HET POSTVERKEER VAN NEDERLAND MET HET BUITENLAND GEDURENDE DE TWEEDE WERELD OORLOG

HET POSTVERKEER VAN NEDERLAND MET HET BUITENLAND GEDURENDE DE TWEEDE WERELD OORLOG.

-

Inleiding

Op 3 september 1939 v e r k l a a r d e n F r a n k r i j k en GrootBrittanië de o o r l o g aan D u i t s l a n d omdat d i t l a n d op 1 september zonder o o r l o g s v e r k l a r i n g Polen was b i n nengevallen en D a n t z i g had " b e v r i j d " . Vanaf dat moment begon een t i j d p e r k waarin het p o s t v e r k e e r t u s sen Nederland en het b u i t e n l a n d g r o t e m o e i l i j k h e d e n ondervond. De b e d o e l i n g van d i t a r t i k e l i s nog eens onder de aandacht te brengen, v o o r a l van de j o n g e r e n onder ons, welke problemen een w e r e l d o o r l o g kan opl e v e r e n op het gebied van het p o s t v e r k e e r . - De

censuur

I n a l l e landen d i e op den duur aan deze o o r l o g deelnamen, werden de binnenkomende en u i t g a a n d e b r i e v e n gecensureerd; ook in n e u t r a l e landen vond meestal censuur p l a a t s , omdat j u i s t i n d i e landen vaak b e r i c h t e n werden u i t g e w i s s e l d d i e voor de oorlogvoerende p a r t i j e n van belang konden z i j n . I e r l a n d is h i e r v a n een bekend v o o r b e e l d . Het s t a a t wel v a s t dat D u i t s l a n d al eerder begonnen is met het censureren van b r i e v e n ; het merkwaardige i s e c h t e r dat d e D u i t s e a u t o r i t e i t e n een e v e n t u e l e algemene censuur zeer s l e c h t hadden v o o r b e r e i d , d i t i n t e g e n s t e l l i n g t o t b.v. F r a n k r i j k e n Groot B r i t t a nië. Hoe s l e c h t de v o o r b e r e i d i n g van de D u i t s e censuur wel was b l i j k t b.v. u i t het f e i t dat i n de eers t e maanden van de o o r l o g b i j n a a l l e gecensureerde b r i e v e n g e s l o t e n werden met s t r o k e n van de deviezenc o n t r o l e ; deze l a a t s t e werd a l vanaf 1933 i n D u i t s land toegepast. 34

- Nederland

als

neutraal

tussenpersoon

In de p e r i o d e dat Nederland nog n e u t r a a l was - dat is van september 1939 t o t 10 mei 1940 - hebben v e l e mensen geprobeerd v i a Nederland te corresponderen met hun r e l a t i e s in het v i j a n d e l i j k e gebied. Zo heb ik eens een c o r r e s p o n d e n t i e gezien van een D u i t s j o o d s e c h t p a a r dat in Londen woonde en dat v i a een adres in Nederland met hun getrouwde zoon in D u i t s l a n d correspondeerde. U i t de a r c h i e v e n van de PTT b l e e k ook dat sommige personen wel h e e l o n v o o r z i c h t i g handelden. Zo werden b.v. u i t Engeland b r i e v e n g e s t u u r d naar de Nederlandse PTT met het verzoek de b r i e f naar een adres i n D u i t s l a n d door t e s t u r e n . Waar men e c h t e r n i e t aan dacht was het f e i t dat de b r i e v e n door de B r i t s e censuur van d u i d e l i j k e censuurtekens waren v o o r z i e n . Doorzending op deze manier was dan ook haast n i e t m o g e l i j k . De medewerking van de Nederlandse PTT was i n het algemeen n i e t erg g r o o t omdat men bang was dat de D u i t s e a u t o r i t e i t e n de Nederlandse r e g e r i n g zouden v e r w i j t e n z i c h n i e t o f onvoldoende n e u t r a a l t e gedragen. - Duitse maatregelen van 1940

vlak.

