Het management van een zeventiende eeuwse kunstfirma Case study: de Firma Forchoudt
Masterpaper voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-Muziek- en Theaterwetenschappen Afdeling Oude Kunst Prof. dr. K. Jonckheere Ugent
KARLIEN JORDENS 20057146 MA KUNSTWETENSCHAPPEN 2009-2010
Inhoudstafel Voorwoord……………………………………………………………………………………………………………………………......4 Dankwoord………………………………………………………………………………………………………………………………..6 1. Inleiding…………………………………………………………………………………………………………..……………..7 I.
De jaarmarkten ................................................................................................................................ 7
II.
De Antwerpse markt en kunstmarkt ............................................................................................... 9 A.
Ontstaan van de Antwerpse markt (1490-1520)......................................................................... 9
B.
De tweede fase : van stagnatie tot hoogtepunt (1520-1566) ................................................... 11
C.
De repercussies op de Antwerpse (kunst-)markt na de Beeldenstorm (1566-1585) ............... 12
D.
Begin van de zeventiende eeuw en het twaalfjarig bestand .................................................... 14
E.
De terugval van de Antwerpse markt (17de eeuw) ................................................................... 14
F.
Conclusie ................................................................................................................................... 16
III.
Stand van zaken en vraagstelling………………………………………………………………………………………….17
2. Het Antwerpse Kunstmilieu……………………………………………………………………………………..19 I.
De Kunstmarkt ............................................................................................................................... 19
II.
De Gilde ......................................................................................................................................... 23
III.
Opdrachtgevers ......................................................................................................................... 25
IV.
Kunstverzamelingen .................................................................................................................. 26
3. De Familie Forchoudt…………………………………………………………….…………………………………….28 4. De interne organisatie van de handelsfirma……………………….…………………………31 I.
Handelstechniek ............................................................................................................................ 31 A.
Commissiehandel ...................................................................................................................... 32
B.
Compagnie en participatiehandel ............................................................................................. 34 1.
Compagnie............................................................................................................................. 34
2.
Participatiehandel ................................................................................................................. 36
C. II.
familiefirma………………………………………………………………………………………………………………………….37 Commercieel beleid....................................................................................................................... 38
A.
Handelsgebied ........................................................................................................................... 38 1.
Frankrijk ................................................................................................................................. 39
2.
Noordelijke Nederlanden ...................................................................................................... 40
3.
Iberische schiereiland ............................................................................................................ 40
2
B.
Firmahuizen ............................................................................................................................... 42 1.
Antwerpen ............................................................................................................................. 42
2.
Wenen ................................................................................................................................... 43
3.
Lissabon ................................................................................................................................. 46
4.
Cadiz ...................................................................................................................................... 46
C.
Inkopen: kunstenaars ................................................................................................................ 48
D.
Verkopen: kunsthandelaars ...................................................................................................... 49
III.
Financieel beleid........................................................................................................................ 51
A.
Prijszetting ................................................................................................................................. 51
B.
Betalingsvormen........................................................................................................................ 52 1.
Contante of Termijnbetaling ................................................................................................. 52
2.
Rabat...................................................................................................................................... 52
3.
Betaling .................................................................................................................................. 52
IV.
Verzekering – veiligheid ............................................................................................................ 53 1.
V.
Betalingswaarborg en verzekering van de zending ............................................................... 53
Accounting (boekhouding) ............................................................................................................ 54
5. Het management van de firma Forchoudt……………………………………………………….56 I.
Definitie ......................................................................................................................................... 56
II.
Management vs. Beheer ............................................................................................................... 56
III.
Analyse van het management van de firma Forchoudt ............................................................ 58
A.
Ontwikkeling : opleiding tot kunsthandelaar ............................................................................ 58 1.
Opleiding tot kunstenaar....................................................................................................... 58
2.
Opleiding tot handelsman ..................................................................................................... 61
3.
Taal ........................................................................................................................................ 63
B.
Samenwerking ........................................................................................................................... 64
C.
Doelstellingen ............................................................................................................................ 66
IV.
Managementprincipes .............................................................................................................. 67
6. Conclusie………………………………………………………………………………………………………………………………77 Bibliografie…………………………………………………………………………………………………………………………….79 Bijlage……………………………………………………………………………………………………………………………………….81
3
Voorwoord Vorig jaar heb ik vanuit mijn eigen interesse in de Vroeg Moderne kunstgeschiedenis geopteerd mijn bachelorpaper te schrijven over de kunsthandel van de zeventiende eeuwse Antwerpse handelsfamilie Forchoudt. Gedurende de zeventiende eeuw ontwikkelt de onderneming zich tot een familiefirma met een aanzienlijk Europees handelsnetwerk. In de masterpaper ben ik vertrokken vanuit de kennis die ik in mijn bachelorpaper heb verworven. Ik heb mezelf de vraag gesteld hoe de firma over zo een lange periode haar handelspositie heeft kunnen vrijwaarden. Om tot een antwoord op die vraag te komen, behandelt de masterpaper het bestuur van de handelsonderneming. Sinds het begin van de twintigste eeuw doet de ‘term’ management zijn intrede. In de masterpaper wil ik aantonen dat het ‘concept’ management reeds lange tijd bestaat. Dit wordt gedaan aan de hand van de werking van de firma Forchoudt. Ik maak gebruik van de managementtheorie van Henry Fayol. De keuze voor de theorie van deze klassieke Franse managementgoeroe maak ik omdat vele latere theorieën voortbouwen op zijn ontwikkelingen. Hij is één van de eerste die over management publiceert. Fayol stelt een indeling tussen de activiteiten van een firma op. In de masterpaper maak ik gebruik van deze indeling om de werking van de firma gestructureerd te behandelen. Fayol somt veertien managementprincipes op die zouden leiden tot de optimale werking van de firma. Deze efficiëntiefactoren worden in de masterpaper getoetst aan de werking van de firma Forchoudt. Ter inleiding handelt een eerste hoofdstuk over het ontstaan van de algemene markt, en daarmee samenhangend de kunstmarkt, te Antwerpen. In een tweede hoofdstuk wordt het ‘concept’ kunstmarkt behandeld. De twee eerste hoofdstukken schetsen op die manier het algemene kader waarbinnen de kunsthandel van de firma Forchoudt plaatsvindt. We gaan in op de historische, politieke, religieuze en economische context. In hoofdstuk drie herhalen we bondig de familiegeschiedenis van de Forchoudts waar mijn bachelorproef meer over vertelt. In het vierde hoofdstuk wordt de interne organisatie van de firma Forchoudt ingedeeld naar de verschillende activiteiten die Fayol in de werking van een onderneming 4
herkend, namelijk handelstechnieken, het commerciële beleid, het financiële beleid, verzekering en veiligheid en accounting. Als laatste activiteit noemt Fayol het management. Het management wordt in hoofdstuk vijf behandeld. In eerste instantie wordt de term management
gedefinieerd.
Vervolgens
bespreekt
de
paper
drie
belangrijke
managementelementen en de veertien managementprincipes toegepast op het werking van de firma Forchoudt.
5
Dankwoord Mijn dank gaat uit naar mijn promotor, prof. dr. K. Jonckheere, voor de begeleiding van mijn masterpaper. Dank voor uw bijsturingen en adviezen. Daarnaast ben ik dank verschuldigd aan mijn lezers Thomas Van de Velde en Tine Vekemans voor de vele grammaticale en spellingscorrecties. Ook dank voor jullie vragen, die me verplicht hebben dieper na te denken over enkele zaken. Mijn ouders wil ik danken om me de mogelijkheid te geven de studie Kunstwetenschappen te voltooien.
6
1. Inleiding In het inleidende hoofdstuk wordt de historische, politieke en economische evolutie van de stad Antwerpen en de context waarbinnen de handelsactiviteiten van de firma Forchoudt plaatsvinden gesitueerd. Het eerste deel van het hoofdstuk behandelt de jaarmarkten en het ontstaan van de permanente markt in Antwerpen. Vervolgens worden de veranderingen die de (kunst-)markt te Antwerpen heeft doorgemaakt bekeken. Het laatste deel van dit hoofdstuk wijden we aan de stand van het onderzoek en de onderzoeksvraag van de masterpaper.
I.
De jaarmarkten
Vanaf de elfde tot in de dertiende eeuw ontwikkelt de Europese langeafstandshandel tussen het Middellandse Zee gebied, Duitsland, Engeland, Vlaanderen en Frankrijk. (De Vries, 2007, p.19) Naast regionale handel ontstaan er handelsnetwerken die zich ver over de grenzen uitstrekken. Vanaf de veertiende eeuw zijn jaarmarkten dé ontmoetingsplaats voor handelaars uit verschillende Europese landen en regio's. (Gelderblom, 2005, p. 1) In de veertiende eeuw ontstaan de foren van Brabant. Tweemaal per jaar wordt een markt georganiseerd te Antwerpen en tweemaal jaarlijks te Bergen op Zoom, een nabij Antwerpen gelegen stad. (Voet, 1993, p. 15) Zes weken lang zorgen de jaarmarkten voor een heuse opleving van de handel. (Vermeylen, 2003, p. 16) De markten zijn van groot belang voor de economie van de stad. Tijdens de foren staan de plaatselijke autoriteiten dan ook in voor de infrastructuur en het waarborgen van de veiligheid. (Gelderblom, 2005, p. 3) De Brabantse foren zijn zeer gekende markten. Mogelijk kan hun populariteit verklaard worden door het feit dat Antwerpen geen eigen lakenindustrie kent in de veertiende eeuw. Om die reden geeft de stad geen gehoor aan het boycot van Engelse handelsgoederen. In de rest van het Bourgondische Rijk mogen Engelse handelaars geen laken verkopen. Het Engelse textiel zorgt namelijk voor een grote concurrentie, waardoor de lokale handelaars geen winst meer maken. Omdat er Engels laken verhandeld wordt op de Brabantse foren, 7
komen opmerkelijk veel handelaars van buiten de stad naar deze markten, ook handelaars die te Brugge resideren. Op termijn zorgt dit voor een ommekeer, Brugge haar statuut als handelsstad neemt af en dat van Antwerpen neemt toe. (Voet, 1993, p. 15) Rond het einde van de vijftiende eeuw en begin zestiende eeuw treedt een verandering op. Jaarmarkten beslaan steeds langere perioden waardoor de foren langzaamaan veranderen in permanente markten. Zo wat alle tijdelijke markten in Europa worden permanente markten. Belangrijke centra zijn Londen, Venetië, Cologne, Amsterdam en Antwerpen. (Gelderblom, 2005, p. 3) De foor te Bergen op Zoom, het andere deel van de Brabantse foor, moet serieus inboeten aan belang. Tegen 1530 merkt de stad Bergen op Zoom een verlies van 25% van haar bezoekende handelaars. (Gelderblom, 2005, p. 23-24) Op dit moment wordt er meer en meer gehandeld buiten de periodieke markten, wat in het derde kwart van de zestiende eeuw de permanente markt te Antwerpen doet ontstaan en bijgevolg een meer actieve economie. (Vermeylen, 2003, p. 36) Opeenvolgende transacties kennen een grotere spreiding doorheen de tijd. Bijgevolg blijven buitenlandse handelaars langere periodes in Antwerpen. Antwerpen kent een sterke stijging in haar populatie gedurende de zestiende eeuw, van 40.000 inwoners in 1500 naar 100.000 inwoners in 1566 (De Vries, 2007, p. 15) en behoort zo tot één van de grootste steden van Europa in deze tijd. (Voet, 1993, p. 15) Jaarmarkten zijn van belang geweest bij de expansie van de kunstmarkt. (Vermeylen, 2003, p. 16) Gilderestricties beperken de invoer van schilderijen van buitenstedelingen. Tijdens jaarmarkten of foren worden gilderestricties opgeheven en mogen alle kunsthandelaars, ook van buiten de stad, schilderijen inkopen en verkopen. Op die manier kan men op legale basis enkele malen per jaar schilderijen van buiten de stad aankopen. (Montias, 1988, p. 247)
8
II.
De Antwerpse markt en kunstmarkt A. Ontstaan van de Antwerpse markt (1490-1520)
Gedurende de vijftiende eeuw heerst de handelshegemonie van Brugge in de Zuidelijke Nederlanden. Het verzanden van het Zwin en een toename aan politieke en militaire spanningen brengt de Brugse markt in de problemen. (Vermeylen, 2003, p. 15) De Nederlandse vorstendommen zijn in de loop van de vijftiende eeuw gegroepeerd in het Bourgondische rijk. Dit gebied zal vanaf de vroege zestiende eeuw onderdeel uitmaken van het Habsburgse Rijk en dus onder de Spaanse kroon vallen. (Voet, 1993, p. 16) In 1450 is Antwerpen één van de vele kunstproducerende centra in de Zuidelijk Nederlanden. Net als het zwaartepunt van de markt, is Brugge hét kunstnijverheidscentrum. (Vermeylen, 2003, p. 4) Brugge ziet zich tegen het einde van de zestiende eeuw genoodzaakt om de eigen handelaars te beschermen tegen buitenlandse concurrenten (supra: jaarmarkten). Antwerpen probeert de vreemde handelaars op haar grondgebied aan te trekken door dezelfde voordelen te bieden die Brugge voorheen gaf. (Gelderblom, 2005, p.22) De Antwerpse kunstmarkt ontstaat parallel met de opkomst van de Antwerpse handelsmarkt (1490-1540). (Vermeylen, 2000, p. 14) Bij kunstkopers in de Vroeg Moderne tijd staat de Antwerpse markt gekend als een markt waar grote hoeveelheden afgewerkte schilderijen te verkrijgen zijn. (Vermeylen, 2003, p. 121) Voornamelijk door de verschuiving van het zwaartepunt van de handel van de Middellandse Zee naar de Atlantische Oceaan wint de stad Antwerpen aan belang. Antwerpen gaat een centrale rol spelen in de transithandel. (Vermeylen, 2003, p. 15) In 1491 beslissen de Italianen hun aluumstapel te Antwerpen op te slaan. Aluum is een basisgrondstof gebruikt in de textielnijverheid. (Gelderblom, 2005, p.22) Zo wordt Antwerpen het distributiecentrum voor de Portugese stapel vanaf 1498. De Portugese ruilhandel met het Oosten draait op basis van zilver, wat de Portugezen bij de Zuid-Duitse handelaars te Antwerpen wisselen tegen handelsgoederen. (Voet, 1993, p. 15) Engelse handelaars zoeken te Antwerpen contacten om het Engelse textiel verder naar het Oosten, landinwaarts, te verhandelen. (Vermeylen, 2003, p. 15)
9
De Portugese stapel te Antwerpen brengt de vestiging van veel Portugezen met zich mee. Deze bevolkingsgroep vormt een eerste handelsnatie. Andere gemeenschappen volgen, namelijk Venetië, Genua, Firenze, Lucca (rond 1515), Aragon en Catalonië (ca. 1527). (Gelderblom, 2005, p. 22-23) Er is sprake van een eerste grote handelsstroom in de periode 1500-1525. Antwerpen wordt een waardig transithandel- en distributiecenter. (Vermeylen, 2003, p. 28) De buitenlandse naties zorgen voor het opgang komen van een brede handelsstroom. (Voet, 1993, p. 16) Buitenlandse handelaars verblijven niet langer in herbergen zoals tijdens de jaarlijkse markten de gewoonte is. Aangezien de handelaars permanent te Antwerpen resideren gaan velen een eigen privéhuis huren of kopen. Ze krijgen inspraak in het stadsbestuur. De stad richt een vooruitstrevende infrastructuur op ter ondersteuning van de handel. Er worden opslagruimtes gebouwd voor elke natie. De handelsnaties zelf staan in voor de bouw van handelshuizen en andere gewenste infrastructuur. De Panden, die oorspronkelijk enkel in gebruik zijn tijdens de foren, worden omgevormd tot permanente marktplaatsen. In 1531 wordt de Beurs opgetrokken. Naast handelverrichtingen vinden in de Beurs ook betalingen en het afsluiten van verzekeringen of kredietoperaties plaats. (Gelderblom, 2005, p.25-26) De veranderende situatie vraagt om nieuwe markttechnieken. Partnerschappen worden aangegaan waardoor het financieel risico en de inbreng van kapitaal verminderd wordt. Kleinere en minder vermogende Antwerpse handelaars kunnen op die manier participeren in de langeafstandshandel, ook wel commissiehandel genoemd. (Vermeylen, 2003, p. 34) Nieuw handelsregels en -contracten bevorderen eveneens financiële en commerciële transacties tussen onbekende handelaars. (Gelderblom, 2005, p.25-26) De Antwerpse firma’s worden ‘network makers’ in plaats van ‘network takers’. Het zijn niet langer de buitenlandse firma’s die de handel sturen, de Antwerpse handelaar coördineert de transithandel. (Timmermans, 2008, p. 35) De vernieuwde infrastructuur en de progressieve handelstechnieken zorgen voor de uitbouw van internationale handelscontacten.
10
B. De tweede fase : van stagnatie tot hoogtepunt (1520-1566) Na een groeiperiode in de eerste helft van de zestiende eeuw, volgen slechtere tijden voor de economie. De economie vertraagt (1520-1530). Gelukkig voor de stad Antwerpen herstelt de markt zich snel. Een meer commerciële, seculiere en professionele kunstmarkt ontwikkelt zich in deze periode. (Vermeylen, 2003, p. 34) Een toename van politieke en religieuze spanningen voorspellen onheil voor de Antwerpse economie. In 1555 komt Filips II op de Spaanse troon. (Voet, 1993, p. 16-17) Vanaf de jaren vijftig volgen onrustige tijden in de Zuidelijke Nederlanden. De Franse oorlogen, chaos en een mislukte oogst resulteren in hongersnood (1555-56) en economische instabiliteit. De Nederlanden voelen de gevolgen van het Spaanse bankroet (1557). In 1563 is Filips II in oorlog met Koningin Elizabeth van Engeland, wat de aanleiding vormt tot het terugtrekken van de Engelse textielstapel uit Antwerpen. Dit heeft gevolgen voor de rest van de Antwerpse markt. (Vermeylen, 2003, p. 40) Toch groeit de exportmarkt in deze woelige periode (1540-1565). Meer nog, het is het werkelijke economische hoogtepunt van de stad. (Vermeylen, 2003, p. 39) De luxenijverheid ontwikkelt zich verder. (Thijs, 1993, p. 109) Op de Antwerpse kunstmarkt is een groot en gevarieerd aanbod aanwezig. Zowel kunst van hoge als lage kwaliteit is er te verkrijgen. (De Vries, 2007, p. 15) Productie-innovaties zorgen voor lagere productiekosten zonder werkelijke verandering aan het schilderij. De productie van schilderijen in ateliers brengen een vergaande taakverdeling met zich mee waardoor nieuwe genres en nieuwe kunstvormen ontstaan. (Vermeylen, 2003, p. 5) Nieuwe technieken verbeteren de productiviteit binnen de workshop. Er wordt gebruik gemaakt van patronen en modellen die vanaf
de
vijftiende
eeuw
wijd
verspreid
raken
in
de
Nederlanden.
