‘s-Hertogenbosch
februari 2015
Pagina
1
K E Ï A Z MO T N A B A R B #4
Deze krant geeft een impressie van de ideeën die we tijdens de expositie MozaïekBrabant ophalen. Het geeft een beeld van de activiteiten uit de expositie, interessante projecten die nu in Brabant plaatsvinden en korte blogs door onze coolhunters, een groep enthousiaste Brabanders die schrijven over vernieuwende ontwikkelingen binnen en buiten Brabant. De artikelen zijn gerelateerd aan de vier thema’s van MozaïekBrabant: water, wonen, energie en voedsel. Van 9 oktober 2014 tot en met 28 februari 2015 reist een imposant wandtapijt van 12 bij 3 meter door Brabant met daarop een (toekomst)beeld van de provincie. De expositie, met werkateliers, debatten en diverse andere activiteiten over de vernieuwing van de ruimtelijke inrichting van Brabant, trekt rond onder de naam #mozaiekbrabant.
Het recept voor de doedemocratie? Dat is er niet! Drones in het Brabantse landschap
Pagina 2
Pagina 4
De boerderij van de toekomst is open source
Pagina 6
Samenwerkende partijen
MOZAÏEKBRABANT
Provincie Noord-Brabant, bkkc, gemeenten ‘s-Hertogenbosch, Breda, Eindhoven, Helmond en Tilburg, IABR-2014, Architectuurcentrum Eindhoven, BAI, CAST, Groen4life, Designhuis, Cacaofabriek, Willem II Fabriek, Stadskantoor Breda, de Brabantse waterschappen, LOLA Landscape Architects, Floris Alkemade Architects en Architecture Workroom Brussels
www.mozaiekbrabant.com
Pagina
2
MozaïekBrabant
Het recept voor de doedemocratie? Dat is er niet! Burgerparticipatie, overheidsparticipatie, de participatiesamenleving, de doe-democratie. Allemaal termen voor dezelfde beweging: de samenleving is in transitie en de rol van de gevestigde orde — van overheid tot ondernemers tot onderwijs — is daarmee ook in beweging. Hoe verhouden we ons nu tot elkaar? Wat kunnen we van elkaar leren? En hoe voorkomen we dat we doorschieten naar een overbelaste burger? Tijdens de bijeenkomst ‘Netwerken met kernkracht’ op 22 januari in de Willem II Fabriek kwamen 120 mensen bij elkaar voor dit thema. Centraal stond de kracht van de kleine kernen in Brabant, waar al veel initiatieven spelen om de leefbaarheid te behouden. Aan de hand van een aantal concrete voorbeelden werd de doe-democratie onder de loep genomen.
IBA Parkstad: initiatieven van onderop met overzicht van bovenaf Hoe kun je een regio transformeren en tegelijkertijd een economische impuls geven? In Duitsland hebben ze daar de IBA (Internationale Bau Ausstellung) voor, een acht tot tien jaar-durende manifestatie over een locatie, stad of streek waarin burgers, overheden, ondernemers, privépersonen, scholen en wijkverenigingen de kans krijgen om ideeën hierover te delen. Alle ideeën zijn welkom: van bouwproject tot tentoonstelling. De succesvolle IBA-aanpak is nu ook naar Nederland overgewaaid. Buurprovincie Limburg heeft de primeur. Door Nuala Burns
#innovatie #wonen
Limburg is met haar IBA Parkstad aangemerkt als laboratorium en motor voor vernieuwende en toonaangevende projecten van 2013 tot en met Door Monique Baars en Nuala Burns
#innovatie #wonen #voedsel
2020. Het gaat hier om de Zuid-Limburgse regio, met gemeenten Heerlen, Brunssum, Kerkrade, Landgraaf, Nuth, Onderbanken, Simpelveld en Voerendaal. Gerenommeerd architect en curator van IBA Parkstad, Jo Coenen, deelde zijn ervaringen op 16 januari in de Verkadefabriek tijdens de
Van stad of platteland naar stad én platteland
bijeenkomst ‘Regio’s in transitie’. De kracht van IBA Parkstad zit volgens
De streeknetwerken van het Groene Woud en het Huis van de Brabantse Kempen
Coenen in de combinatie van bottom up-initiatieven, aangereikt door de
organiseerden de bijeenkomst. Beide netwerken deden mee aan een Europees
regio zelf, en de sterke Nederlandse traditie van het ‘masterplan’. Zo wor-
project, Rural Alliances genaamd, waarin lokale allianties worden gestimuleerd om
den lokale initiatieven geplaatst in het bredere perspectief van het gebied.
hun eigen leefomgeving te verbeteren. Het project eindigt in maart 2015, maar niet voordat een oproep is gedaan aan de grote Brabantse steden: focus niet alleen op
Een mal vormen
ontwikkeling van de (binnen)steden, maar zoek over stadsgrenzen heen naar manie-
Bottom up-initiatieven en top-down-regie worden in de discussie vaak lijn-
ren om met uitdagingen om te gaan. En hoe kan dat beter dan goede voorbeelden
recht tegenover elkaar geplaatst. Coenen brengt hierin nuance: “Hoe kun
te laten zien?
je bottom up initiëren als je niet weet wat de mal is?” In IBA Parkstad doet Coenen wat hij zegt. De afgebakende regio en een drietal thema’s (Flexi-
Het nieuwste samenwerken in Brabant
beleStad, EnergieStad en RecycleStad) vormen de mal voor de Limburgse
Tijdens de bijeenkomst passeert een aantal Brabantse diamanten op het gebied van
IBA. Binnen die kaders zijn alle ideeën welkom.
lokale samenwerking de revue. De coöperatie Esbeek is er één van: in 2007 opgericht door verontruste Esbekenaren om de leefbaarheid te vergroten. De coöpera-
Belangrijk signaal
tie bouwde starterswoningen en verbouwde een aangekocht café en zalencentrum.