voor

en

tijdens

de

meidagen

Het censureren van b r i e v e n in D u i t s l a n d v e r o o r z a a k t e w e i n i g o f geen v e r t r a g i n g van enige b e t e k e n i s , a l t h a n s in de e e r s t e maanden van de o o r l o g . Aan de hand van p o s t s t u k k e n i s m i j e c h t e r gebleken dat k o r t voor 1 0 mei de voor Nederland bestemde post l a n g e r dan normaal werd vastgehouden, v e r m o e d e l i j k op de censuurk a n t o r e n . D i t gebeurde e c h t e r n i e t met a l l e b r i e v e n . De vastgehouden post werd l a t e r teruggezonden omdat er na 10 mei geen p o s t v e r b i n d i n g meer was. Er is door de D u i t s e r s ook b e s l a g gelegd op post d i e op 9 mei 1940 nog in Nederland per v l i e g t u i g was aangevoerd en nog n i e t v e r w e r k t ; zo werden meer dan 100 aangetekende b r i e v e n u i t deze post pas in maart 1941 aan de geadresseerden d o o r g e s t u u r d . 35

-

Post

onderweg

naar

of

vanuit

Nederland

Op 10 mei 1940, toen Nederland ook in de o o r l o g bet r o k k e n werd, was er v e e l post onderweg naar Nederl a n d , n i e t a l l e e n b r i e v e n en b r i e f k a a r t e n , maar ook drukwerk, p o s t p a k e t t e n , enz. Veel van deze post werd nog per s c h i p v e r v o e r d omdat l u c h t p o s t nog n i e t zo v e e l g e b r u i k t werd a l s tegenwoordig. Voor zover deze post per s c h i p v e r v o e r d werd v i a B r i t s e havens, werd deze post n i e t d o o r g e l a t e n en weer t e r u g g e -

Brief, afgestempeld te Willemstad op 20 a p r i l 1940, werd per zeepost naar Nederland verstuurd. De brief werd geopend door de Engelse censuur, maar in verband met het uitbreken van de oorlog tussen Nederland en Duitsland kon doorzending niet meer p l a a t s vinden. De brief werd daarom teruggestuurd. Op de achterzijde het poststempel van Willemstad van 4 september 1940. s t u u r d naar de a f z e n d e r s . Anders l a g het met de post d i e v i a de Franse havens werd aangevoerd. Door de 36

Brief, afgestempeld te Amsterdam op 10 mei 1940 om 14 uur en bestemd voor Ned. Oost-Indië. Teruggestuurd door de PTT met de mededeling dat de postverbinding verbroken is. s n e l l e opmars van de D u i t s e l e g e r s werd deze post v r i j w e l geheel door de D u i t s e r s i n beslag genomen en l a t e r na c e n s u r e r i n g naar Nederland doorgestuurd. D i t gebeurde ook met de post d i e over land v i a Frankr i j k naar Nederland onderweg was. De post d i e in Nederland op 9 en 10 mei nog in de brievenbussen werd a a n g e t r o f f e n en d i e bestemd was voor het b u i t e n l a n d , werd zo spoedig m o g e l i j k aan de a f z e n d e r s t e r u g g e s t u u r d . D i t gebeurde omdat de ambtenaren van de PTT bang waren dat de b r i e v e n , enz. misschien mededelingen b e v a t t e n d i e voor de D u i t s e r s n i e t z o p r e t t i g waren. -

Het

herstel

van

de

postverbindingen

Einde mei 1940 was het voor het e e r s t m o g e l i j k b r i e ven naar D u i t s l a n d te s t u r e n , w a a r b i j a l l e e n het ge37

Briefkaart, afgestempeld op 8 juli. 1940 te Bussum en bestemd voor Soerabaja. Duitse en Nederlands Indische oensuur. Wanneer de briefkaart in Soerabaja is ontvangen is n i e t bekend. b r u i k van de Nederlandse of D u i t s e t a a l was toeges t a a n . Langzamerhand kwam h i e r v e r b e t e r i n g i n ; met meer landen mocht weer gecorrespondeerd worden en v e r s c h i l l e n d e t a l e n waren t o e g e s t a a n . Naar F r a n k r i j k mochten pas weer op 1 a p r i l 1941 b r i e v e n en k a a r t e n g e s t u u r d worden maar de c o r r e s p o n d e n t i e met v i j a n d e l i j k e landen z o a l s Groot-Brittanië b l e e f verboden. I n de zomer van 1940 mocht enige t i j d met Nederlands-Indië gecorrespondeerd worden maar d i t werd al spoedig weer verboden; de D u i t s e r s vonden dat hun landgenoten d i e in Indië in kampen waren ondergebracht zeer s l e c h t behandeld werden en de Nederl a n d e r s h i e r werden daarvoor g e s t r a f t . Toch werden de p o s t v e r b i n d i n g e n met landen d i e v e r van Europa l a g e n , z o a l s de Zuidamerikaanse r e p u b l i e ken, steeds m o e i l i j k e r . V o o r a l de zeepost b l e e f l a n g onderweg, soms wel meer dan een j a a r . Nadat op 7 december 1941 de Japanners P e a r l Harbor op de Hawaï-eilanden hadden a a n g e v a l l e n , v e r k l a a r d e de Ver. S t a t e n , d i e t o t op d a t moment n e u t r a a l ge38