Ook
reproductietechnieken als ponseren en calqueren vinden hun ingang binnen het schildersatelier. (Vermeylen, 2003, p. 124) De procesvernieuwingen zorgen voor een quasi industriële productie van schilderijen. (Thijs, 1993, p. 109) De artistieke specialisatie brengt een toegenomen competitie met zich mee. (Vermeylen, 2003, p. 126) Als in 1540 blijkt dat het ‘Oude Schilderspand’ aan de Onze-Lieve-Vrouw kerk te klein is, verhuist de schildermarkt naar de Beurs. (Thijs, 1993, p. 109)
11
C. De repercussies op de Antwerpse (kunst-)markt na de Beeldenstorm (1566-1585) Het protestantisme breidt tegen het midden van de zestiende eeuw uit binnen de Nederlanden tot groot ongenoegen van het Habsburgse Rijk en de Spaanse kroon. De gereformeerden schuwen geen gevaar en verdedigen hardnekkig het eigen geloof. Het merendeel van de Calvinisten behoren tot de adel, burgerij en ambachten. De gereformeerden menen dat de adel de religieuze strijd tegen het Heilige Roomse Rijk steunt. (Voet, 1993, p. 16-17) De religieuze onrust bereikt haar hoogtepunt in 1566. In de maanden augustus en september van dit jaar woedt de Beeldenstorm in de Lage Landen. Dit is het begin van de Tachtigjarige oorlog die zal duren tot 1648. (Vermeylen, 2003, p. 41) In de zomer van 1567 stuurt Filips II de hertog van Alva met zijn leger naar de Nederlanden om de orde te herstellen. (Vermeylen, 2003, p. 42) Alva zal pogen aan de hand van een schrikbewind de 17 provinciën terug samen te brengen onder het centrale bewind van Spanje. De reactie van de gereformeerden blijft niet uit: onder leiding van Willem van Oranje breekt in 1572 de opstand van Holland en Zeeland uit. In 1576 vervoegt het Zuiden de opstandelingen. De hele situatie ontspoort op 4 november 1576. De Spaanse Furie onder leiding van Farnese plundert de stad Antwerpen. Als reactie zullen Antwerpen en andere belangrijke Zuid-Nederlandse steden als Gent, Brussel en Mechelen zich omvormen tot Calvinistische gemeenschappen. (Voet, 1993, p. 16-17) Ten gevolg van de aanhoudende oorlog kent de Antwerpse economie een periode van stagnatie tussen 1560-1570. De staat van burgeroorlog bemoeilijkt de export. Toch blijft Antwerpen het handelscentrum van de Lage Landen. (Vermeylen, 2003, p. 100) De politieke en religieuze onrust brengen migratiestromen teweeg. In de periode 1567-1572 verlaten vele buitenlandse handelaars Antwerpen, voornamelijk Duitsers en Engelsen. De vertegenwoordiging van Spaanse, Italiaanse en Portugese kooplieden blijft bestaan, zij het in kleinere aantallen dan in de eerste helft van de zestiende eeuw. (Voet, 1993, p. 16-17) Ook eigen inwonende ontvluchten de stad omwille van politieke en religieuze redenen. (Vermeylen, 2003, p. 43) Als Alva wegtrekt uit de Nederlanden, komen de gevluchte Antwerpenaren terug naar de stad, wat voor een herleving van de economie zorgt. (Vermeylen, 2003, p. 109) De economische verbeteringen zijn echter van korte duur, 12
aangezien met de inval van Alexander Farnese de gereformeerden opnieuw Antwerpen ontvluchten. (Vermeylen, 2003, p. 45) De migratie van Antwerpenaren brengt met zich mee dat kennis en kapitaal Antwerpen verlaten. (Van der Wee and Materné, 1993, p. 26) Innovaties komen te Antwerpen op een laag pitje te staan. Toch zal in Antwerpen kapitaal, arbeidskracht, knowhow en ondernemingsinitiatief aanwezig blijven wat in de eerste helft van de zeventiende eeuw tot een heropleving van de economie zal zorgen. (Timmermans, 2008, p. 40) De migratiegolf heeft naast vele nadelen ook voordelen voor de handel. Het wegtrekken van buitenlandse handelaars zorgt voor het vrijkomen van marktaandeel waardoor de lokale Antwerpse handelaar de kans krijgt om te participeren in de internationale handel. (Gelderblom, 2005, p. 27) De vreemde handelaars leren de Antwerpenaren de kneepjes van het vak. Zo introduceren de Italianen in de zestiende eeuw de zeeverzekering, commissiehandel,
het
factorstelsel,
de
wisselbrief,
de
dubbele
boekhouding,
transportondernemingen en associatievormen bij de Antwerpse handelaars. Bij het wegtrekken van de buitenhandelaars uit de stad blijft de knowhow aanwezig. (Gelderblom, 2000, p. 46) Daarbij hebben achtergebleven Antwerpenaren connecties over de verschillende Europese centra waar voormalige stadsgenoten heen vluchten. Er ontstaat een Europese netwerk aan connecties die de handel ten goede zal komen. (Timmermans, 2008, p. 41) (Vermeylen, 2003, p. 110) De commissiehandel weet zich verder te ontwikkelen in deze woelige oorlogstijden. In 1585 krijgt Antwerpen de genadeslag als Spaanse troepen de stad overmeesteren. Antwerpen wordt terug onder Spaans bewind geplaatst en gedwongen zich tot het katholicisme te bekeren. De Tachtigjarige oorlog kabbelt nog enkele decennia voort (15681648). De negen noordelijke provincies verenigen zich in de Republiek, de ‘Verenigde provincies’. (Voet, 1993, p. 16-17) Na de val van Antwerpen volgen enkele crisisjaren. (Voet, 1993, p. 16-17) De twintig jaren na 1585 zal Antwerpen een neergaande conjunctuur beleven. De Schelde wordt afgesloten door de Noordelijke protestanten. Dit zorgt voor een reductie van de vooraanstaande rol van Antwerpen en herleidt haar tot dispozitionsplatz. Wel blijft het een commercieel centrum van internationale betekenis. (Timmermans, 2008, p. 27) Het geloof is vanaf dan de 13
verantwoordelijkheid van de clerus, wat de Contrareformatie inzet. (Voet, 1993, p. 16-17) Ook de kunstmarkt kent de gevolgen van de dalende conjunctuur. Ter illustratie vermeldt Bok dat in 1584 80% van de Antwerpse schilders tot de ‘armen’ behoren. (Bok, 1994, p. 103)
D. Begin van de zeventiende eeuw en het twaalfjarig bestand De Spaanse koning Filips II besluit in 1598 de heerschappij over de Zuidelijke Nederlanden af te staan aan zijn dochter Isabella en haar echtgenoot aartshertog Albrecht (de broer van de Duitse keizer). De Tachtigjarige oorlog zorgt voor de uitputting van Spanje en de Nederlanden. In 1609 treedt een tijdelijke rustperiode in, het Twaalfjarig Bestand. Dit geeft de Antwerpse handel ademruimte. Ondanks het Bestand, blijft de Schelde gesloten. (Vermeylen, 2003, p. 110) Vanaf 1590 en gedurende het eerste decennia van de zeventiende eeuw herpakt de Antwerpse economie zich. (Vermeylen, 2003, p. 110) Antwerpen is gereduceerd in haar functie tot verdeelcentrum, dispozitionsplatz (Timmermans, 2008, p. 27), en het financiële systeem ontwikkelt zich verder. (Voet, 1993, p. 16-17) De kunstnijverheid kent een heropleving. (Timmermans, 2008, p. 40) In de zeventiende eeuw telt de stad veel belangrijke schilders als Anthony Van Dijk, Peter Paul Rubens, Jacob Jordaens en Jan Breughel. (Bok, 1994, p. 103) Onder invloed van de Contrareformatie en een groeiende afzetmarkt op het Iberische Schiereiland herleeft de kunstsector. Tegen het einde van de zeventiende eeuw hebben een massa schilderijen hun weg naar het Iberische schiereiland gevonden. (De Vries, 2007, p.8) Uit de Antwerpse Sint Lucas gilde blijkt dat het aantal kunstenaars gestaag toe neemt in de jaren 1601-1650. (Van der Wee and Materné, 1993, p. 26) (Bok, 1994, p. 103) Thijs vermeldt dat in 1659 80 % van de schilders te Antwerpen tot de gegoede burgers behoort, wat een heel verschil maakt ten opzichte van de bedroevende cijfers van 1584 (supra). (Thijs, 1993, p. 112)
E. De terugval van de Antwerpse markt (17de eeuw) Op het einde van de zestiende eeuw kent Filips II (1556-1598) ten gevolg van zijn centralisatiepolitiek vele dynastieke vijanden. Deze slepende erfenis maakt het zijn 14
opvolgers, Filips III (1598-1621) en Filips IV (1621-1665), niet gemakkelijk en bijgevolg zet het verval zich in. Daarbij zorgen parlementaire opstanden voor chaos in het eigen land. (Everaert, 1973, p. 2) Aangezien aartshertog Albrecht in 1621 kinderloos sterft, komt de machtsbevoegdheid van de Zuidelijke Nederlanden terug in Spaanse handen. De Spaanse vorst krijgt te maken met grote territoriale verliezen als gevolg van de Dertig- en Tachtigjarige oorlogen. Het verdrag van Münster in 1648 betekent het einde van de Tachtigjarige oorlog tussen de Noordelijke Nederlanden en Spanje. Vanaf dan gaat de handelspositie van de Zuidelijke (of Spaanse) Nederlanden achteruit ten voordele van de Verenigde Provincies. (De Vries, 2007, p.8) In de zeventiende eeuw gaat de macht van de Spaanse koningen aanzienlijk achteruit als gevolg van zowel een buiten- als binnenlands wanbeleid. De economische achterstand die daaruit volgt, maakt de situatie enkel erger. (Everaert, 1973, p. 1) Spaanse vorsten in de 16e - 17e eeuw Filips II Filips III Filips IV Karel II Regentschap: Maria-Anna van Oostenrijk
1556-1598 1598-1621 1621-1665 1665-1700
Het geluk van Antwerpen slaat definitief om in het midden van de zeventiende eeuw. De kunstschilders pogen in eerste instantie de kost te verdienen aan de hand van buitenlandse opdrachten. (Voet, 1993, p. 17) Snel blijkt dat zowel de binnenlandse als internationale kunstmarkt afneemt. Verklaring voor de dalende vraag zijn een afname van de kerkelijke vraag (Thijs, 1993, p. 112), dalend concurrentievermogen, buitenlandse vernieuwingen en verandering in smaak, protectionistische maatregelen en kwaliteitsverlies. Kwaliteitsverlies ontstaat door de productie van het vele seriewerk en kopieën. (Van der Wee and Materné, 1993, p. 26) De Antwerpse kunstmarkt staat minder sterk ten opzichte van de buitenlandse concurrentie. Daarbij zorgt de vrede van Münster voor een bloei van de handel in de Noordelijke Nederlanden. Amsterdam wordt hét internationale handelscentrum en neemt de rol van Antwerpen over. (De Vries, 2007, p.8) In 1700 is Antwerpen teruggevallen tot het niveau van een gewestelijk centrum. Wie kapitaal gemaakt heeft gedurende de zestiende
15
eeuw en nog te Antwerpen verblijft, renteniert of belegt zijn geld op de financiële markt. (Voet, 1993, p. 16-17)
F. Conclusie Vanuit de jaarmarkten ontstaat te Antwerpen een permanente markt. Op het einde van de zestiende eeuw zal de hegemonie van de handel in de Zuidelijke Nederlanden verschuiven van Brugge naar Antwerpen. De handel via de Atlantische Oceaan brengt een aanzienlijke groei mee voor de stad en wordt het transitcentrum van Noord-West-Europa. Engelsen handelen in textiel, de Portugezen voorzien de markt van kruiden en andere Oosterse handelsgoederen en de Zuid-Duitsers voeren zilver aan. De markt klimt tot een hoogtepunt rond het midden van de zestiende eeuw. De kunstmarkt te Antwerpen staat bekend als een markt waar constant een breed aanbod heerst. Niettegenstaande de woelige politieke tijden, kan de kunstnijverheid zich ontwikkelen. De handelsinfrastructuur (panden, beurs), uitbouw van markttechnische innovaties, de nodige internationale connecties, goede georganiseerde schildersateliers en productie-innovaties vangen de grote vraag naar schilderijexport op. Procestechnische innovaties en een herstructurering van het schildersatelier zorgen er namelijk voor dat grote aantallen schilderijen op de markt komen. (Vermeylen, 2003, p. 79) De onstabiele politieke en religieuze situatie brengt een migratiestroom te weeg. Op die manier ontstaat een handelsnetwerk over Europa. Er wordt handel gedreven over land met Frankrijk, Italië, het Duitse binnenland en waar mogelijk met de Noordelijke Nederlanden. Over zee bereiken handelsroutes het Iberische schiereiland. Grote aantallen schilderijen worden naar daar versluist en in Sevilla naar de Nieuwe Wereld gezonden (infra). Als in 1685 Antwerpen valt, is haar handelshegemonie voorgoed voorbij. De stad zal de glorie die gekend is in de zestiende eeuw nooit meer bereiken. De handel kent wel nog een mooie nazomer in het eerste decennia van de zeventiende eeuw en zal blijven bestaan gedurende de hele zeventiende eeuw. De infrastructuur, marktinnovaties en het handelsnetwerk vormen hiervoor de basis.
16
III.
Stand van zaken en vraagstelling
De boeken van de firma Forchoudt zijn bij het ophouden van haar bestaan in het begin van de achttiende eeuw neergelegd in de Insolvente Boedelskamer van de stad Antwerpen. Momenteel bevinden de bronnen zich nog steeds in Antwerpse stadsarchief, het Felix Archief.1 In de masterpaper wordt gebruik gemaakt van secundaire bronnen. Dit is zeker een zwakte. Het Felix Archief te Antwerpen omvat een schat aan informatie betreffende de familie Forchoudt. Verder onderzoek naar het archief van de firma Forchoudt kan veel nieuwe informatie opleveren. Voor de masterpaper is dit werk echter te omvangrijk. Om die reden is de gebruikte informatie afgeleid uit secundaire bronnen. Denucé is in de jaren dertig van de vorige eeuw als stadsarchivaris de eerste die het archief van de firma Forchoudt heeft doorgenomen. Fragmenten uit het archief zijn door hem getranscribeerd en gepubliceerd. De door hem gepubliceerde informatie heeft betrekking op de kunsthandel van de firma Forchoudt. Aangezien het archief de complete reeks handelsboeken van de firma bezit en een gedeelte van haar correspondentie, moeten er naast de door Denucé gepubliceerde fragmenten nog een hoop informatie betreffende de (kunst-)handel van de firma Forchoudt aanwezig zijn in het archief. Bijlage 9 is een index van de door Denucé gepubliceerde bronnen. Hieruit blijkt de rijke informatie die zich in het archief bevindt. Duverger meent dat de documenten opgetekend door Denucé ‘onvolledig, verkeerd gelezen en verkeerdelijk gedateerd’ zijn. (Duverger, 1969, p. 5) Hij onderneemt een poging tot doorgronden van het archief van de Forchoudt in de jaren zestig van de vorige eeuw. Er is al heel wat onderzoek verricht naar de Antwerpse kunsthandelfirma’s zowel in de zestiende en zeventiende eeuw. Brulez behandelt de handel van de firma Della Faille. Naast de
firma
Forchoudt
hebben
Denucé
en
Duverger
gepubliceerd
over
andere
kunsthandelaars(firma’s). De commercialisatie van de Antwerpse kunstmarkt in de Vroeg Moderne tijd is door Vermeylen onder de loep genomen. Timmermans publiceert over de zeventiende eeuwse Antwerpse kunsthandelaars. Informatie over de Noord-Nederlandse 1
Via de online-catalogus is de inhoud van het archief op te zoeken. http://www.felixarchief.be
17
kunstmarkt is terug te vinden in de publicaties van Bok, De Marchi, Van Miegroet en Montias. De kunsthandel naar Cadiz is uitgebreid behandeld door Everaert. De firma Forchoudt is het onderwerp van verschillende papers en publicaties. Vele aspecten van de firma zijn in het verleden belicht. Enkele vragen omtrent de werking van de firma kunnen gesteld worden. Hoe kan de firma over een danig lange periode een dergelijke belangrijke positie behouden? Wat zijn de managementtechnieken die achter het succes van de firma schuilen? Aan de hand van moderne managementtheorieën en –principes wordt een terugkoppeling naar de zeventiende eeuwse handelsfirma gemaakt om het bestuur van de firma beter te begrijpen.
18
2. Het Antwerpse kunstmilieu Dit hoofdstuk behandelt het concept kunstmarkt en ermee samenhangende elementen. Het kader waarbinnen de kunsthandel van de Firma Forchoudt plaatsvindt wordt hier geschetst.
I.
De Kunstmarkt
Het concept ‘kunstmarkt’ is door verschillende auteurs op een andere manier geïnterpreteerd. Voor sommige auteurs is de kunstmark zowel een fysieke plaats als het legale recht om afspraken te maken rond de aan- en verkoop van kunstgoederen. Economisten daarentegen opteren voor een meer algemene interpretatie van de kunstmarkt. De markt is voor hen een prijsregulerende plaats waar vraag en aanbod tot een evenwicht komen. De aanbodzijde of producent en de vraagzijde of consument vinden elkaar op de markt op een directe of indirecte manier. Economische sociologen hebben het over de verschillende soorten van ‘uitwisseling’ die plaats vinden op de markt. De markt kan dan gezien worden als een sociaal fenomeen in plaats van een louter commercieel gebeuren. (Vermeylen, 2003, p. 6) In de inleiding is de opkomst van de kunstmarkt, parallel met de evolutie van de handelsmarkt, te Antwerpen aan bod gekomen. Hier herhalen we kort de factoren die de kunstmarkt groot hebben gemaakt, namelijk de stijging in koopkracht, de productieinnovaties in de kunstnijverheid en de markttechnische vernieuwingen. Er wordt hierbij gebruik gemaakt van enkele economische argumenten om de drie genoemde factoren te staven. Als eerste kan vermeld worden dat de relatie tussen de vraag naar kunstgoederen en het inkomen een essentieel gegeven is. De stijging van de koopkracht is het gevolg van opeenvolgende inkomensoverschotten. (Bok, 1994, p. 98 en 109) Als het inkomen stijgt, zal het aandeel dat de consument uitgeeft aan secundaire goederen exponentieel stijgen ten opzichte van de stijging in uitgaven aan primaire goederen. (De Clercq, 2009, p. 231) Het geld dat niet nodig is voor consumptie van primaire goederen kan geïnvesteerd worden in luxe- en kunstvoorwerpen. De inkomenselasticiteit geeft derhalve een indicatie van wat de
19
invloed van een verandering van het inkomen doet met de verandering van de vraag. (De Clercq, 2009, p. 231) Voor basisgoederen is de inkomenselasticiteit nul. Levensnoodzakelijke goederen, zoals voedsel, zijn inkomensonelastisch. Kunst- en luxevoorwerpen, secundaire goederen, zijn inkomenselastisch. Een stijging van het inkomen brengt bijgevolg de mogelijkheid met zich mee om meer geld te spenderen aan secundaire goederen. ( De Clercq, 2009, p. 232) Een tweede argument is het ontstaan van procesinnoverende technieken vanaf 1580. De kunstenaars pogen een karakteristieke en persoonlijke stijl te ontwikkelen om op die manier een eigen marktsegment af te bakenen. Het maken van schilderijen verandert door de specialisatie in een gestandaardiseerd productieproces, waardoor de kunstenaar sneller kan produceren. Dit zorgt voor een toename aan concurrentie tussen de kunstenaars. De schilderijproductie beslaat een divers aanbod en de prijs van de standaardproductie schilderijen is laag. Deze twee argumenten spelen in het voordeel van de consument: meer keuze in schilderijen tegen een lagere prijs. (Bok, 1994, p. 116 - 117, Thijs, 1993, p. 106) Vraag en aanbod werken prijsregulerend op de concurrerende markt. Een groot aanbod zal leiden tot een prijsdaling. (De Clercq, 2009, p. 382) In eerste instantie vinden de productieinnovaties plaats zonder merkbaar kwaliteitsverlies. (Bok, 1994, p. 98 en 109) Op termijn echter veranderen de innovaties de kunstnijverheid in een quasi industriële sector en brengt de creatie van serieproducties een kwaliteitsachteruitgang met zich mee. (Thijs, 1993, p. 106) Ten
derde
vermelden
we
enkele
ontwikkelingen
van
nieuwe markttechnieken
geïntroduceerd door de kunsthandelaar zoals verloting, verdobbelingen, openbare verkopen en veilingen. (Bok, 1994, p. 119) Op die manier proberen de kunsthandelaars de nieuwsgierigheid van de mensen te wekken en nieuwe kopers te interesseren. (Bok, 1994, p. 120) Er bestaat geen homogene kunstmarkt. Zowel qua attitude, waarde als marktsegment zijn grote verschillen op te merken. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 451) De Marchi en Van Miegroet spreken om die reden van twee verschillende markten: de kwaliteitsmarkt en
20
de inferieure markt.2 Iedere markt heeft zijn eigen cliënteel, verkoopstechnieken en prijsverhoudingen. Op sommige ogenblikken zullen de beide markten elkaar kruisen. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 453) Op beide markten spelen vraag en aanbod tot een evenwichtsprijs ontstaat. Op de kwaliteitsmarkt bewegen de allerrijksten zich. Meer kwaliteitsvolle en unieke schilderijen zijn beperkt in aanbod, maar zeer gegeerde voorwerpen. Een origineel schilderij kost bijgevolg meer als een kopie. Dit zal de prijs van voorwerpen op de kwaliteitsmarkt de hoogte in drijven. Kopers op de hoge markt zullen hun inkomensoverschot aanwenden als ‘speelgeld’. (Bok, 1994, p. 110) De koper wil juist omwille van de kwaliteit en de uniciteit van een schilderij een hoge prijs betalen aangezien het schilderij functioneert als een statussymbool. Het schilderij is een bewijs van koopkracht en verworven rijkdom. Het staat symbool voor de affirmatie van de sociale opgang van haar eigenaar. (Bok, 1994, p. 110, Thijs, 1993, p. 105) Gedurende de zeventiende eeuw is het voornamelijk de inferieure of gewone kunstmarkt die wint aan populariteit. De burgerij zal in navolging van de elite zijn inkomensoverschot investeren in kunstvoorwerpen, om eveneens status te verwerven. Veranderingen aan de aanbodzijde van de markt (infra) zorgen voor een toename aan concurrentie, wat de prijzen van schilderijen doet dalen. De openbare verkopen, loterijen en andere verkoopstechnieken door de kunsthandelaars gebruikt, zal in dit marktaandeel het meest succes kennen (infra: kunstkamers). (Bok, 1994, p. 111) De politieke en religieuze context hebben repercussies op de kunsthandel. Als het inkomen daalt, zal de consument procentueel meer geld uitgeven aan primaire goederen in plaats van secundaire goederen. Kunstvoorwerpen zijn inkomenselastische goederen (supra). (De Clercq, 2009, p. 231) In tijden van crisis zal de vraag naar kunstvoorwerpen dalen. Kunstkopers opteren in crisistijd hun centen te sparen. (Bok, 1994, p. 123) Gedurende de zestiende eeuw stapelen politieke, religieuze en sociale tegenstellingen zich op (supra: inleiding). De onrust kent een accumulatiepunt in het jaar 1566. Vanaf dit moment kent de economie een dalende conjunctuur. Mensen hebben minder geld. Graan wordt schaars waardoor de graanprijzen de hoogt in vliegen. De levensstandaard daalt. Als gevolg van de 2
De termen kwaliteitsmarkt en inferieure markt worden gebruikt door Marchi en Miegroet, Bok gebruikt respectievelijk de termen topmarkt en gewone markt om het verschil tussen beide markten aan te duiden.
21
crisis vallen zowel de binnenlandse als de exportmarkt stil. (Thijs, 1993, p. 110) De tweede helft van de zestiende eeuw wordt een periode van constante oorlogsdreiging voor de Zuidelijke Nederlanden. Pas als de orde te Antwerpen hersteld is, zal de kunstmarkt heropleven. Het hoogtepunt van de markt is echter gepasseerd. Tegen het midden van de zeventiende eeuw neemt de koopkracht in de Zuidelijke Nederlanden fel af (Voet, 1993, p. 17), waardoor de vraag naar schilderijen daalt. De vraag, het aanbod en de prijs van kunstvoorwerpen hebben een wederzijdse invloed op elkaar. Kunstvoorwerpen zijn bijgevolg prijselastische goederen. De toenemende concurrentie van schilders in de zeventiende eeuw, door verandering in het productieproces, drijft het aanbod van schilderijen omhoog. Een stijging in het aanbod, zal een prijsdaling tot gevolg hebben. De prijsdaling zorgt er voor dat ook minder vermogende mensen zich schilderijen kunnen permitteren. De prijs van schilderijen met een hoge kwaliteit blijft echter hoog door het beperkte aanbod van unieke schilderijen. (De Clercq, 2009, p. 382-383) In crisistijd duiken er problemen op in de kunstmarkt, ook op de kwaliteitsmarkt. Initieel bestaat er een duidelijk onderscheid tussen beide markten. Ten gevolge van de crisis zullen kwaliteitsschilderijen van de hand worden gedaan. Op die manier komen er vele kwaliteitsvolle schilderijen op de tweedehandsmarkt terecht. Het overaanbod zorgt er voor dat schilderijen, ook van goede kwaliteit, tegen prijzen verkocht worden waartegen contemporaine meesters geen schilderijen kunnen produceren. Bijgevolg gaat de handel van de moderne meester hieraan ten onder. (Bok, 1994, p. 124) Gilderestricties (infra gilde) wensen de stabiliteit van de kunstmarkt in de hand te werken. Gildes leggen participatievoorwaarden op om de eigen leden te beschermen tegen inkomensverlies. De gilde staat voor kwaliteit, ambachtelijkheid en respect voor haar leden en opteert bijgevolg voor de ‘kwaliteitsmarkt’. Men poogt dit te doen door de inmenging van schilderijen afkomstig uit de inferieure markt tegen te gaan. De grote angst van de gilde is dat openbare verkopen er voor zorgen dat het minderwaardige schilderwerk de markt zal overheersen. In crisistijd bestaat de mogelijkheid dat de tweedehandsmarkt wordt overspoeld door kwaliteitsschilderijen (supra). Niet enkel de prijzen van de inferieure maar ook die van de kwaliteitsmarkt zouden door het overaanbod van schilderijen in elkaar stuiken. Een groter aanbod zorgt namelijk voor een prijsdaling en bijgevolg voor 22
inkomensverlies. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 454) Enkel schilders en handelaars ingeschreven in de gilde mogen kunstwerken binnen de stad verkopen. De restricties van de gilde hebben tot gevolg dat de markt niet langer een open markt met volkomen concurrentie is. Bok merkt op dat de gilderestricties genuanceerd moeten worden. Uit de bronnen blijkt dat Antwerpen en Amsterdam in de zeventiende eeuw quasi vrijhandelssteden zijn. (Bok, 1994, p. 117)
II.
