opm hindoeïsme
10-04-2005
17:57
Pagina 1
RELIGIEUZE LEVENSBESCHOUWINGEN
HINDOEÏSME
Dit boek is één van de zeven boeken uit de serie Religieuze Levensbeschouwingen In deze serie zijn ook verschenen: • Opmaat • Basisdeel • Jodendom • Boeddhisme • Islam • Christendom
opm hindoeïsme
10-04-2005
17:57
Pagina 3
Inhoud
1 1.1 1.2 1.3
3
Het hindoeïsme
5 De wortels van het hindoeïsme 6 Hindoeïsme een wereldreligie 10 Historisch overzicht 12
2 India 17 2.1 India nu 19 2.2 Verschillen en tegenstellingen 3 3.1 3.2 3.3
Cultuur
4 4.1 4.2 4.3 4.4
Basisbegrippen
5 5.1 5.2 5.3
De wereld van de Goden
22
29 Leven in een familie 30 Het kastenstelsel 32 Riten 35 41 Dharma, karma en samsara 42 Toepassingen (I) 45 Atman, brahman en moksha 46 Toepassingen (II) 53 55 God: drie is één; één is drie 56 Uit de verhalen over Vishnoe en de Shiva 59 Godenverering 68
6 6.1 6.2 6.3
Yoga
7 7.1 7.2 7.3
Hindoes in Nederland
73 De acht trappen van Patanjali 74 Het aanleren van asana’s 76 Vormen van yoga 77 81
Voorgeschiedenis 82 Hindoeïsme in Nederland 84 Tussen aanpassing en eigenheid 87
Begrippen- en namenlijst Studietactieken
92 Tijdschema 92 Boomschema 93 Tabel 93 Vragen beantwoorden 94 Omgaan met nieuws 94 Samenvatten 95 Overzichtsschema 95 Begrippennet 96
91
opm hindoeïsme
10-04-2005
17:57
Pagina 4
hindoesme
religieuze levensbeschouwingen
opm hindoeïsme
10-04-2005
1
17:57
Pagina 5
Het hindoeïsme
Het hindoeïsme behoort tot de vijf grootste en belangrijkste religieuze levensbeschouwingen. Ongeveer 850 miljoen mensen noemen zich hindoe*; op de totale wereldbevolking is dit ongeveer 13%. Het hindoeïsme leeft in de eerste plaats in het land India. De meeste hindoes zijn immers Indiërs. En ook het omgekeerde is waar: de meeste Indiërs beschouwen zichzelf als hindoe. Toch is de term ‘hindoeïsme’ niet bedacht in India, maar in Engeland omstreeks 1830 n. chr. Ook de naam India is door buitenstaanders gegeven aan het land Bharata*, zoals India oorspronkelijk genoemd werd. De naam hindoeïsme* en ook India* komen van ‘Indus’, de naam van een rivier in het huidige Pakistan. In de tijd van de Perzische veroveringstochten in India spraken de Indiërs echter niet over Indus maar over Sindhoe. De Perzen, die de letter ‘s’ niet konden uitspreken noemden de rivier Hindoe. Later, met de komst van moslims in India, gaat men spreken over Hindoestan*. Je kunt dit vertalen met ‘het land rond de Indus’. Als men, in het begin van de 19e eeuw in Engeland, het woord hindoeïsme gaat gebruiken, bedoelt men daar letterlijk mee de ‘cultuur en levensbeschouwing van de mensen in het land rond de Indus’. Een aantal vragen dringt zich hierbij onmiddellijk op. Is het niet vreemd dat hindoeïsme en India hun betekenis ontlenen aan een rivier die voornamelijk in een ander
5
In dit hoofdstuk Inleiding Een hoofdstuk om er in te komen. Wat betekenen de woorden hindoeïsme, hindoe en India?
1.1 De wortels van het hindoeïsme Het hindoeïsme kent geen stichter maar ontstaat door acculturatie. Om dat acculturatieproces te beschrijven moeten we terug naar India rond 1700 – 1300 voor chr.