bleven waren, Japan, D u i t s l a n d en Italië de o o r l o g . D i t betekende dat de p o s t v e r b i n d i n g e n met de Ver. S t a t e n kwamen t e v e r v a l l e n . Het merkwaardige f e i t deed z i c h voor dat de D u i t s e a u t o r i t e i t e n er geen bezwaar tegen hadden dat v a n u i t Nederland met Z u i d A f r i k a gecorrespondeerd werd, t e r w i j l ook b r i e v e n u i t dat l a n d naar Nederland v e r s t u u r d konden worden. Z u i d - A f r i k a behoorde toen nog t o t het B r i t s e Gemeneb e s t , maar het was bekend dat de Z u i d a f r i k a a n s e reger i n g bepaald n i e t a f w i j z e n d stond tegenover het D u i t se n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e . De D u i t s e r s stonden n i e t t o e dat met landen d i e voor hen a l s v i j a n d e l i j k beschouwd werden, werd g e c o r r e s pondeerd; h i e r o n d e r v i e l e n i n d e e e r s t e p l a a t s GrootBrittanië en de B r i t s e koloniën en v e r d e r Canada, Australië, maar ook dus Ned. Indië, de Nederlandse A n t i l l e n , Suriname, enz. Toch z i j n e r wel m o g e l i j k h e den geweest v a n u i t Nederland met deze gebieden te corresponderen; ik kom h i e r nader op t e r u g . -

Strengere controle het buitenland

van

post,

bestemd

voor

Met ingang van 16 maart 1943 moesten a l l e p o s t s t u k k e n , bestemd voor het b u i t e n l a n d aan het l o k e t van een p o s t k a n t o o r worden aangeboden. De l o k e t a m b t e n a a r diende dan na te gaan of geen s l u i t z e g e l s , e.d. geb r u i k t waren en of de inhoud a l l e e n u i t b r i e v e n bes t o n d . Daarna werd de p o s t z e g e l door de ambtenaar op het s t u k b e v e s t i g d ; d i t l a a t s t e gebeurde omdat g e b l e ken was dat in sommige g e v a l l e n geheime boodschappen onder de p o s t z e g e l s waren aangebracht. Er kwam ook een verbod voor de v e r z e n d i n g van een a a n t a l zaken; i k noem enkele voorbeelden: drukwerk, p u z z e l s , schaakproblemen, f o t o ' s , p r e n t b r i e f k a a r t e n , enz., enz. V o o r a l d e Nederlandse m i l i t a i r e n d i e i n D u i t s l a n d i n krijgsgevangenschap z a t e n , hadden h i e r onder te l i j d e n . Men was k e n n e l i j k bevreesd dat op de een of andere manier langs deze weg boodschappen o v e r g e b r a c h t werden en b i j de c e n s u u r k a n t o r e n had men geen t i j d om h i e r n a a r t e gaan zoeken. Deze c o n t r o l e op de p o s t k a n t o r e n gaf een geweldig op39

Met ingang van 16 maart 1943 moesten alle poststukken, bestemd voor het buitenland, aan het loket van een postkantoor worden aangeboden. De loketambtenaar diende dan na te gaan of geen sluitzegels, etiketten, e.d. gebruikt waren. Daarna werd de postzegel door de ambtenaar op het stuk bevestigd. Was de aanbieder niet tevens de afzender, dan diende de naam en het volledige adres van de aanbieder op het poststuk te worden vermeld. onthoud omdat er toen duizenden Nederlanders In D u i t s l a n d tewerk waren g e s t e l d en ook de b r i e v e n voor hen moesten bekeken worden. Was de aanbieder van het p o s t s t u k n i e t tevens de a f z e n d e r dan diende de naam en het v o l l e d i g e adres van de aanbieder op het p o s t s t u k te worden vermeld. -