De Gilde
Een gilde is een formele beroepsorganisatie in een bepaald land of stad die veiligheidsmaatregelen van de regerende macht afdwingt en collectieve acties onderneemt tegen problemen op het eigen grondgebied. Gildes onderhandelen over taksen, tollen en monopolies, over commerciële en/of financiële transacties met de machthebbers om tot een maximalisatie van het inkomen van haar leden te komen. Onder de leden van de gilde kan informatie gedeeld worden. In een handelsgilde bestaat de mogelijkheid dat handelaars informatie omtrent (buitenlandse) marktcondities en de kredietwaardigheid
van
zakenpartners met elkaar uitwisselen. (Gelderblom, 2005, p.3) De Sint Lucas gilde is de vereniging die alle schilders en kunsthandelaars samenbrengt. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 85 ev.) Ze staat in voor de organisatie van de eigen sector en is verantwoordelijk voor de training van haar leerlingen. Door kwaliteitscontrole en het opleggen van participatierestricties bewaakt de gilde het inkomen van de eigen leden tegen buitenlandse competitie. (Van der Stichelen and Vermeylen, 2006, p. 191) Kunstenaars horen lid te zijn van de lokale Sint Lucas gilde. Dit kan enkel als de kunstenaar poorter, inwoner, van de desbetreffende stad is en entreegelden betaalt aan de gilde. De gildes zetten een verbod op tegen veilingen en loterijen omdat het werk van niet-Antwerpse schilders hier veelvuldig verkocht wordt tegen lage prijzen. (Montias, 1988, p. 248) Grote uitzondering op de regel zijn de jaarmarkten, waar enkele malen per jaar legaal schilderijen van niet-stedelingen kunnen aangekocht worden (supra jaarmarkten). Een tweede uitzondering wordt gemaakt voor amateurs, ook liefhebbers of connoisseurs van schilderijen genoemd. Voor eigen bezit mogen liefhebbers schilderijen kopen van buiten de 23
stad wonende kunstenaars. Deze schilderijen zijn enkel voor eigen gebruik en mogen niet verkocht worden op openbare verkopen zonder dat hiervoor toestemming verkregen is van de burgemeester. (Montias, 1988, p. 247) Toch zou het mogelijk geweest zijn om als handelaar kunstwerken te verkopen in een stad waar hij niet woont. Werken van buitenstedelijke kunstenaars blijven in de marktsegmenten van de stad circuleren, of de gilde het nu toelaat of niet. (Montias, 1988, p. 248) De strenge gilde regelgeving wordt niet altijd strikt opgevolgd om het handelsverkeer te stimuleren. (Van der Stichelen and Vermeylen, 2006, p. 190) Met het ontstaan van de permanente markt rond het einde van de vijftiende eeuw, neemt het belang van de Sint Lucas gilde af (in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw) ten voordele van de individuele kunsthandelaar met eigen rechtspersoon. (Gelderblom, 2005, p.3-4) Bij het ontstaan van de permanente markt heeft het stadsbestuur er alle belang bij om zowel de handel van de lokale als buitenlandse handelaars te steunen. De voordelen die vroeger aan de handelsgildes gegeven werden, worden veelal overgedragen op de individuele handelaar. (Gelderblom, 2005, p.4) We kunnen stellen dat tegen het einde van de zestiende eeuw en begin zeventiende eeuw de interesse van de individuele handelaar in kunstvoorwerpen toeneemt. Door de hoge productiviteit en de stijgende vraag naar schilderijen zal de kunsthandelaar meer en meer een interactieve rol opnemen. Montias daarentegen weerlegt het feit dat de gildes vanaf het einde van de vijftiende eeuw moeten inboeten aan belang. Hij komt tot de conclusie dat de gildes in de Nederlanden nog een belangrijke rol spelen gedurende de twee daaropvolgende eeuwen. De Sint Lucas gilde is in die periode in alle grote kunstcentra van de Nederlanden actief. (Montias, 1988, p. 248) Bok zet de stelling van Montias kracht bij: hij noteert de inschrijving van vele nieuwe meesters bij de gilde tussen 1580 en 1700. (Bok, 1994, p. 104) De Sint Lucas gilde poogt opnieuw grip te krijgen op de schilderijhandel door vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw ook de kunsthandelaars in de Sint Lucas gilde op te nemen. (Van der Stichelen and Vermeylen, 2006, p. 204) Kunsthandelaars worden ingeschreven onder een aparte beroepscategorie. Verschillende termen zijn gehanteerd, zoals in de periode 15601644 cunstverkooper. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 83) Tussen 1619-1647 is de term kunstkoopman en tussen 1658-1693 de term consthandelaer gebruikelijk. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 84) Toch staan niet alle namen van kunsthandelaars genoteerd 24
in de Liggeren3 (supra: opleiding). (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 83) Ook vrouwen kunnen ingeschreven zijn als kunsthandelaar, bijvoorbeeld Suzanne Forchoudt. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 532) Connaisseurs spelen een belangrijke rol in de smaakbepaling en appreciatie. (Timmermans, 2008, p. 231-232) Het is om die reden dat vanaf 1619 de Sint Lucas gilde een opleving van het statuut voor de liefhebber in schildereyen stimuleert. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 86) Een liefhebber wordt geacht geïnteresseerd te zijn in de kunst en kunst te verzamelen. Niet alle verzamelaars en liefhebbers schrijven zich in, maar het staat goed om als ‘man van cultuur’ ingeschreven te zijn bij de Sint Lucas gilde. Het is een zelfbevestiging van zijn sociale status, zoals het bezit van een kunstvoorwerpen en kunstkamers (supra). (Timmermans, 2008, p. 229) De gilde hoopt op die manier de kunsthandelsactiviteiten van kunsthandelaars, collectioneurs en connaisseurs te controleren. Liefhebbers organiseren openbare verkopen, veilingen en loterijen. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 86) Meestal is winstbejag namelijk een extra reden om kunst te verzamelen. (De Marchi and Van Miegroet, 2000 , p. 85
ev.)
Schilderijen
en
andere
kunstvoorwerpen
representeren
namelijk
kapitaalinvesteringen. De grote kunstexport zorgt voor een verarming van het kapitaal van de Zuidelijke Nederlanden.
III.
Opdrachtgevers
In vele Europese landen werkt de kunstenaar gedurende de Middeleeuwen in opdracht van religieuze instellingen, aristocraten en vorsten. (Sluijter, 2000, p. 117) Voor de ZuidNederlandse kunstenaar is dat niet anders. (Timmermans, 2008, p. 227) Het gebrek aan koninklijk patronage zorgt in het begin van de zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden voor het ontstaan van een meer commerciële, seculiere en professionele kunstmarkt. (Vermeylen, 2003, p. 34) De kunstwerken worden geproduceerd voor een anonieme markt waardoor de kunstenaar meer vrijheid kent. Als de marktcondities wijzigingen, kan hij hier
3
De Liggeren zijn ledenboeken van de Sint Lucas gilde. Bij de persoonsnaam wordt het beroep genoteerd. Voorbeelden van beroepen die terug te vinden zijn in de liggeren zijn schilder of kunsthandelaar. Rombouts en Lerius hebben de Liggeren van de Antwerpse Sint Lucas gilde gepubliceerd.
25
gemakkelijker op inspelen. Hij past zijn schilderijproductie aan naargelang de mode en de vraag naar specifieke genres. (Vermeylen, 2000, p. 15) In de panden kopen de kunstminnende burgerij kunstwerken. (Thijs, 1993, p. 106) De productie voor de anonieme markt breekt met de Middeleeuwse traditie en ontwikkelt de mogelijkheid tot de internationale kunsthandel. Bijgevolg wordt kunst een marktgoed. (Vermeylen, 2003, p. 79) De panden zijn oorspronkelijk enkel open tijdens de jaarmarkten. Vanaf het midden van de zestiende eeuw zijn ze het hele jaar door open gesteld voor de kunsthandel. (Vermeylen, 2003, p. 21) De schilderkunst doet zijn intreden bij de sociale middengroep. (Bok, 1994, p. 98) Het aanbod aan schilderkunst in de Nederlanden kent zowel een hoge kwantiteit als hoge kwaliteit. (Sluijter, 2000, p. 114) In de eerste decennia van de zeventiende eeuw produceren kunstenaars voornamelijk schilderijen voor de lokale burgerij aangezien de koopkracht van de burgerij een sterke stijging kent (supra). (Sluijter, 2000, p. 117) In de tweede helft van de zeventiende eeuw is de waarde van de kunstwerken en de bekwaamheid van de kunstenaar van veel belang. Kunst geldt als een luxegoed. (Timmermans, 2008, p. 231) Niet iedereen zich schilderijen permitteren en blijven schilderijen bijgevolg een statussymbool.
IV.
Kunstverzamelingen
In de zeventiende eeuw ontstaat een nieuw schildergenre: de ‘kabinetschilderkunst’. Dit zijn schilderijen met als onderwerp belangrijke kunstcollecties of ‘kunstkamers’. Door de vele schilderijen die kunstkamers afbeelden en bestaande bronnen omtrent de collecties zijn we redelijk goed geïnformeerd over het doel van de kunstkamer. (Griener, 2007, p. 252) De zeventiende eeuwse kunstkamer is een microkosmos waarvan de verzamelaar en inrichter het middelpunt vormt. Een kunstkamer heeft drie functies. De eerste is decoratief van aard. Een tweede is de ruimtelijke functie. De kamer dient ter afzondering en studie. De derde functie is het etaleren van de sociale status van de eigenaar van de verzameling. (Griener, 2007, p. 252) De kunstcollectie beslaat voornamelijk unieke schilderijen aangezien hier veel geld voor betaald wordt. De kunstkabinetten zijn geordend volgens symboliek waarin de humanistische en intellectuele interesse van de eigenaars onder de aandacht wordt gebracht. (Griener, 2007, p. 260) Niet alleen buitenlandse schilderijen, ook de lokale
26
kunstschilders zijn in de verzamelingen gepresenteerd. Het is een ware eer als schilder om vertegenwoordigd te zijn in belangrijke kunstverzamelingen. (Griener, 2007, p. 255) De bronnen en genreschilderijen getuigen eveneens van grote kunstcollecties en kunstkamers
in
handen
van
kunsthandelaars.
De
winkelruimtes
etaleren
de
schilderijvoorraad van de kunsthandelaar. (Griener, 2007, p. 255) Het cliënteel kan uit de verzameling een keuze maken naar eigen smaak. De kunsthandelaar zal vervolgens zijn connecties aanspreken om een kunstwerk naar de vraag van zijn cliënt aan te kopen. Het schilderij vertegenwoordigt in de kunsthandel aldus een ‘ruilwaar’ en het aanknopingspunt voor een potentiële koper. (Griener, 2007, p. 255)
27
3. De Familie Forchoudt Bij aanvang van dit hoofdstuk verwijzen we naar bijlage 1 die een stamboom van de familie Forchoudt weergeeft. De naam Forchoudt wordt op verschillende manieren geschreven en uitgesproken. Denucé schrijft Forchoudt, Duverger meent dat Forchont de juist schrijfwijze is. (Duverger, 1969, p.5) De door Denucé gepubliceerde bronnen bewijzen dat ook in de zeventiende eeuw de schrijfwijze van de naam aan veranderingen onderheven is (bijlage 9). In zijn inleiding vermeldt Denucé dat de naam van grootvader Melchior geschreven wordt als “Forchont, Forshundt, Furckunt”. (Denucé, 1931, p. 9) Om eenvormigheid te behouden, wordt in de masterpaper gebruik gemaakt van de naam Forchoudt. De eerste Forchoudt, Melchior Forchoudt (grootvader), bevindt zich vanaf het beleg van Oostende (1603) in de Nederlanden. Hij is afkomstig van Frankensteyn, nabij Breslau in Silezië (figuur 1).
Figuur 1: Kaart Europa (1519-1556) - Bron: (Hayt et al., 1999, p. 60) 28
Hij huwt te Antwerpen met Susanna Lemmens. Later zal hij hertrouwen met Anna Wolfhecker. Uit zijn tweede huwelijk worden meerdere kinderen geboren waaronder Gilliam senior en Melchior senior. (Denucé, 1931, p. 9) (Duverger, 1968, p. 368-369) Grootvader Melchior werkt te Antwerpen als ebbenhoutwerker (kunstmeubelmaker). (Denucé, 1931, p. 9) Een document uit 1635 waarin Anna Wolfhecker als ‘weduwe’ genoemd wordt, situeert de overlijdensdatum van grootvader Melchior vóór het jaar 1635 (bijlage 2). We weten echter dat grootvader Melchior in het jaar 1632 tot overlijden komt aangezien een document in de Liggeren de betaling van zijn doodschuld in dat jaar beschrijft. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 43) Dit bewijst ook dat grootvader Melchior lid is van de Antwerpse Sint Lucas Gilde. Vreemd genoeg wordt zijn naam voordien niet vermeld. Een document uit 1625 toont aan dat grootvader Melchior zich reeds inlaat met de kunsthandel. (Denucé, 1931, p. 21) ‘c. 1625. Ick Hendrick Marnef kene aen Mencior die somme van 16 gulden en dry st. van goet dat hij ons gelevert hadde, soo moete wij hem daer schilderijen voer leveren, daer op heeft hij ons gelevert een doesyn pasi plaeten die wij moeten schilderen den 15en december. Henry de Marneff.’ (Denucé, 1931, p. 21) De idee rijst dat Melchior Forchoudt Hendrick Marnef de opdracht geeft om schilderijen voor zijn handel te kopiëren. Voor zo ver bekend zijn dit de eerste stappen van grootvader Melchior Forchoudt in de kunsthandel. Melchior leert zijn zonen Gilliam senior en Melchior senior het vak van kunstmeubelmaker. De namen van beide zonen staan in de Liggeren van de Antwerpse Sint Lucas gilde van het jaar 1632, het zelfde jaar als de betaling van de doodschuld van vader Melchior, met de benoeming wijnmeester wat wil zeggen ‘meesterszoon’. Gilliam senior staat ingeschreven als ‘schilder’. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 35) Over zijn opleiding tot schilder of de betaling van leergelden zijn geen bewijzen gevonden. Mogelijks leert hij het vak bij zijn vader. (Denucé, 1931, p. 10) Melchior senior wordt vermeld als ebbenwercker. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 36) Verder lezen we dat in 1638-1639 “Melsior Forckhout” nogmaals is ingeschreven als ebbenwercker (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 109). Hier moet het dus gaan over Melchior senior Forchoudt. In 1645-1646 wordt de doodschuld van de “weduwe (Melchior) Forckhout, (ebbenhoutwerker)” betaald. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 174). De vrouw van Melchior grootvader Forchoudt moet dat jaar tot overlijden gekomen zijn.
29
In 1636 wordt Gilliam senior hoofd van de ebbenhoutwinkel van grootvader Melchior. (Denucé, 1931, p. 10) Gilliam senior trouwt met Maria Lemmens. Uit het huwelijk volgen acht kinderen (bijlage 1). Alle kinderen zullen meedraaien in de internationale handel van de exponentieel groeiende firma. Vader Gilliam senior Forchoudt komt tot overlijden in 1678, wat volgend document door Denucé gepubliceerd, illustreert. ‘1678. Doodschuld Guillmo Forckhoudt. Ontfangen by my onderschreven als dienende deken van Ste Lucasgulde van Joffe de weduwe en erfgenaemen van Monsr Guilliam Forckhoudt in zyn leven schilder de somme van vier gulden 4 stuyvers, over syne doodtschuldt, toirconden desen. Theodorus Verbrugghen.’ (Denucé, 1931, p. 203) Na het overlijden van Gilliam senior zal het leiderschap van de familiefirma overgaan op zijn zoon Alexander, later zijn vrouw Maria Lemmens en zoon Gilliam junior. In het eerste decennia van de 18e eeuw komen de laatste Forchoudt van de derde generatie tot overlijden. Justo Forchoudt huurt de laatste jaren van zijn leven het Rubenshuis op de Wapper in Antwerpen. Hij komt tot overlijden in 1709. Twee jaar later in 1711 overlijdt zus Suzanne Forchoudt. (Denucé, 1931, p. 20) Met hun overlijden worden de boeken van de firma neergelegd in de insolvente boedelskamer van de stad Antwerpen. Denucé neemt in bijlage een gedrukte aankondiging op van de openbare verkoop van de tapijten, tekeningen en schilderijen van de firma in het Tapisserie Pand en op de Vrijdagsmarkt op 3 en 5 juni 1711 (bijlage 3). (Denucé, 1931, p. 20)
30
4. De interne organisatie van de handelsfirma Naar de theorie van Henri Fayol worden de interne activiteiten van de onderneming in de masterpaper ingedeeld in zes groepen. Henry Fayol is een van de grondlegger van de Franse klassieke managementtheorieën. (Kumar, 2000, p. 60) Hij bekijkt de organisatieproblemen, als mijningenieur van opleiding, vanuit de visie van het management. Met het management bedoelt hij de administratieve en leidende werkzaamheden. (Matthijs et al., 2007, p. 399) Vanaf de vroege jaren 1900 publiceert hij omtrent management. Zijn meeste gekende werk publiceert hij in 1916, “Administration industielle et générale”. Hij gaat er vanuit dat managementprincipes toepasbaar op de administratie van een onderneming universeel zijn en identiek voor zowel privé als publieke instellingen. (Kumar, 2000, p. 61) Over elk van de activiteitsgroepen kan iets gezegd worden met betrekking tot de werking van de kunsthandelsfirma van de Forchoudts. De verschillende groepen zijn activiteiten waar de onderneming zich in haar werking mee inlaat, namelijk handelstechnieken, commercieel beleid, financieel beleid, verzekering en veiligheid, accounting en als laatste de activiteit die alle anderen overkoepeld: management. (Kumar, 2000, p. 61) Een onderneming is een geheel. Geen van de groepen kan los van elkaar gezien worden. Om die reden behandelen we elke van de genoemd groepen voor de firma Forchoudt. Over de zesde groep, het management, wijden we verder uit in hoofdstuk 5.
I.
Handelstechniek
De grote migratiegolf van Antwerpse kooplui over de Europese centra op het einde van de zestiende vergemakkelijkt de internationale handel voor de achtergebleven Antwerpse kooplui. (Timmermans, 2008, p. 41) In de zeventiende eeuw wordt gebruik gemaakt van handelstechnieken als commissiehandel, compagnie en participatie. (Everaert, 1973, p. 60) Een combinatie van de genoemd types is ook mogelijk. Verder bestaan er verschillende soorten handelsfirma’s. Een eerst soort is de firma met hoofdzetel in de Nederlanden en
31
bijhuizen in het buitenland waarbij familieleden een belangrijke rol innemen. (Everaert, 1973, p. 39) Dit is het type handelsfirma waar de firma Forchoudt toe behoort. Een tweede type is meer soepel en neemt ook verwanten en vertrouwelingen op in haar werking. De compagnie als derde soort wordt contractueel opgesteld en staat in principe los van familiebanden. (Everaert, 1973, p. 40) Niettegenstaande de firma Forchoudt een familiefirma is, handelt ze in compagnieverband. Er bestaan compagnies tussen de verschillende familieleden, maar eveneens tussen derden. Een voorbeeld van een compagnie met derde is de compganie tussen Guillermo Stuyck en Justo Forchoudt te Cadiz. Nadat Justo Forchoudt in dienst van J. Boussemart heeft gewerkt, richt Justo samen met Guillermo Stuyck Junior een compagnie op in 1675. (Everaert, 1973, p. 43) Guillermo is nog minderjarig. Voor hem is het een ideale leerschool om met een bekwamere koopman een samenwerking aan te gaan. (Everaert, 1973, p. 44)
A. Commissiehandel4 In de zestiende eeuw draait de langeafstandshandel op basis van gesalarieerde werknemers in het buitenland, ‘factors’ genoemd, die opdrachten uitvoeren voor handelaars in het thuisland. Gedurende de zeventiende eeuw zal het karakter van de internationale handel veranderen. Buitenlandse handel op basis van betaalde factoren neemt af ten voordele van zelfstandige commissionarissen. (Everaert, 1973, p. 60) Het verschil met een factor is dat de commissionaris niet onder directe leiding van de handelaar uit het thuisland staat. Hij werkt voor eigen rekening en onafhankelijk van zijn opdrachtgever. Mogelijks regelt hij commissies voor meer dan één handelaar. De commissionaris verdient een commissieloon wat een percentage van de winst bedraagt. (De Coster, 1964, p.96) In veel gevallen is de commissionaris een jonge koopman die zelf het kapitaal niet heeft om handel te drijven en al dus de commissiehandel als een gunst beschouwt. Op die manier kan de jonge handelaar zelf kapitaal opbouwen en halen beide partijen voordeel uit de commissiehandel. (Brulez, 1959, p. 368) Een kandidaat-commissionaris schrijft potentiële opdrachtgevers in het moederland aan met de vraag naar opdrachten. Aangezien handelaars niet gemakkelijk van 4
Commissiehandel: handel hoofdzakelijke bestaande in het bezorgen van zaken voor rekening van een ander, tegen percenten. (VAN DALE woordenboek, p. 626
32
commissionaris veranderen, is het moeilijk om opdrachten binnen te halen. (Everaert, 1973, p. 63) We schetsen hier het verloop van een commissiehandel (figuur 2). De handelaar stuurt vanuit het moederland goederen naar de commissionaris. Deze zal pogen de goederen te verkopen op de lokale afzetmarkt. De handelsgoederen blijven het bezit van de handelaar uit het thuisland. Het is dan ook de handelaar die vraagt tot verkoop. Indien de verkoop niet mogelijk blijkt, stuurt de commissionaris de goederen terug naar de handelaar. (De Coster, 1964, p. 127) De koopman ter plaatste is bekend met de markt, wat het meer waarschijnlijk maakt dat de goederen tegen een goede prijs verkocht worden. (Brulez, 1959, p. 368) Grote firma’s gebruiken deze handelsmethode om ook op kleine markten waar de firma geen vaste compagnon heeft doorlopend handel te drijven. Verdere steden worden bereikt door commissies van de tweede graad. In dat geval zal een koopman opdracht geven aan zijn commissionaris om in een verdere stad een commissionaris aan te spreken die de handelsgoederen daar kan verkopen. Opnieuw blijven de goederen in het bezit van de handelaar uit het moederland. (Brulez, 1959, p. 372) Figuur 2: Commissiehandel tussen Antwerpen en het buitenland Handelsgoederen
Handelaar Antwerpen
Handelsgoederen
Commissionaris buitenland
verkopen mogelijk?
nee ja
commissieloon
winst : eigenaar van de handelsgoederen : betaling om handel te drijven met de handelsgoederen
33
Een commissionaris hoort goed op de hoogte te zijn van de plaatselijke markt. Dit laat hem toe mogelijkheden tot handel en verkoop op te merken. Wanneer de kans groot is dat de winstmarges hoog zullen zijn, doet zich de mogelijkheid voor tot een ‘hasardkoop’ (figuur 3). (De Coster, 1964, p.129) In dit geval zal de commissionaris initiatief nemen. Hij zal de handelaar in het moederland vragen goederen te zenden. (De Coster, 1964, p.127) Enkel als de commissionaris de goederen eerst afkoopt van de handelaar is hij eigenaar van de goederen en zal de volledige winst voor zijn eigen rekening zijn. (De Coster, 1964, p.128) Dit heet een ‘liber commissie’. (De Coster, 1964, p.131) Bij een liber commissie staat de handelaar uit het moederland buiten de verkoop, de commissionaris als individu is verantwoordelijk voor de verkoop. (De Coster, 1964, p.128) Figuur 3: hasardkoop vraag naar handelsgoederen
commissionaris
verzending handelsgoederen
ja: liber commissie Opkoop handelsgoederen ?
Handelaar Antwerpen
winst
commissieloon nee winst
B. Compagnie en participatiehandel 1.
Compagnie 5
De compagnie kent haar ontstaan in de tweede helft van de zestiende eeuw. (De Coster, 1964, p. 79) In een compagnie brengen verschillende handelaars voor een bepaalde duur kapitaal samen. De leden worden compagnons of vennoten genoemd, waarvan één de rol van de leider op zich neemt (infra). (De Coster, 1964, p.106) In een compagnie zal slechts 5
Het Van Dale woordenboek der Nederlandse taal omschrijft ‘compagnie’ als een handelsvereniging of vennootschap. (VAN DALE woordenboek, p. 628)
34
sprake zijn van een verkoop als alle handelspartners het eens zijn over de prijs aangezien alle handelspartners medezeggenschap hebben. (De Coster, 1964, p.131) Een compagnie of vennootschap wordt gesloten door het opstellen van een notariële akte ook wel ‘compagniecontract’ genoemd. (Everaert, 1973, p. 44) In het contract noteert men onder andere de duur, het ingebrachte kapitaal, het beheer van de firma en de winstverdeling.
(Everaert,
1973,
p.
