Corn elis  Arienss. van Rijderkerck, als voogd van de nagelaten weeskinderen van  zaliger Gijsbert Ariess., geassisteerd met de schout van Puttershoek als oppervoogd der wezen van ‘s‐heren  wege,  tezamen  erfgenamen  van  Fijken  Gijsbertsdr.,  weduwe  van  Arien  Janss.,  hun  moeder  en  vader,  en  transporteerden landerijen te Maasdam73.   Jaepken Adriaensdr., weduwe van Ghijsbrecht Adriaenss., wonende te Puttershoek, met haar broeder Adriaen  Adriaenss.,  wonende  op  Maasdam,  als  haar  voogd  voor  die  gelegenheid,  en  Pieter  Heijndricxz.  en  Adriaen  Dammen,  wonende  in  St.  Anthoniepolder,  enerzijds,  en  Cornelis  Adriaenss.,  wonende  te  Ridderkerk,  als  gerechte bloedvoogd van de onmondige weeskinderen van Ghijsbrecht, met zijn broeder Adriaen Adriaenss.,  wonende 'opt roede vaert', als oom van de weeskinderen, anderzijds, kwamen op 17 juli 1601 tot vertichting  en uitkoop. De weeskinderen, Barberke, 8 jaar, Lijsken, 6 jaar, Adriaen, 4 jaar, 'noch eenen' Adriaen, 3 jaar, en  Fijchgen, 2 jaar oud, zouden de helft van alle landerijen ter grootte van ca. 11 morgen toebedeeld krijgen.   Dit  waren  10  hont  50  roeden  in  het  Oudeland  van  Maasdam,  ca.  2  morgen  in  het  Zomerland  onder  Mijnsheerenland, 3 morgen 150 roeden in Bonaventura en 4 morgen in de 'Graefflijckheyt' in Bonaventura.  Moeder  Jaepken  zou  alle  schulden  in  de  boedel  voldoen  en  de  weeskinderen  bevrijden  van  alle  rente‐ custingpenningen, uitgezonderd de jaarlijkse 12 Car. gld. op elke morgen in de 'Graefflijckheyt', welke voor de  helft tot laste van de kinderen zouden komen. Jaepken zou nog enige tijd de landen van de kinderen  met een  hypotheek  mogen belasten. Zij zou de zonen tot hun 18e jaar onderhouden etc. en de dochters tot hun 16e  jaar,  waarna  elk  kind  144  Car.  gld.  uitgereikt  zou  krijgen.  Voor  dit  alles  zou  Jaepken  de  wederhelft  van  de  landerijen behouden, alsmede de bruiklanden, de 'hof, huys, berch, schuer', de beesten, paarden, huisraad etc.  De landerijen van de weeskinderen zou zij tot hun mondigheid mogen gebruiken zonder daarvoor pacht te  hoeven  betalen.  Wel  zou  zij  daarvan  de  verpondingen  etc.  voldoen.  Voor  dit  alles  stelde  Jaepken  in  het  bijzonder haar boerderij te Puttershoek, alwaar Ghijsbrecht Adriaensz. was gestorven, als zekerheid74.   Op  16  mei  1616  compareerden  Corn elis   Adriaenss.  ‘op  Pietershouck’,  en  Adriaen  Corn eliss.   jonge  Crompeijn,  tezamen  bloedvoogden  van  moederszijde  ‘vaderssijde’    doorgehaald   van  de  kinderen  van  wijlen Gijsbrecht  ….  Adriaenss. ,  met Sebedeus Jans als man van Berber Gijsbrechtsdr., voor hem zelf, en  Roelant  Reijnierss.,  als  man  en  voogd  van  Elisabet  Gijsbrechtsdr.,  voor  hem  zelf,  en  Leendert  Jacobss., 

stadhouder van Puttershoek, als oppervoogd der wezen, en verklaarden verkocht te  hebben aan Corn elis   IJsbrantss.,  wonende aan de  Blaak,  1 morgen  550 roeden in het Zomerland voor de  Blaak op de grond van  Moerkerken.  Aan  de  oostzijde  was  dit  land  belend  door  ‘het  kercken  lant’  van  Puttershoek  en  aan  de  noordzijde door ‘den post wech’ Dit land was de verkopers aangekomen bij successie en versterfenis van hun  vader en moeder zaliger. Het eerste gebod vond plaats op 10 april en het derde en laatste op 24 april75. De in  deze  akte  optredende  voogden  traden  op  vanwege  het  overlijden  van  moeder  Jaepken.  De  vader  der  weeskinderen  was  al  een  jaar  of  15  tevoren  gestorven  en  de  kinderen  waren  in  1601  met  hun  moeder  tot  vertichting gekomen. Toch meen ik voogd Crompeijn te moeten houden voor een familielid van vaderszijde  der kinderen en wel voor een zoon van Cornelis Adriaensz. Crompeijn alias ‘van Rijderkerck’. Op dezelfde dag  verklaarde Corn elis  IJsbrantss. aan de twee onmondige weeskinderen van zaliger Ghijsbrecht Adriaenss. ‘op  Pittershouck’ en Jaepken Adriaensdr., namelijk Adriaen Ghijsbrechtss. den ouden en Adriaen Ghijs‐ brechtss.  den jongen, een jaarlijkse losrente van 41 gld. 13 st. 12 p. schuldig te zijn, welke te lossen was met 667 Car. gld.  8 penningen ‘hollants’ . De rente diende elk jaar op 7 april betaald te worden totdat de kinderen ieder 25 jaar  oud zouden zijn. Hun leeftijd bleek uit een zekere vertichtingsakte, waarvan plaats en datum van opmaak in  deze akte niet nader is aangeduid.  Als zekerheid gold het gekochte land van 1 morgen 550 roeden. In de marge van de akte zijn tal van notities  gemaakt.  Zo  vertoonde  de  weduwe  van  Cornelis  IJsbrantss.  op  13  februari  1628  aan  de  secretaris  van  Moerkerken  deze  akte,  waaraan  een  briefje  was  gehecht  dat  Adriaen  Ghijsen  den  ouden  verklaarde  van  de  hoofdsom met 495 Car. gld. 16 st. 12 p. voldaan te zijn, zodat er nog een restant bleef van 171 gld. 13 st.76. In  april en mei 1616 speelde er voor de Vierschaar van Maasdam een zaak waarin Bastiaen Pijeterss. Hoffman  tegen Corn elis  Arienss. en Arien Corn elis  Crompeijn, voogden van de kinderen van zaliger Gijs Ariens en  zijn huisvrouw, ageerde vanwege het transport van zekere 7 hont tijnsland. De zaak werd door de voogden  voor de Hoge Vierschaar van Zuid‐Holland gebracht.77.   Mogelijk heeft deze zaak betrekking op de hiernavolgende transportakte waarin Corn elis  Arijensz. van der  Houck  en  Arijen  Corn elis z.  Jonge  Crympers,  wonende  te  Ridderkerk,  zijnde  bloedvoogden  van  de  onmondige  kinderen  van  Gijs  Arijenss.  en  Jaepge  Arensdr.,  zijn  huisvrouw,  en  Sebedeus  Janss.,  als  man  en  voogd  van  Barber  Gijsbrechts,  en  Roelant  Reijniers,  als  getrouwd  hebbende  Lijsken  Gijsbertsdr.,  op  17  mei  1616 transport verrichtten aan Jan Arijenss. Koijman  Coijman , wonende op Puttershoek, van 1 morgen in  Nieuw‐Bonaventura,  welke  destijds  door  koop  van  de  grafelijke  domeinen  van  Holland  was  verkregen,  en  gelegen in 'de thienden camp', zuidelijk en noordelijk aan de koper belend, oostelijk 'comende aende visscher  hille' en westelijk aan 'den eerste x   Cruys  wech'78.   Op  waarschijnlijk  dezelfde  dag  passeerde  Jan  Arijensz.  Coijman  een  schuldbrief  ten  behoeve  van  Arijen  Gijsbertss. den ouden, Arijen Gijsbertss. den jongen en Fijken Gijsberts, hun zuster, onmondige kinderen van  Gijsbert Arienss. en Jaepgen Arijensdr. Ten bedrage van 216 Car. gld. 12 st., en te betalen elk kind zijn portie  bij  ieders  leeftijd  van  25  jaar  ‘of  soo  veel  eer  als  de  voorss.  kinderen  ofte  haere  voochden  goetduncken  en  geraden  vinden  zullen’.  In  de  marge  van  deze  akte  is  opgetekend  dat  op  24  maart  1628  deze  schepenschuldbrief  in  presentie  van  het  gerecht  van  Maasdam  was  gecaseerd  en  gedood79.  De  kinderen  en  erfgenamen  van  Ghijsbrecht  Adriaenss.  en  Jaepgen  Ariensdr.  eisten  op  de  op  22  juni  1616  voor  de  Hoge  Vierschaar  van Zuid‐Holland gehouden rechtdag  van  Willem Willemss. op Puttershoek de  betaling  van  183  gld.  9  st.  volgens  een  op  22  februari  1614  voor  schout  en  schepenen  van  Puttershoek  gepasseerde  schepenschuldbrief 79a. De betreffende schuldbrief is overigens niet bewaard gebleven.   

 

'De witte koe' door Jan van de Velde  ca. 1593‐1641 .  Datering: 1622. Ets en gravure. 16,9 x 22,6 cm 

 

Tekst  vertaald uit het Latijn : 'Nauwelijks is de nacht voorbij, of deze ijverige boer drijft zijn bokken en  zijn  koe  van  het  platteland  naar  de  stad,  terwijl  hij  kippen  op  zijn  schouders  draagt.  Het  zware  werk  is  licht  voor  hem,  zo  lang  hij  beladen  met  veel  geld  huiswaarts  keert.'  Locatie:  Rijksprentenkabinet,  Amsterdam.    Kinderen:  1. BARBERKE  BERBERA   GIJSBERTSDR.,  geb.  ca.  1593,  woonde  aan  ’den  Honaert’  onder  Strijen  1636 ,  overl. na 4 november1636. Zij huwde voor 16 mei 1616  waarschijnlijk ca. 1612  met  Sebedeus Jansz.,  woonde te Strijen, overl. voor 28 april 1636.    Op vrijdag 30 mei 1636 vond er ten huize van ‘Berber Sibbens’ te Strijen een steekpartij plaats, waarbij  Pieter Jans Holman, de zoon van Geertgen Herbers, ene Bastiaen Sijmons met een mes verwondde. Op 1  juni 1636 legde de ca. 41 jaar oude Berbera Gijssen   ‘Sibbens’ werd doorgehaald , weduwe van Zebedeus  Jans,  op  last  van  de  Hoge  Vierschaar  van  Strijen  een  verklaring  af80.  Berbera  Gijsen,  weduwe  van  Zebbedeus Jans, geassisteerd met Gerrit Hendricxs van der Houve als haar voor de gelegenheid gekoren  voogd,  kwam  op  4  november  1636  voor  de  weeskamer  te  Strijen  met  haar  drie  nagelaten  mondige  kinderen bij Zebbedeus tot uitkoop van hun vaderlijk erfdeel. Barbera zou in de boedel blijven zitten en  daarvoor zou zij aan haar kinderen 300 gld. uitreiken; te weten in oktober 1637 50 gld. en voorts elk jaar  met  Bamis    1  oktober   een  zelfde  bedrag.  Als  waarborg  hiervoor  stelde  zij  haar  huis  en  erf  ‘aenen  honaert’ 81. Uit dit huwelijk stamt een zich later Van Strijen noemende familie.  2. 3. 4. 5.

LIJSKEN  ELISABET  GIJSBERTSDR., geb. ca. 1595, overl. na 17 mei 1616. Zij huwde voor 16 mei 1616  met  Roelant Reijniersz.,  overl.  na 17 mei 1616. Dit echtpaar kon sedert 1616 niet meer in De Hoeksche  Waard getraceerd worden.  ADRIAEN GIJSBERTSZ.  de oude , geb. ca. 1597, overl. na ca.1628. In De Hoeksche Waard kon hij sedert  ca. 1628 verder niet meer getraceerd worden.  ADRIAEN GIJSBERTSZ..  de jonge , geb. ca. 1598, overl. na 17 mei 1616. In De Hoeksche Waard kon hij  sedert 1616 niet meer getraceerd worden.  FIJCHGEN GIJSBERTSDR., geb. ca. 1599, overl. na 17 mei 1616. In De Hoeksche Waard kon zij sedert 1616  niet meer getraceerd worden. 