Brievensmokkel

Het was gedurende de D u i t s e b e z e t t i n g s t r e n g verboden b r i e v e n , b r i e f k a a r t e n , geschreven boodschappen en derg e l i j k e n mee de grens over t e nemen, zowel naar D u i t s 4G

Brief, afgestempeld te Utrecht op 24 j u l i 1943 en bestemd voor het buitenland. De brief was, tegen de toen geldende voorschriften in, niet aan het loket aangeboden, doch gewoon in een brievenbus gepost. Zie rechts het rode stempel Brievenbus Aus dem Briefkasten De brief werd aan de afzender teruggestuurd met melding van de redenen waarom dit plaats vond.

ver-

land a l s v a n u i t dat l a n d . D e D u i t s e r s w i l d e n dat a l het toegestane p o s t v e r k e e r met het b u i t e n l a n d gecens u r e e r d werd. Toch i s h e r h a a l d e l i j k geprobeerd deze v o o r s c h r i f t e n te ontduiken. De Nederlandse postbeambten hadden de u i t d r u k k e l i j k e opdracht b i j het s o r t e r e n van d e p o s t , a f k o m s t i g u i t brievenbussen, goed op t e l e t t e n o f er soms b r i e v e n tussen zaten d i e b.v. u i t D u i t s l a n d a f k o m s t i g konden z i j n en i n Nederland gepost waren. Werden d i t s o o r t 41

b r i e v e n gevonden dan moesten deze alsnog naar een k a n t o o r van de censuur in D u i t s l a n d g e s t u u r d worden. Deze gesmokkelde b r i e v e n werden v o o r a l in de grensp r o v i n c i e s gepost. De c o n t r o l e aan de D u i t s e grens was zeer i n t e n s i e f en daardoor was het meenemen van b r i e v e n o f geschreven boodschappen erg r i s k a n t . Riemer, een D u i t s e deskund i g e op het gebied van de censuur, s c h r e e f m i j eens hoe s t r e n g de c o n t r o l e aan de D u i t s e grens was. B i j n a a l l e bagage werd nagezien t e n e i n d e na t e gaan o f e r geen c o r r e s p o n d e n t i e , enz. werd meegenomen. Z e l f s het meenemen van k r a n t e n was n i e t t o e g e s t a a n . U i t de r e s t a u r a t i e w a g e n s werden b i j de grens ook de menukaarten v e r w i j d e r d . Wilde men e c h t e r z a k e l i j k e b r i e v e n of s t u k k e n meenemen dan moesten deze p a p i e r e n e e r s t op het c e n s u u r k a n t o o r worden aangeboden. Na c o n t r o l e werden deze stukken v e r z e g e l d en b i j het passeren van de grens moest een en ander getoond worden. Een v o o r b e e l d van een gesmokkelde b r i e f wordt h i e r b i j a f g e b e e l d : de b r i e f werd op 7 maart 1944 te B e r l i j n geschreven en op 10 maart 1944 te Amsterdam door de p o s t e r i j e n afgestempeld. Aangezien h i e r sprake i s van een " v o l l e " b r i e f kan het b e w i j s van het c l a n d e s t i e n meenemen van deze b r i e f g e m a k k e l i j k worden g e l e v e r d . Wanneer men e c h t e r a l l e e n een enveloppe in handen k r i j g t en wanneer daarop geen a f z e n d e r vermeld s t a a t , i s het v r i j w e l onmogelijk aan t e tonen dat d e b r i e f over de grens gesmokkeld werd. In de a r c h i e v e n van de PTT is h e r h a a l d e l i j k sprake van b r i e v e n s m o k k e l ; j u i s t omdat z o v e e l Nederlanders in D u i t s l a n d t e w e r k g e s t e l d waren en deze mensen af en t o e met v e r l o f naar h u i s mochten z i j n e r v e r s c h i l l e n d e keren personen d i e t o c h probeerden b r i e v e n over de grens mee te nemen, gesnapt. -