Tot en met 15 december 2014 konden initiatiefnemers uit de regio pro-
Voorzitter Piet Verhoeven: “De doe-democratie is geloven in jezelf en ondernemer-
jectvoorstellen indienen. Er kwamen maar liefst 290 voorstellen op deze
schap. Structuren ondermijnen dat. Esbeek ging daarom voor ‘onderkoepeling’ om
eerste Open Oproep binnen. Voor Coenen een belangrijk signaal dat IBA
lokale initiatieven te stimuleren.” Ook bij de voedseltuin van VillaNueva zit de kracht
Parkstad leeft en dat een regio graag betrokken is als het gaat over de
hem in de lokale aanpak. Theodoor van Leeuwen: “We hebben een professionele
toekomst van de regio. Coenen & co beoordeelden alle voorstellen. Begin
tuin om een constante levering van groenten te kunnen garanderen. Ik zeg altijd
april wordt meer bekend over de keuzes. Een flinke uitdaging om in een
“doen we” tegen lokale marktpartijen met een goed plan en ga dan kijken hoe het
proces zonder eindplan contouren te schetsen voor een masterplan. Ook
kan bijdragen aan onze professionaliteit.” En hoe verhoudt de overheid zich hier-
met de notie dat dit pas de eerste Open Oproep was.
toe? Gedeputeerde Yves de Boer: “Dit vraagt om een nieuwe manier van besturen, waar de overheid deelneemt en ruimte laat voor initiatieven als deze om te kunnen
Meer info
groeien.”
Nieuwsgierig geworden? Kijk op nederlandbovenwater.nl/blog voor een terugblik van Peter van Rooy op de bijeenkomst ‘Regio’s in transitie’ en
Samen sterk op z’n Brabants
op iba-parkstad.nl voor meer informatie over IBA Parkstad.
Tot slot kreeg Europarlementariër Lambert van Nistelrooij het rapport ‘Kernkracht’ van de Universiteit van Tilburg en de publicatie ‘Samen sterk op z’n Brabants’ van Stichting Oisterwijk 800 SPOT overhandigd. Volgens Van Nistelrooij zou het Neder-
Denk met MozaïekBrabant mee!
lands voorzitterschap van de Europese Unie het thema stad-landverbinding moeten krijgen. “Brabant doet dat al goed, maar kan nog meer focussen op slim specialise-
Brabant is een mozaïek van vele steden en dorpen, intensieve landbouw en veel
ren. Zoek in je regio waar je kracht ligt en maak je daar samen sterk voor.” Hij ziet nog
kleine industrie, en met veel natuur en water. Een divers landschap met uitdagin-
genoeg mogelijkheden voor Brabant, zoals de bio-based economy voor het wes-
gen voor de toekomst. Nieuwe, creatieve ideeën zijn nodig om wonen, water-
ten van de provincie. Eén van de conclusies van deze ochtend: dé doe-democratie
huishouding, energie en voedselvoorzieningen met elkaar te verbinden in een
bestaat niet, het kent geen recept. Bouwen van overkoepelende structuren is het
nieuw ruimtelijk beleid. Bijna 21.000 bezoekers hebben inmiddels het Brabant-
zeker niet. Je vult het met elkaar in, door te geloven in jezelf en de omgeving, door
tapijt van twaalf bij drie meter bezocht en ideeën en tips gegeven voor Brabant over
naar elkaar te luisteren en ruimte te laten voor elkaars initiatieven en beleving.
de thema’s water, wonen, energie en voedsel! Denk je met ons mee? Kom dan langs tijdens één van de activiteiten en bezoek de expositie. Kijk op www.mozaiekbrabant.
Meer info hetgroenewoud.com, brabantsekempen.eu, rural-alliances.eu,
com voor actuele informatie. Wij zijn ook te vinden op Facebook (MozaïekBrabant)
esbeek.eu, facebook.com/voedseltuinvillanueva
en Twitter (@mozaiekbrabant).
‘s-Hertogenbosch
Pagina
3
Een interview met Hans Leeflang over 2015 Het Jaar van de Ruimte 2015 Is het Jaar van de Ruimte. In dit themajaar wordt bekeken welke initiatieven er op het gebied van ruimtelijke planning momenteel spelen en hoe deze omgaan met de belangrijkste opgaven waar Nederland mee te maken heeft. Deze keer geen omvattende visies, strakke strategieën en meeslepende verhalen, maar ophalen van wat er al is en dat bundelen en tot beleid verwerken. We spraken met initiatiefnemer Hans Leeflang van het Ministerie van Infrastructuur & Milieu en vroegen hem wat we van het Jaar van de Ruimte kunnen verwachten. Door Joop de Boer
#landschap
Activiteitenkalender MozaïekBrabant februari 2015 Opening expositie MozaïekBrabant Datum 5 februari, 15:00-17:00 uur Locatie Stadskantoor,
Claudius Prinsenlaan 10, Breda
Info
mozaiekbrabant.com/kalender
Opening van de expositie en een interview met Yves de Boer, Gedeputeerde Ruimtelijke Ontwikkeling,
Waarom is 2015 gekozen als het Jaar van de Ruimte?
Wat wil het Jaar van de Ruimte bereiken?
en Bob Bergkamp, wethouder Stedelijke Ontwikke-
“We leven nu vijfentwintig jaar nadat we in Nederland de
“We hebben drie dingen voor ogen. We willen de gebrui-
ling, door BLASt, het nieuwe architectuurplatform in
Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra hebben uitge-
kers bij de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland betrek-
Breda dat die dag officieel van start gaat.
bracht (ook wel bekend als Vinex). In deze nota werd een
ken, we willen de dialoog binnen het vak organiseren, en
strikte en duidelijke ruimtelijke planning voor Nederland
we willen onderzoeken wat het nieuwe handelingsper-
Workshopmiddag: De weg van het water
voorgesteld, waar uiteindelijk onder andere de Vinex-wij-
spectief is voor overheid en marktpartijen bij de ruimtelijke
Datum 10 februari, 13:30-17:30 uur
ken uit zijn voortgekomen. Maar ook de Tweede Maas-
ontwikkeling van Nederland.”