51. Als noot 10, blz. 217. 52. GAD, Stadsarch. Dordrecht 1572-1795, inv. nr. 3975.

53. Als noot 32, blz. 5. 54. Als noot 32, blz. 11. 55. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 11, fol. 60 vs. e.v. 56. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 11, fol. 118 e.v. 57. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 12, fol. 48 vs. e.v. 58. GAR, Not. Arch. Ridderkerk inv. nr. 6991, akte d.d. 1 november 1665. 59. GAD, Recht. Arch. Mijnsheerenland inv. nr. 5, fol. 359 e.v. 60. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 17 mei 1616. 60a. J.A. van der Giessen en L.M. van der Hoeven, Steeën in ’t Ambacht, uitg. 2007, blz. 313. 61. GAR, Weeskamer Arch. Ridderkerk inv. nr. 1, fol. 23 vs. e.v. 62. GAR, Weeskamer Arch. Ridderkerk inv. nr. 1, fol. 33 e.v. 63. Als noot 32, blz. 9. 64. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 10, fol. 75 e.v. 65. GAR, Weeskamer Arch, Ridderkerk inv. nr. 1, fol. 147 vs. e.v. 66. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 10, fol. 212 e.v. 67. GAR, Recht. Arch. Ridderkerk inv. nr. 10, fol. 213 e.v. 68. GAD, Stadsarchief Dordrecht 1572-1795, inv. nr. 3980. 68a. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 22 november 1592. 68b. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 31 januari 1592. 68c. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 18 februari 1599. 69. GAD, Recht. Arch. Puttershoek 1, fol. 62. 70. GAD, Recht. Arch. Puttershoek inv. nr. 16, fol. 195. 71. GAD, Recht. Arch. Puttershoek inv. nr. 1, fol. 90. 72. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d., 2 november 1600. 73. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 24 april 1601. 74. GAD, Recht. Arch. Puttershoek inv. nr. 16, akte d.d. 17 juli 1601. 75. GAD, Recht. Arch. Mijnsheerenland inv. nr. 5, fol. 359 e.v. 76. GAD, Recht. Arch. Mijnsheerenland inv. nr. 5, fol. 360 e.v. 77. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte jaar 1616. 78. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 17 mei 1616. 79. GAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte waars. d.d. 17 mei 1616. 79a. NA, Recht. Arch. Zuid-Holland inv. nr. 130, akte d.d. 22 juni 1616. 80. GAD, Arch. Hoge Vierschaar Strijen inv. nr. 9, fol. 8 vs. e.v. 81. GAD, Weeskamer Arch. Strijen inv. nr. 2, fol. 73 e.v.

Kerkzegels  2e deel  

Hun betekenis in de geschiedenis van kerk en cultuur 

H. ten Boom 

 

et  onderwerp  ‘kerkzegels’  is  niet  direct  actueel,  noch  iets  dat  grote  belangstelling  geniet.  Bij  beoefening  van  de  kerkgeschiedenis  is  de  sfragistiek  1   evenals  heraldiek  een  randgebied.  Bij  de  kerkbestuurders liggen de prioriteiten elders. En verzamelaars van kerkzegels zijn weinig in getal.     De protestantse kerken. Voorstellingen op de zegels  De  periode  van  vervolging  en  nood  waarin  het  protestantisme  in  de  Nederlanden  is  ontstaan,  komt  tot  uitdrukking  in  de  voorstellingen  en  de  deviezen,  vaak  Bijbelteksten,  op  de  oude  kerkzegels.  Ze  getuigen  van geloof en hoop, standvastigheid en broederliefde. Hiermee hebben de gemeenten zichzelf blijvend een  stempel,  een  eigen  identiteit  en  een  Bijbels‐  kritische  getuigenis  naar  buiten  willen  geven.  Enkele  voorbeelden van voorstellingen op kerkzegels die tot in de begintijd van de Reformatie teruggaan geven  Emden,  Wezel,  Antwerpen  gereformeerd  en  luthers ,  en  ’s‐Hertogenbosch  Nederduits  en  Waalsgereformeerd .     Het  zegel  van  Emden  toont  een  scheepje  met  volle  zeilen  en  het  randschrift  'Godts  kerck,  vervolgt,  verdreven,  heet  sic   Godt  hyr  trost  gegeven'  en  onder  het  scheepje  'Schepken  Christi  1553',  het  kerkenraadzegel heeft het randschrift: Math. 8: 23‐ 27. Het schip, soms voorgesteld als de ark van behoud,  komt ook voor op zegels van Delft  Waals 1586 , de classis Walcheren  1595 , Utrecht  1588 , Groningen  1579  en Haarlem  luthers 1614 .        

Zegel van de Ned. Herv. Gemeente van Coevorden met de veelvuldig  op kerkzegels gebruikte lelie onder de doornen. 

  Wezel  voerde  eveneens  een  zegel  dat  wijst  op  een  gastvrije  gemeente  voor  vluchtelingen:  het  toont  een  pelgrim  met  het  bijschrift  'Hospes  eram  et  collegistis  me,  Matth.  25'  Ik  was  een  vreemdeling  en  gij  hebt  Mij  geherbergd   en  een  schildje  met  het  wapen van de stad. Deze voorstelling was te specifiek om haar later  nog te kunnen gebruiken. 2    Anders  is  het  met  het  symbool  van  de  lelie  onder  de  doornen,  dikwijls met het randschrift 'sicut lilium inter spinas, Cant. 2:2'  als een lelie onder de doornen, Hooglied  2:2 .  De  lelie  was  vanouds  het  symbool  van  Maria  als  de  reine  maagd,  de  doornen  stellen  de  zondige  wereld  voor,  zie  bijvoorbeeld  het  zegel  van  de  abdij  van  de  Cistercienzerinnen  te  Binderen  N.‐Br. .  Al  vanaf  1318  voerde  de  Illustere  Onze  Lieve  Vrouwenbroederschap  van  ’s‐Hertogenbosch  dit  embleem,  evenals de rederijkerskamer van Noordwijk in de zestiende eeuw. 3   In de tijd van de onderdrukking en  vervolging  na  de  reformatie  hebben  drukkers  die  anoniem  moesten  blijven  het  voor  hun  clandestiene  protestantiserende publicaties gebruikt.     Gereformeerde  gemeenten  hebben  het  gekozen  als  een  uitdrukking  van  de  zuivere  en  kwetsbare  gemeente,  onder  vijandig  bewind  met  een  vorm  van  godsdienst  die  afweek  van  de  ‘ware  Christelijke  religie’.  Korporaal  noemt  in  zijn  boek  vijftien  gereformeerde  gemeenten  die  daarna  dit symbool  hebben  gekozen,  Schendelaar  noemt  vier  lutherse  gemeenten  en  Van  Beek  c.s.  drie  gereformeerde  kerken.  Het  Algemeen  Luthers  consistorie  te  Amsterdam  heeft  het  van  1617  tot  1620  in  zijn  zegel  gevoerd  met  het  randschrift  'Sigil.  Eccl.rum  Belg.sub.Aug.conf.'  zegel  van  de  Nederlandse  kerken  met  de  Augsburgse  confessie . In 1952 is dit zegel in ere hersteld – het oude zegelstempel was weer gevonden! 4   

1  Zegelkunde  2

  Wezel:  400  Jahre  Weseler  Konvent,  Tentoonstellingscatalogus  (Wezel  1968).  Emden:  E.  Lomberg  e.a.,  1571.  Emder  Synode 1971 (Neukirchen‐Vluyn 1971) omslag.  3  Schendelaar 12, 13; Korporaal 308 en passim; Woldendorp a.w. 2,19.  4  Zie indices bij Korporaal, Schendelaar en Van Beek. 

Een vaak voorkomende voorstelling is het Lam, soms met de kruisvaan als teken van overwinning, soms  met het boek met de zeven zegels uit Openbaring ‘waardig om het boek te openen’. De lutherse gemeente  van Antwerpen gebruikte dit zegel vanaf 1565 totdat Parma in 1585 de stad veroverde en de gemeente  verstrooid  werd.  De  Franstalige  afdeling  vluchtte  toen  naar  Frankfurt  en  nam  het  zegelstempel  mee,  de  Nederlandstalige  vluchtte  grotendeels  naar  Amsterdam  en  gebruikte  daar  vanaf  1590  dezelfde  voorstelling in iets gewijzigde vorm. Nadien hebben zes lutherse gemeenten, bijvoorbeeld Nijmegen, deze  voorstelling van het Lam in hun zegel opgenomen, evenals een zevental gereformeerde gemeenten zoals  Leiden  1584 . Ook bij een groot aantal gereformeerde kerken is het na 1886 in gebruik.     Onder  de  vele  andere  voorstellingen  op  kerkzegels  noemen  we  de  boom  ps.  1:3,  92:13 ,  soms  als  de  dadelpalm  met  een  steen  op  zijn  kruin  en  de  niet‐  Bijbelse   woorden  'quo  pressior  eo  valentior'  hoe  meer ik gedrukt word, hoe sterker ik word . Ook kan men denken aan het Latijnse spreekwoord 'palma  sub  pondere  crescit'  de  palm  groeit  tegen  de  verdrukking  in ,  weergegeven  in  het  randschrift  van  het  zegel  van  de  lutherse  gemeente  van  Den  Bosch  met  'gedruckt  maer  niet  onderdruckt'.  Behalve  bij  deze  gemeenten was het ook in gebruik bij de weinige in Antwerpen achtergebleven luthersen  vanaf 1585 , de  Nederduitse  gereformeerde  gemeente  van  Dordrecht,  en  bij  de  Waalse  gemeenten  aldaar  en  in  ’s  Hertogenbosch.  Verder  was  de  wijngaard  of  wijnstok  een  vroeg  voorkomend  embleem.  Een  van  de  gereformeerde gemeenten van Antwerpen had dit al voor 1563 uitgekozen, de vluchtelingengemeente te  Keulen gebruikte het in 1572 met het randschrift 'vinea domini domus israhel est'  de wijngaard van de  Heer is het huis Israël, zie Jes. 5 . 5      We  gaan  ten  slotte  niet  voorbij  aan  een  intrigerende  vraag  die  al  150  jaar  geleden  voor  het  eerst  werd  gesteld:  bestaat  er  een  verband  tussen  de  afbeeldingen  op  de  zegels  van  de  vroege  gereformeerde  schuilkerken  en  de  schuilnaam  waarmee  ze  op  hun  synoden  tussen  1560  en  1589  werden  aangeduid? 6   Een  vergelijking  is  nog    niet  goed  mogelijk.  Van  de  schuilnamen  zijn  er  weliswaar  meer  dan  twintig  bekend,  maar  gegevens  over  de  zegels  van  deze  gemeenten  zijn  schaars.  Een  paar  overeenkomsten  zijn  aan  te  wijzen.  Zo  is  de  wijnstok  op  het  zegel  van  een  Antwerpse  gemeente  ook  de  naam  van  een  schuilkerk,  de  lelie  is  zegelbeeld  en  schuilnaam  van  Gent,  de  boom  in  het  zegel  van  de  lutherse  en  de  Waalse gemeenten van ’s‐Hertogenbosch vinden we ook in de schuilnaam. Maar is dit representatief voor  het geheel?  