1.2 Hindoeïsme een wereldreligie Hindoeïsme en India horen bij elkaar. Waarom wordt het hindoeïsme dan toch een wereldreligie genoemd?
1.3 Historisch overzicht De belangrijkste historische ontwikkelingen in het hindoeïsme in het kort bij elkaar gezet. Een overzicht waarin veel wat nog gaat komen in dit boek alvast in een historische lijn wordt gezet.
Conclusies De belangrijkste conclusies uit dit hoofdstuk op een rijtje.
Studietactiek Speciale aandacht wordt besteed aan de studietactiek Tijdschema.
opm hindoeïsme
17:57
Pagina 6
land ligt en wel in Pakistan? In dit hoofdstuk zullen we zien dat dit alles te maken heeft met de moderne geschiedenis van het land India en meer speciaal met het jaar van India’s onafhankelijkheid (1947). Een andere vraag luidt: is het hindoeïsme wel op de eerste plaats een religieuze levensbeschouwing of moet je het eerder een cultuur noemen? Is het niet op de eerste plaats een netwerk van een aangeleerde manier van denken en doen van een herkenbare groep mensen? En als het toch beschouwd kan worden als een levensbeschouwing, is er dan sprake van één kijk op het leven of is het hindoeïsme eerder een verzameling van een aantal verschillende levensbeschouwingen? Belangrijker dan het oplossen van deze vragen is het om af te spreken op welke wijze wij, in dit boek, de term hindoeïsme zullen gebruiken. Het hindoeïsme benaderen we op de eerste plaats als een levensbeschouwing, als een kijk op het leven, als een totaalvisie. Deze totaalvisie is sterk verweven met de Indiase cultuur en geschiedenis. We zullen er dan ook niet aan kunnen ontkomen om dieper in te gaan op deze cultuur. Toch blijft onze belangrijkste interesse daarbij: welke kijk op het leven wordt in die cultuur uitgedrukt?
India
6
10-04-2005
Vragen en opdrachten Gebruik bij het beantwoorden van de vragen steeds de tactiek: Vragen beantwoorden, blz. 94. 1. Beschrijf in je ‘eigen woorden’ waarom we het hindoeïsme een cultuur noemen. 2. Beschrijf in je ‘eigen woorden’ waarom we het hindoeïsme een levensbeschouwing noemen. 3. Waarom horen hindoeïsme en India bij elkaar?
De moeilijkheden die als vanzelf naar boven komen wanneer we precies willen uitdrukken wat we onder het hindoeïsme verstaan, hebben te maken met het feit dat het hindoeïsme geen stichter heeft. Van alle wereldreligies kennen we de stichter bij naam. En elke beschrijving van een andere wereldreligie begint dan ook met het levensverhaal van de stichter. Voor het hindoeïsme gaat dit echter niet op. Het is daarom noodzakelijk om eerst aan de orde te stellen hoe het hindoeïsme is ontstaan. We zullen zien dat dit alles te maken heeft met de geschiedenis van het land India. Verder zullen we in dit hoofdstuk de vraag aan de orde stellen waarom het hindoeïsme een wereldreligie genoemd mag worden, terwijl het toch verweven lijkt met één land: India.