Locatie Stadskantoor,
vlakte, de vijfde baan van Schiphol en de Ecologische
Claudius Prinsenlaan 10, Breda
Info
mozaiekbrabant.com/kalender
Hoofdstructuur zijn resultaten van Vinex. De nota stelde
Kunt u al iets noemen dat aan de ‘waslijn’ is opgehangen?
dat er gebouwd mocht worden op een beperkt aantal door
“Heel bijzonder is een initiatief dat in de Stedendriehoek
de overheid aangewezen locaties die over het algemeen in
(de regio Apeldoorn-Deventer-Zutphen, red.) speelt. De
De gemeente Breda stelt drie wateropgaven bin-
of dicht bij de bestaande steden liggen. De uitvoering van
bestuurders in deze regio willen dat de hele regio hon-
nen West-Brabant centraal in de workshop: See-
dit beleid heeft de ruimtelijke ontwikkeling de afgelopen
derd procent energieneutraal wordt en hebben met de EO
ligterrein (Breda), Stadsoevers (Roosendaal) en
decennia jaar bepaald. Maar nu die opgave grotendeels is
Wijers-stichting een prijsvraag uitgeschreven voor ontwer-
Roode Vaart (Zevenbergen). Cees van der Veeken,
gerealiseerd, willen we met het Jaar van de Ruimte terug-
pers om met concrete voorstellen te komen. Hieraan zijn
landschapsarchitect bij LOLA Landscape Archi-
kijken naar wat dit Nederland heeft gebracht. Gelijktijdig is
niet alleen de gemeenten verbonden, maar juist ook een
tects (één van de deelnemende architectenbu-
dit het moment om opnieuw de vraag over onze toekomst
groot aantal bedrijven uit de regio.”
reaus aan de IABR-2014) geef t een introductie en
te stellen. Wie werken daar nu eigenlijk aan? En wat voor
leidt het gesprek. In de workshops gaan de deel-
soort plan heeft de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland
Wat wordt volgens u het hoogtepunt van het jaar?
nemers met de betrokken par tijen de mogelijk-
nu nodig?”
“Zoals ik aangaf, willen we ook het grote publiek betrek-
heden voor de wateropgaven verkennen.
ken bij het jaar. Daarom organiseren we in de zomer de En? Welke aanpak heeft Nederland nodig?
Maand van de Leefomgeving. Tijdens deze maand worden
Oogstbijeenkomst MozaïekBrabant
“Een totaalplan maken voor de toekomst van Nederland in
publieksactiviteiten op allerlei bijzondere plekken geor-
Datum 12 februari, 13:00-18:00 uur
2040 is niet meer van deze tijd. De veranderingen gaan te
ganiseerd, variërend van locatietoneel tot tijdelijke kam-
Locatie Stadskantoor,
snel en de overheid heeft niet meer de positie om in zijn
peerplaatsen op vier boegbeeldlocaties van de ruimtelijke
Claudius Prinsenlaan 10, Breda
eentje te bepalen wat er gaat gebeuren. Dat willen we ook
planning van de afgelopen vijfentwintig jaar. Zo komt er
Info
mozaiekbrabant.com/kalender
niet meer. Vinex werd destijds centraal gestuurd vanuit
een camping in de Blauwe Stad in de provincie Groningen
de Rijksplanologische Dienst (waarvan Leeflang destijds
en één op de Tweede Maasvlakte in de haven van Rotter-
De provincie Noord-Brabant deelt de resultaten van
directeur was, red.). Bij het Jaar van de Ruimte werkt het
dam.”
het traject MozaïekBrabant met Brabant. Tijdens
ministerie samen met een groot aantal partijen, waaronder
de bijeenkomst wordt teruggeblikt op de expositie
Ruimtevolk, Platform31, Pakhuis de Zwijger en de Vereni-
MozaïekBrabant en vooruitgekeken naar het Het Jaar
ging Deltametropool. Dat zegt al heel veel. De opgave is
Noord-Brabant is bezig met een nieuwe omgevings-
van de Ruimte 2015 en de Omgevingsvisie voor Bra-
ook minder duidelijk. Vijfentwintig jaar geleden was er een
visie voor de ruimtelijke toekomst van de provincie.
bant. In de deelsessie gaan de deelnemers aan het
brede consensus: Nederland moest een distributieland
De provincie gaat dit doen door aan te sluiten bij ont-
werk met een van de vier onderwerpen. Op de open
worden, we wilden Nederland als waterland versterken en
wikkelingen, trends en initiatieven die nu al gaande
markt staan enkele partners van MozaïekBrabant
de steden moesten vitaler worden. Nu is die opgave veel
zijn. De aanpak van MozaïekBrabant en het Jaar
open voor de inbreng van de bezoekers.
diffuser. Met het Jaar van de Ruimte hangen we de waslijn
van de Ruimte zijn daarvoor inspirerende voorbeel-
uit en halen we ideeën, innovaties en initiatieven op die er
den. Hans Leeflang is één van de sprekers tijdens de
Reflections
nu al zijn. We willen weten wie er al met de toekomst van
oogstbijeenkomst van MozaïekBrabant op 12 febru-
Datum 25 februari, 19:00-21:00 uur
ons land bezig zijn en wat hun bevindingen zijn. Deze initi-
ari 2015.