Post

rechtstreeks

uit

Suriname

H i e r v o o r s c h r e e f i k a l dat gedurende d e o o r l o g geen post u i t Suriname en de Nederlandse A n t i l l e n door de D u i t s e r s i n Nederland werd t o e g e l a t e n . Toch i s m i j een u i t z o n d e r i n g op d i t verbod bekend. De D u i t s e c o n s u l in Suriname was getrouwd met een Nederlandse 42

Brief, afkomstig uit B e r l i j n en afgestempeld te Amsterdam 10 maart 1944. Uit de b r i e f blijkt dat de afzender in Berlijn werkt. De brief is aan een verlofganger meegegeven en is dus over de grens gesmokkeld. vrouw en haar ouders woonden in Nederland. De vrouw had door haar h u w e l i j k met een D u i t s e r de Nederlandse n a t i o n a l i t e i t v e r l o r e n en werd met haar man in het i n t e r n e r i n g s k a m p Copieweg i n Paramaribo ondergebracht i n m i j n v e r z a m e l i n g heb i k n u een b r i e f u i t Suriname naar Nederland van haar d i e door de D u i t s e r s is door43

B r i e f uit een interneringskamp in Suriname, door bemiddeling van het Rode Kruis naar Nederland gestuurd. Afgestempeld op 6 mei en gecensureerd op 10 mei 1941. De letter S, een stempel van de Surinaamse censuur, komt a l l e e n voor op brieven uit interneringskampen. Op de achterzijde strook en stempels van de Duitse censuur te Frankfurt a/Main en daaronder een machinestempel van Lissabon van 16 mei 1941. g e l a t e n . De b r i e f is in Suriname en l a t e r door de D u i t s e r s i n F r a n k f u r t a/ Main gecensureerd. Er z i j n s l e c h t s enkele van d i t s o o r t b r i e v e n bekend. 44

- Post

via

neutrale

landen

en

het

Rode

Kruis

N a t u u r l i j k i s geprobeerd i n c o n t a c t t e komen met wat de D u i t s e r s toen de v i j a n d e l i j k e gebieden noemden; zo heb ik nog v i a een f a m i l i e l i d in Z w i t s e r l a n d een b e r i c h t kunnen s t u r e n aan een zwager in Ned. Indië. In de p e r i o d e dat de Ver. Staten nog n e u t r a a l waren, is er v e e l geschreven tussen Nederland e n e r z i j d s en Curacao en Suriname a n d e r z i j d s v i a adressen in de Ver. S t a t e n . Deze weg werd e c h t e r op 7 december 1941 geblokkeerd. Ook v i a adressen i n Zweden werden b r i e ven naar Ned.Indië g e s t u u r d . Verder kon men ook door bemiddeling van het Rode K r u i s f a m i l i e b e r i c h t e n naar de " v i j a n d e l i j k e " landen s t u r e n . Het duurde e c h t e r vaak v e l e maanden v o o r d a t men een antwoord kreeg. V r i j w e l a l deze post g i n g over Z w i t s e r l a n d , waar het h o o f d k w a r t i e r van het Rode K r u i s g e v e s t i g d was. De stroom van deze Rode K r u i s f o r m u l i e r e n was heel g r o o t . - De

organisatie van Thomas

Cook

& Son

Zo omstreeks 1975 o n t d e k t e ik dat er gedurende de tweede w e r e l d o o r l o g t o c h een m o g e l i j k h e i d geweest is om v a n u i t Nederland met Groot Brittanië te c o r r e s ponderen. Er was e c h t e r h i e r in Nederland niemand d i e m i j h i e r o v e r de nodige i n l i c h t i n g e n kon v e r s c h a f f e n . B i j r a a d p l e g i n g van een a a n t a l b u i t e n l a n d s e f i l a t e l i s t i s c h e t i j d s c h r i f t e n u i t l i e f s t zeven v e r s c h i l l e n d e landen en na o v e r l e g met enkele andere verzamelaars van o o r l o g s p o s t , ben i k e r t e n s l o t t e in geslaagd er a c h t e r te komen hoe een en ander gewerkt h e e f t . Kort na het u i t b r e k e n van de o o r l o g s t e l d e de B r i t se r e g e r i n g het r e i s b u r e a u Thomas Cook & Son t e Londen aan a l s " p o s t a l agent". Hiervan werd melding gemaakt in de B r i t s e s t a a t s c o u r a n t en in de B r i t s e dagbladen. Cook z e l f g a f een f o l d e r u i t waarin vermeld werd wat deze benoeming i n h i e l d . In deze f o l d e r werden nu de r i c h t l i j n e n aangegeven d i e men i n acht moest nemen voor een c o r r e s p o n d e n t i e met personen d i e i n D u i t s l a n d o f i n door d e D u i t s e r s b e z e t t e gebieden woonden. Het merkwaardige van deze gehele 45