47)
Alle
vennoten
worden
voorzien
van
modelhandtekeningen en de firmazegel om vervalsingen en oplichterij tegen te gaan. (Everaert, 1973, p. 49) Een compagnie wordt meestal gesloten voor zes jaar. Als firmanaam krijgt de compagnie de voor- en achternaam van alle werkende, en eventueel ook stille, vennoten. De meest belangrijke naam komt vooraan, omwille van de faam. (Everaert, 1973, p. 48) Het is gebruikelijk dat de compagnienaam wordt afgekort na de eerste naam. De leden van de compagnie moeten geen familiale banden bezitten, hoewel dat in de praktijk vaak wel zo zal zijn. (Brulez, 1959, p. 363-364) Vertrouwen is cruciaal in de compagnie en net daarom zal men veelal familieleden opnemen in het vennootschap, zoals ook bij de firma Forchoudt. (De Coster, 1964, p. 118) Het feit dat firmageheimen beter bewaard blijven onder broers is één van de voordelen van een compagnie onder familieleden. (Everaert, 1973, p. 41) In het buitenland heeft de compagnie connecties met handelshuizen van de eigen firma of die van compagnons. Handelshuizen van compagnons zijn geheel of gedeeltelijk in handen van de compagnie. (De Coster, 1964, p. 95) Alle informatie omtrent in- en verkopen sturen de correspondenten naar het hoofdhuis waar de leider de informatie bewaart. Alles moet correct en nauwkeurig opgemaakt zijn. (De Coster, 1964, p. 118) Op regelmatige basis komen de compagnons uit het buitenland naar het hoofdhuis om de ‘rekening-courant’ op te stellen. De ‘rekening-courant’ houdt een verwerking van alle rekeningen uit de bijhuizen en het hoofdhuis in. Ze dient ter verheldering van de zaken en voor het vereffenen van de rekeningen. Vervolgens worden de rekeningen opnieuw geopend. Het initiatief om de rekeningen na te zien, komt meestal van de leider. Speciale redenen om die actie te ondernemen is bijvoorbeeld een overlijden. (De Coster, 1964, p. 125) De verschillende vennoten in een compagnie hebben een even groot aandeel in de firma. Dit wil zeggen dat in een firma met twee compagnons beide 50% van het kapitaal inbrengen. 35
Een onderneming met drie vennoten is zo verdeeld dat iedere compagnon 33,3% van het kapitaal in handen heeft. Indien de firma uit vier compagnons bestaat zal dat 25% zijn enzovoort. (De Coster, 1964, p. 112) Als de compagnie betrekking heeft op één buitenlandse firma is het meest gebruikelijk een compagnie met twee vennoten. Indien het hoofdhuis betrokken is in de compagnie zal de handel drie participanten kennen. Uitzonderlijk treffen we vier vennoten aan. (Everaert, 1973, p. 48) Door het samenbrengen van kapitaal, wordt het risico op verliezen voor de individuele handelaar beperkt. Het nadeel van een compagnie is de mogelijkheid dat een vennoot zijn particuliere belangen dient in plaats van die van de firma. (Everaert, 1973, p. 40) Het belang van de compagnie neemt toe met de reductie van Antwerpen tot dispozitionsplatz. De Antwerpse handelaars gaan een belangrijke rol spelen in de transmissiehandel door het nemen van initiatieven en deelnemen aan participaties. Het hoofdcentrum van de compagnie bevindt zich te Antwerpen aangezien de internationale financiële markt die in het zestiende eeuwse Antwerpen ontstaan is de basis legt voor de zeventiende eeuwse Antwerpse economie. (Timmermans, 2008, p. 40)
2.
Participatiehandel6
Participatiehandel staat voor handel met medezeggenschap van meerdere partijen en is een soort van compagnie. Het grote verschil tussen participatiehandel en de compagnie zoals ze hierboven is beschreven, is dat de verschillende handelspartners een variabel kapitaalaandeel hebben in de handel. De onkosten met betrekking tot de handel zoals bijvoorbeeld verzendingskosten worden naargelang het aandeel van de participanten verdeeld. (De Coster, 1964, p.112) In tegenstelling tot de compagnie die loopt over een lange termijn, zal participatiehandel plaatsvinden op een kortere termijn aangezien participatiehandel slechts één of enkele transacties beslaat. (De Coster, 1964, p.96) Kleine en beginnende kooplui die over een minder aanzienlijk kapitaal beschikken, kunnen aan de hand van participatiehandel deelnemen aan de internationale handel. (Brulez, 1959, p. 367) Gevestigde handelshuizen die enkel nog handel drijven als commerce de plaisir gaan 6
Het Van Dale woordenboek verklaart ‘participatief’ als medezeggenschap bevorderend in organisaties en bedrijven gekenmerkt door participatie van de werknemers of de ondergeschikten. (VAN DALE woordenboek, p. 2500)
36
voornamelijk deelnemen in participaties. De actieve en risicovolle handelsactiviteiten waarmee hoge winstmarges te verdienen zijn, zullen deze firma’s achterwegen laten. (Timmermans, 2008, p. 61)
C. familiefirma Kenmerkend aan een familiefirma is dat één centrale leider vanuit het hoofdhuis de handel stuurt. In de meeste gevallen is de leider de vader en stichter van de firma. Zijn latere opvolgers worden bepaald door familiale banden. De voornaamste posten in de firma worden door familieleden bezet. (Brulez, 1986, p. 363, Everaert, 1973, p. 39-40) Een voorbeeld van een compagnie en familiefirma is de firma Forchoudt. In eerste instantie is vader Gilliam senior de leider van de firma is. Het vaderlijke gezag geeft hem hier het recht toe. Vader Gilliam senior is de eerste die internationale kunsthandelscontacten legt. Zo heeft hij vanaf 1635 contacten met handelaar Johan Vlooitz te Wenen (Denucé, 1931) en onderhoudt vanaf 1640 een correspondentie met handelaars uit Lissabon (bijlage 6). Hij is degene die de firma uit de grond stampt. Gilliam senior zorgt er voor dat zijn zonen de nodige opleiding krijgen om te functioneren in de kunsthandel. Als de jongens oud genoeg zijn, stuurt hij ze naar het buitenland om daar connecties te leggen voor de handel. De firma kent een patriarchale structuur en is gebaseerd op familiebanden. Dit geweten lijkt het logisch dat de oudste zoon het leiderschap na de dood van zijn vader overneemt. Alexander begeeft zich vanuit Wenen naar Antwerpen. Alexander heeft lange tijd het bestuur van het bijhuis te Wenen in handen gehad. Hij heeft voldoende ervaring om de leiderstaak naar genoegen te vervullen. Bij zijn overlijden zal broer Gilliam junior leider van de firma worden. Na Wenen heeft Gilliam junior ook ervaring opgedaan in het bijhuis te Cadiz. In de bijhuizen worden ook aangetrouwde familie opgenomen, denk aan Franciscus Vaterhavens echtgenoot van Maria-Anna Forchoudt (bijlage 1). De correspondentie getuigt dat Vasterhavens actief is in de fima (bijlage 9). Ook vertrouwenspersonen kunnen opgenomen worden in de firma. Zo zal Justo Forchoudt de firma te Cadiz overlaten aan zijn twee trouwe bedienden als hij terug naar Antwerpen vertrekt in 1699. (Everaert, 1973, p. 46) 37
Op regelmatige wijze keren de familieleden terug naar het hoofdhuis in Antwerpen. De thuiskomst is meer dan enkel een onderhoud van de familierelaties, het is de ideale gelegenheid om handelszaken door te nemen, om de markt te Antwerpen beter te leren kennen, de handelsboeken na te kijken en om de rekeningen af te sluiten. Een speciale reden om die actie te ondernemen is bijvoorbeeld een overlijden. (De Coster, 1964, p.125) Bij het overlijden van moeder Forchoudt, Maria Lemmens, overleggen de kinderen wat er met de firma moet gebeuren en hoe het kapitaal te verdelen.
II.
Commercieel beleid
Het commercieel beleid van de onderneming zijn alle activiteiten die betrekking hebben op de in- en verkopen van handelsgoederen. (Kumar, 2000, p. 61) Het commercieel beleid van de firma Forchoudt wordt in drie delen behandeld: het handelsgebied van de firma en de eigen firmahuizen, haar inkopen bij kunstenaars en verkopen via kunsthandelaars. Het onderdeel handelsgebied bevat informatie over de verschillende plaatsten waarmee de firma Forchoudt handel drijft op basis van commissiehandel. Op deze locaties heeft het firmahuis geen permanente aanwezigheid van eigen familieleden. Daaropvolgende behandelt het deel ‘firmahuizen’ expliciet de locaties waar de firma Forchoudt handelshuizen gevestigd heeft.
A. Handelsgebied
Het handelsgebied van de firma Forchoudt is een complex netwerk. Bijlage 9 toont een index van de door Denucé gepubliceerde bronnen omtrent de firma. Hieruit blijkt dat de Forchoudts connecties hebben over het hele Europese continent. Hier worden de belangrijkste afzetgebieden van de firma historische geschetst en geplaatst binnen haar werking.
38
Om buitenlandse reizen te ondernemen, moet men beschikken over een paspoort. Aan een aantal voorwaarden moet voldaan zijn om een paspoort te verkrijgen, zoals de faam van het land hoog dragen en Rooms-Katholiek van geloof zijn. (Duverger, 1968, p. 340-341)
1.
Frankrijk
Het merendeel van de schilderijenexport in de tweede helft van de zestiende eeuw vindt zijn weg naar Frankrijk. De export tussen Antwerpen en Parijs heeft een voorgeschiedenis: vanaf het einde van de vijftiende eeuw zijn Vlaamse schilderijen te verkrijgen op de jaarlijkse foren. (Vermeylen, 2003, p. 102) Op de Saint Germain foor wordt een gevarieerd aanbod van kunstwerken aangeboden, vergelijkbaar met het aanbod in het schilderspand of in de beurs te Antwerpen. (Vermeylen, 2003, p. 103) Doorheen de zestiende eeuw worden de banden tussen beide steden steeds meer intens. (Vermeylen, 2003, p. 102) Vanaf 1526 ontwikkelt de Franse koning, François I, interesse in de Vlaamse kunst. Het Koninklijke paleis te Fontainebleau (1566-1585) is ingericht met de hulp van Vlaamse kunstenaars. De Koninklijke smaak vindt zijn weerspiegeling bij haar inwoners. (Vermeylen, 2003, p. 101) De export naar Frankrijk kent een toename vanaf 1570. De burgeroorlog en Schelde die gecontroleerd wordt door de Protestanten geeft aanleiding om meer aan handel over land te doen. (Vermeylen, 2003, p. 102) Het hoogtepunt van de handel op Frankrijk bevindt zich tussen 1570-1580. (Vermeylen, 2003, p. 104) Maar ook in het eerste deel van de zeventiende eeuw zal de kunsthandel met Parijs nog van belang blijven. Gilliam senior Forchoudt bevindt zich in het jaar 1630 te Parijs, wat een brief die hij naar zijn ouders in Antwerpen zendt bewijst (bijlage 4). Hij verblijft te Saint Germain en vraagt zijn ouders om kunstwerken te zenden. Gilliam moet op dit moment een jonge handelaar zijn die in naam van zijn vader, Melchior grootvader, handel drijft in het buitenland. Rond 1640 zendt Maria Lemmens een brief aan haar man Gilliam Forchoudt te Parijs. De brief handelt over kunstgoederen die Maria vanuit Antwerpen naar Gilliam zendt (bijlage 5). Een latere brief uit 1661 van Gilliam senior vanuit Parijs aan zijn vrouw Maria Lemmens te Antwerpen toont aan dat Gilliam ook dan nog handel drijft te Parijs (bijlage 8).
39
2.
Noordelijke Nederlanden
Thijs vermeldt dat de handel met de Noordelijke Nederlanden verwatert ten gevolge van de herinstallatie van het Spaanse regime. (Thijs, 1993, p. 111) Andere bronnen vermelden daarentegen dat de export naar de Noordelijke Nederlanden een levendige handel blijft. Duverger vermeldt dat niettegenstaande de sluiting van de Schelde en de bemoeilijking van de handelscontacten door de politieke omstandigheden, culturele contacten tussen Noord en Zuid ononderbroken blijven tot het einde van de zestiende eeuw (Duverger, 1968, p. 337) Vermeylen schrijft dat handel met het Noorden mogelijk is, mits de betaling van een tolheffing (licenten). (Vermeylen, 2003, p. 110) Enkele moeilijkheden veroorzaakt door de sluiting van de Schelde en politieke strubbelingen tussen Noord en Zuid moeten weliswaar overbrugd worden. Kunsthandelaars schakelen daarom de hulp van verwanten en vrienden residerend in de Verenigde Provinciën in. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 453) Een mogelijke verklaring voor de populariteit van de vele Zuid-Nederlandse schilderijen die in het begin van de zeventiende eeuw naar de Verenigde Provinciën zijn getransporteerd, is de Zuid-Nederlandse burgerij (Antwerpen) die uit het Zuiden naar het Noorden (Amsterdam) vlucht. Te Amsterdam kopen de Zuidelijke immigranten schilderijen aangezien dit gemakkelijk transporteerbare interieurversiering is. Pas als men beslist niet terug te keren naar Antwerpen in de periode van het Twaalfjarig Bestand zullen deze mensen investeren in andere luxegoederen. (Sluijter, 2000, p. 118)
3.
Iberische schiereiland
De handel vanuit de Zuidelijke Nederlanden is sinds het begin van de zeventiende eeuw voornamelijk gericht op Zuidelijke landen als Italië, Spanje, Portugal en de koloniën. (Denucé, 1941, p. 6) De handel op het Iberische schiereiland floreert. De oorsprong van de Vlaamse handelskolonies op Portugees en Spaans grondgebeid brengt ons terug tot de kruistochten. Via Spanje en Portugal zetten de schepen hun weg verder naar de havens van de Middellandse Zee. Men vestigt handelskolonies langs deze zeeroute. Later zullen dit de eerste aanknopingspunten vormen voor de handel met het Iberische schiereiland. (Stols, 1971, p. 49) Gedurende de twaalfde en dertiende eeuw evolueert een bloeiende textielhandel tussen de Vlaamse textielsteden zoals Brugge en het Iberische schiereiland. Te Brugge vestigen zich Portugese en Catalaanse naties. Van Vlaamse naties op het Iberische 40
schiereiland is geen sprake tot in de vijftiende eeuw. (Stols, 1971, p. 50) Tot circa 1575 zijn Vlaamse kooplieden op het Iberische schiereiland in de minderheid. Pas in het laatste deel van de zestiende eeuw vestigen vele Vlaamse kooplieden zich te Lissabon en Sevilla. (Stols, 1971, p. 54) Banden met het Iberische schiereiland worden aangehaald omwille van de Spaanse interesse in Vlaamse kunst. (De Vries, 2007, p.37) Doorheen de hele zeventiende eeuw zal de handel op Spanje een belangrijke bron van inkomsten voor de Vlaamse economie zijn. Het zwaartepunt van de handel verschuift gedurende de zeventiende eeuw van Sevilla naar Cadiz. (Everaert, 1973, p. 39) Het tweede bijhuis van de firma Forchoudt zal te Cadiz gevestigd worden. De eerste bestelling voor Spanje in de documenten over de Forchoudts is een bestelling geplaatst door de Amsterdamse koopman Henrique Mathias op 6 februari 1651. (Denucé, 1931, p. 38) Vader Gilliam senior heeft al contacten te Lissabon met verschillende Vlaamse handelaars (bijlage 6). Onderstaande kaart (figuur 4) geeft een overzicht van de steden die in de correspondentiefragmenten gepubliceerd door Denucé vermeld worden (bijlage 9). Met deze steden heeft de firma Forchoudt handel gedreven.
Figuur 4: handelsgebied Forchoudt - blinde kaart Europa 41
B. Firmahuizen De firma Forchoudt kent een permanente vertegenwoordiging van familieleden in het buitenland. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van welke familieleden zich ergens in één van de firmahuis bevinden. De bronnen geven geen volledig beeld met betrekking tot wie waar en wanneer in de firma participeert. Af en toe zijn er leemtes. Verder archiefonderzoek zou ons mogelijks meer kunnen vertellen (bijlage 9).
1.
Antwerpen
Het hoofdhuis van de familie Forchoudt bevindt zich vanaf het begin van haar handelsactiviteiten te Antwerpen. Gilliam senior is geïnteresseerd in kunsthandel. Vroege documenten tonen aan dat Gilliam senior internationale connecties ontwikkelt met betrekking tot de kunsthandel. Er zijn bewijzen dat Gilliam al in 1635 contacten heeft met handelaar Johan Vlooitz in Wenen. (Denucé, 1931, p. 21) Vanaf circa 1645 zijn Paul van Gysenrode, Jacob Guiot en André de Saintes contacten van Gilliam senior te Lissabon (bijlage 6). Vader Gilliam senior zal tot zijn dood in 1678 het hoofdhuis te Antwerpen leiden. (De Coster, 1964, p. 97) Als we rekenen dat Gilliam senior aan het hoofd staat van de kunsthandel vanaf het moment dat hij de leiding krijgt over de ebbenhoutwinkel van zijn vader Melchior, is hij welgeteld 42 jaar leider van de firma Forchoudt (1636-1678). Bij zijn dood in 1678 zal de oudste zoon Alexander de taak als leider op zijn schouders nemen.7 Alexander leidt het hoofdhuis tot zijn dood in 1683. Maria Lemmens, de moeder des huizes, vervult vervolgens enkel jaren het leiderschap tot in 1685, het moment dat Gilliam junior terugkeert naar Antwerpen vanuit Cadiz. Vanaf dan wordt Gilliam junior hoofd van de firma tot zijn overlijden in 1707. Justo Forchoudt en Suzanne Forchoudt sterven respectievelijk in 1709 en 1711 te Antwerpen. In 1711 wordt een openbare verkoop gehouden waar de laatste stukken van de firma verkocht worden. (Denucé, 1931, p. 20)
7
De Coster vermeldt dat Maria Lemmens na het overlijden van haar man Gilliam senior Forchoudt (1678) het leiderschap te Antwerpen op zich neemt. Als zij zelf vervolgens tot sterven komt in 1689 zal Gilliam junior terugkeren naar Antwerpen vanuit Cadiz om de leider van de firma te worden. (DE COSTER, 1964) Het lijkt ons meer voor de hand te liggen dat Alexander Forchoudt de positie van leider op zich neemt bij het overlijden van zijn vader. Als Alexander tot overlijden komt in 1683 zal Maria Lemmens het leiderschap waarnemen tot zoon Gilliam Junior in 1685 terugkeert naar Antwerpen.
42
Gilliam senior Forchoudt Alexander Forchoudt Maria Lemmens Gilliam Junior Forchoudt
1636 – 1678 1678 – 1683 1683 – 1685 1685 – 1707
In het hoofdhuis te Antwerpen zijn naast de leider nog enkele andere familieleden aanwezig. Moeder Maria Lemmens en dochter Suzanne spelen een belangrijke rol in de firma (infra). Ook dochter Maria-Anna bevindt zich in het handelshuis te Antwerpen. Haar rol in de compagnie blijft echter beperkt. (De Coster, 1964, p. 97) De connectie met het hoofdhuis is van groot belang voor de firma. Correspondentie en reizen dienen meerdere doelen: het onderhouden van de familierelaties, op de hoogte blijven van de markt te Antwerpen, de handelsboeken na te kijken, op elkaar afstemmen, de rekeningen afsluiten en opnieuw beginnen. (De Coster, 1964, p. 100)
2.
Wenen
Sinds 1636 verzendt Gilliam senior goederen op Wenen. Koopman Johan Vlooitz is op dat moment zijn commissionaris te Wenen en Regensburg. (Denucé, 1931, p. 15) Een eerste document dat betrekking heeft op de handel op Wenen door Denucé gepubliceerd, dateert van 9 oktober 1635. (Denucé, 1931, p. 21) Denucé publiceert verschillende brieven van Johan Vlooitz vanuit Wenen en Regensburg aan Gilliam senior te Antwerpen. Alexander Forchoudt bevindt zich vanaf 1660 te Wenen. Hij is afgestudeerd als apotheker en op zoek naar betrekkingen te Wenen. Na vier maanden in dienst van een Hongaarse graaf die hem niet betaald, wordt Alexander te Wenen vennoot (‘geselle’) van apotheker Theodorius Buttel. Alexander heeft interesse om aan de slag te gaan als koopman. Hij is blij te vernemen dat zijn broer Gilliam, schilder van opleiding, naar Wenen komt. (Denucé, 1931, p. 15) Dit bewijst een brief uit 1660 van Alexander Forchoudt te Wenen aan zijn vader te Antwerpen. (Denucé, 1931, p. 60) ‘… Ul heeft my geschreven als dat mijn broeder Giliam hier zal overkomen, het welcke veel beter is als dat hij in Vranckeryck soude reysen, want in Vranckeryck nit te leeven en is ende hier syn veel raere stucken op de konstcamer van den keyser alwaer noch veel schilders seyn van alderhande natien van Italianen, Nederlanders ende Duytsers 43
soodat ick verhoope dat hij hier wel goede gelegeheyt sal bekomen’. (Denucé, 1931, p. 60) Alexander benadrukt in zijn brief de potentiële werkgelegenheid te Wenen voor een schilder. Alexander schrijft dat zijn broer beter af zal zijn te Wenen dan in Frankrijk. Te Wenen wordt Gilliam junior knecht bij de Vlaamse schilder De Herdt, hofjuwelier van de Keizer. (Denucé, 1931, p. 15) Het duurt tot 1664 vooraleer de Forchoudts in Wenen handelsvrijheid verkrijgen. Handelsvrijheid betekent dat er geen tollen betaald moeten worden bij de handel. Het bijhuis te Wenen situeert zich aan de Jodenplaats in ‘Den Grooten Jordaen’. De Forchoudts krijgen daarbij de benoeming tot ‘Hofjuweliers van de Keizer’. (Denucé, 1931, p. 15) Alexander schrijft zijn vader in 1667 dat de handel in schilderijen goed draait. Hij meent dat hij, indien hij meer schilderijen in voorraad heeft, meer zal verkopen. (Denucé, 1931, p. 73) 1667, 11 Augustus. – Brief van Alexander en Gilliam Forchout aan hun vader, uit Weenen. … ick hebbe al een goet deel verkocht soo dat ick meer goedt hadde soude het wel sien te verkoopen, want waer dat ick 4 ofte 5 batalien in die grotten gehadt hadde soude die al cercocht hebben, noch van vruchten maer moet grotter seyn als des van Teodoer, ock van lantschappen van de Wit soo van alle sorten, soude daer goet profeyt aen doen, ock van Boits int kleyn vier Elementen ofte soo eenige kriusheyt,ock soude wel schipvariens willen hebben, want ick hebse al verkocht ende wart dat icker noch hadde gehadt souden al verkocht seyn, ock waterverfdoeken al wart hier 100 soude al verkocht seyn, soo kan Ul sien om weder wat anders gereet te maecken. (Denucé, 1931, p. 73) De adel vindt haar weg naar de firma, maar wenst meer dan enkel schilderijen. De Forchoudts verhandelen naast schilderijen en kunstkabinetten, een weinig beeldhouwwerk en kamersbekleding van tapijten en goudleer. Adellijke kringen te Wenen beleggen geld in diamanten. Via diamantkooplieden als Jacomo de Pret, Bollaert, Van Horenbeck en Van Cantelbeek begint de firma Forchoudt te Wenen een handel in diamanten en juwelen. (Denucé, 1931, p. 16) De klemtoon te Wenen verlegt zich steeds meer naar de handel in juwelen en diamanten. Daarbij handelt de familie in brandewijn ingevoerd vanuit Holland. Kant, stoffen, kunstmeubels, leder en wol voeren ze in vanuit Spanje. De handel draait ook in andere luxeproducten als amandelen, cacao, kaneel, kastanjes, garen, huiden, suiker, canilla (weefspoelen), lijnwaad, lamoenen, olijven, rozijnen, zilver, stokvis, stroop, tabak, vijgen en chocolade. (De Coster, 1964, p. 75) In 1674 krijgen de Forchoudts een verzoek van 44
drukker Petrus Bellerus uit Antwerpen om ‘eenige exemplaren van zijn groote uitgave in foli … in Oostenrijk te willen verkoopen.’ (Denucé, 1931, p. 195) De broers Forchoudt doen zelf het voorstel aan drukkerij Plantijn (Antwerpen) om drukuitgaven in Wenen aan de man te brengen. (Denucé, 1931, p. 19) Gilliam geniet een koopmansopleiding te Wenen en te Cadiz, wat hem klaarstoomt voor het latere leiderschap in het hoofdhuis. (De Coster, 1964, p. 97) Aangezien de zaken te Wenen een grote omvang kennen, vervoegen broers Marcus en Melchior Forchoudt, respectievelijk schilder en goudsmid-schilder-koopman de firma te Wenen. Marcus vervolledigde eerst zijn schildersopleiding te Antwerpen. Hij is een leerling van Hendrik Peris (1663). In 1670 is Marcus nog te Antwerpen aangezien hij in dienst is in het atelier van Boeyermans. (Denucé, 1931, p. 16) Vermoedelijk zal hij na 1670 afreizen naar Wenen. Melchior junior geniet een opleiding tot goudsmid en schilder in het atelier van Marius Gelthof (1667) in Venetië. (Denucé, 1931, p. 16) Hij kan pas na 1667 in de firma te Wenen aanwezig zijn. Medewerkers worden gerekruteerd vanuit Antwerpen. Michiel Verbist en Peter van Ysendyck draaien mee in het bijhuis te Wenen. (Denucé, 1931, p. 19) Ook Franciscus Vasterhavens, de echtgenoot van de zus Marie-Anna Forchoudt, participeert in de firma te Wenen. Een eerste overgeleverd document waar zijn naam in genoemd wordt, dateert uit 1696. (Denucé, 1931, p. 242) Vanuit Wenen begeven familieleden zich geregeld naar plaatsen in de naburige omgeving (Gratz, Linz, Augsburg, Regenburg). (De Coster, 1964, p. 99) De publicatie van Denucé toont documenten waarin de familieleden uit naburige steden tot Wenen brieven schrijven omtrent de handel. Ze verblijven hier een tijdje om te verkopen of handelsconnecties te leggen. Marie-Anna en haar echtenoot Franciscus keren terug naar Antwerpen. Marcus en Melchior sterven respectievelijk in 1706 en 1709 te Wenen. Enkel de weduwe van Marcus Forchoudt, Suzanna Maria Vermeulen, en hun kinderen blijven te Wenen. (Denucé, 1931, p. 20) Alexander Forchoudt Gilliam Junior Forchoudt Marcus Forchoudt Melchior Forchoudt Franciscus Vasterhavens
1660 – 1678 1660 – 1664 (?) na 1670 – +1706 na 1667 – +1709 ca. 1696 - ?