Locatie Chassé Theater,
atieven van onderop kunnen inspiratie bieden en wellicht
Meer info wiemaaktnederland.nl
Claudius Prinsenlaan 8, Breda
Info
chasse.nl/cinema/programma/reflections
breder ingezet worden.”
In de docufilm Reflections loopt de nieuwsgierige Wik door zes steden waar hij verschillende ontmoetingen heeft in en om het water. De film is een onderdeel van het Europese project Water In Historic City Cen-
Foto’s: IBA
Park st ad
ters (WIHCC) waarbij in zes steden (Gent, Mechelen, Breda, ’s-Hertogenbosch, Chester en Limerick) de verbinding tussen de stad en het water is onderzocht. Hans Thoolen, gemeente Breda, geeft een korte inleiding op de film.
Pagina
4
MozaïekBrabant
Wall of Dreams Wilt u binnenkort de expositie MozaïekBrabant bezoeken? Vergeet dan niet uw idee/kans/droom voor Brabant te noteren op de Wall of Dreams. Hieronder ziet u een aantal dromen van de deelnemers uit ‘s-Hertogenbosch. Ook via Twitter kunt u uw dromen met ons delen onder vermelding van de hashtag #mozaiekbrabant.
Drones in het Brabantse landschap Een op afstand bestuurd onbemand luchtvoertuigje (ook wel drone genoemd) is afgelopen feestdagen met stip gestegen in de cadeaulijsten. Maar drones kunnen meer dan mooie luchtfilmpjes maken van bijvoorbeeld je eigen achtertuin. De provincie Noord-Brabant is een pionier en zet drones in bij het beheer van natuur en akkers.
De boerderij van de toekomst is open source Wat doe je met je boerderij als je niet mee wilt in schaalvergroting, maar idealen wilt verwezenlijken en toch een boterham wilt verdienen? Dat vraagt om een eigentijdse aanpak en nieuwe ideeën. Melkboer Rob Denissen wilde zijn boerderij niet vergroten, maar wat dan wel? Tijdens Agri Meets Design in 2013 ontmoette hij tal van ruimdenkers die meedachten over zijn vraagstuk. Twee jaar later staat het concept van het ‘Farm Lab’ er. Door Nuala Burns
Door Niels Hansen
#innovatie #voedsel
#natuur #voedsel Op de Piet van Meintjeshoeve houdt Rob Denissen 75 koeien. Om de
Boven de natuurgebieden Kampina, Brabantse Wal en Groote Peel hebben afgelopen
boerderij rendabel te houden stelde hij een plan op. Schaalvergroting
zomer deze zeer lichte vliegtuigjes gevlogen. Het is een experiment van de provincie om
was één van de opties: van 75 naar 200 koeien. “Toen ik de tekening van
uitdroging van de natuurgebieden te meten. Noord-Brabant heeft ongeveer 35.000 hec-
de nieuwe koeienstal zag, was ik eerst enthousiast. Maar later dacht ik: is
tare natte natuur waarvan naar schatting 26.000 hectare verdroogd is. Verdroging is één
dit de toekomst van onze boerderij?” Denissen sparde destijds met colle-
van de problemen die in deze gebieden spelen. Daarom wil de provincie in beeld brengen
ga-agrariërs over andere mogelijkheden, maar veel van hen zaten in het-
hoe de toestand van deze gebieden is vóór en na de uitvoering van herstel maatregelen.
zelfde schuitje. Een oplossing lag niet meteen voor handen.
Het snel en efficiënt in kaart brengen van verdroging is een hele klus, drones bieden nu misschien een uitkomst.
Creativiteit van ruimdenkers Denissen kwam in 2013 in contact met Agri Meets Design, een initiatief van
Peilbuizen
het Ministerie van Economische Zaken, ZLTO en provincie Noord-Brabant.
Verdroging wordt nu gemeten door het slaan van peilbuizen. Dit is een arbeidsintensieve
Agri Meets Design zoekt door middel van design, oplossingen voor de
methode waarmee per gebied veel buizen de grond in moeten om een goed beeld te krij-
hedendaagse uitdagingen van de agrifoodsector. Dit was de ideale plek
gen. De ingezette drones maken luchtfoto’s van de betreffende natuurgebieden. Zo wordt
voor Denissen om zijn vraagstuk neer te leggen. Voor hem ging er een
op afstand gemeten. Naar verwachting kan het meten hierdoor in de toekomst sneller
wereld open. “Eerder zat ik alleen met collega-agrariërs om tafel. Dan blijf
en gebieddekkend. De provincie onderzoekt samen met de waterschappen en natuurbe-
je vanuit je eigen perspectief een probleem benaderen. Bij Agri Meets
heerders in het huidige proefproject nog of deze methode geschikt is om haar beleid op
Design werd dat opengebroken en ontstonden de eerste ideeën voor
af te stemmen.
de toekomst van de boerderij.” Ideeën die nu samen met ontwerpbureau Ruigwerk zijn ontwikkeld tot het concept van het Farm Lab.
Precisielandbouw Maar ook op de boerderij wordt volop geëxperimenteerd met de drone als meetinstru-
Van denken naar doen
ment. Brabantse boeren gebruiken de mini-helikopters om bijvoorbeeld vocht en mine-
Denissen wil met zijn open source-boerderij een circulaire economie creë-
ralen in de grond te meten of om gewassen te inspecteren. Dit wordt precisielandbouw
ren waar mensen en bedrijven kunnen uitvinden, maken en delen, en waar
genoemd. Speciale software kan de informatie verzameld door de drones analyseren.
zij op een laagdrempelige manier het boeren kunnen ervaren. Naast de
Zoals de app CloudFarm van de Reuselse firma Van den Borne Aardappelen, specialist in
melkproductie die hij nu heeft, wil hij zijn boerderij openstellen voor men-
precisielandbouw.
