99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 3
14D
Augustus 1999
Ontwerp (Eric van Casteren) ontwerpers, Den Haag • Druk PlantijnCasparie, Rotterdam
ocumentatie
N e d e rl a n d
Documentatie is een periodieke u i t ga v e v a n het Ministerie van Vo l k s g e zo n d h e i d , We l z i j n e n S p o rt
Het zorg- en welzijnsbeleid voor mensen met een handicap in Nederland Mensen met een lichamelijke of verstandelijke handicap hebben recht op een volwaardige plaats in onze samenleving. Het beleid van de rijksoverheid is erop gericht om hen de kansen te geven om zo zelfstandig mogelijk te kunnen functioneren. Gehandicapten moeten binnen hun mogelijkheden in staat worden gesteld zelf vorm en inhoud aan hun leven te geven. Hun rechten op onder meer gelijke behandeling en hun plichten, zijn gelijk aan die van alle Nederlanders.
Waar mogelijk moeten mensen met een handicap kunnen deelnemen aan en integreren in de samenleving door gebruik te maken van algemene voorzieningen. Alleen daar waar dit niet kan, zijn ‘speciale’ voorzieningen nodig. Sommige mensen met een handicap redden het namelijk niet zonder extra hulp, ondersteuning of voorzieningen. Zij mogen niet tussen wal en schip raken. In deze Documentatie wordt een beknopt beeld geschetst van het gehandicaptenbeleid van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Vervolgens komt het departementale beleid, gericht op de zorg- en dienstverlening voor mensen met een handicap en het bevorderen van hun maatschappelijke participatie, aan bod.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 4
14 D Augustus 1999
ocumentatie
Bij het gehandicaptenbeleid in Nederland is de gehele
Verkeer en Waterstaat (V&W) en Volkshuisvesting,
rijksoverheid betrokken. Naast VWS dragen voor
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) in de
deze doelgroep andere departementen hun eigen
Interdepartementale commissie voor Samenhangend
beleidsverantwoordelijkheid.
en Gecoördineerd beleid voor mensen met een handicap of chronische ziekte (ISG). Deze commissie is een
Wie zijn er gehandicapt in Nederland?
overlegorgaan van de rijksoverheid voor afstemming,
‘Een persoon met een handicap is iemand die door een
met een handicap in Nederland.
ontwikkeling en coördinatie van het beleid voor mensen
lichamelijke of verstandelijke stoornis wordt beperkt in zijn of haar functioneren. Die beperking is langdurig
Het Ministerie van VWS is voorts belast met het
of blijvend waardoor mensen met een handicap worden
ontwikkelen en uitvoeren van het beleid rond zorg-
bedreigd in hun persoonlijke ontplooiing’.
voorzieningen voor mensen met een handicap. Daarnaast is VWS verantwoordelijk voor het welzijnsbeleid voor
2
Dit is één van de gangbare definities van het begrip
mensen met een handicap. Dit houdt in: het ontwikkelen,
‘gehandicapte’. Maar er bestaan meer definities. Mede
uitvoeren en evalueren van het beleid, gericht op de
daardoor is het aantal gehandicapten in Nederland niet
maatschappelijke participatie van deze doelgroep.
exact aan te geven. Het ligt er ook aan in hoeverre statistische gegevens beschikbaar zijn.
Zorgvoorzieningen Het Ministerie van VWS financiert via de publieke
Ruim 11% van de Nederlanders, 1,6 miljoen, kent ernstige
ziektekostenverzekering AWBZ (Algemene Wet Bijzondere
tot zeer ernstige beperkingen. Ongeveer 4% (450.000 tot
Ziektekosten) een groot deel van de gehandicapten-
500.000 mensen) heeft zeer ernstige beperkingen. Van
voorzieningen voor zorg en dienstverlening. In de
hen hebben rond de 100.000 mensen een verstandelijke
zorgvoorzieningensector voor verstandelijk gehandicapten
handicap. Het merendeel van deze groep, ongeveer
gaat ongeveer ƒ 6,4 miljard om. Dit is 9% van de totale
60.000 mensen, verblijft in een instelling voor
uitgaven in de zorgsector (ƒ 71 miljard).