45
3.
Lissabon
Rond 1640 verzendt Gilliam senior reeds veel schilderijen op Spanje en Portugal. (Stols, 1971, p. 219) Sinds 1645 heeft Gilliam senior als contacten te Lissabon de koopmannen Paul van Gysenrode de Jonge, André de Saintes en Jacob Guiot (bijlage 6). (Stols, 1971, p. 31, 33, 59) (Denucé, 1931, p. 14) Vanaf 1669 loopt Justo Forchoudt stage in het handelshuis van de Antwerpse koopman Jan Boussemart te Lissabon. (Denucé, 1931, p. 14) Na verloop van tijd raakt Justo in dienst als boekhouder. In 1672 telt het kantoor van J. Boussemart vijf personeelsleden: Justo Forchoudt als boekhouder, drie stagiairs en één knecht. (Everaert, 1973, p. 53) Justo moet bijgevolg in 1672 nog in dienst zijn geweest van Jan Boussemart. Mogelijk verhuist Justo mee met Boussemart naar Cadiz. Gilliam senior Forchoudt verwacht via zijn zoon de handel op het Iberische schiereiland te stimuleren. (Denucé, 1931, p. 14) Denucé publiceert verschillende documenten van zoon Justo die zijn vader vraagt kunstwerken op Lissabon te sturen. In een brief van 1670 vraagt Justo expliciet om schilderwerken van zijn broer Marcus Forchoudt mee te zenden. (Denucé, 1931, p. 114) Justo schrijft zijn vader bericht vanuit Lissabon dat er niet veel te verdienen valt met kunsthandel. Schilderijen worden slechts een bijkomstigheid in de handel. Toch transporteert Justo op minder dan twee jaar (1671-72) een tweehonderdtal schilderijen naar de Spaanse koloniën alleen. Justo trekt naar Cadiz, aangezien deze havenstad een monopolie uitoefende op de Amerikahandel. De firma schakelt te Cadiz over op andere handelsgoederen als wol, huiden, kant en brandewijn. (Denucé, 1931, p. 14) Op 7 juli 1675 bevindt Justo zich te Lissabon aangezien hij die dag zijn vader vanuit Lissabon een brief schrijft. (Denucé, 1931, p. 196) Justo Forchoudt
4.
1669 – na 1675 (?)
Cadiz
Justo installeert zich in Cadiz waar de handel met de Nieuwe Wereld floreert. De jongste broer van de Forchoudts, Andreas, zal de firma te Cadiz vervoegen. Andreas is zilver- en goudsmid van opleiding. Veel is niet geweten over Andreas. Hij komt in 1676 reeds tot overlijden en wordt begraven te Cadiz (bijlage 7). (Denucé, 1931, p. 198) 46
In 1677 komt Gilliam junior aan te Cadiz. Hij wil de compagnie die Justo met Guillermo Stuyck junior is aangegaan vervoegen wat op verzet van de jonge Stuyck stuit. De vroegtijdige dood van laatstgenoemde maakt een einde aan het compagniecontract. Justo en Gilliam junior Forchoudt gaan een samenwerking in compagnieverband aan dat zal duren van Gilliams aankomst te Cadiz in 1677 tot zijn vertrek naar Antwerpen in 1685. (Everaert, 1973, p. 45) Gilliam junior zal te Antwerpen de leiderspositie over te nemen van zijn moeder. Justo blijft te Cadiz samen met een Vlaamse comptoircnecht (kantoorbediende) Adriano Guillermo de Noye. (Everaert, 1973, p. 45) In 1699 heeft Justo Forchoudt heimwee naar de Nederlanden. Voor een periode van vijf tot zes jaar zal Justo een compagnie aangaan met zijn bedienden te Cadiz om de zaken lopende te houden. (Everaert, 1973, p. 46) Denucé publiceert de inventaris van de huisraad die Justo in 1699 achterlaat te Cadiz. (Denucé, 1931, p. 246) Justo Forchoudt Andreas Forchoudt Gilliam junior Forchoudt
? – 1699 ? - + 1675 1677 – 1685
Een opmerkelijk feit dat bewijst dat er ook een handelsconnectie bestaat tussen Wenen en Cadiz is de verzending van het schilderij ‘De magere koningen’ geschilderd door Frans Franck. Gilliam senior zendt het schilderij met de lading op 2 juli 1669 naar zijn zonen te Wenen. (De Vries, 2007, p.40) Tot op dit moment bevindt het schilderij zich in het bezit van het Museum van Schone Kunsten te Cadiz. (De Vries, 2007, p.41) Het is mogelijk dat Gilliam junior het schilderij met zich meegenomen heeft naar Cadiz of dat hij het vanuit Wenen naar Cadiz gezonden heeft.
47
C. Inkopen: kunstenaars Door een stijgende vraag naar schilderijen neemt het aantal kunstenaars in het midden van de zestiende eeuw toe. Vele kunstenaars gaan vanaf dat moment produceren voor de anonieme markt of in opdracht van kunsthandelaars. De seriewerken en kopieën die ze schilderen voor kunsthandelaars worden betaald per stuk of per aantal werkdagen, afhankelijk van de afspraak tussen kunstenaar en kunsthandelaar. (Montias, 1988, p. 245) De kunsthandelaars kopen deze schilderijen tegen lage prijzen om ze te verkopen op de kunstmarkt. (Bok, 1994, p. 118) (Montias, 1988, p. 245) Over het algemeen is de schilder onderbetaald en profiteren de kunsthandelaars van de benarde positie van de kunstenaar. Het is niet relevant voor een kunstschilder om tegen een ondermaatse vergoeding schilderijen te produceren. Enkele mogelijke verklaringen maken duidelijk dat sommige kunstenaars geen andere keuze hebben. Een eerste reden kan zijn dat de kunstenaar geen lid is van de Sint Lucas gilde. Een kunstenaar is geen lid als hij zijn training niet volbracht heeft, als hij geen inwoner is van de stad, of als er geen ingangsgelden betaald zijn aan de gilde. Een tweede reden zijn jonge artiesten zonder kapitaal. De kunsthandelaar verschaft een jonge kunstenaar van de nodige input (materialen) om een schilderijen voor zijn kunsthandel te produceren. Op die manier komt de consument in contact met kunstwerken van de jonge schilder en hoopt de kunstenaar zijn carrière te lanceren (Montias, 1988, p. 246) Het stijgende belang van de Antwerpse kunstproductie, zorgt er voor dat vele schilderijen geproduceerd worden in schildersateliers. Ook deze ateliers werken veelal voor kunsthandelaars. De kunstenaar en leider van het atelier tekent de schetsen en ondertekeningen. De verdere uitwerking voeren knechten en medewerkers uit. De werken worden vervolgens vermenigvuldigd waardoor een quasi industriële productie ontstaat. (Thijs, 1993, p. 109) De firma Forchoudt koopt schilderijen bij verschillende kunstschilders zoals Jan Verhuyck, Guilliam Stevens, Gilies Neus, Jasper de Hemelar, Jan de Hondt, Peter de Wit en Jacobus de Bruyn (bijlage 9). (Denucé, 1931)
48
D. Verkopen: kunsthandelaars Rond 1570 ontstaat een gemeenschap van kunsthandelaars in Antwerpen. De meeste kunsthandelaars zijn afkomstig uit het artistieke milieu en zijn zelfontwikkelde kunsthandelaars. (Vermeylen, 2003, p. 101) In de loop van de zeventiende eeuw ontwikkelt de ‘professionalisering’ van de verkoop van schilderijen zich. De coopman van schildereyen wordt erkend als een zelfstandig beroep. Ook handelshuizen gaan zich toeleggen op de kunsthandel. Gekende firma’s die zich specialiseren in kunstvoorwerpen zijn de firma’s Van Immerseel, Musson, De Wael en Forchoudt. (Timmermans, 2008, p. 241) De meest succesvolle kunsthandelaars zijn in de eerste plaats vaak (onsuccesvolle) kunstenaars. (Montias, 1988, p. 245) Naast de kunsthandelaar als zelfstandig beroep telt Montias nog enkele andere groepen die zich inlaten met de verkoop van schilderijen namelijk schilders, lijstmakers en herbergiers. De zeventiende eeuwse schilders verkopen eigen werk door aan andere schilders of rechtstreeks aan de consument. Het gaat hier voornamelijk over lokale schilders, waarbij geen interventie van de kunsthandelaar gewenst is door de consument. Ook lijstmakers engageren zich in de kunstverkoop. Ze zijn bekend met het potentieel van de kunsthandel. Hotel- en herberguitbaters verkopen schilderijen die ze tentoonstellen in hun etablissement. (Montias, 1988, p. 244-245) Als voorbeeld halen we Robert Musson, vader van kunsthandelaar Mathijs Musson aan. Hij is tot zijn dood in 1646 eigenaar van de herberg ‘De Tennen Pot’ in de Kammerstraat te Antwerpen. (Duverger, 1969, p.10) Het lijkt voor de hand te liggen dat in de herberg kunstvoorwerpen verkocht worden. In het jaar 1646-47 is Mathijs Musson deken van de schildersgilde. Hij zou een opleiding tot schilder genoten hebben. Waarschijnlijk zijn de boeken van vader Robert Musson vanaf 1633 in handen van zoon Matthijs Musson. (Duverger, 1969, p. 11) We halen opnieuw het onderscheid tussen de kwaliteits- en inferieure markt aan. De kunsthandelaar zal zich toeleggen op één van beide segmenten. Als hij werkt op het kwaliteitsegment zal hij internationale contacten aangaan om de zijn handel te stimuleren. De kunsthandelaar in het gewone marktsegment is in veel gevallen een minder professioneel kunsthandelaar of iemand die de kunsthandel als bijverdienste heeft. Door de toegenomen vraag naar schilderijen, zal de inferieure markt een sterke groei kennen. De kunsthandelaar 49
voorziet zich van een voorraad schilderen geproduceerd door kunstschilders uit Antwerpen en Mechelen (bijlage 9). De kunstschilders vermenigvuldigen modellen voor de kunsthandel in opdracht van de kunsthandelaars. (Bok, 1994, p. 119) Het eerste document dat Denucé omtrent de kunsthandel van de grootvader Melchior Forchoudt vermeldt lijkt een levering van goederen aan schilder Hendrick Marnef (supra). De kunstschilder wordt geacht enkele schilderijen te kopiëren voor de kunsthandel van Melchior Forchoudt. (Denucé, 1931, p. 21) Gedurende de eerste helft van de zeventiende eeuw zal de kunsthandelaar aan belang winnen. De kunsthandelaar op de kwaliteitsmarkt zal zijn cliënteel te hulp staan om specifieke kunstwerken aan te kopen. Consumenten ontwikkelen een zeer gespecificeerde smaak. (Montias, 1988, p. 245) De functie van de kunsthandelaar is die van tussenpersoon. Hij koppelt vraag en aanbod op de kunstmarkt aan elkaar. (Bok, 1994, p. 118) De kunsthandelaar gaat als agent op zoek naar het juiste schilderij voor zijn cliënt. Daarom is het belangrijk dat de kunsthandelaar contacten onderhoudt met verschillende (buitenlandse) schilders en dat hij het kunstmilieu goed kent. In de eigen stock zal de kunsthandelaar voorbeelden van schilderwerken verzamelen zodat de cliënt een keuze kan maken naar de eigen smaak en behoefte (supra: kunstverzamelingen). Door de indirecte rol van de kunstenaar moet de consument niet langer van kunstenaarsstudio naar studio te lopen, wat hem tijd bespaart. Via de kunsthandelaar zijn kunstenaars van buiten de stad beter gerepresenteerd. Van lokale kunstenaars opteert de consument nog steeds liever direct in het atelier te kopen of op lokale markten. (Montias, 1988, p. 245) De kunsthandelaar zal proberen winst te maken door een percentage verschil te rekenen tussen de aan- en verkoopprijzen. De winst eigent hij zichzelf toe voor het sturen van onderhandelingen tussen kunstenaar en consument. (Montias, 1988, p. 245) Aangezien de kunsthandelaar geïnteresseerd is in het maken van winst zal hij naast een brede kennis van de marktmechanismen ook een brede kennis van de kunstwereld onder de knie moeten hebben. (Bok, 1994, p. 111) De nieuwe handelsmechanismen die kunsthandelaars invoeren om nieuwe kopers te lokken zijn hierboven reeds vernoemd.
50
III.
Financieel beleid
A. Prijszetting Er bestaan geen gedefinieerde vaste prijzen in de zeventiende eeuw. Twee methodes om te onderhandelen over de prijs zijn de ‘Nederlandse veilingmethode’ en de ‘Engelse methode’. De Nederlandse veilingmethode vertrekt van dalende prijzen en wordt voornamelijk gebruikt bij openbare verkopen. Deze methode is zeer geschikt om veel schilderijen op korte tijd van de hand te doen. Een voorwaarde is dat de schilderijen van inferieure kwaliteit zijn en er geen grote thematische en kwaliteitsverschillen bestaan tussen de schilderijen zodat ze in categorieën geclassificeerd kunnen worden. Voor de gilde is de Nederlandse veilingmethode veelal een onaanvaardbare methode omdat de prijzen van schilderijen zeer laag gaan. De Engelse methode maakt gebruik van stijgende prijzen. Toch zouden beide methodes moeten leiden tot ongeveer dezelfde eindprijzen. De ene of de andere methode is meer geprefereerd in een bepaalde context. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 451) De prijs is afhankelijk van de input. Dit zijn alle basismaterialen die aan de basis liggen van het eindproduct, enerzijds de gebruikte grondstoffen zoals bijvoorbeeld pigmenten, doek of paneel en anderzijds arbeid. De grondstoffen hebben een relatief lage kostprijs. Voornamelijk de arbeid zorgt er voor dat schilderijen dure voorwerpen zijn. Er bestaan twee methodes om arbeidsuren te tellen. Indien we spreken over de arbeid van de individuele schilder is het gebruikelijk om de arbeidstijd per uur te tellen. Werknemers in een atelier of deelnemers aan een schilderscollectief, waarbij iedere schilder zijn eigen specialisatie uitvoert in eenzelfde schilderij, krijgen meestal een vaste prijs betaald. Ook de stijl, vaardigheid en innovaties zijn factoren die aan de basis van de prijs liggen. (Bok, 1998, p. 105) Het ligt voor de hand dat de prijs van een origineel hoger is als die van een reproductie. Het origineel dient als model voor andere schilderijen en blijft om die reden in de voorraad van de kunsthandelaar. De prijs van een kopie wordt beoordeeld op basis van stijlvergelijkingen met een origineel schilderij. (De Marchi and Van Miegroet, 1994, p. 454)
51
B. Betalingsvormen 1.
Contante of Termijnbetaling
De betaling kan contant of op termijn gebeuren. Contante betaling is het meest gebruikelijk, zeker als een koper niet goed gekend is. Contant betekent in de meeste gevallen betaling binnen enkele dagen na het sluiten van de verkoop. (De Coster, 1964, p.166) Betaling op termijn houdt in dat een gedeelte van de som kort nadien (tot enkele weken later) betaald wordt en de rest van de som op lange termijn. Het is ook mogelijk dat de hele som op lange termijn betaald wordt. De betalingstermijn varieert van twee, drie, zes tot twaalf maanden. (De Coster, 1964, p.167) De termijnbetaling heeft meestal een verhoging van de prijs tot gevolg. Gekende percenten zijn 8% voor een heel jaar of 10% voor 16 maanden. Moeilijk verhandelbare goederen worden van de hand gedaan tegen een lagere prijs, met de voorwaarde van contante betaling. (De Coster, 1964, p. 166) De wisselbrief is een vorm van termijnbetaling. Denucé publiceert volgende wissel. (Denucé, 1931, p.286) 1654, 21 mei – Wisselbrief op Dona Gracia Rodrigues (d’Evora); Gent, Laus Deo in Antwerpen Abij 21 Meye 1654 voor £31-13-4. Betaelt desen mijnen eersten wissel brief aen mij onderschreven ofte ordre eenen dertich ponden derthien st. vier grooten Vlems voor de weerde van een schribaen aen Mevrouwe Dona Gracia Rodrigues tot Gent gelevert ende Godt bevolen. (Adres: ) Eersamen Peeter de Kesschietre, tot Antwerpen. (Denucé, 1931, p. 286)
2.
Rabat
Er wordt melding gemaakt in de bronnen van ‘rabat’ (rabet), waarmee bedoeld wordt dat de koper bij aankoop van een grote hoeveelheid goederen een vermindering van de kostprijs krijgt. Afhankelijk van de context kan het eveneens wijzen op een vermindering van de prijs door vervroegde betaling. (De Coster, 1964, p. 168)
3.
Betaling
Het overmaken van het geld gebeurt meestal hand in hand. (De Coster, 1964, p. 170) Uitzonderlijk wordt het geld met een andere persoon meegegeven. In dit geval zal het over 52
een kleine som geld gaan. Eveneens uitzonderlijk wordt het geld per post verzonden. Wisselbrieven zijn een zeer gebruikelijk betalingsmiddel vanaf de zestiende eeuw. Een normale termijn voor een wisselbrief is twee of drie maanden. (De Coster, 1964, p. 171) Wisselbrieven kunnen gedisconteerd worden, dit wil zeggen dat het geld voor het einde van de termijn overgemaakt wordt. Dit was echter uitzonderlijk. Het overmaken van geld tussen verschillende steden, bijvoorbeeld Wenen en Antwerpen, gebeurt via tussenpersonen, waarschijnlijk bankiers. (De Coster, 1964, p. 172)
IV.
Verzekering – veiligheid 1.
Betalingswaarborg en verzekering van de zending
Er bestaat reeds een borg op betaling. Dit is een verzekering in geval van niet betaling. Ook wordt er in de bronnen melding gemaakt van verzekeringen. (De Coster, 1964, p. 173) Gebruikelijk is dat het transport betaald wordt door de verzender. Meestal wordt de verzekering afgesloten bij correspondenten. (De Coster, 1964, p. 174) Niet alle verzendingen maar voornamelijk verzendingen van waarde worden verzekerd. (De Coster, 1964, p. 175) Een
ander
voorbeeld
van
veiligheidsmaatregelen
is
de
verspreiding
van
een
modelhandtekening en firmazegel bij het aangaan van een compagnie. Alle vennoten worden van een modelhandtekening voorzien om vervalsingen en oplichterij tegen te gaan. (Everaert, 1973, p. 49)
53
V.
Accounting (boekhouding)
Sinds de late zestiende eeuw is de dubbele boekhouding algemeen in gebruik in de Europese handelsfirma’s. (Everaert, 1973, p. 65) De volledige boekhouding beslaat het memoriaal, het journaal, het grootboek met referentieklepper en het factuurboek. (Everaert, 1973, p. 67) De boekhouding moet eenvormig gebeuren volgens de beheersvoorschriften. Ieder handelsfiliaal beslist autonoom welke structuur gevolgd wordt. (Everaert, 1973, p. 50) De boekhouding is een toezichtsinstrument. De handelshuizen zijn elkaar verschuldigd een halfjaarlijkse inventarisatie te maken en om regelmatig de kas af te sluiten. (Everaert, 1973, p. 50) De boekhouding van de firma dient nauwkeurig en op regelmatige wijze bijgehouden te worden. In geval van onenigheid kan de boekhouding dienen als controlemateriaal. Op regelmatige basis worden de vennoten verwacht in het hoofdhuis te Antwerpen om de ‘rekening-courant’ op te stellen. Ze dient ter verheldering van de zaken en voor het vereffenen van de rekeningen. Het initiatief om de rekeningen na te zien, komt meestal van de leider. (De Coster, 1964, p. 125) Toch blijkt in de praktijk de boekhouding niet altijd volledig in orde te zijn. In 1687 staat Justo Forchoudt minstens zeven maanden achter met zijn papierwerk. In 1699, als Justo Cadiz verlaat, is de achterstand weggewerkt en worden de boeken normaal afgesloten. (Everaert, 1973, p. 69) De nalatigheid ontstaat door de samenkomst van veel transacties. De administratieve rompslomp die er mee gepaard gaat, kan niet op hetzelfde moment weggewerkt worden. Daarom wordt gebruik gemaakt van bijboeken. Bijboeken zijn een hulpinstrument om de zaken op orde te houden. Ze dienen om de commissies op te volgen en het opstellen van een periodiek financieel rapport. De subjournalen, vervaldagen, de rekening courantboek en de inventaris zijn eveneens van nut in de drukke handelsperiodes. (Everaert, 1973, p. 70) De commissiehandel brengt veel correspondentie met zich mee. Om die reden heeft de firma nood aan de hulp van knechten en medewerkers. (Everaert, 1973, p. 70) Niettegenstaande de nalatigheid in de boekhouding, kent de organisatie toch een doeltreffend beheer.