 

Bij  de  vergelijking  van  de  oude  kerkzegels  met  de  blazoenen  van  de  rederijkerskamers  is  de  uitkomst  eveneens  dubieus.  Tientallen  namen  zowel  van  de  kamers  in  het  Vlaamse  als  die  in  het  Noord‐ Nederlandse  gebied  zijn  bekend,  veel  meer  dan  kerkzegels. 7   Het  blijkt  dan  dat  in  ’s‐Hertogenbosch  de  brandende  braambos  op  het  kerkzegel  zijn  pendant  heeft  in  het  embleem  van  de  rederijkerskamer  met  het  devies  De  vierige  Doornbosch,  en  in  Gent  hebben  beide  het  embleem  van  de  lelie  fleur  de  lys   gemeen.  Het  gaat  echter  niet  op  voor  Antwerpen  met  hun  kamer  van  de  violieren,  terwijl  het  kerkzegel  een wijnstok laat zien. De kamer van Noordwijk met de lelie onder de doornen, tegenover het kerkzegel  met kerkgebouw en leeuw noemden we al.     Het ontbreken van overeenkomsten is geen wonder. Weliswaar speelde bij de rederijkersspelen van voor  1565 de fundamentele kritiek van de reformatie op de Rooms‐katholieke Kerk  vooral op haar praktijken   een  grote  rol,  maar  de  bijeenkomsten  ademen  een  geheel  andere  geest  dan  de  spiritualiteit  in  de  kerkdiensten en levensstijl van de gereformeerden in de Noordelijke Nederlanden. In de Republiek zijn na  1600 onder druk van de kerkenraden en classes, de rederijkerskamers geleidelijk ter ziele gegaan.     Voorshands lijkt alleen de volgende conclusie gewettigd. Bij de schuilnamen van de vervolgde gemeenten  in  de  Zuidelijke  Nederlanden  en  op  de  blazoenen  van  de  rederijkerskamers  treffen  we  voornamelijk  bloemen en bomen aan. Bij de zegels van de vroege gemeenten aldaar komen ook deze wel voor, maar dan  voorzien  van  een  Bijbelse  tekst,  zelden  gelijk  aan  de  blazoenen  of  de  namen  van  de  onderhavige  rederijkerskamers of de plaatselijke schuilkerk. Steeds meer verschijnen, later op de zegels, symbolische   Antwoord: Hooyer, 4 (1536); Keulen: Catalogus Herkomst reformatie (Keulen 1965) nr. 614.   Schuilnamen en kerkzegels: N.C. Kist, NAK. VII (1849) 261‐ 264 en IX (1849) 115 e.v.   Bij  Frank  le  Cornu,  Origine  des  églises  réforméés  Wallonnes  des  Pays  Bas  (Utrecht  z.j.)  22  schuilnamen  van  gemeenten die al of niet vertegenwoordigd waren op de synode van Antwerpen 1576, p.2,40,41.  7  L.M. van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw (Haarlem 1937) 52. 114, 115  geeft een lijst met plaatsnamen en blazoenen van de kamers die aan de spelen van 1539 (Gent) deelnamen. Namen  van  achttien  Noord‐Nederlandse  kamers  bij  F.C.  van  Bohemen  en  Th.C.J.  van  der  Heyden,  De  Delftse  rederijkers  (Amsterdam 1982) 172.  5 6

voorstellingen die met het wezen van de kerk of met de naam van de gemeente te maken hebben, bijna  altijd ook met de verwijzing naar een Bijbeltekst of met de tekst zelf in het randschrift. De Bijbel wordt  dan primair. De drukkersmerken met hun deviezen completeren met hun kleurrijke symboliek het beeld  van het ‘herfsttij der Middeleeuwen’ van Huizinga, waarin ook de oude kerkzegels waren betrokken. 8    De betekenis van kerkzegels in het publieke domein   Hadden  functionarissen  in  de  protestantse  kerken  het  recht  om  aan  officiële  stukken  door  bezegeling  rechtskracht te verlenen? Over het algemeen niet, maar er is ook hier een voorbeeld van een uitzondering  die de regel bevestigt. Het komt uit de kerkgeschiedenis van het gewest Groningen en is al eerder vermeld  maar verdient in dit verband nog eens een plaats. 9     

Het kerkzegel van de Broedergemeente  Hernhutters  te Zeist 

  Het  was  in  de  beide  Oldambten,  een  groot  deel  van  het  Zuidoosten  van Groningen, vanouds de gewoonte dat in de verschillende dorpen  officiële akten behalve door de ambtman of drost van het hele gebied  ook  door  de  plaatselijke  pastor  en  kerkvoogden  konden  worden  bezegeld. De laatste woonden immers ter plaatse terwijl de ambtman  niet  eens  in  alle  dorpen  zitting  hield,  maar  alleen  daar  waar  rechtsstoelen  gevestigd  waren:  vier  in  het  Woldoldambt,  een  in  het  Kleioldambt, dus op vijf plaatsen voor 23 kerspelen. Na de reformatie  hadden  de  predikanten  het  recht  van  de  vroegere  pastoors  overgenomen  en  de  kerspelbewoners  gingen  voort  hun  akten  door  hen te laten bezegelen.  

  Burgemeesters en de Raad van Groningen wilden in 1607 een eind maken aan deze gewoonte, misschien  omdat zij na de reformatie de invloed van de kerk wilden terugdringen, maar na protesten van de kerspels  werd  in  1608  de  oude  toestand  hersteld.  In  1618  werd  in  het  Oldambter  landrecht  bepaald:  Wie  een  testament wil maken kan dit laten bevestigen met het stadszegel van Groningen, of met het zegel van de  drost  en  twee  getuigen,  of  met  het  zegel  van  het  kerspel,  dat  wil  zeggen  van  de  pastor  loci  met  twee  kerkvoogden  als  getuigen.  De  kerspels  die  nog  geen  eigen  zegel  bezaten  hebben  er  na  1618  een  laten  maken, alle met een afbeelding van de oude kerkpatroon of het kerkgebouw, zoals St. Laurens  Beerta , St.  Petrus  Wagenborgen , St. Vitus  Winschoten .   Deze  toestand  is  blijven  voortduren  tot  1811  en  gold  alleen  voor  de  Oldambten  en  Westerwolde  in  Groningen.  Het  is  niet  bekend  dat  in  de  andere  gewesten  dergelijke  regelingen  hebben  bestaan.  In  het  Koninkrijk  der  Nederlanden  van  na  1814  is  er  geen  sprake  van  geweest  dat  kerken  het  recht  zouden  verkrijgen  documenten  zoals  geboortebewijzen,  huwelijksakten  of  testamenten  met  hun  zegel  rechtskracht te verlenen. 

 

Zegel van de Nederlandsche Hervormde Kerk, op 4 maart 1817 in  gebruik genomen 

  Ter vergelijking is het interessant te constateren dat dit zich in de  Duitse  kerken  anders  heeft  ontwikkeld  in  samenhang  met  de  positie  die  deze  ‘Landeskirchen’  ten  opzichte  van  de  overheid  hebben ingenomen. Immers de ‘Augsburger Religions friede’ van  1555 had bepaald dat op aanwijzen van de landsheer iedere staat  staatje  mocht uitmaken welke confessie alle bewoners moesten  aanhangen:  Of  de  rooms‐katholieke,  óf  de  lutherse,  óf  later   de  gereformeerde.     Tot eind 20e eeuw werd men als het ware binnen de muren van  een  kerk  geboren,  getrouwd  en  begraven  en  men  kon  zijn  lidmaatschap  niet  eenvoudig  opzeggen,  maar  moest  voor  het  kantonrecht verklaren dat men wenste uit de kerk te treden. Gezien de positie van de Duitse kerk in het   Voor drukkersemblemen zie ook H.J. Selderhuis (red.), Handboek Nederlandse kerkgeschiedenis (Kampen 2006) 284;  J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen (Haarlem 1963).   9  Korporaal, 268, 269.  8

publieke domein is het niet verwonderlijk dat ook nu nog binnen de Duitse kerken het zegel een grotere  formele betekenis heeft dan bij ons.   Zo heeft de Evangelische Kirche im Rheinland nog in 1996 'Richtlinien für das Siegelwesen' besloten, 28  paragrafen  waarin  allerlei  bepalingen  over  gebruik,  vorm,  formaat,  materialen  en  ook  rechtskracht  zijn  vastgelegd.   Bij  uittreksels  uit  kerkregisters  en  notulen  en  bij  het  verifiëren  van  afschriften  van  oorkonden  en  contracten  is  naast  de  handtekening  van  bevoegden  ook  een  afdruk  van  het  zegel  van  de  gemeente  of  kerkelijke instantie verplicht. In andere Duitse ‘Landeskirchen’ gelden dergelijke regels. 10    Kerkzegels in het heden: zegel of logo?   Bij  de  huidige  stand  van  zaken  spelen  zegels  bij  de  kerken  nauwelijks  nog  een  rol,  uitgezonderd  bij  de  Rooms‐Katholieke Kerk. Alle in 1956 opgerichte diocesen van de Nederlandse kerkprovincie hebben een  wapen dat is geregistreerd in het register van de Hoge Raad van adel op grond van een Koninklijk Besluit.  Als  laatste  is  aan  het  bisdom  Rotterdam  in  2004  een  wapen  verleend,  gebaseerd  op  het  wapen  van  het  aartsbisdom Utrecht, een kruis van groen  sinopel  op een zilveren veld. Rotterdam heeft echter op een  van de velden een afbeelding van het rooster waarop St. Laurens, schutspatroon van Rotterdam en van het  hele  bisdom,  zou  zijn  gemarteld.  Het  wapenschild  is  vergezeld  van  een  mijter,  abtsstaf  en  kruisstaf.  Daarnaast hebben de bisschoppen een persoonlijk wapen met hun devies. De voorstellingen op de wapens  vind men ook op de zegels. 11     

Zegel van de Remonstrantse Broederschap 

  Voor  de  nieuwere  zegels  van  de  protestantse  kerken  moeten  we  teruggaan  naar  het  begin  van  de  negentiende  eeuw.  In  1815  ontvingen  bij  Koninklijk  besluit  de  Nederlandse  Hervormde  kerk  en  de  Evangelisch‐  Lutherse  kerk  ieder  een  eigen  bundel  reglementen  in  de  plaats  van  hun  eigen  kerkordeningen. In 1817 werden eveneens bij Koninklijk Besluit de  zegels  van  de  synodes  en  de  hogere  bestuursorganen  van  deze  kerkgenootschappen  samen  met  dat  van  de  Remonstrantse  Broederschap  vastgesteld.  De  afbeeldingen  waren  identiek:  een  vrouw bij een altaar met de symbolen van geloof  een kruis , hoop  een  anker ,  en  liefde  een  hart ;  de  randschriften  uiteraard  verschillend,  en  alle  drie  droegen  ze  een  schildje  met  het  rijkswapen.  De  Doopsgezinden  bleven  vrij  van  staatsbemoeienis,  omdat ze financieel onafhankelijk waren en aan een zegel had hun  los  georganiseerde  sociëteit  geen  behoefte.  Alleen  Amsterdam  en  Aardenburg hadden een zegel; verder werden ze niet aangetroffen  'omdat  het gebruik  als  pronkerij  werd  beschouwd'. 12   De  Commissie  tot de  zaken  van  de  Waalse  kerken  gebruikte het hervormde zegel.     Bij de hervormde gemeenten lag dit anders: zij bleven hun oude zegel voeren, maar het is curieus om te  zien dat een aantal van hen dat geen zegel had of na 1817 was gesticht, het motief van het synodale zegel  globaal  hebben  overgenomen.  Zowel  de  hervormde  als  de  lutherse  kerk  heeft  in  samenhang  met  hun  nieuwe kerkorde ter vervanging van de oude reglementenbundels respectievelijk in 1966 en 1952 nieuwe  zegels voor de synodes met totaal andere motieven ingevoerd terwijl de Commissie tot de zaken van de  Remonstrantse  Broederschap  nooit  officieel  een  nieuw  zegel  heeft  ingevoerd,  maar  vanaf  1935  wel  gebruik gemaakt heeft van een nieuw embleem met de tekst van Gal. 5:1. 13 