verstandelijk gehandicapten of een gezinsvervangend
De zorg voor mensen met een verstandelijke handicap
tehuis.
krijgt onder meer te maken met cliënten die naast hun verstandelijke handicap ook andere problemen hebben,
Rol van het Ministerie va n Vo l k s g e zo n d h e i d , Welzijn en Sport (VWS)
zoals psychische problemen, epilepsie en mensen met
Het gehandicaptenbeleid in Nederland is complex.
instellingen of afdelingen. Deze verschillende instellingen
Het beleid van de rijksoverheid voor deze doelgroep op
geven elk slechts een antwoord op een deel van de
onder andere de gebieden toegankelijkheid, vervoer,
hulpvraag. En soms is de problematiek zo complex,
werkgelegenheid, inkomenspositie, onderwijs, wonen
dat geen enkele sector daar specifiek op kan inspelen.
niet-aangeboren hersenletsel. Hun opvang en behandeling gebeurt in specifiek hiervoor opgerichte
en cultuur valt niet direct onder VWS, maar in eerste instantie onder andere departementen.
Thuiszorg
Dit algemene gehandicaptenbeleid van de rijksoverheid
De meeste mensen met een lichamelijke of verstandelijke
is gericht op alle mensen met een beperking die als
handicap wonen zelfstandig of bij hun ouders of
volwaardig burger in de samenleving moeten kunnen
verzorgers. Daarbij is in veel gevallen extra hulp
functioneren. Het specifieke gehandicaptenbeleid van
of begeleiding nodig. Voor ondersteuning bij steeds
VWS op het gebied van zorgvoorzieningen, richt zich
terugkerende of dagelijkse verzorging, verpleging of waar
vooral op de mensen met zeer ernstige beperkingen.
huishoudelijke hulp nodig is, kunnen zij een beroep doen op de thuiszorg. Nederland heeft ongeveer 142
VWS is vanuit drie invalshoeken betrokken bij het beleid
instellingen die thuiszorg verlenen. Voor 1998 is voor
voor mensen met een handicap. Op rijksniveau is het
thuiszorg een bedrag van omstreeks ƒ 3,3 miljard
ministerie belast met de coördinatie. Hiertoe wordt
beschikbaar en daarboven ƒ 160 miljoen voor de
intensief samengewerkt met de vier andere meest
subsidieregeling Persoonsgebonden budgetfinanciering
betrokken ministeries: Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Verpleging en Verzorging (cijfers JOZ 1999).
(SZW); Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OC&W);
99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 5
Het zorg- en welzijnsbeleid voor mensen met een handicap in Nederland
Hulpmiddelen Hulpmiddelen kunnen belemmeringen wegnemen,
Ontwikkelingen in de gehandicaptenzorg
zodat gehandicapten zo zelfstandig mogelijk kunnen
De gehandicaptenzorg richt zich in eerste instantie op de
functioneren. Hulpmiddelen worden vooral gebruikt voor
versterking van de zelfredzaamheid en zelfstandigheid
zelfverzorging, algemene dagelijkse levensverrichtingen,
van personen met een handicap. Belangrijke voor-
het huishouden, werk, vrijetijdsbesteding, mobiliteit,
waarden hierbij zijn de mogelijkheid eigen keuzes te
vervoer en communicatie. De vormgeving van veel
maken en de beschikking over huisvesting, die als een
dagelijkse gebruiksvoorwerpen is van invloed op het
eigen leefomgeving wordt ervaren.