sen om nieuwe ideeën te ontwikkelen. Er is ruimte, melk, vlees en mest waar je van alles mee kunt: gas opwekken uit mest of een nieuw soort pud-
75 ton aardappelen
ding creëren van rauwe melk, een koeien-app ontwikkelen, het is allemaal
De moderne boer zit niet meer alleen met laarzen aan op de tractor, maar zit ook als een
mogelijk. “Het Farm Lab is nog een concept, de komende tijd moet blijken
agro-manager achter zijn laptop. Nieuwe automatisering maakt de boerderij nog effi-
of het werkt”, aldus Denissen.
ciënter. En volgens Van den Borne kan een hectare binnenkort 75 ton aardappelen per jaar opleveren. Maar dat heeft ook een keerzijde. “Robots nemen het boerenwerk over”,
Meedoen?
schrijft het Reformatorisch Dagblad. Ook kan nog lang niet iedereen wennen aan het idee
Ben je nieuwsgierig geworden? Neem eens een kijkje op de boerderij en
dat luchtopnamen gemaakt worden, waardoor je zomaar gefilmd wordt.
wie weet kun je jouw droom daar verwezenlijken! Denissen is nog op zoek naar partners die het Farm Lab mee willen realiseren. Meer info pietvanmeintjeshoeve.nl, agrimeetsdesign.nl
Pagina
‘s-Hertogenbosch
5
De Zuid-Willemsvaart is een belangrijke historische transportverbinding in Noord-Brabant, die door de jaren heen tal van industriële activiteiten heeft aangetrokken. Nu steeds meer fabrieksgebouwen aan de oevers leeg komen te staan, ontstaat er ruimte voor nieuwe publieke functies. We lichten twee voorbeelden uit: De Heus in ’s-Hertogenbosch en de CHV Noordkade in Veghel.
De blijvende waarde van tijdelijk gebruik Op het terrein van de voormalige mengvoederfabriek De Heus aan de Zuid-Willemsvaart in ’s-Hertogenbosch wordt gebouwd aan een sociale, culturele en economische hotspot met internationale uitstraling. Nadat de gemeente het terrein in 2008 aankocht voor dertig miljoen greep een groep bewoners en ondernemers de kans om voor een periode van tien jaar de invulling op zich te nemen. Petra Janssen is één van de initiatiefnemers en vertelt ons waarom zij het als ontwerper belangrijk vindt om bij de ontwikkeling van het gebied betrokken te zijn. Door Joop de Boer
#water
Petra Janssen is grafisch ontwerper en oprichter van Studio Boot. Haar ontwerpstudio houdt zich niet langer alleen bezig met het vormgeven van het platte vlak, maar zoekt op verschillende manieren naar een nieuwe rol van de ontwerper in de samenleving: “We willen een aantal maatschappelijke vragen direct in de samenleving toetsen. Die kans biedt dit terrein,” vertelt Janssen. “We willen vanuit de betekenis en geschiedenis van het gebied ontwikkelen, waarbij we niet alleen tijdelijk impact hebben, maar ook blijvende waarde creëren.” Werkwarenhuis De verwachting is dat er dit jaar al concrete initiatieven zijn voor de plek waar de stoffige geur van veevoer nog maar net is opgetrokken. “We gaan een filiaal van ‘werkwarenhuis’
O ude s
ilo’s op
de CH V
Noordk
ade
CHV Noordkade: een stukske Berlijn in Veghel Sinds vorig jaar is Veghel een cultuurgebied rijker dat zich kan meten met de Amsterdamse Westergasfabriek, Strijp-S in Eindhoven en het Landschaftspark in Duisburg-Noord. Het complex van mengvoederfabrieken aan de Zuid-Willemsvaart, dat bijna een eeuw toebehoorde aan de Coöperatieve Handels Vereniging (CHV), ontpopt zich tot een bruisend centrum waar kunst, cultuur en eten samenkomen.
Social Label opzetten op het De Heus-terrein. Hier koppelen we ontwerpers aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt die de ontwerpen kunnen maken en verkopen. De
Door Jeroen Beekmans
#water #voedsel
filosofie van de plek krijgt daarmee een nieuw leven doordat we de verdwenen maaktradiVeghel dankt haar functie als industrie- en transportdoorgang groten-
tie weer terugbrengen,” aldus Janssen.
deels aan de Zuid-Willemsvaart. In 1915 besloot de CHV, een inkooporRestaurant van Aken
ganisatie van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB), aan de
Een ander initiatief dat Janssen samen met Jacques van Geffen en Pepijn Mulder ont-
noordkade van het kanaal in Veghel een enorme graansilo te bouwen. In
wikkelt in één van de monumentale gebouwen aan de kade is Van Aken; een bijzonder
de decennia erna verrezen steeds meer industriële gebouwen, waaronder
restaurant dat meer biedt dan alleen eten en drinken en voortbouwt op het succes van het
een mengvoederfabriek.
Mariapaviljoen, een restaurant dat ze eerder opende in ’s-Hertogenbosch. Het wordt een open plek voor iedereen in de stad met volop culturele programmering en het restaurant
Herontwikkelen
gaat samenwerken met toeleveranciers uit ’s-Hertogenbosch en omgeving.