54
G. Forchoudt junior – negotie particulier 1677-80 (SAA/IB 792) 1. Hoofdboeken Memorial Journaal Grootboek (+ klapper) 2. Hulpboeken Factuurboek Cargasoenboeken Retouren fiëren Rekeningen-courantboek Briefportcarnet 3. Copijboeken Brievencopijboek Wisselbrievenboek
Borrador Borrador Groot Boeck Reckeningh Boeck
Port van brieven Copije Boeck Wisselbrief Boeck
Samenvatting van alle boeken van de firma Forchoudt te Cadiz (Everaert, 1973, p. 68)
55
5. Het management van de firma Forchoudt I.
Definitie
Het management van een organisatie is een overkoepelende orgaan dat alle activiteiten die bijdragen tot het bereiken van de doelstellingen van de organisatie coördineert. (Mullins, 2007, p. 39) Management omvat drie kerntaken: de ontwikkeling van mensen, het samenwerken met anderen en het behalen van de doelstellingen. (Mullins, 2007, p. 40) Het is een sociaal proces dat instaat voor de effectieve en economische planning, regulering en controle van de operationele activiteiten van de instelling. (Mullins, 2007, p.46) Managementtheorieën dienen het proces in goede banen te laten lopen. (Mullins, 2007, p. 40)
II.
Management vs. Beheer
Het verschil tussen de termen management8 en beheer9 (of bestuur10) is er één van klemtoon verlegging. Meestal worden beide termen dan ook gebruikt als synoniemen. De idee dat ‘management’ betrekking heeft op private ondernemingen en ‘beheer’ gebruikt wordt indien sprake van publieke instellingen is voorbij gestreefd. (Mullins, 2007, p. 41) Ook in de publieke sector heeft men het vandaag de dag over ‘management’. Denk bijvoorbeeld aan de opkomst van het New Public Management in de jaren tachtig van de twintigste eeuw waarbij bestuurstechnieken uit de private sector worden getransponeerd naar het publieke domein. 8
Management: het besturen van een (grote) organisatie, m.n. van een onderneming. De personen die met het besturen van een organisatie belast zijn, bedrijfskunde. (VAN DALE woordenboek, p. 1970) 9 Beheer: bestuur en toezicht, administratie van geld en goed, instelling of dienst die zich met beheer bezighoudt, heerschappij. (VAN DALE woordenboek, p. 327) 10 Bestuur: het besturen, het leiden en regelen van zaken en personen, beheer, bewind. Gezag, regeringssysteem: een wijziging in het bestuur; onafhankelijkheid van bestuur 3 (besturen) lichaam, college dat krachtens opgedragen bevoegdheid de aangelegenheden van een vereniging, instelling, onderneming, gemeente, staat enz. regelt en leidt (VAN DALE woordenboek, p.375)
56
Een nuance tussen beide termen kan zijn dat ‘management’ wijst op een algemene term daar waar ‘beheer’ een specifiek onderdeel uitmaakt van het management. Het beheer slaat op de aanpak die door het management wordt opgelegd aan haar ondergeschikten. (Mullins, 2007, p. 42) Hier volgend zullen we management, beheer en bestuur als synoniemen hanteren. Er is discussie over de vraag of de manager aangeboren of gemaakt is. Stel dat managementeigenschappen
aangeboren
zijn,
zelfs
dan
hebben
de
goede
managementeigenschappen nood aan een aangepaste opleiding, oefening van de vaardigheden en het op doen van ervaring. (Mullins, 2007, p. 41) Managementtheorieën overkoepelen alle facetten van management en geven een leidraad voor een efficiënte opvolging van het beleid. (Mullins, 2007, p. 41) De manager is verantwoordelijk voor het slagen of falen van managementtheorieën. Via zijn sociale positie zal hij discipline moeten opleggen om de doelstellingen van de firma te bereiken. (Mullins, 2007, p. 40) Het is noodzakelijk om de principes aan te passen aan de omstandigheden en behoeften van de firma. (Mullins, 2007, p.45) Een managementtheorie is een leidraad voor goed beheer. Het zijn geen vaststaande feiten die altijd op succes uitdraaien. Management is een twintigste eeuwse term. Gedurende de twintigste eeuw en tot vandaag staat management in de schijnwerpers. Nog steeds worden nieuwe (verbeterde) managementtheorieën ontwikkeld. Niettegenstaande de management-hype is management geen twintigste eeuws concept. In essentie is management – bestuur al aanwezig in de zeventiende eeuw en vroeger. In zijn “dialogen over de ideale staat” noemt Plato reeds arbeidsverdeling en specialisatie om de kwaliteit en de kwantiteit van geleverde diensten te verbeteren. In de Moderne tijd formuleren René Descartes in “Discours de la méthode” en Adam Smith, vader van de economische theorie, beide denkbeelden met betrekking tot het management. Smith legt de nadruk op arbeidsverdeling en specialisatie om tot een efficiëntere werking te komen. Descartes spreekt over objectieve probleemformulering, vereenvoudiging van problemen tot deelproblemen, het leggen van causale relaties en het formuleren van ontwerpen. Hij is hiermee de voorloper van de hedendaagse systeembenadering. (Matthijs et al., 2007, p. 397)
57
Vanaf er sprake is van een samenwerking tussen verschillende personen worden afspraken gemaakt. Mensen gaan elkaar en zichzelf voorstellen en doelstellingen opleggen. De specifieke aandacht die vanaf het begin van de twintigste eeuw aan management geschonken wordt, heeft tot doel om het bestuur van een onderneming meer efficiënt, doeltreffend en economisch aan te pakken aan de hand van managementtheorieën.
III.
Analyse van het management van de firma Forchoudt
Vanuit de definitie van management onderscheiden we drie belangrijke elementen die de firma sturen in haar werking, namelijk de ontwikkeling, samenwerking en behalen van de doelstellingen. In welke mate zijn die elementen aanwezig in de firma Forchoudt?
A. Ontwikkeling : opleiding tot kunsthandelaar De opleiding en ontwikkeling van personeel gebeurt bij de familiefirma Forchoudt op een voortreffelijke manier. Verschillende familieleden voltooien een opleiding tot schilder of een ander ambacht. Daarbij genieten Gilliam junior en Justo een opleiding tot handelsman. 1.
Opleiding tot kunstenaar
Het is gebruikelijk dat kunsthandelaars zonen een opleiding tot schilder of een andere ambacht genieten. Schilders zijn over het algemeen afkomstig uit de (bescheiden) middenklasse aangezien de opleiding tot ambachtsman een aanzienlijk som geld kost. Vooraleer de jongen een praktische opleiding als kunsthandelaar begint, hoort hij de schildersopleiding voltooid te hebben. (North, 1997, p. 63-64) Persoonlijke interesse en kennis van kunstvoorwerpen zijn essentieel om een bloeiende kunsthandel te runnen. a)
De Liggeren
Dat de familie Forchoudt gekend is binnen de Sint Lucas gilde, bewijzen inschrijvingen uit de Liggeren. In de Liggeren worden de ontvangsten van de Sint Lucas gilde genoteerd. Hier uit weten we wie lid is van de Sint Lucas gilde. De door Rombouts en Lerius gepubliceerde bronnen geven ons informatie over de betrekkingen van de familieleden Forchoudt binnen de gilde. (Rombouts and Van Lerius, 1961) 58
Gilliam Forchoudt senior wordt een eerste maal in de Liggeren genoemd in 1632-1633. Hij staat ingeschreven als ‘schilder’. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 35) Ook Melchior Forchoudt (broer) staat dat jaar een eerste maal als lid van de gilde genoteerd als ‘ebbewercker’. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 36) Beide worden ‘wynmeester’ genoemd. De betaling van de doodschuld van ‘Melchior van Forchem, ebbenhoutwercker’ dat zelfde jaar wijst er op dat vader Melchior Forchoudt tot overlijden komt in 1632. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 42) Aangezien vader Melchior zelf lid was van de Sint Lucas gilde, maakt dat zijn zonen meesters worden en om die reden in de Liggeren genoteerd staan als wijnmeesters. Gilliam senior neemt vanaf 1636 de ebbenhoutwinkel van zijn vader over. (Denucé, 1931, p. 10) In het jaar 1663-1664 lezen we de eerste naam van de volgende generatie Forchoudts. Marcus Forchoudt staat ingeschreven als leerling van de schilder Hendrick Peris. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 348 en 351) Dit getuigt van betaling van het leergeld van de jonge Marcus. Enkele overgeleverde kunstwerken worden aan hem toegeschreven worden.: bron? In 1686-1687 komt Marcus in opspraak. Hij moet een onvrije meester in dienst genomen hebben. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 521) Ook Suzanne Forchoudt staat ingeschreven in de Liggeren. Ze is de oudste en geestelijke dochter van Gilliam Senior. In de Liggeren van het jaar 1688-1689 wordt ze genoemd als ‘handeleresse’. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 532) De inschrijving van handelaars in de gilde is een gebruikelijke praktijk. Dat Suzanne als vrouw ingeschreven is, moet niet verwonderen, aangezien vrouwen een vooraanstaande rol innemen in de Zuidelijke Nederlanden. In het jaar 1688-1689 wordt de doodschuld van de ‘weduwe Forckhout’ betaald. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 536) Maria Lemmens komt tot overlijden in het jaar 1689. Ook zij moet ingeschreven zijn bij de Sint Lucas gilde. b)
Andere bronnen met betrekking tot de ambachtsopleiding
Hierboven vermelden we reeds de inschrijving van Marcus Forchoudt in de Sint Lucas Gilde als leerling bij Hendrik Peris. (Rombouts and Van Lerius, 1961, p. 348 en 351) Een brief van Gilliam senior uit 1668 aan zijn zonen te Wenen getuigt dat broer Marcus te Antwerpen
59
reeds ‘fraai schildert’. Ook vermeldt de brief dat Andreas stappen onderneemt in de schilderkunst: (Denucé, 1931, p. 102) ‘… Ul. broeder Merckus beghint seer fraey te schilderen ende André is oock seer nerstich, leren beyde seer wel, soo dat verhope met Godts gratie oock mannen sullen worden, ende sal naeste weecke packen ende eenighe van Merckus werck bij doen waer aen cont sien wat avanceert…’ (Denucé, 1931, p. 102) In 1670 is Marcus leerling van schilder Boyermans in Antwerpen. Dit bewijst volgende bron door Denucé geselecteerd uit het Forchoudt archief. (Denucé, 1931, p. 112) 1670, 8 November. – Lidmaatschap Marcus F. in de St-Lucasgilde. Ick onderschreven bekenne ontfangen te hebben van Markus Forchoudt de somme van twee ghulden sestien stuyvers voor opschrijf gelt, leert schilderen bij Mijn Heer Boyermans in Antwerpen den 8 November 1670, I.B. Seghers als opperdecken van Lucasghulde. (Denucé, 1931, p. 112) Melchior Forchoudt is goudsmid en schilder van opleiding. Hij loopt zijn leertijd in Venetië bij Marinus Gelthof (1667) en heeft te Parijs gewerkt in de Gobelins (Manufacture nationale des Gobelins) opgericht door Colbert (c. 1661) tijdens de eerste jaren van het bestaan van de manufactuur. (Denucé, 1931, p. 16) Denucé publiceert een document met de vermelding van de betaling van het ambachtsgeld van Melchior junior Forchoudt aan de Sint Lucas Gilde in 1675, voor het meesterschap als ‘ebbenhoutmaker’. (Denucé, 1931, p. 196) 1675, 20 Juni. – Ambachtsgeld van Melchior Forchoudt. Ick onderschreven als ouderman van het ebbenhoutmaeckers Ambacht kenne ontfanghen te hebben van Melsioer Forchoudt de somme van twintich guldens voor syn ambachtghelt van syne meesterschape, waer mede kennen voeldaen te wesen. Ady Antwerpen den 20 dach Juni 1675. (onderteekend:) Niclaes van Canst (Denucé, 1931, p. 196) Zoon Andreas moet ook een kunstenaarsopleiding genoten hebben. De brief die hier boven aangehaald wordt, vermeldt dat Andreas stappen onderneemt in de schilderkunst. (Denucé, 1931, p. 102) Hij gaat naar Cadiz om als goudsmid mee te draaien in de firma. (De Coster, 1964, p. 73) In 1676 komt hij daar op jonge leeftijd tot overlijden (bijlage 7). (Denucé, 1931, p. 198) Een sterkte voor de kunsthandel van de firma Forchoudt is dat ze met één voet in de praktijk staan. De verschillende generaties blijven investeren in de opleiding tot ambachtsman. Grootvader Melchior Forchoudt verdient voornamelijk zijn geld als ebbenhoutwerker. Zijn 60
zonen Gilliam senior en Melchior senior hebben beide een opleiding tot schilder/ ebbenhoutwerker achter de rug. Hoogstwaarschijnlijk raak de kunsthandel gelanceerd door de inspanningen van Gilliam senior Forchoudt. Ook de zonen van Gilliam senior Forchoudt volleren zich als schilders en in andere ambachten. Gilliam junior en Marcus zijn beide schilders, Andreas is goudsmid en Melchior junior is ebbenhoutwerker.
2.
Opleiding tot handelsman
Aangezien het belang van de individuele koopman stijgt, zal de vraag naar een goede opleiding toenemen. Nochtans behandelen weinig bronnen de opleiding van de koopman. Er is geweten dat te Antwerpen in de zestiende eeuw scholen bestaan waar wetenschappen en talen onderwezen worden. (Denucé, 1941, p. 7) Handboeken met betrekking tot de koopmansopleiding zijn schaars. Het merendeel van de bronnen beperkt zich tot handelsrekeningen en boekhoudoefeningen. Grote firma’s bezitten eventueel hun eigen handboeken. Een unicum is het 'handelsleerboek' vervaardigt door de zeventiende eeuwse Antwerpse koophandelaarsfamilie Van Colen - de Groot. Het boek dateert ongeveer rond 164311, is naamloos en geschreven door een niet geoefend auteur. (Denucé, 1941, p. 5) Het leerboek is een nauwkeurige en nuchtere optekening van de omgeving van de handelsfirma en lijkt op een intern leerboek dat de jonge familieleden de werking van de firma uitlegt. (Denucé, 1941, p. 6) Het leerboek behandelt onder andere de import- en exporthandel tussen verschillende Europese steden, het aanleren van ingewikkelde berekeningen met leegruimtes om de antwoorden in te vullen (Denucé, 1941, p. 15), financiële vraagstukken zoals de wissel (Denucé, 1941, p. 14), het opstellen van de algemene rekening, de verzekering en de interesten, het controleren van de boekhouding en de handelsactiviteiten van makelaars. (Denucé, 1941, p. 15) Uit het handboek blijkt dat de Zuidelijke Nederlanden een tussenrol spelen in de Europese handel. Dit leerboek stelt de nationale economie in vraag. (Denucé, 1941, p. 11) Dit valt te verklaren door het feit dat de firma van Colen – de Groot een sterke internationale positie kent met familieleden en agenten te Cadiz en in verschillende Italiaanse steden. (Denucé, 1941, p. 12) 11
Enkel aangetroffen jaartal ‘1643’ en 'debelleering' van Portugal, wat wijst op de Portugese vrijheidsoorlog en de scheiding van Portugal en Spanje in het jaar 1640. (Denucé, 1941, p. 11)
61
In eerste instantie zal de jonge handelaar een praktijkgerichte opleiding van zijn ouders of andere familieleden aan huis krijgen. In de zeventiende eeuw sturen handelaars hun oudste zoon rond zijn twintigste verjaardag naar Spanje om de opleiding tot koopman te voltooien. De beste opleiding is namelijk het persoonlijk ondervinden van het werk. In een notariële akte wordt het te betalen stagegeld vastgelegd. (Everaert, 1973, p. 43 en 57) De buitenlandse stage is niet goedkoop: weliswaar krijgt de stagiair kost en inwoon maar van loongelden of andere voordelen is in het begin geen sprake. Naargelang de bekwaamheid en anciënniteit van de stagiair kan er verbetering in de situatie optreden. Eventueel kan hij na verloop van tijd in dienst treden bij zijn leermeester tegen een betaalde vergoeding. (Everaert, 1973, p. 56) Een handelaar kent twee motieven om zijn zoon op buitenlandse stage te sturen. De eerste zal de voltooiing van de opleiding tot koopman van zijn zoon zijn. Een tweede motief is het veroveren van een plaatselijke afzetmarkt. (Denucé, 1931, p. 14) Bij een buitenlandse stage wordt een notariële acte opgesteld voor een diensttermijn van 3 tot 6 jaar. Eventueel kan de acte ter plaatse verlengd worden. De carrière van een koopman kan gelanceerd worden vanuit zijn taak als knecht. Op die wijze raakt de jonge koopman vertrouwd in de firma en doet ervaring op. De mogelijkheid bestaat dat de patroon zijn knecht in de compagnie opneemt indien deze goed werk levert. Justo Forchoudt neemt na tien jaar dienst zijn knecht De Noye op in de compagnie. (Everaert, 1973, p. 56) Gilliam senior stuurt zoon Justo in 1669 naar Lissabon om er te werken op het kantoor van de Antwerpse koopman J. Boussemart. Justo krijgt te Lissabon de gepaste praktijkgerichte opleiding tot handelsman. Daarbij verzekert Gilliam senior zich van handelsconnecties op het Iberische schiereiland door zijn zoon naar daar te sturen. (Denucé, 1931, p. 14) Justo Forchoudt ontvangt tijdens zijn verblijf bij Boussemart naast kost en inwoon een jaarlijkse vergoeding en een gratis heen- en terugreis naar het thuisland. (Everaert, 1973, p. 55) Na zijn opleiding start Justo een eigen compagnie te Cadiz. Hij zelf zal ook stagiairs in dienst nemen. Niet enkel Vlaamse jongelui maar ook buitenlanders zijn bij hem in dienst. De buitenlandse stagiairs zijn zonen van belangrijke correspondenten. Voor 1685 is Antonio bij hem op kantoor, de zoon van zijn Rouanese correspondent Nicolas Asselin. Rond 1686-1687 is Diego, zoon van de Amsterdamse koopman Adriano Alderwelt, bij Justo in de leer. In 1698 62
wordt er melding gemaakt dat Diego Warnes, een koopman en vriend uit Cadiz, zijn zoon Antonio komt ‘schrijven’ op Justo’s kantoor. (Everaert, 1973, p. 58) Ook A.G. de Noye loopt stage bij Justo. Na tien jaar in de firma mee te draaien wordt hij opgenomen in de compagnie. F. Peeters is teleurgesteld omdat hij na verscheidene jaren dienst nog geen promotie gekregen heeft. (Everaert, 1973, p. 56) Gilliam junior Forchoudt geniet in zeker zin een opleiding tot firmaleider. Gilliam junior is in beide bijhuizen van de firma, te Wenen en Cadiz, aanwezig. Een brief van broer Alexander vanuit Wenen aan vader Gilliam senior bewijst dat Gilliam junior rond 1660 plant naar Wenen te vertrekken (supra). (Denucé, 1931, p. 60) Hij zal in het bijhuis aanwezig zijn tot ongeveer 1674. Na een kort verblijf in Antwerpen reist hij in 1675 naar Cadiz waar hij de firma van broer Justo vervoegt. Als broer Alexander Forchoudt tot overlijden komt in 1683 neemt moeder Maria Lemmens het leiderschap te Antwerpen op zich. Gilliam junior zal vanaf 1685 de functie als firmahoofd van zijn moeder overnemen. Vanaf dan bevindt hij zich te Antwerpen tot zijn dood in 1707. (Everaert, 1973, p. 45) De groei van de firma zorgt er voor dat er meer personeel nodig is. De andere broers Forchoudt worden als het ware in de handel gegooid. Eerste keuze om mee te draaien in de familiefirma zijn de eigen kinderen. Na de opleiding als kunstenaar voltooid te hebben worden de jongere broers in de buitenlandse bijhuizen ingezet. De praktijk blijft de beste leerschool. Weliswaar zal in ieder bijhuis van de firma steeds een volleerd handelsman aanwezig zijn om het bestuur van de firma te controleren. 3.
Taal
Om internationale handelscontacten te onderhouden is het belangrijk dat de handelsman de kennis van verschillende talen heeft. Over het algemeen zijn Antwerpse handelaars bekwaam in het Frans, Spaans en Italiaans. De Duitse taal is minder gekend. (Duverger, 1972, p. 170) In de correspondentie wordt gebruik gemaakt van de moedertaal van de correspondent, indien die vaardig. Zo schrijft Justo vanuit Cadiz naar de firma te Antwerpen in het Nederlands. De brieven aan zijn Rouanese correspondent zijn in het Frans opgesteld. (Everaert, 1973, p.75) De archiefbronnen door Denucé gepubliceerd zijn het merendeel in het Nederlands. Enkele bronnen zijn geschreven in het Frans. Sporadisch vinden we Spaanse bronnen terug. Engelse en Duitse bronnen zijn eerder een uitzondering op de regel.
63
600 500 400 300 200 100 0
Taal Spaans
4
Duits
1
Frans
14
Engels
1
Nederlands
529
Bron: (Denucé, 1931) – bijlage 9 In de boekhouding van een zeventiende eeuwse handelsfirma’s zijn Italiaanse woorden terug te vinden die verwijzen naar de vroegere overheersing van het Italiaans als internationale handelstaal. Na enkele generaties nemen de handelsfirma's in de Nederlanden het Nederlands als handelstaal over. Namen van steden en vreemde producten blijven echter in de oorspronkelijke taal genoteerd. (Denucé, 1941, p. 6) Gilliam Forchoudt blijft te Cadiz zijn boekhouding in het Vlaams (Nederlands) uitvoeren, waarschijnlijk is hij niet volleerd in de Spaanse taal. Andere kooplieden te Cadiz maken gebruik van het Spaans als voertaal voor de boekhouding en maken slechts af en toe gebruik van het Nederlands om een aanmerking te noteren. (Everaert, 1973, p. 71)
B. Samenwerking Door de afname aan belang van de Sint Lucas gilde is er nood aan nieuwe samenwerkingsvormen zoals commissiehandel, compagnies en participaties (supra). Kooplieden brengen kapitaal samen waardoor het risico op verlies beperkt wordt. Kleine handelaars kunnen participeren in de handel aangezien door het bij elkaar brengen van kapitaal iedere participant minder kapitaal moet verzamelen om te kunnen deelnemen aan de internationale handel. Twee zaken zijn essentieel om een samenwerking te sluiten: vakkennis en vertrouwen. De opleiding tot (kunst-)handelaar zorgt voor de nodige kennis van zaken, zowel van het beheer van de handelsfirma als kennis van de kunstgoederen. De commissionaris of vennoot moet zowel qua prijs, kwantiteit als kwaliteit op de hoogte zijn van de handelsgoederen. (De 64
Coster, 1964, p. 114) Vanuit de praktijkervaring zijn de familieleden Forchoudt op de hoogte van de kunsthandel. Vertrouwen is een noodzakelijkheid om samen te handelen. Dit is de reden waarom vele compagnies gebaseerd zijn op familiebanden. (De Coster, 1964, p.118) De Coster vermeldt de mogelijkheid dat vergissingen met betrekking tot de handel optreden in correspondentie of boekhouding om twee redenen: vergissingen door de alledaagsheid van de handelingen of vergissingen op opzettelijke wijze. (De Coster, 1964, p. 120) Vergissingen kunnen twijfel en ruzie tot gevolg hebben, eigen voordeel wordt dan vooropgezet aan dat van de firma of handelaar voor dewelke de commissionaris zaken doet. De leider of handelaar in Antwerpen zal om dit tegen te gaan een minimumprijs vastleggen. (De Coster, 1964, p. 121) Inlichtingen verstrekken over de inkoopprijs kan vertrouwen kweken tussen handelspartners.