gebruik van hulpmiddelen. Vaak kan een goed ontworpen en vormgegeven algemeen product voor gehandicapten
De meeste voorzieningen binnen de gehandicaptenzorg
een goed en bruikbaar alternatief vormen voor duurdere
(AWBZ) bieden een collectief hulpaanbod. De hulpvraag
hulpmiddelen.
van de individuele gehandicapte is nog in onvoldoende mate uitgangspunt van de zorgverlening. Een persoon
Voorzieningen voor personen met een verstandelijke
met een handicap wordt nog teveel gezien als een patiënt
handicap en met een lichamelijke en/of zintuiglijke
die zorg en bescherming nodig heeft binnen de muren
handicap:
van een instelling, in plaats van een burger met een individuele ondersteuningsbehoefte.
Zorgvoorzieningen verstandelijk De zorg en ondersteuning zal dus meer afgestemd moeten
g e h a n d i c a p t e n **
zijn op de vraag van de cliënt en zal in kleinschalige Instellingen
Aantallen
Plaatsen
huisvestingssituaties verleend worden. Dat wil zeggen
Algemene instellingen
110
31.213
in een gewone wijk en straat, net als iedereen. Het Ministerie van VWS stimuleert de overgang van
Instellingen voor licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen
22
2.123
grootschalige aanbodgerichte zorg naar vraaggerichte zorg en ondersteuning. Dit gebeurt onder andere door bij
Instellingen voor meervoudig gehandicapten
9
1.227
renovaties, verbouw en nieuwbouw kleinschaligheid te
Gezinsvervangende tehuizen (GVT)
578
16.372
stimuleren en door de wet- en regelgeving te flexibiliseren.
Kinder GVT
22
485
In de zorg worden de eerste stappen in deze richting gezet
Logeerhuizen/Kortverblijftehuis
22/6
126/206
waardoor er in Nederland een gemengd systeem van
Dagverblijf voor ouderen
228
11.902
grootschalige en kleinschalige zorg zal ontstaan.
Kinderdagverblijven
105
4.149
Sociaal Pedagogische Diensten
33
40.000*
Persoonsgebonden budget Een betrekkelijk nieuw instrument in de zorg is het persoonsgebonden budget. Hierin komen de uitgangs-
* cliënten
punten van vraagsturing, keuzevrijheid, zorg op maat Zorgvoorzieningen lichamelijk
en de bevordering van zelfredzaamheid tot uiting. De
g e h a n d i c a p t e n **
subsidieregeling van het College voor zorgverzekeringen (voorheen de Ziekenfondsraad) voor het persoons-
Instellingen
Aantallen
Plaatsen
gebonden budget trad op 1 januari 1996 in werking
Woonvormen
4
725
voor de sectoren verzorging en verpleging (thuiszorg)
Instelling visueel gehandicapten
6
560
en zorg voor verstandelijk gehandicapten.
Instelling voor auditief gehandicapten
6
874
GVT
51
1.432
Met deze laatste regeling kunnen mensen met een
Kinder GVT
16
524
verstandelijke handicap met een indicatie voor een
Dagbesteding
38
1.512
AWBZ-instelling zo’n budget aanvragen. Daarmee kan
Revalidatiecentra
27
hij of zij de gevraagde zorg en begeleiding zelf (laten) inkopen. Zo bepaalt iemand zelf wie er hulp verleent en
** Zie verklarende woordenlijst pag. 4-5
op welk tijdstip. Dit biedt meer vrijheid en flexibiliteit
Bron: Jaaroverzicht Zorg (JOZ)1999, cijfers over 1997 Brancherapport NZI
bij de inrichting van het dagelijks leven.
3
99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 6
14 D Augustus 1999
ocumentatie
Voor persoonsgebonden budgetten is jaarlijks een vast subsidiebedrag beschikbaar. In 1999 is dit voor verstandelijk
Gestructureerd Overleg Gehandicaptenbeleid (GOG)
gehandicapten ƒ 105,6 miljoen. Deze budgetten vormen
Het Gestructureerd Overleg Gehandicaptenbeleid (GOG)
een vraaggerichte aanvulling op de bestaande regelingen
is de officiële gesprekspartner van het Ministerie van
voor zorgverlening, die veelal aanbodgericht zijn.