In 2010 kwam het hele complex leeg te staan toen CHV fuseerde met de Noord-Nederlandse zusterorganisatie Agrifirm en naar Apeldoorn ver-
Ontdekken door doen
huisde. Er ontstond een ruimtelijke uitdaging: wat doen we met al die lege
“Door onszelf op te stellen als creatief ondernemer en pionier, zijn we in staat om mee
fabrieken en silo’s? Veghel is niet de eerste gemeente in Nederland die
te denken over de toekomst van onze samenleving”, stelt Janssen. “Door samen te wer-
te maken kreeg met zo’n opgave. Amsterdam bouwde bijvoorbeeld in de
ken met andere pioniers en specialisten uit verschillende vakgebieden kunnen we veel
jaren negentig haar oude Westergasfabriek op succesvolle wijze om tot
van elkaar leren en een grotere beweging maken. Als we de samenwerking zoeken met
een nieuwe culturele trekpleister. Maar Veghel is Amsterdam niet. Toch is
bestuurders, wetenschappers en ondernemers, maar ook met mensen met een grotere
het gelukt om met lokale partners het oude CHV-complex aan de Zuid-Wil-
afstand tot de arbeidsmarkt, wordt er veel meer mogelijk en is het resultaat blijvend.”
lemsvaart om te toveren tot een unieke plek met een nieuwe publieke functie, die tegelijkertijd haar industriële verleden niet verloochent.
Meer info pleisterplaatsdevrijheid.nl, studioboot.nl, sociallabel.nl, mariapaviljoen.nl Be t ro Rod kken en er ic bij kV Soc os ial bij L De H e ab el us. e Fo t n o n tw o: S t ud er per io B oot
Pop up - re s t aur van d ant P en B ’roofl oer o ok aa p de l van CH V Mais Noor on dk ad e
Van mengvoeder naar food trends Cateraar Maison van de Boer opende een pop-up-restaurant in een rauwe betonnen ruimte boven in een van de karakteristieke graansilo’s. Honderd meter verderop delen restaurant Wittern en bioscoop Industry samen een fabriekspand met de Veghelse stadsbrouwerij De Vleeghel. Kunstenaars van De Compagnie organiseren exposities en evenementen en in 2017 opent theater De Blauwe Kei er de deuren. Berlijn aan de Zuid-Willemsvaart De CHV Noordkade is één grote speelplaats waar een hoop te ontdekken valt. Buiten ligt een skatebaan die gemaakt is van oud fabrieksijzer. Twee silo’s zijn op creatieve wijze beplakt met raampartijen, waardoor het lijkt alsof er mensen wonen. En op straat staan kleine karretjes met perenboompjes. De sfeer en stijl van de gebouwen en het gevoel dat je overal in kunt en op mag doet nog het meest denken aan industriële vrijplaatsen in grote steden als Berlijn. In Veghel smaakt het in ieder geval naar meer: er wordt momenteel hard gewerkt aan uitbreiding van het project.
CH V Noordkad
e
Meer info chvnoordkade.nl
Pagina
6
MozaïekBrabant
Boer, bier, water Boer, bier, water. Deze combinatie van woorden associeer je meestal met carnaval. Sinds kort is het ook de naam van een uniek samenwerkingsproject waarbij landbouwers in de gemeente Laarbeek samen met andere partijen duurzame, innovatieve ontwikkelingen inzetten in hun bedrijfsvoering. Doel: verantwoord bodemgebruik. Door Britt Werner
#water
Het ‘Boer, bier, water’-project bestaat uit vier deelprojecten. Een voorbeeld van zo’n deelproject is het terugdringen van bestrijdingsmiddelen en het afwisselend verbouwen van gewassen om monocultuur, en daarmee een slechtere bodem, tegen te gaan. “Vroeger groeide er een hoop graan in Laarbeek, maar doordat we alleen nog maar maïs telen, zijn we dat bijna vergeten”, zegt teeltspecialist Rolf van Dijck van Agrifirm. “De grond is nog steeds prima geschikt om gerst op te verbouwen en het is helemaal mooi dat dit ook bijdraagt aan de weerbaarheid van de bodem. Er is hier dus sprake van wisselteelt!” Water hergebruiken Een ander deelproject is het efficiënt (her)gebruiken van water. René Klerks, werkzaam bij
Foto: D
de projectgroep Verdrogingsbestrijding Lieshout en Hergebruik proceswater Bavaria, legt uit: “Bavaria onttrekt 2,5 miljoen kubieke meter water per jaar. Hiervan wordt 1,5 miljoen kuub gereinigd spoelwater geloosd. Een kerngroep van boeren, deskundigen van Waterschap Aa en Maas, Rijkswaterstaat en ZLTO onderzoekt hoe het water opnieuw gebruikt kan worden. Een van de ideeën is het sluiten van waterkringlopen, zodat het proceswater van Bavaria nuttig kan worden ingezet in de landbouw.” Volgens Klerks is het de hoogste tijd voor zo’n plan. “Als gevolg van de klimaatverandering zal er in de toekomst sprake zijn van droogte en watertekorten. Het project is een goed voorbeeld van gezamenlijk een oplossing zoeken hoe hiermee om te gaan.” Wel geeft hij aan dat we er nog lang niet zijn. Overheden zouden volgens hem nog veel meer kunnen halen uit samenwerking met ondernemers en industriële bedrijven. Dat is een reden om de komende jaren te blijven proosten op gezondheid, of je nu water of bier drinkt! Meer info boerbierwater.nl
Inwoners van Boxtel kopen samen een natuurgebied Toen het natuurgebied Dommelbimd aan de rand van Boxtel te koop kwam te staan, vroegen bewoners zich meteen af of het gebied zijn natuurlijke functie wel zou behouden. De enige manier om daarvoor te zorgen, was het gebied zelf aanschaffen. Zij zamelden drie ton in om het hele natuurgebied te behouden voor toekomstige generaties.