  Wapen van het bisdom Rotterdam 

  Richtlinien  für  das  Siegelwesen  der  EKiR,  mit  Ausführungsbestimmungen,  1968/69  (Düsseldorf  2007).  Met  dank  aan de Archivaris v.d.Ev.Kirche i.Rheinland.  11  De Ned. Leeuw CXXII (2005) 122, en vriendelijke mededeling P.D. Hofman, archivaris bisdom Rotterdam  12   Korporaal  17,  18;  Schendelaar  11;  G.J.  Hoenderdaal,  P.M.  Luca,  Staat  in  de  vrijheid.  Geschiedenis  van  de  remonstranten (Zutphen 1982) 89 en De Vey M. 94. Over de reglementen van de drie kerken O.J. de Jong, Nederlandse  kerkgeschiedenis (Nijkerk 1972) 308, 309. Ook voor het ‘Israëlitisch kerkgenootschap’ werd een regeling opgesteld de  R.K. Kerk ging haar eigen weg zonder toestemming van de koning evenals de Oudkatholieke Kerk.  13  Voor de zegels van de Waalse en Engels‐ Schotse Presbyteriaanse gemeenten Korporaal 333‐ 351 en De Vei, M. 84  e.v. ; De Vey, M. 94‐ 97, 106, 107; Korporaal 19; Schendelaar 12, 13; Hoenderdaal, Staat in de vrijheid,  (noot 19) 143,  met dank aan mevr. Cossee‐de Wijs.  10

  De  Gereformeerde  Kerken  in  Nederland  met  hun  oorsprong  in  de  Afscheiding  1834   en  de  Doleantie  1886  hebben door hun losse organisatie en de vergaande zelfstandigheid van hun gemeenten  ‘kerken’   geen behoeften gevoeld aan zegels voor hun bovenplaatselijke organen. Bij de plaatselijke kerken ligt dit  anders. Omdat zij zich als de rechtmatige voortzetting van hervormde gemeenten beschouwden, heeft een  aantal  het  bestaande  hervormde  zegel  overgenomen,  maar  velen  hebben  vroeg  of  laat  een  eigen  zegel  ontworpen  waarbij  naast  de  bekende  symbolen  dikwijls  gebruik  is  gemaakt  van  afbeeldingen  van  het  eigen kerkgebouw. 14  De Christelijke gereformeerde kerken in Nederland, ontstaan bij de Afscheiding van  de Nederlandse Hervormde kerk in 1834, hebben vanaf 1855 een zegel gebruikt met de voorstelling van  een kerk op een rots. Na 1892 is dit in onbruik geraakt. De laatste tijd wordt een vignet gehanteerd met de  voorstelling  van  de  brandende  braambos  Ex.  3:2   en  de  woorden  'Nec  tamen  consumebatur'  en  het  verteerde niet , een oud motief dat we ook bij de Schotse kerk en de Schotse gemeente van Amsterdam  tegenkomen. 15    De  Evangelische  Broedergemeente  Hernhutters ,  met  haar  centrum  voor  Nederland  in  Zeist,  heeft  een  zegel met een gestileerde afbeelding van de Zeister kerk met klokkentorentje, waarin een medaillon met  de ark, drijvend op de golven, en een duif met een olijftak. Daarnaast vindt men op publicaties een vignet  met  een  lam  met  de  kruisvaan. 16   De  Bond  van  Vrije  Evangelische  Gemeenten  in  Nederland  1881 ,  die  midden  19de  eeuw  is  voortgekomen  uit  de  Zendingsgemeente  te  Ermelo,  heeft  een  eigen  zegel.  De  voorstelling van een vis met het bekende Ichthus  vis   in Griekse letters, is in 1981 overgenomen op het  vignet van de Bond, vergezeld van een opengeslagen Bijbel met op de linkerbladzijde de woorden Openb.  2:3,  en  rechts  Gal.  5,  het  geheel  omgeven  door  twee  wijnranken  en  met  het  randschrift:  Bond  van  Vrije  Evangelische gemeenten in Nederland 1881 – 1981. 17    Gaandeweg zijn we het pad van zegel naar vignet en logo ingeslagen en dat brengt ons naar het beeldmerk  van  de  Protestantse  Kerk  in  Nederland.  Het  toont  een  Grieks  gelijkarmig   kruis  en  een  duif  in  een  dubbele stralenkrans, het geheel binnen een cirkel, samen met de symbolen van de Drie‐enige God. Met  het aanvaarden ervan hebben de fuserende kerken hun zegels voor gebruik afgeschaft. 18  Het logo dient als  herkenningsteken  waarmee  de  kerk  naar  buiten  treedt.  Het  element  van  herkenbaarheid  waartoe  het  wapen  en  het  zegel  dienden  is  gebleven.  Het  andere  element,  dat  van  garantie  van  echtheid  en  van  bekrachtiging  is  verdwenen  of,  anders  gezegd:  de  Nederlandse  Protestantse  kerken  voelen  de  behoefte  hieraan  niet  meer  en  de  zegels  van  de  plaatselijke  gemeenten  zijn  ook  alleen  kenmerken  met  een  historische achtergrond geworden. Typerend is wat staat in de gids bij de actie ‘kerkepad’ van de NCRV  1981   onder  het  rubriekje  ‘praktisch’:  'De  lege  bladzijden  zijn  bestemd  voor  eigen  notities…  maar  ook  voor de vaak zeer interessante kerkstempels  sic  die u met het bijgevoegde vloeiblad kunt drogen'. 19      We maken de balans op. De strenge, vormvaste katholieke zegels zijn de eeuwen door weinig veranderd,  hetgeen ook past in de structuur van de Rooms‐Katholieke Kerk. De protestantse zegels, ontstaan sinds de  uitgang  van  de  middeleeuwen  met  hun  kleur,  symboliek  en  ritueel,  zijn  nog  steeds  in  gebruik  als  beeldmerk, soms met een stukje Bijbelse verkondiging. Nieuwe echte zegels zullen hier echter nauwelijks  meer ontstaan. Het logo lijkt geleidelijk de plaats van de aloude zegels in te gaan nemen, aansluitend aan  de trend in de cultuur, en dan met het ontbreken van de verklarende Bijbeltekst.    

Henk  ten  Boom  1924 ,  is  kerkhistoricus  te  Wageningen  en  oud‐chartermeester  van  het  stadsarchief  in  Rotterdam.  Hij  was  medeoprichter  en  de  eerste  voorzitter  van  de  Vereniging  voor  Nederlandse  Kerkgeschiedenis en is erelid van die vereniging.  Dit artikel is eerder verschenen in Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, jg 12, nr.1, maart 2009    Literatuur:   

T.L. Korporaal,  Als een lelie onder de doornen, beschrijving van de kerkzegels van de Nederlandse Hervormde Kerk    Zoetermeer 1996 , met illustraties. Aangehaald als Korporaal.   Van Beek, 9‐ 1.5.   K. van Smeden en R. Smidts, ‘Kerkzegels en vignetten’. Kerkblad voor het Noorden sept. 1992, met afbeeldingen.   16  De Vey, M. 96 en M.A.M. Renes‐Boldingh, Zinzendorf en de Broedergemeente te Zeist (Zeist z.j.).  17  B. Louwerse, In gesprek met de beginselverklaring van de Bond van Vrije Evangelische Gemeenten in Ned., Velp z.j.  (ca 1985) met dank aan de auteur.  18  Met dank aan C. Stichter, afdeling bibliotheek en archief van de PKN, Utrecht.  19  K. Sierksma, NCRV was stimulans voor zegelgebruik in: De Nederlandse Leeuw CX (1993) 718.  14 15

P.  van  Beek  e.a.,  Tekens  van  herkenning  en  verkondiging,  kerkzegels  van  de  Gereformeerde  Kerken  in  Nederland  Kampen 1990  met illustraties. Aangehaald als Van Beek.   J.K. Schendelaar, Lutherse kerkzegels in Nederland  Utrecht 2000 , met illustraties. Aangehaald als Schendelaar.  Bruno  B.  Heim,  Kerkelijke  heraldiek  van  1270  tot  Johannes  Paulus  II  Averbode/  Helmond  1986 ,  met  illustraties.  Aangehaald als Heim.   J.H. de Vey Mestdagh, De zegels van de Nederlandse Protestantse kerken, opgenomen in: verzegeld verleden, zegels als   bronnen voor de geschiedenis  Groningen 1984 , met illustraties.   J.Blok  en  J.H.  de  Vey  Mestdagh,  Catalogus  van  de  fotoverzameling  van  kerkzegels  van  de  reformatie  tot  heden  Groningen 1978 , raadpleegbaar op het Gronings Archief, met illustraties. Aangehaald als De Vey   M.W.A. Belaerts van Blokland, e.a., Nederlandsche kloosterzegels voor 1600  ’s‐Gravenhage 1935 .   Caspar van Heel, Bibliografie van Nederlandse zegelkundige publicaties in: De Nederlandse Leeuw CX,  1993  333‐  335, speciaal 338 en 339. Aangehaald als Van Heel.  

   

Uit de Oprechte Haerlemsche Courant van 1 maart 1664:    Tot  Rotterdam,  by  Cornelis  Jacobsz.  den  Abt,  Boeckverkooper  op  de  Leuvehave,  by  de  Vismarckt,  is  gedruckt  en  werdt  uytgegeven  Klaer  Bewijs,  van  dat  alle  ende  yder  nootsakelijck  trouwen  moet 20 ,  tot  onderrichtinghe  en  Overtuyginghe  van  alle  Nonnen,  Kloppen 21 ,  Bagijnen,  Monnicken en Paepen, en voorts alle soo Geestelijcke als Wereltlijcke Persoonen, die alleen willen  slapen. Door Cupido Hymenaeus 22 .

20 ook nog uitgegeven in 1671 en 1682  21 begijntjes  22 schuilnaam : Cupido : zoon van Venus, Hymenaeus : Griekse huwelijksgod 

Nonnen, paters en andere heilige zaken  slot

 

Katholiek kerkelijk leven in genealogisch perspectief 

JW. Koten 

 

n heel wat genealogieën, zeker uit de katholieke landsdelen, vermeldt men graag de kerkelijke functies.  Een goed voorbeeld is de frontispice  frontpagina  van het eerste nummer van Gens Nostra van 2003. Ik  citeer:   

In het moederhuis van het klooster St. Jozef te Amersfoort hangt een schilderij van Mgr.  Henricus  Blom  RNL 1 ,  kapelaan  te  Maarssen,  kapelaan  te  Amersfoort,  pastoor  te  Amersfoort, deken aldaar en stichter van de St. Joseph congregatie. Ook was hij geheim  kamerheer van Paus Leo XIII.  