46

Brief, afgestempeld te Arnhem op 7 april 1941 en bestemd voor Stockholm. Op de achterzijde aankomststempel van Stockholm van 16 a p r i l 1941. De brief werd aldaar doorgestuurd naar Ned. Indië, aankomst 21 aug. 1941. Voor de doorzending werd kennelijk door een familielid gezorgd, zie stempel op de achterzijde. De brief werd door de Duitsers in B e r l i j n gecensureerd, door de B r i t t e n in het voormalige Brits-Indië en tenslotte ook nog in Ned. Indië. gang van zaken is dat de B r i t t e n geen enkele t e r u g houdendheid toonden over deze m o g e l i j k h e i d met voor hen v i j a n d e l i j k e gebieden te corresponderen. De r i c h t l i j n e n voor deze b r i e f w i s s e l i n g waren i n h e t k o r t ongeveer de volgende: 1 . k o r t e b r i e v e n , geen d o o r h a l i n g e n o f r a d e r i n g e n 2. a l l e e n s c h r i j v e n in de t a a l van het land van bestemming 3. geen enkele v e r w i j z i n g vermelden naar de p l a a t s o f s t r e e k w a a r u i t d e b r i e f a f k o m s t i g i s . Verder a l l e e n p e r s o o n l i j k e i n f o r m a t i e e.d., t e r w i j l n i e t s mocht worden b i j g e s l o t e n , z o a l s f o t o ' s enz. 4. de b r i e f moest i n een open enveloppe, v o o r z i e n van het adres van de geadresseerde gedaan worden, doch zonder p o s t z e g e l en zonder v e r m e l d i n g van de a f z e n d e r 5. i n de b r i e f moest v e r z o c h t worden het antwoord t e s t u r e n naar postbus 506 in Lissabon onder v e r m e l d i n g van de v o l l e d i g e naam van de geadresseerde in Groot Brittanië 6. de open enveloppe met de b r i e f moest i n een gef r a n k e e r d e enveloppe naar Thomas Cook g e s t u u r d worden, t e r w i j l een bedrag van twee s h i l l i n g bet a a l d moest worden. Verder moest b i j g e v o e g d worden een b r i e f j e met de v o l l e d i g e naam en het adres van de afzender. Thomas Cook zond a l l e binnengekomen b r i e v e n naar de B r i t s e censuur. Wanneer deze z i j n goedkeuring g a f , kreeg Cook de b r i e v e n t e r u g en werden deze a l s pakket 47

naar Lissabon g e s t u u r d en daar gepost, Op deze b r i e ven werd geen enkele a a n t e k e n i n g of wat dan ook van de B r i t s e censuur aangebracht. Van deze merkwaardige manier van corresponderen zou volgens Cook een druk g e b r u i k gemaakt z i j n ; de j u i s t e gegevens over de omvang z i j n e r e c h t e r n i e t omdat door een D u i t s bombardement op Londen de a r c h i e v e n van Cook g r o t e n d e e l s v e r l o r e n z i j n gegaan. De o r g a n i s a t i e van Cook h e e f t gewerkt t o t j u n i 1944. Na de i n v a s i e in F r a n k r i j k begin j u n i 1944 en de opmars van de G e a l l i e e r d e n werd de p o s t v e r b i n d i n g met P o r t u g a l verbroken en konden de postbussen a l d a a r n i e t meer g e b r u i k t worden. Het is wel heel m o e i l i j k om b r i e v e n van deze b i j z o n d e r e