Fo t o
’s: St
ic h
Do t ing
Paardenschuur Het doel van de bewoners is om het gebied zijn unieke uitstraling vol met bloemen vlinders en vogels te behouden en te voorkomen dat er een woonwijk, parkeerplaats, of sportaccommodatie komt. Hiermee blijft de Dommelbimd een toevluchtsoord voor ijsvogels, ooievaars, watersnippen en hazen. Daarnaast willen bewoners de toegankelijkheid
Door Joop de Boer
#landschap #wonen
van het gebied vergroten door er een zogenaamd laarzenpad aan te leggen en een oude paardenschuur om te
Overal in Brabant ontstaan nieuwe vormen van coöperatie waarbij bewo-
toveren tot een biologielokaal. Doordat met crowdfunding
ners zelf het heft in handen nemen. Meestal gaat dit over het gezamen-
bijna twee keer zoveel werd opgehaald als nodig, kunnen
lijk inkopen van energie, het bouwen van woningen of het verbouwen van
ook deze ambities worden waargemaakt. De Dommelbimd
voedsel. De samenwerking van de Boxtelse gemeenschap is uniek te noe-
blijft dus niet alleen behouden — het wordt zelfs verbeterd.
men. Brabants Landschap Crowdfunding
Brabants Landschap heeft een belangrijke rol gespeeld
Stichting Dommelbimd verzamelde via crowdfunding binnen een mum
bij de aanschaf van het gebied. Omdat de organisatie het
van tijd genoeg geld om het bijzondere natuurgebied van bijna 6,5 hec-
bewonersinitiatief dusdanig sympathiek en innovatief vond,
tare te verwerven. Burgers kochten een aandeel in het gebied en ontvin-
heeft ze het gebied vooruitlopend op het succes van de
gen in ruil daarvoor een certificaat waarmee ze officieel eigenaar zijn van
crowdfundingcampagne aangekocht. Zodra het volledige
een meter Dommelbimd.
bedrag was opgehaald, is het gebied aan de bewoners doorverkocht. Meer info dommelbimd.nl
mme
lb im
d
e C onc
eptenb
ouwers
‘s-Hertogenbosch
Een vruchtbare bodem wereldwijd
nk va Foto: Fra
n Beek (p
hilips.nl)
7
Schijn een lichtje op mij De talloze vechtpartijen die het nachtleven in het centrum van Eindhoven ontsieren, kunnen verholpen worden met licht. Althans dat beweren de gemeente Eindhoven, Philips en de Technische Universiteit Eindhoven. Gezamenlijk startten ze daarom het project ‘De-escalate’: een ‘levend laboratorium’ waarin wordt onderzocht op welke manier licht een bijdrage kan leveren aan het voorkomen van conflicten. De pilot is onderdeel van het gemeentelijk project Stratumseind 2.0, dat als doel heeft om het uitgaanscentrum van de Brabantse Lichtstad veiliger te maken.
In het Brabantse mozaïeklandschap komt moderne high-tech-kennis samen met traditionele expertise vanuit de landbouw. Dit leidt tot nieuwe ideeën en producten. Zoals de Organic Fertilizer App, een app die boeren in de hele wereld helpt bij het kiezen van de juist behandeling van hun gronden. Door Lieke Dols
Pagina
#voedsel Door Joop de Boer
#energie #wonen
De Organic Fertilizer App van Ferm-o-Feed is een in Brabant ontwikkelde app die voortbouwt op de kennis en
Veel incidenten ontstaan als gevolg van alcoholgebruik. Vooral mannen
expertise van het familiebedrijf Den Ouden. Het in Schijn-
zijn na het drinken van (te)veel alcohol prikkelbaar en dat zorgt soms voor
del gevestigde familiebedrijf is gespecialiseerd in mest-
opstootjes. Licht kan in zo’n geval helpen om de focus te verleggen of om
stoffen, bodemverrijkers en biomassa en levert in de hele
een de-escalerende sfeer neer te zetten. Op een centrale plek in de stad
wereld organische voedingsstoffen voor verarmde gron-
wordt het lichtprogramma in real time afgestemd op de situatie. Dat kan
den.
leiden tot warm licht als de sfeer grimmig is, maar ook bijvoorbeeld tot een lichteffect dat de sfeer van een bar of nachtclub doorzet op straat op
Real-time inzicht
het moment dat de kroegen sluiten. Dit verkleint de harde overgang van
Samen met Conceptenbouwers uit Vught ontwikkelde Den
binnen naar buiten.
Ouden deze online smartphone-applicatie die databases op het gebied van meststoffen, grondsoorten en weerbe-
Living lab
richten aan elkaar koppelt. Op deze manier kunnen klanten
Het experiment heeft volgens Floriaan Tasche, directeur openbare verlich-
wereldwijd realtime inzicht krijgen in de beste manieren
ting bij Philips, het karakter van een onderzoek. “Het is de bedoeling om
om bodems te behandelen met organische mestproduc-
kennis te vergaren over de rol van licht op menselijk gedrag. Met de uit-
ten. Daarbij leren ze ook van elkaar.
Foto: Fra
komsten van het living lab kunnen we het juiste lichtscenario zowel reacnk van B
eek (ph
Optimalisatie
ilips.nl)
tief als preventief inzetten voor een veiliger en beter uitgaansleven. Hier in Eindhoven doen we ervaring op zodat gemeenten in heel Nederland van
De app werkt dus niet alleen als een database, maar wordt
hun uitgaansbuurt een veilig en gezellig horecagebied kunnen maken of
verrijkt met de inzichten van deelnemers. Op deze manier
kunnen houden.”
ontstaan er een laagdrempelige, internationale gemeenMeer info lighting.philips.nl
schappen die elkaars inzicht en ervaringen delen. Hierdoor draagt het bij aan het optimaliseren van de landbouw en voedselproductie. Meer info conceptenbouwers.nl, fermofeed.com
Overdekte foodmarkten: een smakelijk fenomeen Samen met het gezin of met vrienden een hapje eten, maar iedereen wil wat anders? Bij een foodmarkt is dat geen probleem meer. Zodra je naar binnen loopt, waan je je op een grote binnenmarkt. De lekkerste geuren van diverse restaurantjes komen je tegemoet. Van gegrild vlees tot gebakken vis; er is voor ieder wat wils.