  Om  het  contrast  met  de  huidige  tijd  te  laten  uitkomen:  vermeld  ik  dat  vrijwel  alle  genoemde  titels  en  beroepsaanduidingen  niet  meer  gangbaar  zijn  of  een  andere  betekenis  hebben  gekregen.  De  doorsnee  genealoog  zal  zich  bij  deze  achtergrondgegevens  gaan  afvragen:  Wat  betekent  geheim  kamerheer  en  waarvoor  staat  de afkorting  Mgr. ?  Wat is  een  kapelaan ?  Welke associatie  roept  moederhuis op  en  wat  1  houdt de uitdrukking stichter van de St. Jozef congregatie precies in?     De  ervaring  leert  dat  de  moderne  lezer  nauwelijks  meer  weet  heeft  van  de  katholieke  instellingen  en  kerkelijke  functies  van  vroeger.  Voor  diegenen  die  niet  in  de  oude  traditie  zijn  opgegroeid  is  het  een  complexe,  soms  wat  bizarre  wereld.  Een  wereld  waarin  men  zonder  achtergrondkennis  nauwelijks  kan  binnendringen. Zelfs voor veel moderne katholieken blijkt het heel moeilijk precies het verschil tussen een  pater  en  een  priester  aan  te  geven.  Voor  de  'insider'  is  er  echter  een  wereld  van  verschil.  Voor  veel  moderne  katholieken  is  het  verleden  een  vreemde  barokke  wereld  geworden,  te  meer  omdat  na  het  laatste  concilie 2   een  groot  aantal  archaïsche  titels,  functies,  etc  zijn  afgeschaft.  Ik  noem  slechts  ere betitelingen, zoals geheim kamerheer van de Paus, erekanunnik, prelaat, etc. In de Romaanse wereld,  waar  praal,  eer  en  schaamte  grote  betekenis  hebben,  worden  deze  titels  anders  ervaren  dan  in  het  nuchtere protestantse Nederlands met een hang naar soberheid, schuld en boete.    De kerkelijke gegevens zijn een belangrijke bron.   Er  zijn  diverse  redenen  waarom  gegevens  van  kerkelijke  functionarissen,  voor  het  genealogische  onderzoek betekenis kunnen hebben:      Bij  de  priesteropleiding  werd  de  noodzakelijke  genealogische  kennis  bijgebracht  om  bij  de  aanvraag  voor  een  dispensatie  wegens  huwelijksbeletselen  een  stamboompje  te  kunnen  tekenen.  Geen  wonder  dat  pastoors  ijverige  genealogen  waren  die  nogal  eens  de  familiebetrekkingen  binnen  de  eigen  parochie  bestudeerden.  Sommige  pastoors  hebben  de  eigen  familie  grondig  uitgezocht.  Zij  kenden  uiteraard Latijn en de vele afkortingen waarvan men zich bij het schrijven van de kerkelijke registraties  bediende redelijk goed. Veel belangrijk genealogisch speurwerk is dan ook door mensen uit de geestelijke  stand verricht 3 . De eerste rijksarchivaris in Limburg was een priester.      Bij  een  priesterkandidaat  werd  ook  de  familie  beoordeeld.  Men  zag  natuurlijk  graag  dat  de  kandidaat uit een keurig, goed praktiserend katholiek nest kwam. In sommige gevallen zijn deze gegevens  gedocumenteerd. Van heel wat priesters is de genealogische achtergrond goed bekend en ook in diverse  artikelen  gepubliceerd.  Wie  dus  een  priester  in  de  familie  heeft  kan  zich  heel  wat  eigen  onderzoek  besparen. Ook in de pers werd vaak aan de gewijde priesterkandidaat veel aandacht geschonken, vooral  ter gelegenheid van zijn eerste mis in zijn geboorteplaats.       Leden  uit  de  geestelijke  stand  bestemden  hun  nalatenschap  vaak  aan  studiebeurzen  voor  hun  familieleden.  Wilde  men  voor  een  beurs  in  aanmerking  komen  dan  moest  men  aantonen  dat  men  een  familieverwantschap  met  de  betrokken  overleden  geestelijke  had.  Dit  blijkt  een  waardevolle  bron  voor  familieonderzoek te zijn.       Wie  bepaalde  bronnen  wil  raadplegen  moet  van  deze  materie  wat  weten.  Een  jaarboek  als  de  Pausalmanak  heeft  een  schat  aan  genealogische  achtergrondinformatie,  die  je  niet  gemakkelijk  zonder  deze kennis met succes kunt raadplegen.    Doelstelling van dit artikel.  1 RNL: Ridder Nederlandse Leeuw   2 een mondiale conferentie van bisschoppen  3 Een recent goed voorbeeld is de huidige bisschop Wierts van Limburg die een geducht genealoog is. 

Wij  willen  daarom  deze  keer  aandacht  vragen  voor  de  katholieke  kerkelijke  functionarissen.  Deze  gegevens verschaffen de mogelijke achtergrond om de genealogische achtergrond van personen als Mgr.  Brom  zie  hierboven   beter  te  begrijpen.  In  heel  wat  genealogische  data  worden  vaak  zulke  gegevens  vermeld.     Deken  Deken  afgeleid  van  decanus tienman,  decem tien,  denk  aan  december  of  tiende  maand   is  een  pastoorpriester  die  leiding  geeft  aan  een  decanaat,  d.w.z.  een  verzameling  van  10  ‐  20  parochies.  Daarnaast  is  hij  meestal  pastoor  van  de  belangrijkste  kerk  van  het  decanaat.  Deze  dekens  werden  gewoonlijk met de titel pastoordeken aangeduid. Sommige dekens zijn van de directe zielzorg ontheven  en  houden  zich  uitsluitend  bezig  met  het  plaatselijke  kerkelijke  management.  Dit  geldt  vooral  voor  de  dekens van de zeer grote plaatsen, die meestal de eretitel monseigneur hebben en soms als lokale vicaris  optreden. Bij veel decanaten bestaat een decanale raad, waarin afgevaardigden van de diverse parochies  met  elkaar  overleggen  en  besluiten  nemen.  Deze  decanale  raad  wordt  ondersteund  door  het  dekanale  secretariaat. Nogal eens zijn dekens tevens  als kanunnik  betrokken bij het bestuur van het bisdom. Het  ceremoniële tenue van een deken was tot voor kort de zwarte priesterlijke toga, met daarboven een bef,  zoals bij dominees, hoogleraren en de rechterlijke macht nog steeds gebruikelijk is.   2    De  dekens  hadden  eertijds  de  verplichting  op  gezette  tijden  de  parochie‐kerken  in  hun  ambtsgebied  te  bezoeken en hierover aan het bisdom te rapporteren. Dit rapport werd meestal in het Latijn gesteld, zodat  ze  helaas  voor  niet‐latinisten  moeilijk  toegankelijk  zijn.  Veel  van  deze  visitatie  rapporten  zijn  bewaard  gebleven  en  zij  geven  een  goed  beeld  van  zaken  in  de  bezochte  parochie,  over  personen  buiten  de  kerkelijke  functionarissen  vindt  men  echter  weinig.  De  laatste  tijd  worden  vertaalde  visitatie  rapporten  gepubliceerd.    

Kanunnik in winterkoorkledij, Sint‐baafs 18de eeuw 

  Plebaan  Officieel is de bisschop de  pastoor van de Kathedrale kerk 4 . Doch de  verantwoordelijkheid voor het dagelijkse doen ligt bij de plebaan, een  kerkelijk functie met enig aanzien. De plebaan is dus met de zielzorg  belast.  Vandaar  de  titel  plebaan  die  van  het  woord  plebs  volk   is  afgeleid.  Vaak  is  de  plebaan  een  belangrijke  raadsman  van  de  bisschop en zit hij als kanunnik in het diocesane bestuur. Soms is de  plebaan tevens deken en spreekt men van Plebaandeken. Combineert  deze de functie met het pastoorschap dan registreert men dit als een  plebaan‐pastoor‐deken.    Pastoor  Pastoor  is  afgeleid  van  het  Latijnse  pastor  herder   en  staat  voor.  een  priester  regulier  of  seculier   die  aan  het  hoofd  staat  van  een  parochie.  Tegenwoordig  wordt  de  term  pastoor  niet  meer  gebruikt.  Het  hoofd  van  een  parochie  heet  nu  voorzitter  van  de  parochieraad.  De pastor is nu een werknemer van deze raad. De benoeming van een  pastoor was voorheen het privilege van de bisschop, de kandidaat had weinig inspraak. Tegenwoordig is  het  een  sollicitatie  bij  de  parochieraad.  Wel  is  nog  instemming  van  de  bisschop  nodig  die  formeel  de  benoeming  bevestigd.  Het  pastoraat  is  vaak  slechts  een  tijdelijke  functie,  doch  bij  het  vorderen  van  de  leeftijd wordt de benoeming permanent tot men gepensioneerd wordt. Vroeger was er geen pensioen en  stierf  men  in  de  eigen  parochie.  Tegenwoordig  is  de  term  pastor  ingeburgerd,  die  aan  een  geestelijke  functionaris  verbonden  aan  een  parochie  wordt  gegeven.  Dit  kan  een  priester  of  een  vrouwelijke  of  mannelijke diaken zijn. Een pastor is dus niet hetzelfde als een pastoor.    Kapelaan  Ook wel hulppastoor, in België: onderpastoor, benaming van een priester die o.l.v de pastoor werkzaam is  in een parochie. Kapelaan is afgeleid van het woord kapel, d.w.z. de bedienaar van een kapel. Het woord  kapel op zijn beurt is afgeleid van de vorm van het gebouw, n.l. die van een kleine hoed, kappa  muts     ella  verkleiningsvorm ,  hetgeen  verwant  is  aan  onze  woorden,  cape,  capuchon,  kap,  kepie  e.d.  Het  4 Katheter is leerstoel, de plaats waar de bisschop zijn functie uitoefend 

kapelanaat was tijdelijk, gewoonlijk niet meer dan 4 ‐ 6 jaar, daarna volgde kapelanaten elders. Als er een  vacature was kreeg men daarna een tijdelijk pastoraat. De term kapelaan is verdwenen, men spreekt nu  van pastor. In oude tijden was de kapelaan vaak verbonden aan het hof  hofkapelaan  of als assistent van  de kardinaal in zijn privé‐kapel  aartskapelaan , nog later was de kapelaan de geestelijke bedienaar van  een kapel, lees hulpkerk, in een parochie. Zulke kapellen waren niet zelfstandig maar bedoeld voor kleine  gemeenschappen  die  te  ver  van  de  officiële  parochiekerk  af  woonden,  maar  wel  voor  doop,  trouw  of  begrafenis op de officiële parochiekerk waren aangewezen.     Rector  Een eveneens verdwenen titel voor een pastor maar dan van een kleinere kerkgemeenschap  kapel , die  nog  niet de erkenning van parochie heeft. Ook bij tijdelijke benoemingen in de zielzorg spreekt men wel  van  rector.  De  aanduiding  rector  wordt  meestal  gebruikt  voor  priesters  verbonden  aan  een  instelling  ziekenhuis, bejaardenhuizen . Het woord rector betekent bestuurder, verwant dus aan regeren, regime,  e.d.  De  term  rector  is  nu  vrijwel  uitgestorven.  Voor  de  functie  rector  gebruikt  men  nu  de  aanduiding  pastor, zoals ziekenhuis‐pastor. Momenteel worden deze functies vervuld door diakenen, dit kan een man  of  vrouw  zijn.  In  Engeland  noemt  men  de  rector  vaak  chapelin,  hetgeen  eigenlijk  juister  is  gezien  de  historische achtergrond. Ook de legeraalmoezenier wordt daar chapelin genoemd.   3    Aalmoezenier  Vroeger  een priester  of  bisschop 5   met een  specifieke  opdracht  die  niet  gebonden  is  aan  een parochie,  zoals  de  geestelijke  verzorging  binnen  het  leger,  de  vakbond,  de  gevangenis,  psychiatrisch  ziekenhuis,  jeugdbeweging, etc    Diaken en subdiaken  Deze  naam  is  afgeleid  van  diacones  grieks:  dienaar .  De  laagste  geestelijke  rang,  meestal  vroeger  uitsluitend een fase in de priesteropleiding. Bij de vroegere priesteropleiding waren de subdiaken‐ en de  diakenrang de eerste resp. tweede priester‐wijding. Zij mogen preken en de belangrijke kerkelijke rituelen  zoals dopen uitvoeren. Het was echter nog geen definitieve rang 6 . Echt priester voor de eeuwigheid werd  men pas bij de derde wijding.     De  diaken  is  nu  een  erkende  pastorale  functie  die  bij  uitstek  door  gehuwde  mannen  en  vrouwen  wordt  vervuld  na  een  opleiding  van  4  jaar  theologie,  aangevuld  met  een  specifieke  beroepstraining.  Vaak  vervullen  zij  de  functie  van  de  vroegere  kapelaan.  Soms  zijn  zij  liturg  bedienaar  van  de  liturgie   en  voorganger  als  in  een  parochie  een  priesterfunctionaris  ontbreekt.  Daarnaast  kent  men  tegenwoordig  pastorale  werkers,  een  functie  op  Hbo‐niveau,  die  zich  bezighouden  met  onderwijs,  ziekentroosting  en  bepaalde taken binnen een parochie.    Kerkmeesters   Meestal bestaande uit parochieleden die samen met de pastoor het beheer van de parochie voerden. Het  kerkbestuur is de rechtspersoonlijkheid. De belangrijkste taak van het kerkbestuur is het vaststellen van  de parochiële begroting 7 . Zij beheren dus de kerkfabriek. Kerkmeesters, meestal 4 in aantal, worden door  de bisschoppelijke kanselarij voor een gelimiteerde periode benoemd. Op 70 jarige leeftijd krijgen zij hun  functioneel  ontslag.  Sedert  1967  Zie:  Algemeen reglement voor parochiële kerkbesturen,  Utrecht  1997,  Gregoriushuis   zijn  een  aantal  nieuwe  regelingen  ontworpen  voor  het  kerkbestuur,  waarbij  men  een  democratisering heeft nagestreefd en deelname van vrouwen aan het kerkelijke bestuur stimuleert.     Armenzorg en andere functionarissen: armenmeesters  Voor  de  zorg  van  de  armen  werden  armenmeesters  aangesteld,  vaak  met  inspraak  van  het  burgerlijke  bestuur. Om misbruik van gelden te voorkomen rouleerde deze functie tweejaarlijks. Het eerste jaar was  men  junior,  in  het  tweede  ambtsjaar  werd  men  dan  de  officiële  ontvanger.  Op  het  platteland  vervulden  welgestelde boeren de functie van armenmeester.    Koster en andere functionarissen 

5 De hoofdaalmoezenier was soms een van de jongere bisschoppen. 

6 Men kan de opleiding nog verlaten zonder dat dit verdere consequenties heeft.  7 Kerkmeesters werden vroeger vaak gerecruteerd uit de plaatselijke elite. Kwam er bij de parochie begroting geld te  kort  dan  werd  stilzwijgend  verondersteld  dat  de  kerkmeesters  dit  tekort  uit  eigen  zak  aanvulden.  De  vermelding  kerkmeester in een genealogie zegt dus iets over de sociale status van betrokkene.  