1.1 De wortels van het hindoeïsme Mensen die zich met taalwetenschap bezighouden hebben lang nagedacht over de vraag: ‘Hoe is het toch mogelijk dat in West-Europese talen woorden voorkomen die gelijkluidend zijn met woorden uit Indiase talen en die ook nog dezelfde betekenis hebben?’ In Nederland zeggen we tegen het getal 3 ‘drie’; in India zegt men ‘tri’. Het Nederlandse woord ‘juk’ kan je helpen om het Indiase woord ‘yoga’ te verhelderen. Er is
10-04-2005
17:57
Pagina 7
I
Rond 2000 vóór chr. werd het grote steppenland van Polen tot Centraal-Azië bewoond door halfnomadische stammen. Zij leefden van de handel in vee. Wellicht vanwege een verarming van de weidegronden voor het vee, valt dit volk uiteen. Een deel ervan trekt naar Europa. Zij worden de stamvaders van onder andere de Grieken, Romeinen en Kelten. Een ander deel zal naar India gaan. Zij worden de stamvaders van de huidige Indiërs. Het deel van het Indo-Europese volk dat naar India trekt, was de groep van de Bharatas, die zich ook wel de Ariërs* of ‘edelen’ noemden. Hun intocht via het noordwesten van India moet ongeveer 1700 vóór chr. op gang zijn gekomen. II
India zelf was ten tijde van de invallen van de Ariërs zeker geen onbewoond gebied. De eerste sporen van menselijke activiteit gaan waarschijnlijk terug op de
een diepe overeenkomst tussen het woord ‘adem’ en het voor hindoes zo belangrijke woord ‘atman’. Hoe dit te verklaren? Taalwetenschappers, gevolgd door archeologen, gaan ervan uit dat een deel van het huidige Indiase volk en een deel van het huidige Europese volk dezelfde voorouders hebben. Men noemt dit volk: het IndoEuropese* volk. Zij hadden een eigen taal, een eigen cultuur en een eigen levensbeschouwing. Het begin van het hindoeïsme ligt, voor een belangrijk deel, bij dit volk en dus buiten India. We zullen het ontstaan van het hindoeïsme uitvoerig bekijken aan de hand van drie momenten uit die geschiedenis.
India
opm hindoeïsme
7
opm hindoeïsme
8
10-04-2005
17:57
Pagina 8
periode tussen 400.000 en 200.000 voor chr. Uit die tijd stammen in elk geval archeologische vondsten die wijzen op het gebruik van stenen gereedschappen. Door een zeer geleidelijke evolutie ontstonden in India verschillende culturen. Zo spreekt men over de Dravidische* cultuur van het zuiden van India en de zeer verfijnde Indus* cultuur, van het noorden. Van deze laatste cultuur, ook wel de Harappa of Mohenjodaro cultuur genoemd, zijn indrukwekkende restanten gevonden in een aantal stadsconstructies. III
De oudste wortels van het hindoeïsme gaan terug op het proces van acculturatie* (het op elkaar stoten en wederzijds beïnvloeden van verschillende culturen) van de Arische cultuur aan de ene kant met de Indiase culturen aan de andere kant. De inval van de Ariërs valt waarschijnlijk samen met het verval van de verfijnde stadscultuur van de Indus-vallei. Uit de samensmelting van de Ariërs met de autochtone Indiërs ontstaat iets nieuws: een nieuwe cultuur en een nieuwe levensbeschouwing die later het hindoeïsme zal worden genoemd. In dit acculturatieproces hebben de Ariërs een zeker overwicht gehad. Vragen/opdrachten 4. Vat in drie punten (I, II en III) kort samen hoe de hindoeïstische cultuur en levensbeschouwing is ontstaan. 5. Teken het wereldbeeld van het oorspronkelijke hindoeïsme, zie kadertekst, blz. 9. 6. Teken, in het lichaam van de kosmische Mens, het volledig uitgewerkte wereldbeeld, zie kadertekst, blz. 9. 7. Geef drie redenen waarom het hindoeïsme met recht een wereldreligie genoemd mag worden. (zie 1.2)
Restanten van een stad uit de Indus cultuur
opm hindoeïsme
10-04-2005
17:57
Pagina 9
9
Het hindoeïstische wereldbeeld Een wereldbeeld* is een samenhangende kijk op de kosmos. Rond 1300 voor chr. wordt het oorspronkelijke wereldbeeld van het hindoeïsme voor het eerst zichtbaar. Volgens dit wereldbeeld is onze wereld plat en bestaat uit vier continenten. In het midden van de wereld bevindt zich de centrale berg Soemeroe, als een as van de wereld die boven en onder de wereld doorloopt. Boven in het gebergte bevinden zich een aantal hemelen in etages boven elkaar. Onder het centrum liggen de, eveneens in etages gerangschikte, hellen. Dit alles drijft in een oceaan. De uiterste rand van de wereld wordt gevormd door een gebergte. Zon, maan en sterren behoren bij de wereld en bewegen zich rond de centrale berg. Onder de oceaan bevindt zich ‘de kring van de wind’; een orkaan die zó snel rondwentelt dat hij genoeg weerstand biedt om het gewicht van de wereld te dragen. Volgens een scheppingsmythe bevinden de hemelen, de aarde en de hellen zich in een groot menselijk lichaam. De hemelen bevinden zich in het hoofd, de aarde in de buik en de hellen in het onderlichaam van deze Kosmische Mens. Volgens een andere scheppingsmythe is alles ontstaan uit het Kosmische Ei dat oorspronkelijk dreef op de oerwateren.