Brief, afgestempeld in december 1940 te Valkenswaard en bestemd voor postbus 506 te Lissabon. De brief werd door de Duitsers gecensureerd te München. Op de achterzijde aankomststempel van Lissabon van 20 jan. 1941. Uit het Britse censuurmerk blijkt dat de b r i e f u i t e i n d e l i j k Groot-Brittanië bereikt heeft. 48

manier van corresponderen te v i n d e n , Op de b r i e v e n naar Nederland s t a a t v r i j w e l n o o i t de naam van de a f zender en de r e t o u r b r i e v e n naar Engeland z i j n zeer schaars ondanks de v e l e d i e e r geweest moeten z i j n . In de b u i t e n l a n d s e t i j d s c h r i f t e n z i j n ook s t u d i e s gep u b l i c e e r d w a a r b i j geprobeerd werd v a s t t e s t e l l e n hoe lang de b r i e v e n onderweg waren en hoe l a n g het duurde v o o r d a t een antwoord t e r u g kwam. Soms duurde d i t enkele weken, dan weer e n k e l e maanden. Het s t a a t wel v a s t dat de D u i t s e r s van het begin af aan op de hoogte geweest z i j n van deze manier van c o r responderen v i a de postbusadressen in P o r t u g a l . De vraag i s n a t u u r l i j k waarom z i j dan n i e t ingegrepen hebben en deze b r i e f w i s s e l i n g t o e g e l a t e n hebben. H i e r over i s b i j m i j n weten n o o i t i e t s g e p u b l i c e e r d maar ik neem zonder meer aan d a t de D u i t s e r s op de censuurk a n t o r e n hoopten bepaalde voor hen n u t t i g e b i j z o n d e r heden t e weten t e komen. Toch z i j n n i e t a l l e b r i e v e n voor postbus 506 te Lissabon d o o r g e l a t e n . Er z i j n v e r s c h i l l e n d e b r i e v e n , bestemd voor deze postbus, d i e door de D u i t s e r s aan de a f z e n d e r werden t e r u g g e s t u u r d . Helaas i s n i e t bekend waarom j u i s t deze b r i e v e n g e r e t o u r n e e r d werden. -

Militaire

postbussen

in

Lissabon

In n a v o l g i n g van de Cook-regeling z i j n de v e r s c h i l lende r e g e r i n g e n i n b a l l i n g s c h a p e r t o e overgegaan i n Lissabon postbussen t e openen, d i e net a l s b i j d e C o o k - r e g e l i n g g e b r u i k t konden worden door m i l i t a i r e n t e n e i n d e te corresponderen met hun f a m i l i e l e d e n in de b e z e t t e gebieden. De Nederlandse r e g e r i n g in Londen opende enkele postbussen i n Lissabon en t r o f daarmee voor de m i l i t a i r e n van de l a n d - en z e e s t r i j d k r a c h t e n en voor de bemanningen van Nederlandse k o o p v a a r d i j s c h e pen g e l i j k e maatregelen. Het is bekend geworden dat de D u i t s e r s geprobeerd hebben om v i a deze postbussen i n c o n t a c t t e komen met Nederlandse m i l i t a i r e n . I n een b r i e f , d i e naar Engeland gesmokkeld werd, dus b u i t e n de D u i t s e censuur om, werd gewaarschuwd tegen deze D u i t s e pogingen. De in Nederland a c h t e r gebleven f a m i l i e l e d e n van de m i l i t a i r e n en z e e l i e d e n kregen be49

Aangetekende expresbrief, afgestempeld op 2 nov.1942 te 's-Gravenhage en bestemd voor Lissabon, postbus 456. Deze postbus was speciaal ingesteld voor de Nederlandse Landmacht in Groot Brittanië, zie ook het strookje met de rode tekst. De b r i e f werd te München en te Londen gecensureerd. Op de achterzijde het poststempel van Lissabon van 10 nov. 1942: niet bekend is wanneer de b r i e f in Engeland is ontvangen. paalde u i t k e r i n g e n , maar wanneer o n o m s t o t e l i j k v a s t stond dat het f a m i l i e l e d e n waren van mannen d i e tegen D u i t s l a n d vochten dan moesten deze u i t k e r i n g e n ges t a a k t worden. Op een gegeven moment i s de Nederlandse r e g e r i n g in Londen er t o e overgegaan deze postbussen t e s l u i t e n gezien de enorme r i s i c o ' s voor de f a m i l i e leden i n Nederland. Drs.W.J.van Doorn

50