VWS. Het GOG bestaat uit de koepelorganisaties van de zorgaanbieders, de dienstverleners en de instellingen die
Ontwikkelingen in het welzijnsbeleid voor mensen met een handicap
de maatschappelijke positie van gehandicapten willen versterken (zie adreslijst). Projecten, experimenten en onderzoek
Maatschappelijke participatie
4
Het accent in het subsidiebeleid van VWS ligt de laatste
Het bevorderen van de maatschappelijke participatie van
jaren vooral op kortlopende projecten, experimenten en
gehandicapten vergt de inzet van meer partijen. Het is
onderzoek (PEO), die tot doel hebben belemmeringen en
een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de overheid
specifieke knelpunten op te heffen. Elke vier jaar worden
(gemeenten, provincies en rijksoverheid) en het
voor het parlement de hoofdlijnen van de PEO-aanpak
particulier initiatief (organisaties van gehandicapten,
vastgelegd in de Welzijnsnota.
vrijwilligerswerk, ondersteunende instellingen, landelijke
Het welzijnsbeleid voor mensen met een handicap is hier-
organisaties en uitvoerende instanties).
in opgenomen onder andere rond de thema’s bevordering participatie en toegankelijkheid, voorkoming sociale
De overheid heeft tot taak om voorwaarden te scheppen,
uitsluiting, ondersteuning lokaal beleid en kwaliteit.
die de gewenste participatie moeten ondersteunen. Voor de uitvoering is het particulier initiatief verantwoordelijk.
Voor onderzoek is vooral Zorg Onderzoek Nederland
Deze verdeling van verantwoordelijkheden is vastgelegd
(ZON) van belang. ZON stimuleert onderzoek en
in de Welzijnswet.
vernieuwing in de gezondheidszorg en bevordert dat de resultaten hiervan in de praktijk gebruikt worden.
Het Ministerie van VWS subsidieert vanwege deze wet
Voor werkontwikkeling is dat het Nederlands Instituut
structureel een aantal gehandicaptenorganisaties. Het
voor Zorg en Welzijn (NIZW). Het NIZW ontwikkelt
accent ligt daarbij op organisaties die zich bezig houden
methoden waarmee de gehandicaptensector adequaat
met het versterken van de positie van gehandicapten op
kan inspelen op nieuwe vragen van de cliënt en op
het brede terrein van maatschappelijke participatie en
maatschappelijke ontwikkelingen. Beide instanties
integratie.
worden door de rijksoverheid gefinancierd.
Financiële gegevens Voorziening
Ve r k l a r e n d e wo o r d e n l i j s t bij tabellen Indicatie van uitgaven in ƒ
Instellingen voor verstandelijk gehandicapten
3.663.100.000
Algemene instellingen
Instellingen voor zintuiglijk gehandicapten
148.100.000
In de algemene instellingen verblijven mensen met een
Grote woonvormen lichamelijk gehandicapten
101.200.000
ernstige verstandelijke handicap, die een intensieve
Kortverblijftehuizen
19.500.000
Dagverblijven gehandicapten
782.000.000
Gezinsvervangende tehuizen
1.038.200.000
24-uursverzorging, -begeleiding en/of -verpleging nodig hebben. De algemene instellingen zijn in de afgelopen jaren ook
Gezinsvervangende tehuizen voor kinderen
86.900.000
andere zorgvormen gaan aanbieden, zoals tijdelijke
Sociaal Pedagogische diensten
114.900.000
opvang, weekendopvang en logeeropvang. In veel gevallen
Persoonsgebonden budget
105.600.000
ontwikkelen zij zich tot regionale expertisecentra voor
Overige voorzieningen
112.300.000
zorg aan mensen met een verstandelijke handicap.