(De
Coster, 1964, p. 122) Het samenwerken met anderen moet een belangrijk punt geweest zijn voor de firma Forchoudt. Aangezien de firma handelt ver over de grenzen heen rekenen ze op contacten in het buitenland om de handel daar over te nemen. Als we de door Denucé gepubliceerde documenten er op na lezen, komen verschillende namen van handelaars in het buitenland terug. (Denucé, 1931) Een goed georganiseerd transportnetwerk ondersteunt de handel vanuit Antwerpen. Transport gebeurt zowel over land als over zee. Het Duitse binnenland wordt bereikt met de hessenwagen12. De verbinding met het Iberische schiereiland gaat over zee aangezien de landroute een moeilijke en lange weg is. (Vermeylen, 2003, p. 122) Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw kent de handel over land een toename: Italië (Vermeylen, 2003, p. 83) en het Duitse binnenland zijn grote afnemers van de Vlaamse schilderijen. (Vermeylen, 2003, p. 84) De sluiting van de schelde is een demper voor de handel. (Thijs, 1993, p. 111) Reeds voor het midden van de zestiende eeuw (ca. 1543-45) is het Iberische schiereiland de hoofdimporteur van schilderijen. Portugese zakenmannen kopen schilderijen op de Vrijdagsmarkt (en jaarmarkten) en later in het Schilderspand in de Beurs. Vanuit Sevilla
12
Hessenwagens staan in voor de verbinding van Antwerpen met het Duitse binnenland en vandaar met verschillende Italiaanse steden. Het is een redelijk veilige en snelle transportverbinding. De convooien en wagens vertrekken enkele malen per week. (Vermeylen, 2003, p. 122)
65
worden schilderijen naar de Nieuwe wereld getransporteerd. (Vermeylen, 2003, p. 82) Later zal de handel met het Iberische schiereiland zich verplaatsen naar Cadiz. (Thijs, 1993, p. 111) Om het management van de firma onder de knie te krijgen, moet de jonge koopman meedraaien in de firma van zijn ouders of bevriende collega’s in binnen- of beter nog in het buitenland. Veel jonge kunsthandelaars hebben voordien een opleiding tot kunstschilder genoten. Door zijn ervaring als kunstenaar heeft de jonge kunsthandelaar een binding met de kunstvoorwerpen die hij verhandeld. De koopman wordt geacht een onderscheid te kunnen maken tussen originelen en reproducties en de kwaliteit van een kunstwerk te kunnen beoordelen op zijn kwaliteit.
C. Doelstellingen De doelstellingen van een handelsfirma zijn duidelijk het maken van winst door goederen in te kopen en ze tegen een hogere prijzen te verkopen. Het geld dat overblijft na het betalen van alle tussenpersonen is de winst. Men probeert de winst zo hoog mogelijk te maken door goed op te hoogte te zijn van de markt. Dit kan door het inschakelen van commissionarissen en makelaars die de lokale markt kennen. Ook informatie verspreidt door collega’s kan nuttig zijn. Vanuit de Sint Lucas gilde bijvoorbeeld houden kunsthandelaar elkaar op de hoogte van de buitenlandse markten. De firma Forchoudt staat bekend als een kunsthandelsfirma. De firma drijft echter niet enkel handel in kunstgoederen. Op aansturen van Justo handelt de firma onder meer in wol voor tapijtfabricage, katoenen, kant, specerijen (chocolade, vanille, muskus), amber, leder, zilver en tabak. (Denucé, 1931, p. 19) Justo schrijft zijn vader Gilliam senior Forchoudt vanuit Lissabon dat daar niet veel winst meer te maken is met kunstmeubels, tapijten en schilderijen. De markt is verzadigd. Als hij verhuist naar Cadiz opteert hij de handel meer te concentreren op wol, huiden, kant en brandewijn. Schilderijen worden een bijkomstigheid. (Denucé, 1931, p. 14) Te Wenen legt de firma zich toe op de handel in juwelen en diamanten. (Denucé, 1931)
66
Aangezien Gilliam junior Forchoudt bij zijn terugkeer naar Antwerpen in 1686 genoemd wordt als ‘bankier’ (Denucé, 1931, p. 19) en later ook Justo Forchoudt als bewoner van het Rubenshuis ‘bankier’(Denucé, 1931, p. 20 en 256) is, moet de firma toch een aanzienlijk fortuin opgebracht hebben. Er bestaat een onderscheid tussen de werknemers of ‘doeners’ en de manager of ‘planner’ in de onderneming. De manager zal tot taak hebben om doelstellingen te verhelderen, het werk te plannen, te verdelen, aan te sturen en te controleren. (Mullins, 2007, p. 49) De leider in het hoofdhuis in de firma Forchoudt, kan in zekere zin gezien worden als de topmanager van de firma, de planner van het geheel. De leider heeft overkoepelende taken tot uitvoering te brengen: hij moet de doelstellingen van de firma voor ogen houden (winst maken), moet het werk plannen, verdelen, aansturen en controleren. (Matthijs et al., 2007, p. 399) Weliswaar heeft iedere vennoot inspraak in de handel, het zal de leider zijn die de knoop doorhakt. De leider staat vanuit zijn centrale positie in contact met alle actoren en beschikt op die manier over de meest actuele informatie. Om de firma goed te besturen, zal de leider op bepaalde momenten beslissingen moeten maken zonder dat hij kan wachten op het toezeggen van alle vennoten.
IV.
Managementprincipes
Fayol (supra) meent dat managementprincipes universeel herkenbaar zijn. Betekent dit dat managementprincipes ook aanwezig zijn in de werking van de firma Forchoudt? We nemen de proef op de som en pogen aan de hand van de managementprincipes van Fayol een analyse te maken van het management van de firma Forchoudt. Fayol onderscheidt veertien principes die voor een optimaal management moeten zorgen: taakverdeling, gezag en verantwoordelijkheid, discipline, eenheid van gezag, richting, algemeen belang, compensatie, centralisatie, gezagsketen, orde, gelijkwaardigheid, stabiliteit (in personeelsbestand), initiatief, esprit de corps. (Kumar, 2000, p. 62-64) Aangezien het management vorm geeft aan een binding van de activiteiten als overkoepelend element overlappen de hier aangehaalde managementprincipes elkaar deels. 67
Taakverdeling zorgt voor het behalen van betere resultaten door de specialisatie van iedere werknemer. Toch kent de taakverdeling grenzen volgens Fayol. (Mullins, 2007, p.45) (Kumar, 2000, p. 62) Het volledig overzicht van de onderneming raakt zoek als men enkel kijkt naar de verschillende onderdelen. Ieder familielid, werknemer, tussenpersoon of andere handelsconnectie speelt zijn eigen rol binnen de handelsonderneming van de Forchoudts. Als er meerdere vennoten in het handelshuis aanwezig zijn, zal ieder een specifieke taak kennen. Een voorbeeld is de compagnie tussen Justo Forchoudt en Guilliermo Stuyck Junior. Justo regelt de financiële en administratieve directie. Stuyck Junior houdt zich bezig met de boekhouding, onder leiding van Justo Forchoudt aangezien Stuyck nog geen volleerd koopman is. (Everaert, 1973, p. 51) Aangezien we spreken over een compagnie, hebben alle vennoten inspraak in het bestuur van de firma. De vennoten van de firma bevinden zich zowel in het binnen- als buitenland. Vennoten aanwezig te Antwerpen ondersteunen de firma in het hoofdhuis. Ze worden geacht de correspondentie, inschrijvingen in het handelsboek en de in- en verkopen van handelsgoederen mee te regelen. (De Coster, 1964, p. 85) De leider hoort steeds aanwezig te zijn in het hoofdhuis van de firma. Hij dient het overzicht over de volledige firma te bewaken. Andere vennoten zullen transporten naar andere steden verzorgen. Het volgende fragment uit een brief van Gilliam junior Forchoudt vanuit Antwerpen aan zijn broer Alexander te Wenen is een voorbeeld van de assistentie die zijn broer Melchior en zus Suzanne verlenen in de firma. (Denucé, 1931, p. 115) 1670, 15 September. – Gilliam Forchoudt aan zijn broeder Alexander te Weenen, … Masseur Susanna ende Monfrer Melchior syn naer Franckfoort op de mis met schilderijen ende katoenen lijwaert, gulden leer ende oock een camer tapijten van Sr Rombauts… (Denucé, 1931, p. 115) De vrouw van Gilliam senior Forchoudt, Maria Lemmens, participeert in het handelshuis te Antwerpen. Een voorbeeld van haar assistentie in de firma is de correspondentie die Maria Lemmens met haar echtgenoot onderhoudt als hij in Parijs verblijft. Het onderwerp van de brieven is de kunsthandel op de markt van Saint Germain (voorbeelden in bijlage 5 en 8). Na de dood van zoon Alexander Forchoudt zal Maria een tijd het leiderschap van de firma waarnemen (1683-1685).
68
In de zestiende en zeventiende eeuw neemt de vrouw een prominente rol in binnen de ZuidNederlandse handel. Reeds in de zestiende eeuw kunnen Antwerpse vrouwen goederen in hypotheek zetten. Vrouwen zijn eigenaar van vastgoed en hadden het recht om ondernemingen te leiden. Het zijn vrouwen die instaan voor de stabiliteit en continuïteit van de ondernemingen en die zorgen voor verdere economische en wettelijke ontwikkelingen. (De Vries, 2007, p. 43) Een andere gekende handelsvrouw is de tweede vrouw van Mathijs Musson, Maria Fourmenois. Mathijs is de derde man van Maria Fourmenois. Ze trouwt een eerste maal met Cornelis van der Vorst, een lakenhandelaar. Na zijn overlijden huwt ze Cornelis De Wael, koopman in glas en ebbenhout. (Duverger, 1969, p. 41) Ook haar tweede man komt tot overlijden. Maria zet de handel van haar tweede man verder. (Duverger, 1969, p.42) In 1647 hertrouwt ze met Matthijs Musson. (Duverger, 1969) Matthijs Musson handelt in glas en keramiek. Na zijn huwelijk met Maria Fourmenois verlegt zijn interessegebied zich meer naar de kunsthandel. Zijn boekhouding wordt nauwkeurig bijgehouden door Maria Fourmenois. Maria heeft doorheen haar twee vorige huwelijk heel wat expertise opgedaan als handelsvrouw. Zij is de motor achter de bloeiende kunsthandel van Matthijs Musson. (Duverger, 1969, p. 46) Geestelijke dochter Suzanne Forchoudt speelt eveneens een belangrijke rol in de firma te Antwerpen. De ‘geestelijke dochter’ is een zeventiende eeuws fenomeen in de Zuidelijke Nederlanden. Ze is een devote, ongehuwde vrouw of weduwe die belooft haar kuisheid te behouden. Een geestelijke dochter leidt een leven als semireligieuze. Haar leven verschilt van het leven van kloosterlingen aangezien ze actief blijft in het dagelijkse leven. Wel staat ze onder spirituele leiding van een kloosterling, meestal uit de Jezuïetenorde. (Timmermans, 2008, p. 142) De Jezuïeten hebben hier namelijk alle voordeel bij aangezien gegoede dochters uit de adel, magistraat- of koopliedenfamilies zorgen voor belangrijke donaties. (Timmermans, 2008, p. 143) Handelaarfamilies, zeker familiefirma’s, opteren om hun dochters niet in een klooster op te laten nemen. Vrouwen spelen een belangrijke rol binnen de firma. De Contrareformatie zorgt voor een heropleving van het Christelijke geloof, waardoor het belang van religieuzen binnen de familie toeneemt. Het handelsmilieu opteert om die reden om ongehuwde dochters als ‘geestelijke dochter’ te laten registeren.
69
Het document hier boven getuigt van een handelsreis die Suzanne Forchoudt samen met haar broer Melchior onderneemt (supra). In de bronnen wordt Suzanne regelmatig genoemd. In het geciteerde fragment betaalt Suzanne Peter van Lint voor de geleverde diensten in naam van haar vader, Gilliam senior Forchoudt. (Denucé, 1931, p.289) 1673, 6 september. – Rekening Peter van Lint. Ick onderscheven (sic) kenne ontfangen te hebben van Jufvrou Susanne Foerchaut gestelycke dochter dreyen tachgent gulden eens tot voledoening van allent dat Ick voor haeren vadrer Sigr Focrchaut tot datum deseer gemaekt heb. Actum in Antwerpen desen sesden September sestien hoendert en dryenseeventich. Peeter van Lint (Denucé, 1931, p.289) In de bronnen wordt melding gemaakt van andere personeelsleden in dienst van de firma. Er is sprake van ‘knechten’ in het hoofdhuis en diensten uitgevoerd door ‘makelaars’. Knechten dienen de firma door het uitvoeren van lastige karweitjes. (Everaert, 1973, p. 56) Loopjongens en knechtjes worden tot het lage personeel gerekend en geselecteerd uit de plaatselijke bevolking. (Everaert, 1973, p. 53-54) Een gekwalificeerde knecht moet de leiding ontlasten van haar taak. Kantoorknechten zijn bedienden die vaardig moeten zijn in talen, in de boekhouding en dienen assistentie te verlenen aan de leidinggevende. De taal is voor vele nieuwelingen in de firma’s op het Iberische schiereiland een probleem. (Everaert, 1973, p. 53) Knechten worden ook ingezet bij het transporteren van goederen van en naar het handelshuis. (De Coster, 1964, p.84) Ze spelen een ondersteunende rol en staan in voor minder belangrijke taken. Mogelijks zijn knechten jonge kooplui die nog niet de kennis en het kapitaal hebben om een eigen zaak te starten. Het in dienst werken bij een handelaar zorgt voor de nodige ervaring voor de handelaar in spe. De mogelijkheid bestaat dat een knecht wordt opgenomen in de firma als die goed werk levert. (Brulez, 1959, p. 56) Justo Forchoudt heeft in de onderneming te Cadiz enkele knechten in dienst (supra). (Everaert, 1973, p. 58) Enkelen zullen later de compagnie vervoegen. De medewerkers en stagiairs staan in voor de boekhouding, het kopiëren van de briefwisseling, het bijhouden van de kasinkomsten, het magazijn en andere administratieve taken. Ze worden eveneens ingezet voor commmissie-opdrachten in binnen- en buitenland. Kantoorbedienden genieten een vertrouwenspositie aangezien ze werken met de boekhouding van de firma. (Everaert, 1973, p. 54) Gilliam junior is op zoek naar een 70
kantoorbediende die bekwaam is in het Frans. Doorslaggevende eigenschappen zijn eerlijkheid en betrouwbaarheid. Het blijkt niet gemakkelijk te zijn om gepast personeel te vinden. Er zijn veel klachten over personeel dat niet bekwaam of werkzaam genoeg is. Het aanbod van werkkrachten is echter groot genoeg om een selectie door te voeren. (Everaert, 1973, p. 54) De onderneming kent meestal niet veel medewerkers. In 1672 heeft J. Boussemart te Lissabon vijf medewerkers in dienst, namelijk Justo Forchoudt als boekhouder, drie stagiairs en één knecht. In 1687 telt de onderneming van Justo Forchoudt te Cadiz drie medewerkers, Adriano Guillermo de Noye en Patricio de With en een knechtje. Hij heeft net een loopjongen ontslaan. In 1698 telt de firma te Cadiz vier knechten. Het hoger personeel zijn landgenoten. Er bestaat weinig hiërarchisch onderscheid in functiebenaming. (Everaert, 1973, p. 53) Makelaars of commissionarissen verzorgen de verkopen rond het Antwerpse en in de nabijheid van de bijhuizen (verschillende namen in bijlage 9). (Denucé, 1931) Mogelijks zijn het kleine kooplui die handel drijven in de regio voor de handelsfirma. Ze werken op zelfstandige basis en hebben enkel voor gemeenschappelijke activiteiten verantwoording af te leggen aan de handelsfirma. (De Coster, 1964, p. 85) Ook in het buitenland worden makelaars ingezet om goederen te verkopen op de plaatselijke markt. Als betaling voor de geleverde diensten ontvangt de makelaar een percentage van de winst. (De Coster, 1964, p.132) Ze horen goed op de hoogte te zijn van vraag en aanbod op de plaatselijke markt. Aangezien de betaling een deel van de winst is, heeft de commissionaris er alle voordeel bij om zo hoog mogelijke winstpercentages na te streven. Heel de onderneming moet in dezelfde richting denken om tot goede resultaten te komen. De manager zorgt er voor dat alle organisatieleden gericht inspanningen leveren voor hetzelfde doel. (Mullins, 2007, p.45) De doelstelling van een handelsfirma is het maken van zo hoog mogelijke winsten. De manager moet aansturen om alle in eenzelfde richting te denken en het overzicht te behouden. Om hoge winsten te bereiken is het nodig om een onderscheid te maken tussen hoofd- en bijzaken. Justo laat vanuit Lissabon (rond 1670) aan zijn vader weten dat kunsthandel niet veel meer opbrengt op het Iberische schiereiland. Te Cadiz zal hij om die reden de handel in schilderijen slechts als een bijverdienste zien. Het 71
zwaartepunt van de firma te Cadiz zal meer en meer verschuiven naar andere handelsgoederen aangezien de Amerikahandel floreert. (Denucé, 1931, p. 14) De firma te Wenen specialiseert zich in juwelen en diamant aangezien hier veel aan te verdienen is en er veel vraag naar is. Ook te Wenen wordt gehandeld in andere waar dan kunstvoorwerpen. (Denucé, 1931, p. 19) Het is eveneens noodzakelijk dat al actoren handelen in het algemeen belang van de onderneming. De belangen van de organisatie hebben voorrang op de individuele of groepsbelangen. (Mullins, 2007, p.45) Voornamelijk in een participatie kan de verleiding groot zijn de eigen belangen te dienen boven die van de firma. Contractuele verbindingen pogen om dat risico te beperken. De firma Forchoudt opteert na enkele mislukte compagnies meer om verbintenissen aan te gaan binnen de familie. (Everaert, 1973, p. 42) De compensatie die werknemers ontvangen moet eerlijk zijn en zo veel mogelijk inzet stimuleren. (Mullins, 2007, p. 46) Op die manier zal de firma orde, gezag, discipline en het nastreven van het algemeen belang kunnen onderhouden. Het personeel moet eerlijk verloond worden. In de zeventiende eeuwse firma bestaat een vergoedingenstelsel waar bij iedere tussenpersoon een eerlijke vergoeding ontvangt. De firma rekent op provisie, transportkosten en verkoopsprovisies. (Everaert, 1973, p. 321) Commissionarissen ontvangen een commissieloon, wat een percentage van de winst op de commissie is. (Everaert, 1973, p. 322) Participanten in de handel krijgen een deel van de winst, naargelang het percentage van het ingebrachte kapitaal. De leider van de firma bevindt zich in het hoofdhuis. (De Coster, 1964, p. 79) De leider is hiërarchisch gelijk geplaatst is met alle andere compagnons. Alle vennoten hebben inspraak in het bestuur van de firma. De leider kan bijgevolg niet alleen beslissingen maken met betrekking op de richting van de onderneming. (De Coster, 1964, p. 83) Door zijn centrale positie is de leider de ideale persoon om de verschillende compagnons op de hoogte te houden van de stand van zaken. Andere leden van de compagnie kunnen zich in zowel binnen- als buitenland bevinden. Aan de hand van een regelmatige correspondentie zal de leider instaan voor de contacten tussen de verschillende handelspartners. (De Coster, 1964, p.83) De correspondenten schrijven over leveringen van handelsgoederen en prijsstijgingen of –dalingen op de buitenlandse markt. De leider rapporteert op zijn beurt over de markt te 72
Antwerpen en nieuws verkregen van andere vennoten. (De Coster, 1964, p.115) Voor de optimale werking van de handelsfirma is de correspondentie broodnodig. Verder geeft de leider raadgevingen met betrekking tot de handel en de politieke toestand. (De Coster, 1964, p.118) Hij communiceert ook goed- en afkeuringen met betrekking tot een verkoop en inlichtingen, zoals bijvoorbeeld een bankroet van een handelspartner naar de compagnons. (De Coster, 1964, p.119) Hoewel de verschillende correspondenten ook onderling een correspondentienetwerk vormen, (De Coster, 1964, p.116) is het de leider die optreedt als centrale tussenpersoon. (De Coster, 1964, p.112) Aan de functie van de leider kunnen naast taakverdeling nog enkele andere managementprincipes gelinkt worden zoals gezag en verantwoordelijkheid, discipline, eenheid van gezag, centralisatie en gezagsketen. Gezag en verantwoordelijkheid zijn twee termen die nauw samenhangen. Gezag geeft namelijk aanleiding tot het nemen van verantwoordelijkheden. (Mullins, 2007, p.45) Door zijn zonen naar het buitenland te sturen en er bijhuizen op te richten voor de firma, breidt vader Gilliam senior het permanente handelsgebied uit. Discipline is de basis voor de effectieve werking van de firma. Bij gebrek aan discipline moet de manager sancties ondernemen. (Mullins, 2007, p.45) De firmaleden horen ieder de eigen verantwoordelijkheid op te nemen om discipline aan de dag te leggen. Op die manier kan de firma haar effectieve werking garanderen. Dat Justo Forchoudt in 1687 in de firma te Cadiz net een loopjongen heeft ontslaan na dat uitkwam dat hij oneerlijk handelde jegens de firma, is een voorbeeld dat in de firma discipline opgelegd wordt en indien niet gerespecteerd sancties volgen. (Everaert, 1973, p. 53-54) Met eenheid van gezag wordt bedoeld eenduidig instructies geven aan ondergeschikten. Dit verzekert de firma van gezag, discipline, orde en stabiliteit. (Mullins, 2007, p. 45) In de bijhuizen en het hoofdhuis heeft iedere werknemer een eigen functie. Een persoon zal de afdelingsmanager avant la lettre zijn en zorgen voor een optimale werking van het bijhuis. De firma Forchoudt heeft een gedecentraliseerde structuur. De rol van Antwerpen als transitiecentrum en de internationale handelsbetrekkingen van de firma noodzaken decentralisatie. Om orde op zaken te houden en de firma van de nodige efficiëntie te
73
voorzien is centralisatie eveneens onontbeerlijk. Antwerpen is het centrale punt waar de leider in het hoofdhuis de firma samenhoudt. De firmaleider verzorgt met zijn centrale rol de coördinatie van de firma. Hij heeft de verantwoordelijkheid om alle vennoten op de hoogte te houden van de bedrijvigheden van de compagnie. Als topmanager moet de leider er voor zorgen dat de firma als één geheel samenwerkt. De leider staat in voor het overkoepelende bestuur van de firma. De bijhuizen zijn verantwoordelijk voor de eigen handelsactiviteiten. Via de correspondentie rapporteren de bijhuizen op regelmatige basis de bedrijvigheden aan het hoofdhuis. De boeken van de firma worden in het hoofdhuis bewaard. Op verschillende momenten komen de zonen terug naar het hoofdhuis om de rekeningen te sluiten en opnieuw te openen. Aangezien we spreken over een compagnie hebben alle vennoten inspraak in het beleid van de firma. In zekere mate kan er een gezagsketen opgesteld worden. De leider als centrale persoon stuurt de firma. Hij is degene met de meeste expertise. In eerste instantie is vader Gilliam senior de leider. Later neemt zijn oudste zoon Alexander de rol over. Bij het overlijden van Alexander zal Maria Lemmens het leiderschap waarnemen tot zoon Gilliam junior van Cadiz naar Antwerpen komt. In de bijhuizen zal degene met de meeste ervaring zorgen dat de firma een efficiënt beleid kent. Iedere werknemer in de firmahuizen heeft verantwoordelijkheden af te leggen en wordt gecontroleerd door degene boven hem, de firmaleider. (Mullins, 2007, p.46) Het mag duidelijk zijn hoe belangrijk de taakverdeling binnen de onderneming is. De gezagsketen verloopt van het hoogste niveau naar het laagste niveau. De leider zal boven aan de ladder staan. Hij vertegenwoordigt de centralisatie van de firma. In feite op dezelfde bestuurlijke hoogte staan de afdelingsmanager, de hoofden van de bijhuizen en ook de andere vennoten van de firma. De hoofden van de bijhuizen zorgen voor een efficiënte werking van de firma in het buitenland. Juist onder de bijhuishoofden zijn de directe medewerkers binnen de firma geplaatst. Eventueel zijn het familieleden en verwanten die vennoten van de firma zijn. Ze vervullen belangrijke functies binnen de werking van de onderneming bijvoorbeeld als boekhouder. Hieronder zijn lagere medewerkers zoals kantoorbedienden geplaatst. Vervolgens vinden we de stagiairs terug en op het laagste niveau knechten.