Hoewel  de  koster  custos bediende   weinig  status  meer  heeft,  was  de  koster  eertijds  een  man  soms  vrouw 8  van gewicht die lezen en schrijven kende en vaak belast was met het godsdienstonderwijs en de  kerkelijke  administratie.  Niet  zelden  regelde  h z ij  ook  de  begrafenis.  De  kerkmuziek  werd  door  de  koordirigent,  organist  en/of  de  cantor  verzorgd.  De  liturgisch  assistent  is  een  recente  functie.  Deze  flankeert de pastor in de dienst en assisteert bij de uitreiking van de communie. De  suisse zorgde voor de  orde in de kerk en was in een quasimilitair uniform uitgerust. Alleen in buitenlandse kerken zult u nog een  suisse  aantreffen.  Als  teken  van  zijn  waardigheid  had  hij  een  hellebaard  en  vaak  is  hij  gekleed  in  het  uniform van de pauselijke Zwitserse garde, waaraan hij dan ook zijn titel ontleent. Voor de genealogie is  de  kosterrang  belangrijk,  binnen  een  parochie  had  hij  een  belangrijke  functie  en  vaak  was  hij  tevens  schrijver bij het lokale bestuur.    Misdienaars  Misdienaars waren jongens  meestal tussen de 6 en 16 jaar  die de pastoor van dienst waren bij de mis en  overige kerkelijke plechtigheden. Tegenwoordig heeft men ook misdienette. Bij bijzondere plechtigheden  droegen  zij  het  kruis  de  oudste  misdienaar ,  de  wierookvaten  en  de  kaarsenstandaards.  Deze  laatsten  werden ook wel acolieten genoemd.  Misdienaars werden door de pastoor gevraagd en zij kwamen meestal uit zeer vrome of gegoede families.  Uit deze misdienaars werden vaak de aanstaande priesters gerekruteerd.   4    Monseigneur   Aanspreektitel  voor  hogere  geestelijke  functionarissen,  zoals  bisschoppen,  dekens,  kanunniken,  vicarissen,  presidenten  regenten   van  seminaries  opleidingsinstituut  voor  priesters .  De  titel  monseigneur  wordt  afgekort  als  'Mgr.'.  De  meeste  monseigneurs  zijn  dus  geen  bisschop,  zoals  ook  ons  voorbeeld Mgr. Blom. Indien zij geen bisschop zijn, hebben monseigneurs een overwegend zwart, partieel  paars  ceremonieel  tenue  dat  enigermate  op  dat  van  de  bisschop  lijkt.  Gebruikelijk  is  verder  de  korte   schoudermantel.  Vaak  functioneren  zij,  na  bijzondere  machtiging  als  een  waarnemend  hulpbisschop  bij  bijzondere kerkelijke bedieningen.     Prelaat  Letterlijk:  vooraanstaande.  Vroegere  benaming  voor  hogere  geestelijke,  in  het  bijzonder  voor  een  geestelijke  die  een  ambtsgebied  beheerde.  Kan  ook  als  eretitel  worden  gegeven  praelatus  nullius .  Het  woord  prelaat  is  thans  goeddeels  in  onbruik geraakt, wordt nog incidenteel gebruikt om een hogere  geestelijke  aan  te  duiden,  niet  altijd  in  goede  zin.  Het  ceremoniële tenue van prelaten is zwartpaars, vaak droeg men  een  korte  schoudermantel  en  bovendien  een  professoren  bef  zoals bij de dominees gebruikelijk is . In zijn tijd zal Mgr. Blom  een  prelaat  zijn  genoemd.  Er  zijn  prelaten  die  geen  vast  ambtgebied  hebben  maar  op  wisselende  plaatsen  kunnen  worden ingezet. Zulke prelaten noemde men prelatus nullius.   

De camerlengo stelt de dood vast van paus Leo XIII 

 

8 Een van de 'voormoeders' was rond 1720 kerkelijke koster. 

Kamerheer  Kamerheer  cubicularis   was  iemand,  net  zoals  bij  ons  koninklijk  hof,  die  tot  de  pauselijke  huishouding  behoorde,  en  die  soms  bij  publieke  gebeurtenissen  moest  komen  opdraven.  Naast  de  dienstdoende  kamerheer  Camerlengo   kende  men  ook  de  zogenaamde  geheime  kamerheren,  een  eretitel,  die  toegekend  werd  aan  geestelijken  die  zich  op  bijzondere  wijze  verdienstelijk  hadden  gemaakt.  De  geheimkamerheer mocht zich monseigneur laten noemen. Kamerheer is dus een van de erefuncties die de  Katholieke  Kerk  naast  de  onderscheidingen  die  toegekend  werden  aan  niet‐geestelijken   rijk  was.  Daarnaast  kende  men  ook  de  onderscheiding  Erekapelaan  van  Zijne  Heiligheid.  Door  Paulus  IV  werden  een groot aantal van deze eretitels afgeschaft. De eretitel die nog rest is Kapelaan van Zijne Heiligheid.    Genealogische aspecten seculieren tweede helft 19de en 20ste eeuw  Uitgebreide gegevens omtrent de seculiere geestelijkheid uit de 19de eeuw en 20ste eeuw is te vinden in  de diverse repertoria, in het bijzonder in de  Analecta die per bisdom jaarlijks wordt uitgegeven en waar  bij  overlijden  meestal  ook  een  korte  levensbeschrijving  staat.  Een  zeer  goed  en  recent  voorbeeld  is  het  complete overzicht van de  Zielzorgers in het Bisdom Roermond  1840‐2000  door J.G.C. Simonis, Sittard:  Stichting Charles Beltjens  2001 . Dit boek is zonder meer een rijke genealogische bron. Daarnaast wordt  ook naar de Pausalmanak verwezen die in 1878 begint. Veel gegevens over katholieke geestelijken  zowel  regulier  als  seculier   worden  ook  gearchiveerd  in  het  KDC  Katholieke  5  Documentatie  Centrum   te  Nijmegen. Men beschikt daar ook over  uitvoerige  biografieën, krantenknipsels en bidprentjes die bij de  priesterwijding  werden  uitgegeven.  Het  vinden  van  gegevens  over  de  seculiere  geestelijken  in  deze  periode geeft weinig problemen.    Vóór 1850  Voor priesters uit de 16e, 17e en 18e eeuw moet men meer speurwerk doen omdat de kerkelijke geografie  toen heel anders lag. Uit de ingewikkeldheid van de kerkelijk situatie is het duidelijk dat speurwerk naar  seculieren uit vroegere tijden op veel problemen stuit. De meeste bronnen zijn weinig toegankelijk. Ten  dele vindt men deze bronnen bij de rijksarchieven. Vaak ook zult u naar een bisschoppelijk archief moeten  gaan, zoals Antwerpen  Schoenmarkt 2 , Aken  Klosterplatz 7, D‐52062 , Mechelen  Wollenmarkt 15, B‐ 2800   Münster  Georgkommende  19,  D‐48143   Breda,  's‐Hertogenbosch  Lange  Putstraat  440,  postbus  1070, 5200 BC , Luik  rue de l'Echêvé 25 b‐4000  of Roermond  Paradisstraat 10, postbus 980, 6040 AZ .  In  het  Limburgse  heeft  men  de  Documentatie  Wuisman,  waarin  een  beperkt   overzicht  wordt  gegeven  van  de  vroegere  pastoors  in  parochies  die  tot  het  huidige  Limburg  behoren.  Ook  in  de  bekende  Publications  in  Limburg  zijn  diverse  naamlijsten  van  pastores  en  hun  genealogische  achtergrond  gepubliceerd.     Verder zal men bij de beschrijving van de lokale geschiedenis zelden de lange lijsten van bedienaren uit de  geestelijke  stand  missen.  Wil  men  zich  echter  in  Limburg  verder  in  deze  materie  verdiepen  dan  is  men  aangewezen op Luikse bronnen  zie vooral Regis de la Haye: Limburgse Voorouders, Maastricht 1994  en  het  onvolprezen  stuk  van  Jos  Jansen  in  het  Boek  van  F.W.  Lohman  over  de  seculiere  priesters  in  het  Aartsbisdom Keulen  1661‐1825 . Helaas zijn veel Luikse archivalia verloren gegaan. Dit betekent dus dat  de  Limburgse  bronnen  her  en  der  verspreid  liggen.  Voor  het  Bisdom  Roermond  kan  men  zich  in  het  Rijksarchief  Limburg  oriënteren,  waar  men  namenlijsten  van  de  priesters  kan  vinden  aangevuld  met  genealogische data.    De betekenis voor de genealogische achtergrondinformatie van de lekenfunctionarissen is groot. Vaak zijn  de namen van de kerkmeesters, armenmeesters en andere functionarissen goed bewaard gebleven. Ook  kan  men  hun  acties  in  de  transacties  van  de  kerkfabriek  volgen.  Het  zegt  veel  over  de  sociale  status  als  kerkmeester, armenmeester etc is vermeld. Op de  doodbrief wordt meestal wel vermeld of men armen‐  c.q. kerkmeester is geweest.    Voor  genealogen  is  het  heel  belangrijk  dat  vanaf  1870  de  Pius‐Almanak  voor  het  eerst  uitkwam.  Deze  almanak  is  een  genealogische  goudmijn.  Men  vindt  er  informatie  over  parochiële  en  decanale  indeling,  maar  ook  de  namen  van  de  personen  die  bij  de  kerk  en  de  kerkbesturen  waren  betrokken.  Erg  veel  informatie  vindt  men  ook  in  de  analecta,  dit  zijn  periodiek  uitkomende  geschriften  die  binnen  ieder  bisdom worden uitgegeven en waar tal van interessante gegevens zijn vermeld, die ook voor genealogen  belangwekkend kunnen zijn.    LITERATUUR  Albers, P.  1903  Geschiedenis herstel der hiërarchie in de Nederlanden. Nijmegen: Malmberg  Briljant boek !  