Dit proces van versmelting heeft enige eeuwen geduurd. Pas veel eeuwen na de eerste invallen van de Ariërs in India zal duidelijk worden hoe de nieuwe cultuur en levensbeschouwing in elkaar steekt. Rond 1300 voor chr. is dit acculturatieproces voltooid. Het nieuwe van de hindoeïstische cultuur en religie blijkt het duidelijkst uit het hindoeïstische wereldbeeld*; zie kadertekst, blz. 9. Het meest typerende van dit wereldbeeld is niet zozeer de indeling van hoog (hemelen) midden (aarde) en laag (hellen). Ook uit het bijbelse wereldbeeld, dat ongeveer uit dezelfde tijd stamt, is dit wel bekend. Bijzonder aan dit wereldbeeld is dat het zich, volgens een scheppingsmythe, bevindt in het lichaam van de kosmische Mens. De ruïnes van het ‘Grote Bad’ bij Mohenjo-Daro.
opm hindoeïsme
10
10-04-2005
17:57
Pagina 10
1.2 Hindoeïsme een wereldreligie Gezien de nauwe verbondenheid van het hindoeïsme met India is het de vraag of het hindoeïsme wel een wereldreligie genoemd mag worden. Toch zijn er goede redenen voor. In de eerste plaats is een groot percentage van de wereldbevolking hindoe; ongeveer 13%. Deze hindoes wonen niet allemaal in India. Het hindoeïsme heeft een grote verspreiding gekend over een groot deel van Zuidoost Azië. Maar door de opkomst van andere godsdiensten, vooral boeddhisme en islam, is het grotendeels weer teruggedrongen tot India zelf. Wel wonen er veel hindoes in de vroegere koloniën van westerse landen, bijvoorbeeld de oostkust van Afrika, Zuid-Afrika en de vroegere kolonie van Nederland
Suriname. Deze hindoes stammen af van contractarbeiders die, na de afschaffing van de slavernij, op de plantages en in de mijnen van de koloniën gingen werken ter vervanging van de vrijgelaten slaven. Vandaar dat er nu in Engeland en Nederland betrekkelijk veel hindoes wonen. Verder heeft het hindoeïsme een grote invloed gehad op de Aziatische cultuur in zijn geheel en ook op de daar ontstane religies als boeddhisme, jainisme en sikhisme. Ook onze westerse cultuur bezit, historisch gezien, veel interesse voor de ‘wijsheden uit het Oosten’. Het idee van reïncarnatie bijvoorbeeld wordt door veel mensen in het Westen gezien als een waardevol element in hun persoonlijke levensbeschouwing.
opm hindoeïsme
10-04-2005
17:57
Pagina 11
11
Symbolen van het hindoeïsme Aum Aum (uitgesproken als een langgerekt ‘oom’) is de belangrijkste en meest gebruikte hindoeïstische heilige klank (mantra). Het woord Aum is verwant met het Nederlandse woord Amen.
Svastika De svastika of zonnerad is een oud Arisch symbool voor de dynamiek van de kosmos en stamt al van ver vóór Christus.
Kamal Kamal, de lotus, is een veel voorkomend symbool in de hindoeïstische schilderkunst en architectuur. De lotus symboliseert wijsheid die vanuit de diepte van het leven haar voeding haalt.
Chakra De chakra, het wiel, is een symbool voor het levensrad en de cyclische kijk op het leven. Dit symbool heeft ook een eigen plaats in boeddhisme en jainisme.