Zorgvernieuwingsfonds
147.200.000
Instellingen voor jeugdig, licht verstandelijk Totaal
6.319.000.000
gehandicapten Licht verstandelijk gehandicapten tot 18 jaar kunnen
Bron: Jaaroverzicht Zorg 1999
terecht in speciale instellingen. De begeleiding is erop
99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 7
Het zorg- en welzijnsbeleid voor mensen met een handicap in Nederland
gericht om de jongeren, die vaak gedragsproblemen hebben, terug te laten keren in de maatschappij.
Woonvormen De intramurale instellingen voor lichamelijk gehandicapten, bekend als de grote woonvormen, bieden
Instellingen voor meervoudig gehandicapten Deze instellingen zijn er voor de verstandelijk
24 uur per dag duurzame huisvesting, verzorging en begeleiding.
gehandicapten met tevens een zintuiglijke of motorische handicap.
Instelling visueel gehandicapten Voorzieningen voor blinden en slechtzienden zijn gericht
(Kinder)Gezinsvervangend tehuis (GVT)
op revalidatie, het kunnen volgen van onderwijs en de
Een GVT staat bij voorkeur in een woonwijk. Het
bevordering van de zelfredzaamheid. Het takenpakket van
biedt huisvesting en begeleiding aan mensen met een
deze instellingen was aanvankelijk op kinderen gericht.
verstandelijke en/of lichamelijke handicap die geen
Dat is inmiddels gegroeid naar regionaal opgezette en
24-uurs intensieve verzorging of begeleiding nodig
vooral ambulant aangeboden zorg- en dienstverlening
hebben, maar wel zijn aangewezen op langdurige
voor mensen van alle leeftijden. Zorg- en dienstverlening
begeleiding. De gezinsvervangende tehuizen bieden
vindt daarmee dichter bij de mensen thuis plaats en is
huisvesting en begeleiding gericht op zelfredzaamheid.
meer op hun behoefte afgestemd.
5 Logeerhuizen/Kortverblijftehuis
Instelling voor auditief gehandicapten
Logeerhuizen en kortverblijftehuizen zijn er op gericht
Bij de instellingen voor slechthorenden en doven ligt
om het gezin waar een verstandelijk gehandicapte woont,
het accent nog duidelijk op kinderen. Maar ook zij
te ondersteunen en tijdelijk te ontlasten van de zorg.
ontwikkelen zich in dezelfde richting als de instellingen voor blinden en slechtzienden.
Dagverblijf voor ouderen/ Kinderdagverblijven De dagverblijven voor ouderen (DVO's) bieden dag-
Dagbesteding
besteding aan mensen met een handicap vanaf 18 jaar.
Lichamelijk en/of zintuiglijk gehandicapten verrichten
Hun activiteiten hier zijn deels vormend en creatief en
afhankelijk van hun mogelijkheden werkzaamheden in
deels arbeidsmatig. Kinderen die door hun handicap
een baan, eventueel binnen de sociale werkvoorziening.
(nog) niet naar school kunnen en kinderen tot 5 jaar met
Zij kunnen ook hele of halve dagen verblijven in een
een (mogelijke) ontwikkelingsachterstand kunnen terecht
activiteitencentrum.
in de kinderdagverblijven. Revalidatiecentra SPD'en
Revalidatiecentra vormen de schakel tussen de zorgsector
Sociaal Pedagogische Diensten (SPD’en) werken regionaal
en de maatschappij. Revalidatie bestaat uit onderzoek en
en zijn gericht op ambulante dienstverlening voor
behandeling, gericht op het zo mogelijk genezen van een
thuiswonende personen met een verstandelijke handicap
stoornis of letsel (bijvoorbeeld na een ongeluk). Het richt
en hun familie. De dienstverlening bestaat uit informatie
zich ook op het voorkomen en verminderen van de
en advies over opvoeding, onderwijs, opvang, vrije tijd en
handicap.
woon- en werkmogelijkheden. Daarnaast verzorgen de SPD’en de concrete begeleiding van verstandelijk
ADL-clusters
gehandicapten ouder dan 18 jaar in de thuissituatie
Niet opgenomen in de overzichtslijst met aantallen en
begeleiding bij zelfstandig wonen.
plaatsen zijn de ADL-clusters. Dit staat voor algemene dagelijkse levensverrichtingen. Een cluster bestaat
Begeleid zelfstandig wonen
doorgaans uit 12 of 15 woningen in een gewone woonwijk.