Boudens, R.  1987  Momentopnamen uit de geschiedenis van de Katholieke Kerk. Kampen: Kok  Hamman, P.W.E.M.  1992  Geschiedenis van de Kath. Kerk in Nederland, Brugge: Tabor  Heijden, H.A.M. van der  1999  Oude kaarten van de Nederlandse Bisdommen. Trajecta 8:5 .  Uniek   Loeff,  J.A.,  C.S.  1913   Katholiek  Nederland  1813‐1913.  Nijmegen:  Malmberg  Zalvend,  maar  tussen  de  regels  door  wordt toch de waarheid gezegd   Polman, P.  1968  Katholiek Nederland in de 18de eeuw. Roermond: Marck & Zn  Rogier,  L.J.  1964   Geschiedenis  van  het  Katholicisme  in  Noord  Nederland  in  de  16de  en  17de  eeuw.  Amsterdam:  Elsevier  uitputtend standaardwerk   Versluis, W.G.  1948  De geschiedenis van de Katholieke emancipatie van 1852 tot heden. Utrecht: Dekker v.d. Vegt  Ik noem tenslotte nog: A. Jansen uit Sittard, tijdens zijn lezing voor het LGOG heb ik aantekeningen gemaakt die ik heb  verwerkt. Hij is de kenner van de visitatieverslagen bij uitstek.  E‐mail: [email protected]  

 6 

Overzicht Publicaties 83  

H. Klunder 

H.M.  Kuypers:  Thonis  Meeusz.  en  Goris  Meeusz.  inderdaad  broers.  Met  schema  Baes  ‐  Hoflandt  en  'fragment‐ parenteel' Baes ‐ Den Ouden ‐ Hoflandt,  vóór  1600‐1783.   Ons  Voorgeslacht  dec. '09.    K.  Broens:  Genealogie  van  Jan  Lenderink  alias  Bonekamp.  1725‐ 1925.   Oostgelders  T.G.B.,  1e  kwart.  '10.    P.  Bouw:  Correspondentie  van  het  gemeentebestuur  als  bron  voor  genealogisch  onderzoek!  Gijsbert  Bouw en zijn avontuur op het spoor in  de zomer van 1862.  Wekerom, 1787‐ 1956.  Veluwse Geslachten, sept. '09.    K.J.  Slijkerman:  Het  geslacht  Capiteijn  uit  Puttershoek.  1530‐1685.   Ons  Voorgeslacht, dec. '09.    K.J. Slijkerman: Het geslacht Crompeijn  Crompain   te  Ridderkerk  ‐  1e  deel.  1525‐1655.  Erfgoed, jan.‐feb. '10.    L.M.  van  der  Hoeven:  Nieuw  licht  op  het  geslacht  Van  Gameren  IJsselmonde,  Krimpenerwaard .  Aanvulling  op  ander  artikel,  16e‐17e  eeuw.  Ned. Leeuw, dec. '09.    A.  Garritsen:  Kwartierstaat  van  Alice  Garritsen.  Ten Broek, Busser, Wiltink.   Veluwse Geslachten, sept. '09. 

  K.J.  Slijkerman:  Van  Gouthoven  reactie … .  1500‐1654.  Ned. Leeuw,  dec. '09.    B.  Vrijhof:  Herinneringen  van  lang  geleden  Deel  4 .  'Familierelatie  in  beeld',  Den  Herder,  1797‐2007.   Veluwse Geslachten, sept. '09.    A.J.  Hesselink:  Parenteel  van  Harmen  Hilhorst  uit  Gelselaar.  1715‐1916.   Oostgelders T.G.B., 1e kwart. '10.    K.J.  Slijkerman:  De  oudere  generaties  van  het  geslacht  met  de  takken  Hoogewerff,  Van  der  Vliet,  Strevelshouck,  Van  der  Wilt  en    1  Groenewerf  uit  Barendrecht  aanvullingen  en  correcties .  1470‐ 1625.  Ons Voorgeslacht, dec. '09.    F.  Angevaare:  De  ouders,  echtgenoten  en  kinderen  van  Immetge  Lourisdr.  Vooral  patroniemen,  met  'Fragment  Parenteel',  16e  eeuw‐1694.   Ons  Voorgeslacht, feb. '10.    A.  Veldhuis:  Twee  genealogieën  Kruithof  Oldebroek  en  Doornspijk   Deel  2.  1670‐2004.   Veluwse  Geslachten, feb.'10.    B.  van  Dooren:  De  drie  Stoffels  ‐  Van  Meermans  naar  De  Groot.  Met  schema's  en  'stamreeks  Meermans/de  Groot',  Dongen,  Dordrecht,  16e  eeuw‐ 1669.  Gens Nostra, jan. '10.    A.  Veldhuis:  Kwartierstaat  van  Gerrit  Hendrik  van  Omme.  Heiwegen, 

Looijengoed,  Malestein.   Veluwse  Geslachten, feb. '10.    G.J.  Goorman:  Parenteel  van  Jan  op  Oostermaat.  Vervolg,  1689‐1925.   Oostgelders T.G.B. 1e kwart. '10.    B. de Keijzer: De familie De Ridder  2   Ameide  en  omgeving   addenda  et  corrigenda. Ons Voorgeslacht, dec. '09.    A. Hoekstra, M. Kist: Kwartierstaat van  Hotze  de  Roos  1909‐1991 ,  kinderboekenschrijver.  Nijdam,  Brandsma 2x .  Gens Nostra, feb. '10.    D.H. Keuper: Aanvulling Kwartierstaat  Hendrik  Adolf  Scholten.  Oostgelders  T.G.B., 1e kwart. '10. 

  A.  Veldhuis:  Kwartierstaat  van  Everdina  Hendrika  Steinvoort.  Hazelaar,Lebbink.   Veluwse  Geslachten, sept. '09.    A.  Leusveld:  Genealogie  Streppel.  O.a.  Duistervoorde,  Voorst,  1625‐1963.   Veluwse Geslachten, feb. '10.    H.J.  Tiessink:  De  kwartierstaat  van  Robert  Tiessink.  Vervolg.   Oostgelders T.G.B., 1e kwart. '10.    K.J.  Slijkerman:  Het  geslacht  met  de  naamdragers  Vrijlant,  Witte,  Prins,  Pervaes en Van Dijck uit Pernis.  1585‐ 1760.   Ons  Voorgeslacht,  feb.  '10.

  2 

Adressen bekend bij de Redactie

Uit de Oprechte Haerlemsche Courant van 6 juli 1666:     De  Heer  van  Sommelsdijck 1 ,  heeft  binnen  Rotterdam  een  witte  ghesprickelde 2   Hondt  zijnde  een  Teef  verlooren, de Ooren ende het Hooft root, blindt aen het rechter Oogh, kreupel aen de voorste  slincker Poot, ende is een aert van legh‐Hondt 3 , maer niet geleert: Soo yemant deselve vindt ende in  den Haghe, aen de selve Heer van Sommelsdijck restitueert, sal twee Ducatons vereert werden.          

 3 

1  Op  19  juli  1688  werd  'den  heer  Van  Sommelsdijck,  gouverneur  van  Suriname  moordadig  om  't  leven  gebragt'  Het  betreft Cornelis van Aerssen, die daar vanaf 1683  gouverneur was. Een omstreden figuur  2 gespikkeld  3 leghond, lighond. Van Leggen en Hond. Leggen staat hier voor liggen; de vorm met leg‐ is hier veel in gebruik, ook bij  hen  die  overigens  die  werkwoorden  plegen  te  onderscheiden.  Een  hond  die,  voor  het  wild  komende,  zoo  lang  blijft  staan of gaat liggen totdat zijn meester het kan opjagen. 

Voor u gelezen:  Een middel tegen lange preken.   Tekst: Willem Bouwman. Foto:  gallery.citg.tudelft.nl   Wat: zandlopers, wanneer: achttiende eeuw, waarom: om lange preken te voorkomen.   erkgangers praten en discussiëren graag over de preek, of die wel bij de tijd is, of door een vrouw  mag worden voorgelezen. Van alle tijden is de vraag hoe lang een goede preek moet duren. In de  achttiende eeuw werd er zelfs een pamflettenstrijd over gevoerd. Volgens de schrijver van de Brief  tegen  de  langwijligheit  in  het  preeken,  Albert  de  Sallengre,  waren  veel  preken  zo  vervelend  dat  kerkgangers  na  een  paar  zinnen  al  aan  andere  dingen  dachten  of  in  slaap  vielen.  In  een  volle  kerk  luisterden  nog  geen  zes  mensen  tot  het  einde  toe;  bij  het  amen  klonk  er  een  zucht  van  verlichting.  Ook  door een prediker met luide stem en zwierige gebaren liet De Sallengre zich niet imponeren.   ‘Vergeefs is ’t schreeuwen en het hevig preekstoel slaan, / Als elk de klok telt of ’t haast is gedaan.’  Predikanten  konden  zich  niet  alles  permitteren.  In  sommige  steden  was  een  zandloper  op  de  kansel  bevestigd, die precies aangaf wanneer het tijd was om het amen uit te spreken. Vaak was zo’n zandloper  geïnstalleerd op last van de stadsbestuurders, die na de dienst in het stadhuis vergaderden en niet te laat  wilden komen. Als een dominee toch langer preekte, kreeg hij een boete. In de stad Groningen kwam die  aan de armlastigen ten goede. In Dordrecht mochten dominees niet langer preken dan anderhalf  uur,  op  straffe van drie stuivers. Een zandloper gaf aan wanneer het preken geld ging kosten.  De  Amsterdamse  dominee  Otto  Belcampius  vond  de  zandloper  een  ergerlijk  ding.  Hij  merkte  dat  de  gemeente meer geboeid werd door de zandloper dan door de preek. „Men let op de sandt‐looper, en als  die  uyt  is,  so  souden  sy  wel  wenschen  dat  de  prediker  stom  was.’’  Volgens  de  overlevering  was  er  een  dominee die er gemoedelijk mee omging. Toen zijn tijd bijna om was, draaide hij de zandloper om en zei:   ‘Gemeente, we nemen nog een glaasje.’  N.D. van 10‐2‐2010  

Zoeken naar verre verwanten in Amerika  2    

R.van den Bree 

n aflevering 6 van de laatste jaargang van Ons Genealogisch Erfgoed verscheen de eerste aflevering van  dit artikel. 

  Begraafplaatsen  cemeteries . 

Ook  begraafplaatsen  herbergen  in  hun  administraties  waardevolle  genealogische  gegevens.  Als  men  daarnaar navraag doet bij de commerciële genealogische databases, dan hangt daar een prijskaartje aan.  Zonder  dat  ik  zo’n  krenterige  figuur  ben,  maak  ik  er  zoals  gezegd  altijd  een  sport  van  om  voor  mijn  hobby’s  andere  wegen  te  bewandelen,  die  weinig  of  niets  kosten.  Vandaar  dat  ik,  zodra  ik  wist  dat  er  enkele verwanten op de  Cedar Lawn Cemetery  in Paterson  New Jersey  begraven waren, in  een aardig  briefje  om  nadere  gegevens  heb  gevraagd.  Tot  mijn  vreugde  ontving  ik  niet  minder  dan  zeventien  !   afschriften van overlijdenscertificaten van familieleden. Daarop was behalve uiteraard naam, geboorte‐ en  overlijdensdatum ook vermeld aan welke ziekte betrokkenen waren overleden. Zeer interessant voor in je  familieboek! Deze vriendelijke geste was niet vergezeld van een nota o.i.d.     1  Maar…  wil  je,  hoe  dan  ook,  dit  soort  gegevens  verkrijgen,  dan  moet  je  wel  weten  waar  de  gezochte  personen begraven zijn. Of op zijn minst waar ze in hun laatste dagen gewoond hebben. Dit soort vragen  kunnen vaak wel voorgelegd worden aan de vrijwilligers van zo’n bovengenoemde Mailing List.  Ook kan men via Google de woonplaats koppelen aan het item begraafplaats. Voor Amerika uiteraard alles  in het Engels.  En  dan  is  er  ook  nog  www.findagrave.com  waar  men  in  principe  alle  begraafplaatsen  van  Amerika  kan  vinden. Hierop kun je ook naar hartenlust zoeken. En misschien is ook in uw geval een aardig briefje naar  de gevonden begraafplaats de moeite waard! 

  Militaire gegevens  Military Service Records . 