Foodhallen De Foodhallen in Amsterdam-West blijken al een groot succes. Verschillende soorten eettentjes, van Vietnamees tot Mediterraans, omringen eettafels in het midden van de hal. Je kunt van verschillende stands gerechten uitkiezen en deze meenemen naar een zelfgekozen tafeltje. Maar net als op een traditionele markt eet men ook staand, bijvoorbeeld aan de bar bij een eettentje.
Door Edwin en Louis van Onna
#voedsel
Keuzevrijheid
Geïnspireerd door grote indoor foodmarkten in het buiten-
Nog ambitieuzer is de nu al beroemde Markthal in Rotter-
land, zoals in Kopenhagen, Madrid en Londen, zien we dit
dam, een door architectenbureau MVRDV ontworpen over-
nieuwe type voorziening ook steeds meer in Nederland. In
dekt eetfestijn gecombineerd met woningen erboven en
Eindhoven wordt momenteel de onderste verdieping van
een ondergrondse parkeergarage. We zijn benieuwd of de
het Veemgebouw op Strijp-S verbouwd tot een heuse food
Brabantse food courts net zo zullen bruisen als die in de
court. Bazouq opent in de Piushaven in Tilburg in 2015 een
Randstad. Het betekent in ieder geval veel keuzevrijheid
eethal die tijdens een aantal weekenden geopend zal zijn.
voor horeca-ondernemers en de consument.
Ook de Veghelse grootgrutter Jumbo heeft eigen ‘Foodmarkten’ geopend in Breda en Amsterdam.
Meer info bazouq.nl, hallo.jumbo.com/foodmarkt, markthalrotterdam.nl
:L Foto’s
ouis v
an O n
na
Pagina
8
Colofon
MozaïekBrabant
Expeditie naar de toekomst van het water in en om Den Bosch Door Britt Werner
Redactie
2. Het Bossche Broek, misschien wel het bekendste natuurgebied van ’s-Hertogenbosch en gelegen
Jeroen Beekmans
vlak naast de binnenstad. Het gebied ligt in het
Joop de Boer
dal van de Dommel en staat ’s winters vaak onder
Coolhunters
water.
Nick van den Broek Lieke Dols Fabiënne van Grunsven Edwin van Onna Louisiana van Onna Anne de Rooij Joam de Stoppelaar Michelle Vleugels Barbel van Zanten Met speciale dank aan
#water
Petra Janssen Hans Leeflang
Op 22 januari organiseerde het Bosch Architectuur Initiatief (Bai) een expeditie naar de toekomst van het water in de stad. Een grote groep belang-
Ontwerp
stellenden bezocht en besprak voorname waterprojecten en zoomde in op
HOAX
projecten die gerealiseerd gaan worden in de stadsrand van ‘s-HertogenDruk
bosch. Britt Werner maakte een fotoverslag.
Kampert-Nauta Meer informatie http://bit.ly/1BniJoL 3. De Moerputten, een moerassig gebied aan de rand van ’s-Hertogenbosch. Dit stuk natuurgebied komt wellicht in aanmerking om in de toekomst te overstromen bij hoog water om andere gebieden te sparen.
4. De sluis bij Empel is recent gebouwd en zorgt voor de verbinding tussen de Zuid-Willemsvaart en de Maas. Bij hoogwater houdt de sluis het water van de Maas. Ook de beroepsscheepvaart krijgt hierdoor een enorme impuls. 1. Een bus vol architecten, ambtenaren, fotografen en overige geïnteresseerden op expeditie langs de wateren en natuurgebieden van ’s-Hertogenbosch. De bus reed onder andere langs het Bastionder, de Empelse Dijk, de sluizen van het Máximakanaal en de Groote Wielen in Rosmalen.
Zonne-geluidsschermen als toekomstige energiebron: ’s-Hertogenbosch neemt de proef op de som Geluidsschermen van doorzichtig gekleurd plexiglas waarmee ener-
Goedkoper dan zonnepanelen
gie voor bijvoorbeeld wegverlichting wordt opgewekt? Komend jaar
Een groot voordeel van de nieuwe schermen is dat ze van
experimenteert de gemeente ’s-Hertogenbosch voor het eerst met
vrijwel hetzelfde materiaal zijn gemaakt als veel van de hui-
deze zonnegeluidsschermen langs de westring.
dige geluidsschermen. Alleen langs de randen van de platen en in het frame moet elektra worden aangelegd. Dat
Door Edwin en Louis van Onna
#energie
maakt deze oplossing in verhouding veel goedkoper dan zonnepanelen met siliciumcellen.
Het idee is afkomstig van Michael Debije, een Amerikaanse onderzoeker die werkzaam is aan de faculteit Scheikundige Technologie van de Tech-
Proef in ’s-Hertogenbosch
nische Universiteit Eindhoven. Hij pleit al jaren voor alternatieve zonnepa-
De techniek is slechts getest in het eigen lab bij de TU/e met
nelen waarmee energie in de openbare ruimte kan worden opgewekt voor
een beperkte afmeting van veertig bij zestig centimer. Voor
bijvoorbeeld noodtelefoons of wegmarkering.
de proef in ’s-Hertogenbosch worden twee testschermen van oranje en rood plexiglas van vijf bij vier meter gebruikt.
LSC’s
De praktijk zal uitwijzen of deze ‘fluorescente zonnegelei-
Het principe is gebaseerd op luminescent solar concentrators (LSC’s). Hoe
der’ ook op grotere schaal functioneert.
werkt dat? Fluorescente kleurstofmoleculen vangen zonlicht op, dat op de plexischermen valt. Vervolgens zet het het om in oranje of rood licht, dat
Meer info bit.ly/ZehFIC
MOZAÏEKBRABANT
naar de randen wordt weerkaatst. Langs deze randen zitten strips van zonnecellen die het licht omzetten in stroom. www.mozaiekbrabant.com