Verstandelijk gehandicapten ouder dan 18 jaar, die
De woningen zijn aangepast aan het feit dat er mensen
zelfstandig wonen, worden daarbij regulier begeleid.
met een lichamelijke handicap in moeten kunnen wonen.
De SPD’en kennen naast deze reguliere vorm ook
Op afroep is 24 uur per dag hulp beschikbaar voor de
een intensieve begeleiding van zelfstandig wonen.
algemene dagelijkse levensverrichtingen.
99.068 N/14 vws Handicap 2
09-11-1999
09:55
Pagina 2
14 D Augustus 1999
ocumentatie
Adressen N e d e rl a n d s I n s t i tu u t vo o r Z o rg e n We l z i j n ( N I Z W ) Postbus 19152 3501 DB Utrecht Tel. 030 - 2306603 Fax 030 - 2319641 G e s t ru c tu re e rd O ve rl e g G e h a n d i c a p te n b e l e i d ( G O G - VG ) Postbus 85377 3508 AJ Utrecht Tel. 030 - 2363757 Fax 030 - 2363768
6
Ontwerp (Eric van Casteren) ontwerpers, Den Haag • Druk PlantijnCasparie, Rotterdam
G e s t ru c tu re e rd O ve rl e g G e h a n d i c a p te n b e l e i d ( G O G - L G ) Postbus 222 3500 AE Utrecht Tel. 030 - 2730459 Fax 030 - 2730459 Fe d e ra t i e N e d e rl a n d s e G e h a n d i c a p te n ra a d ( G R ) Postbus 169 3500 AD Utrecht Tel. 030 - 2916666 Fax 030 - 2970111 Ve re n i g i n g Fe d e ra t i e va n O u d e r ve re n i g i n ge n ( F v O ) Postbus 85276 3508 AG Utrecht Tel. 030 - 2363767 Fax 030 - 2313054 S t i ch t i n g D i e n s t ve rl e n e r s G e h a n d i c a p te n ( S D G ) Postbus 222 3500 AE Utrecht Tel. 030 - 2730459 Fax 030 - 2730459
Dit is een uitgave van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Somma Postbus 85271 3508 AG Utrecht Tel. 030 - 2363767 Fax 030 - 2340772 Ve re n i g i n g G e h a n d i c a p te n zo rg N e d e rl a n d ( VG N ) Postbus 413 3500 AK Utrecht Tel. 030 - 2739300 Fax 030 - 2739387 N e d e rl a n d s e B o n d vo o r a a n ge p a s te S p o rte n ( N E B AS ) Postbus 200 3980 CE Bunnik Tel. 030 - 6597300 Fax 030 - 6597373
Deze uitgave is schriftelijk of telefonisch te bestellen bij de afdeling Publieksvoorlichting T (070) 340 78 90 F (070) 340 62 51
B e zo e ka d re s Parnassusplein 5 2511 vx Den Haag
Po s t a d re s Postbus 20350 2500 ej Den Haag
I n te rn e t a d re s
N e d e rl a n d s e S p o rt b o n d vo o r m e n s e n m e t e e n ve r s t a n d e l i j ke h a n d i c a p (NSG) Postbus 85273 3508 AG Utrecht Tel. 030 - 2363747 Fax 030 - 2313054
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
www.minvws.nl
Augustus 1999
FDS 99-062