Bij de nazaten van mijn 'Ome Co' waren uiteraard een aantal mannen die in militaire dienst zijn geweest,  zowel in de Eerste‐ als in de Tweede Wereldoorlog.  Hun militaire gegevens berusten bij The National Archives of America. Natuurlijk zijn kopieën van al deze  data voorhanden bij de 'grote jongens' oftewel de commerciële genealogische instellingen. Daar kun je ze  tegen betaling inzien  ook via internet .   Deze  gegevens  bevatten  veel  interessante  feiten,  zoals  datum  en  plaats  van  inlijving,  beroep  op  dat  moment, woonplaats, maar ook b.v. lengte en haarkleur. En vanzelfsprekend de militaire staat van dienst.   Hieruit concludeerde ik dat er in beide oorlogen familieleden hebben gediend, maar dat zij geen van allen  naar Europa zijn gezonden. Ook heeft geen van hen een rang van betekenis verkregen. Een van hen is in  WW II gesneuveld in de oorlog met Japan.   

 

 

Als ik, zoals gezegd, er dan zo’n sport van maak om kosteloos aan mijn gegevens te komen, hoe weet ik dat  alles dan?    Wel, doodgewoon via 'mijn'  Mailing List. Meestal zelfs ongevraagd meegestuurd bij mijn Census Records.  Vaak met kopieën van de militaire formulieren, waar alle relevante gegevens op staan.    Mocht  u  toch  gebruik  willen  maken  van  de  grote  bedrijven  ga  dan  via  Google  naar  de  website  van  The  National Archives of America. U belandt dan vrijwel automatisch op hun websites. 

  Andere bronnen. 

Behalve  plaatselijke  overheidsarchieven,  bestaan  er  regionale‐  en  staatsarchieven,  waar  genealogische  bronnen zijn te vinden.  Ook –geheel anders dan b.v. in ons land‐ beschikken ook veel bibliotheken over  genealogische bronnen.  Maar het is heel moeilijk om vanuit Nederland de juiste locatie te bepalen teneinde die te benaderen  per  mail of per post . Via internet in deze bronnen zoeken is nagenoeg onmogelijk. Althans ik ben daar nooit  in geslaagd.    2  Dan  zijn  er  ook  in  Amerika  genealogische  verenigingen.  Zo  kon  ik  via  de   website  van  de  Genealogical  Society  of  New  Jersey  digitaal  allerlei  bestanden,  o.a.  van  kerken,  doorzoeken.  Ook  de  site  van  de  New  Jersey Historical Society  was van belang. Andere staten zullen hoogstwaarschijnlijk soortgelijke ingangen  kennen.  Verder noem ik nog enkele sites waaraan ik plezier beleefde. Maar nogmaals, ik zoek vooral in New Jersey  en de lezer es  wellicht in een heel andere staat. 

Genealogy USA New Jersey Passaic County  GenealogyBank.com  New Jersey Historical Maps  oude kaarten   New Jersey Genealogy en  World Vital Records  uiteraard wereldwijd . 

  En  dan  zijn  er  uiteraard  als  bronnen  de  zoekmachines    zoals  Google,  Yahoo  e.d.  Als  je  naar  een  niet  te  algemene naam zoekt, óf aan de familienaam een plaatsnaam koppelt, dan is het heel goed te doen. Men  moet  dan  wel  met  enige  regelmaat  nagaan  of  er  weer  nieuwe  websites  bijgekomen  zijn.  Het  nadeel  daarvan  is  dat  je  soms  veel  tijd  kwijt  bent  met  het  steeds  maar  weer  doorploegen  van  honderden  vermeldingen  op  zoek  naar  iets  nieuws.  Je  moet  dan  wel  een  goed  geheugen  hebben  om  onmiddellijk  nieuw  van  oud  te  onderscheiden.  Bovendien  is  het  een  geweldig  nadeel  dat  het  internet  welhaast  nooit  wordt opgeschoond. Gegevens van jaren terug, blijven hardnekkig vermeld staan.  Ook is het vervelend als je bekende naamgenoten hebt, die 70% van alle scores uitmaken, zoals in mijn  geval  Jay Vandenbree  die internationaal directeur van Sony is of mijn lieve nicht Marianne van den Bree,  die als psychologe ontzettend veel publiceert. Die moet je bij elke zoekactie steeds weer 'doorbladeren'.   

Enkele kenmerkende verschillen. 

Als  je  stamboomonderzoek  doet  in  Amerika  dan  moet  je  rekening  houden  met  een  paar  kenmerkende  verschillen.  In de eerste plaats de datering.  Amerikanen noemen eerst de maand en dan pas de dag en het jaar. Dus 11 augustus 2006 is 8‐11‐2006.  Als Nederlander ben je snel geneigd daarmee vergissingen te maken.  Verder heb ik veel problemen met het achterhalen van de meisjesnamen van getrouwde vrouwen. Als een  Amerikaanse vrouw eenmaal gehuwd is, wordt de meisjesnaam bijkans begraven. Als Jessica Hill trouwt  met Roy Vandenbree, dan kom je er vrijwel niet meer achter onder welke naam ze is geboren. Dat geldt  bovenal  voor  de  naoorlogse  generatie,  die  je  vooral  in  websites  tegenkomt.  In  b.v.  de  Census  Records  wordt wel degelijk de meisjesnaam genoemd.  Zoals  het  b.v.  in  ons  land  vooral  gewoonte  is  dat  vrouwen  hun  meisjesnaam  achter  die  van  haar  man  zetten 1  b.v. mevr. Jansen‐de Jong, komt dat in Amerika nauwelijks voor.    Dan is er ook nog de lastige gewoonte dat zowel mannen als vrouwen de naam van hun moeder als tweede  achternaam voeren. Je gaat dan soms personen met elkaar verwarren.  Kortom, het is dus hier en daar oppassen geblazen.  1 Hoewel dat, zoals bekend, niet wettelijk is voorgeschreven en vrouwen hun meisjesnaam kunnen blijven voeren. 

 

Tot slot. 

In  het  bovenstaande  heb  ik  gepoogd  handreikingen  te  doen  aan  genealogen  die  al  dan  niet  verre  verwanten  in  Amerika  hebben,  maar  niet  goed  weten  hoe  ze  daarachter  kunnen  komen.  Wellicht  inspireert dat anderen hier hun ervaringen aan toe te voegen in aanvullende artikelen in dit blad.  Op deze wijze worden alle belanghebbenden aanmerkelijk ondersteund bij hun genealogisch onderzoek.    Wellicht is het aardig om nog even aan te geven hoe ik uiteindelijk de link heb gevonden tussen de 'losse  eindjes' van de Mormonen en mijn 'Ome Co' aan de ene kant en de thans nog levende Vandenbree’s aan de  andere.  Hierbij was het onvolprezen Internet mij behulpzaam. Ik ontdekte daar op een site betreffende reünisten  van  een  Amerikaanse  High  School  ene  Lois  Vandenbree,  compleet  met  e‐mailadres.  Uit  correspondentie  met  haar  Lois  Corinne  Freeston‐Vandenbree  1947   bleek  zij  een  achterkleindochter  te  zijn  van  mijn  oudoom 'Ome Co'. Zij informeerde mij enigermate over haar 'komaf'. Maar veel belangrijker was dat zij mij  een  handgeschreven  familieschema  in  kopie  toezond.  Dit  was  opgesteld  door  haar  oud‐tante  Sarah  Vandenbree‐Mather  1876‐1957 , die de schoondochter was van 'Ome Co'.   Later kwam ik in contact met Jay Donald Vandenbree  1955  die hierboven al even ter sprake kwam. Deze   3 Harodt  Albert  Vandenbree  stuurde  mij  ook  een  dergelijk  overzicht,  vervaardigd  door  zijn  stief vader  1910‐1986 . Op zo’n manier kom je al aardig thuis in de verre voorgeschiedenis van de Amerikaanse Tak.  De rest van de legpuzzel sprokkelde ik bij elkaar uit de reeds genoemde bronnen.  Een aantal door mij benaderde verwanten in Amerika weigerden absoluut informatie te verstrekken. Dat  is  uiteraard  hun  goed  recht.  Maar  als  je  dan  van  dezelfde  personen  stukken  dagboek  !   en  uitgebreide  familieoverzichten in boulevardbladen n.a.v. trouwerijen en overlijdens aantreft op het Internet, dan kom  je toch als genealoog aan je trekken! Never give up! En zo is het.    R.A.P.  Ruut   van  den  Bree  1932 ,  gepensioneerd  archiefchef,  is  hobbygenealoog.  Ving  begin  60er  jaren  aan  zijn  voorgeslacht te bestuderen, hetgeen een boekwerk van bijna 800 bladzijden opleverde. Is daar nog vrijwel dagelijks  mee bezig.  [email protected] .  Over hetzelfde onderwerp is een artikel is verschenen in het novembernummer  2009  van Gens Nostra dat dit artikel  prima aanvult. De auteur van  dat artikel is de bekende  Antonia Veldhuis.  Ik heb zelf leuke vondsten gedaan aan de  hand van haar artikel! 

 

Booij informatie/contactdag, ook voor anderen interessant Ook  dit  jaar  wordt  er  een  Booij  informatie/contactdag  gehouden.  Op  deze  contactdag  kan  informatie  uitgewisseld  worden  in  de  vorm  van  foto’s,  documenten  en  verhalen  van  en  over  de  verschillende  geslachten Booij y i .  De informatiedag wordt gehouden in het Noord Hollands Archief  NHA  aan de Jansstraat  40   in Haarlem.  Het programma ziet er als volgt uit:  09.00 uur:  Ontvangst met koffie/thee  09.30 uur:  Uitleg over NHA en rondleiding  11.30 uur:  Presentatie over geslachten Booij, Familieorganisatie Booij, is dat een optie?  12.00 uur:  Onderling contact/uitwisselen gegevens  Opzoeken gegevens in het archief  indien mogelijk  voor mensen die nog nooit in een archief wat hebben  opgezocht.  Tijden zijn richttijden. Probeer op tijd te zijn, dit i.v.m. de inleiding en rondleiding.  Als u van plan bent om  te komen geef dat dan even aan mij door. De mensen van het archief willen graag weten hoeveel mensen  er komen i.v.m. de rondleiding.   Voor  meer  informatie  kunt  u  contact  opnemen  met  Jaap  Booij,  tel.  0223‐635340  of  per  e‐mail:  [email protected]   4      Ik ontving van enkele abonnees de vraag of er weer naaldbanden aangeboden kunnen worden. Natuurlijk  kan dat maar dan moet ik wel weten hoeveel ik er moet bestellen. Ik neem aan dat de voorkeur uitgaat  naar het laatste door de heer Lups geleverde model dat afkomstig is van Boekbinderij Rietveld, tel. 010‐ 4555 350  De prijzen die me werden opgegeven:  Naaldbanden  1 jaarg.  € 9,78/stuk, naaldbanden  2 jaarg.  € 11,45/stuk, uitgaafbanden 1 jaarg.  €  6,15/stuk, prijzen per 100 stuks, excl. 6% btw  formaat Ons Genealogisch Erfgoed        Op  17  februari  is  de  site  van  het  Biografisch  Portaal  van  Nederland  gelanceerd  met  een  muisklik  op  www.biografischportaal.nl.  Hier  vindt  u  oude  en  nieuwe  informatie  over  kopstukken  en  andere  opzienbarende figuren uit de Nederlandse geschiedenis, van het vroegste verleden tot nu. Momenteel zijn  de gegevens van ca 40.000 personen in meer dan 50.000 levensbeschrijvingen opgenomen.    Het Biografisch Portaal is een samenwerkingsproject van wetenschappelijke en culturele instellingen van  Nederland.  De  site  toont  'work  in  progress':  de  verzameling  van  levensbeschrijvingen  wordt  steeds  aangevuld  met  nieuwe  informatie  en  beeldmateriaal.  Ook  aan  de  doorzoekbaarheid  wordt  nog  gewerkt.  Onder de knop 'project' kunt u meer lezen over de voortgang van het project.