74
Orde wijst zowel op materiële als sociale orde. Materiële orde wil verliezen vermijden. (Mullins, 2007, p.46) De firma Forchoudt regelt haar materiële orde door participaties aan te gaan. Op die wijze moet de er minder kapitaal van een persoon komen. Bijlage 9 illustreert dat de firma Forchoudt verschillende participaties aangaat. Sociale orde houdt in dat iedere werknemer op de juiste plaats in de organisatie staat en vereist een strik selectieproces. (Mullins, 2007, p.46) Reeds in de zeventiende eeuw is er sprake van een selectieprocedure. Als Antwerpse handelaars in het buitenland op zoek zijn naar volwaardig personeel zullen ze contact op nemen met familieleden en vrienden in het thuisland. Deze selecteren potentiële werknemers. Een voorbeeld zijn Michiel Verbist en Peter van Ysendyck die in Antwerpen worden gerekruteerd om in het handelshuis te Wenen mee te draaien. (Denucé, 1931, p. 19) De gelijkwaardige behandeling van personeel zorgt voor de efficiënte werking van de firma. (Mullins, 2007, p.46) Ook in de zeventiende eeuw stijgt het loon van een werknemer met een toename aan bekwaamheid en anciënniteit. Medewerkers die lange tijd in de onderneming werken, functioneren vaak als vertrouwenspersoon. Justo Forchoudt zal na zijn stage bij Boussemart te Lissabon als boekhouder een vertrouwenspersoon worden. Hij wordt betaald voor zijn geleverde diensten. Ook worden goede werknemers opgenomen in compagnies. Stabiliteit binnen de onderneming en voornamelijk stabiliteit in het personeelsbestand zorgt voor het succes van de onderneming. (Mullins, 2007, p.46) Personeel dat langere tijd in dienst is, heeft blijk van vertrouwen gegeven. Als Justo Forchoudt in 1699 besluit te verhuizen naar Antwerpen, gaat hij een compagnie aan met De Noye en de With voor een duur van 5 of 6 jaar. Beide mannen zijn een hele tijd in dienst van de firma te Cadiz. (Everaert, 1973, p. 46) De expertise die ze opgedaan hebben binnen de firma speelt eveneens in het voordeel van de onderneming. Om de stabiliteit van de onderneming te garanderen worden belangrijke posities binnen de firma Forchoudt bezet door familieleden, of aanverwanten. Antwerpse handelaars nemen veelal initiatief tot participaties in de internationale handel. Aangezien de politieke situatie van Antwerpen een distributiecentrum gemaakt heeft, is het aangaan van participaties de enige manier om de exporthandel draaiende te houden. 75
Het initiatief wordt ook genomen door (buitenlandse) commissiehandelaars. Als een makelaar een mogelijkheid tot verkoop ziet, vraagt hij de kunsthandelaar werken te zenden. Indien de commissionaris de handelsgoederen afkoopt, is er sprake van een hasardkoop. (De Coster, 1964, p.129) Initiatief is een stimulerende kracht binnen de organisatie en moet aangemoedigd worden. (Mullins, 2007, p.46) Kunstschilders bieden soms de eigen diensten aan bij een kunsthandelaar. Ze nemen het initiatief tot aanbod van schilderwerken. De vraag is of de kunsthandelaar de kunstwerken kan verkopen. Esprit de corps (kameraadschap) creëert harmonie binnen de organisatie. Communicatie is essentieel, zodat iedereen binnen de onderneming op de hoogte is van de activiteiten. (Mullins, 2007, p.46) Correspondentie is één van de sterke punten van de firma Forchoudt. Een groot deel van de briefwisseling van de firma is bewaard en in te kijken in het Felix Archief te Antwerpen. Esprit de corps zegt iets over de gemoedstoestand en interesse van de actoren in de kunstfirma. Gilliam senior investeert grote delen van zijn kapitaal in kunstvoorwerpen. Een document door Denucé gepubliceerd bewijst dat zijn kinderen daar niet altijd achterstaan. Suzanne Forchoudt waarschuwt haar broers te Wenen dat vader Forchoudt malplesante kunstvoorwerpen koopt. De toon van de brief bewijst haar ongenoegen. 1670 (?), 6 December. – Susanna Forchoudt aan haar broeders te Weenen. – Desen om Ul te adverteren als dat Momper weder alle daghen van dat slecht oudt goedt coopt dat malplesant is en wij vriesen ghylie daer niet wel en cunt vercoopen en sout ten leste een pachuys vol vergheren maer soo het Ul. Daer cunt vercoopen, soo scryft eens dat plesant moet syn soo het ooit slecht e malplesant daer niet en cunt vercoopen , soo scryft hem toch dat sulck niet meer en hoeft te coopen. (Denucé, 1931, p. 114-115) De kunsthandelaar moet interesse tonen in kunstvoorwerpen en op de hoogte zijn de kunstmarkt. De belangstelling die in de firma Forchoudt heerst voor de kunsthandel wordt bevestigd door het feit dat enkele van de broers Forchoudt een opleiding tot schilder of ambachtsman genoten.
76
6. Conclusie Het eerste deel van de masterpaper behandelt de evolutie van de Antwerpse (kunst-)markt. Ondanks de politieke onrust kent Antwerpen haar handelshegemonie gedurende de zestiende eeuw. In de zeventiende eeuw zal Antwerpen haar belangrijke handelsrol moeten afstaan aan de Noordelijke Nederlanden. Het centrum van de handel verlegt zich. Antwerpen wordt omgevormd tot een transitcentrum maar blijft van internationaal belang. Handelsfirma’s vestigen hun hoofdhuis in Antwerpen, de firma Forchoudt is één van hen. De Forchoudts zijn bekend om hun kunstexport. Kunstwerken worden opgekocht bij Vlaamse kunstschilders en geëxporteerd tot ver over de grenzen. Bijhuizen te Wenen en Cadiz ondersteunen de handel. De onderneming is een familiefirma wat de stabiliteit van de firma sterkt. Het tweede deel van de masterpaper zoekt het antwoord op de vraag hoe een handelsfirma als die van de Forchoudt een efficiënte werking kan onderhouden over een danig lange periode. De vraag wordt getoetst aan de hand van een twintigste eeuwse managementtheorie, getransponeerd naar de zeventiende eeuwse onderneming. Eerst wordt de werking van de firma nauwkeurig onder de loep genomen. Er wordt gebruik gemaakt van de indeling van de ondernemingsactiviteiten van Fayol om de verschillende aspecten van de firma te bekijken. De firma Forchoudt maakt veelvuldig gebruik van commissiehandel, compagnies en participatiehandel. De evolutie van de Antwerpse handelsmarkt heeft de ontwikkeling van deze handelstechnieken gestimuleerd. De handelstechnieken geven aanleiding tot een groot handelsnetwerk waardoor de afzetmarkt van de Antwerpse handelaar aanzienlijk vergroot. De firma Forchoudt kent een groot Europees netwerk. Aan de hand van commissiehandel en periodieke handelsreizen wordt een dynamische handel onderhouden met Frankrijk, de Noordelijke Nederlanden, het Iberische schiereiland en het Duitse binnenland. De kunstexport kent een grote omvang door de product- en procesinnovaties op de schilderijproductie. Vanaf de oprichting van het bijhuis te Wenen in het begin van de jaren zestig en het bijhuis te Cadiz rond het midden van de jaren zeventig van de zeventiende eeuw 1670, kent de firma Forchoudt een permanent aanwezigheid op de markten aldaar. De
77
firma koopt schilderijen die specifiek geproduceerd worden voor de kunstexport bij kunstschilders. De schilderijen worden naar commissionarissen of familieleden in het buitenland gezonden om op de buitenlandse kunstmarkt verkocht te worden. Het financieel beleid, de verzekering en veiligheid en accounting worden ontwikkeld in de vijftiende en zestiende eeuw. In de zeventiende handelsfirma zijn al deze activiteiten onmisbaar. Als laatste ondernemingsactiviteit noemt Fayol het management. Management is een twintigste eeuwse term, het concept is echter veel ouder. Management is gesteund op drie basisprincipes namelijk ontwikkeling, samenwerking en doelstellingen. De drie facetten zijn de basis van een goed draaiende handelsonderneming en zijn aanwezig in de werking van de firma Forchoudt. De zonen Forchoudt kennen bijna allen een opleiding tot ambachtsman of kunstschilder, enkele worden zelfs opgeleid tot koopman. De lange handelsroutes die de handelsgoederen
steunen
op
samenwerking
met
vele
tussenpersonen
en
commissionarissen. De doelstelling van de zeventiende eeuwse kunstfirma is het maken van zo hoog mogelijke winsten. In de paper wordt de werking van de firma Forchoudt bekeken aan de hand van de veertien managementprincipes die Fayol opsomt. In de zeventiende eeuwse firma van de familie Forchoudt wordt aandacht besteed aan ieder van de principes. De firma kent een zekere taakverdeling, centralisatie, eenheid van gezag en gezagsketen. Discipline, gezag en verantwoordelijkheid zijn essentieel. De richting van de handelsbetrekking wordt duidelijk afgelijnd. De familiefirma stelt stabiliteit voor op. Verder wordt er aandacht geschonken aan een eerlijke en gelijkwaardige compensatie en behandeling van het personeel, het nemen van initiatieven en esprit de corps. Het management moet effectief, efficiënt en economische zijn om winst te maken. Winst maken is ook in de zeventiende eeuw de centrale doelstelling van een handelsfirma. Als besluit kunnen we stellen dat de principes van Fayol een leidraad zijn om het management van de firma een doeltreffende wending te geven. Als we de werking van de firma Forchoudt analyseren aan de hand van twintigste eeuwse managementprincipes wordt ons duidelijk dat de firma, zonder deze principes of theorieën te kennen, er gebruik van maakt. Onbewust zijn deze principes aanwezig in de organisatie en zorgen ze voor de efficiënte werking van de kunsthandelsfirma. 78
Bibliografie BOK, M. J. (1994) Vraag en aanbod op de Nederlandse kunstmarkt, Utrecht, s.n. BOK, M. J. (1998) Pricing the Unpriced: How Dutch Seventeeth Century Painters determined the Selling Price of their Work. IN NORTH, M. & ORMROD, D. E. (Eds.) Art Markets in Europe, 1400-1800. USA-Singapore-Sydney, Aldershot-Brookfield. BRULEZ, W. (1959) De Firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma's in de 16e eeuw, Brussel, Paleis der Academiën. BRULEZ, W. (1986) Cultuur en getal, Aspecten van de relatie economie-maatschappij-cultuur in Europa tussen 1400-1800, Amsterdam, NVSG. DE CLERCQ, M. (2009) Economie toegelicht, Antwerpen - Apeldoorn, Garant. DE COSTER, E. (1964) De diamanthandel te Antwerpen in de XVIIe eeuw : de diamanthandel van de firma's Wallis-du-Jon, Boon en Forchoudt Fac. Letteren en Wijsbegeerte, Geschiedenis. Gent, Rijksuniversiteit. DE MARCHI, N. & VAN MIEGROET, H. J. (1994) Art, Value, and Market Practices in the Netherlands in the Seventeenth Century The Art Bulletin, Vol. 76, p. 451-464 DE MARCHI, N. & VAN MIEGROET, H. J. (2000 ) Exploring markets for Netherlandisch Paintings in Spain and Nueva España. IN FALKENBURG, R., DE JONG, J. & MEIJERS, D. (Eds.) Kunst voor de markt, 1500-1700. Zwolle, Waanders. DE VRIES, S. (2007) Le commerce de l'art entre les Flandres et l'Espagne, 1648-1713. UFR Historie de l'Art et Archéologie. Parijs, Sorbonne-Paris IV. DENUCÉ, J. (1931) Kunstuitvoer in de 17e eeuw te Antwerpen : de firma Forchoudt, Antwerpen, De Sikkel. DENUCÉ, J. (1941) Koopmansleerboeken van de XVIe en XVIIe eeuwen in handschrift,, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, Standaard. DUVERGER, E. (1968) Bronnen voor de geschiedenis van de artistieke betrekkingen tussen Antwerpen en de Noordelijke Nederlanden tussen 1632 en 1648. IN DUVERGER, J. (Ed.). Gent, Miscellanea. DUVERGER, E. (1969) Nieuwe gegevens betreffende de kunsthandel van Matthijs Musson en Maria Fourmenois te Antwerpen tussen 1633 en 1681, Gent. DUVERGER, E. (1972) Le commerce d’art entre la Flandre et l’Europe centrale au XVIIe siècle : notes et remarques, Budapest. EVERAERT, J. (1973) De handel der Vlaamse firma’s te Cadiz 1670-1700, Brugge, De Tempel. GELDERBLOM, O. (2000) Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de Amsterdamse stapelmarkt (1578-1630), Hilversum, Verloren. GELDERBLOM, O. (2005) The Decline of Fairs and Merchant Guilds in the Low Countries. GRIENER, P. (2007) De wereld in een kamer. Verzamelaars en handelaars IN PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN, B. (Ed.) Tent. Cat., R. Recht, Het meesterlijk atelier, Europese kunstroutes 5e - 18e eeuw (5.10.2007-20.01.2008). Brussel, Europalia - Europa. 79
HAYT, F. G., JOS, JANSSEN, R. & MANET, A. (1999) Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis, Lier, Van In. KUMAR, A. (2000) Principles of Business Management, New Delhi, Atlantic. MATTHIJS, H., NAERT, F. & VUCHELEN, J. (2007) Handboek Openbare Financiën, Antwerpen Oxford, Intersentia. MONTIAS, J. M. (1988) Art Dealers in the Seventeenth-Century Netherlands Netherlands Quarterly for the History of Art, 18, p. 244-256. MULLINS, L. J. (2007) Management van gedrag, individu, team en organisatie, Amsterdam, Pearson Education Benelux. NORTH, M. (1997) Art and Commerce in the Dutch Golden Age, New Haven-Londen, Yale University Press. ROMBOUTS, P. & VAN LERIUS, T. (1961) De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, Antwerpen. SLUIJTER, E. J. (2000) Over Brabantse vodden, economische concurrentie, artistieke wedijver en de groei van de markt voor schilderijen in de 1e decennia van de 17e eeuw. IN FALKENBURG, R., DE JONG, J. & MEIJERS, D. (Eds.) Kunst voor de markt (Art for the Market) 1500-1700. Zwolle, Waanders. STOLS, E. (1971) De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648, Brussel, Paleis der Academiën. THIJS, A. K. L. (1993) De Antwerpse luxenijverheid: winstbejag en kunstzin. IN ANTWERPEN, H. (Ed.) Tent. Cat., Van der Stock J., Antwerpen verhaal van een metropool 16de-17de eeuw (25.06.1993-10.10.1993). Gent, Snoeck-Ducajun & zoon. TIMMERMANS, B. (2008) Patronen van patronage in het zeventiende-eeuws Antwerpen : een elite als actor binnen een kunstwereld, Amsterdam, Aksant. VAN DER STICHELEN, K. & VERMEYLEN, F. (2006) The Antwerp Guild of Saint Luke and the Marketing of Paintings, 1400-1700. IN DE MARCHI, N. & VAN MIEGROET, H. J. (Eds.) Mapping markets for Paintings in Europe 1450-1750. Turnhout, Brepols. VAN DER WEE, H. & MATERNÉ, J. (1993) De Antwerpse wereldmarkt tijdens de 16 de en 17de eeuw IN HESSENHUIS ANTWERPEN, T. C., (25.06.1993-10.10.1993) (Ed.) Jan Van der Stock, Antwerpen, verhaal van een metropool 16de-17de eeuw. Gent, SnoeckDucajun & zoon. VERMEYLEN, F. (2000) Exporting Art across the Globe - The Antwerp Art Market in the Sixteenth Century. IN FALKENBURG, R., DE JONG, J. & MEIJERS, D. (Eds.) Kunst voor de Markt (Art for the Market) 1500-1700. Zwolle, Waanders. VERMEYLEN, F. (2003) Paintins for the market: commercialiszation of art in Antwerp's Golden Age, Turnhout, Brepols. VOET, L. (1993) Antwerpen, de metropool en haar verhaal, . IN HESSENHUIS, A. (Ed.) Tent. Cat. Jan Van der Stock, Antwerpen verhaal van een metropool16de-17de eeuw. Gent, Snoeck-Ducajun & zoon.
80
Bijlage Bijlage 1: Stamboom Familie Forchoudt Bijlage 2: Anna Wolfheckers: verblijf te Deurna Bijlage 3: Aankondiging openbare verkoop 3 juni 1711 Bijlage 4: Brief Gilliam senior Forchoudt aan vader Melchior Forchoudt vanuit Parijs – 1630 Bijlage 5: Brief Maria Lemmens aan Gilliam senior Forchoudt te Parijs – ca. 1640 Bijlage 6: Handelsconnecties Gilliam senior Forchoudt in Lissabon (ca. 1645) Bijlage 7: Begraving Andreas Forchoudt in Cadiz Bijlage 8: Brief Gilliam senior Forchoudt aan Maria Lemmens vanuit Parijs - 1661 Bijlage 9: Index Denucé J, Kunstuitvoer in de 17e eeuw te Antwerpen – De Firma Forchoudt, Antwerpen, De Sikkel, 1931
81
Bijlage 1: Stamboom Familie Forchoudt Melchior Forchoudt 1613
Regina Forchoudt
Alexander 2.11.1683
Gilliam junior 08.1707
Melchior Forchoudt (grootvader) na 1603 : Antwerpen 1e Suzanne Lemmens 2e Anna Wolfheckers voor 1635
Gaspard Forchoudt
Gilliam senior Forchoudt 10.04.1678 Maria Lemmens ( mei 1689)
Melchior senior Forchoudt
Justo 5.04.1710
Marcus +1706
Melchior +1709
Andreas 26.12.1675
Simon Forchoudt
Suzanne geestelijke dochter 1712
Anna-Marie 1711 Franciscus Vasterhavens 1718
e
Bron: DE COSTER E., De diamanthandel te Antwerpen in de XVII eeuw – De diamanthandel van de firma’s Wallis-Du Jon, Boon en Forchoudt (proefschrift aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, geschiedenis), Gent, 1964 (bijlagen)
82
Bijlage 2: Vermelding van ‘Anna Wolfheckers’, weduwe van Melchior Forchoudt, die juli 1935 voor de tweede maal van het Hollands bestuur een paspoort had bekomen om ‘in den dorpe van Deurne’ te gaan wonen. (Duverger, 1968, p. 343) 1635, 9 JUNI. – VRIJGELEID VOOR ANNA WOLFHECKERS, WEDUWE VAN MELCHIOR FORCHONT, EN HAAR FAMILIE (Duverger, 1968, p. 368-369 - bijlage doc. VIII) De Staten Generael der Verneenichde Nederlanden, allen den genen die dese sullen sien ofte hooren lesen, saluyt. Doen te weeten: dat wy om seeckere consideratien, in onse protectie ende sauvegaerde genomen hebben, ende nemen by desen Anna Wolfheckert, Weduwe van Melsen Forchont in syn leven ebbenhoutewercker van Antwerpen, hebbende haer residentie genomen tot Berchem, om het haere familie alnoch onverhindert buyten te mogen woonen in den dorpe van Deurne ende genieten alsculcken vrydom als andere ingesetenen aldaer genieten, soo lange als desen sal duren, innegegaen den IX april lestleden als haer voorgaende sauvegarde is uytgegaen, ende zal sy dese ter expiratie oock weder van ons moeten laten vernieuwen mits contribuerende naer haer vermogen, neffens den anderen ingesetenen van den voors. dorpe in den taux daerop sy maentlijck gestelt zijn ofte noch sullen worden, in handen van onsen ontfangen van dat quartier. Met expressen voorbehouden dat zy noch niemandt van den heuren yet sal mogen attenteren dat den Vereenichden Landen eenichsints prejudiciabel soude mogen wesen op die verbeurte van ’t effect van dese ende daerenboven arbitralijck ghestraft te worden. Ontbieden hierom ende bevelen allen onsen gouverneurs, superintendenten, obersten, colonellen, ritmeesteren, capiteynen, bevelhebberen ende volcke van oorloge te peerde, te voete, te water ende te lande, voorts allen officieren, justicieren ende allen anderen dien ’t aengaen sal, dat sy de voors. Anna Wolfheckers met haere familie dese onse sauvegarde rustelijck ende vredelijck ghenieten laten, sonder daerteghens te doen in eenigher manieren op pene van te vallen in onse indiganatie ende aen den lijve gestraft te worden als overtreders van onse publicque sauvegarde. Authoriserende tot dien eynde de voornoemde Weduwe Anna Wolfheckers te mogen laten doen publicatie van dese ende onse wapenen opslaen daer ende soo ‘t heur dienlich sal mogen wesen. Willende dat het vidimus ofte copye autenticque van dese by onsen griffier oft secretaris geteyckent, de sleve strecken ende van sulcker macht gehouden worden sal als de principale ende dit voor den tijdt van ses eerstkommende maenden. Ghegheven in ’s Graven-Haghe. den IXe juny sesthien-hondert vyffendertich. [Get.:] Henrick van Essen. (bron: Stadsarchief Antwerpen, Insolvente Boedel Forchont I.B.749)
83
Bijlage 3: Aankondiging van de openbare verkoop van de resterende goederen van de firma Forchoudt. (Denucé, 1931, p. 20) 1711, 3 Juni. – Aankondiging verkoop van tapisseriëen en schilderijen (gedrukt stuk). Advertence. On fait savoir qu’on vendera le 3. Juin 1711. publiquement en Anvers au TapisseriesPant une tres fine Royale teinture de Tapisserie representant la creation du monde jusque le tems de Noë mesurant salvo juste comme s’ensuit, en 6 ½ ausnes d’haulteur. …
Bijlage 4: Brief van Gilliam senior Forchoudt aan zijn vader Melchior (grootvader) vanuit Parijs gedateerd op 10 november 1630. (Denucé, 1931, p.280) 1630, 10 November. – Gilliam Forchout, Parijs, aan zijn vader Melchior, Antwerpen. Lans Deo semper, den 10 november 1630. Jonstighe groetenisse sy gheschreven aen myn beminde vaeder ende moeder, soo dint desen om U.L. te adverteren U.L. brief ontfanghen te hebben den 9 deser, waervuyt verstaende dat U.L. my goet syt sendende, hetwelck ick verwachtende ben ende sal sorghe daervoer draghen als het sal mogen conveneren ; maer ben seere verwondert dat U.L. in soo langhen tyt niet geschreven en hebt oft niet geantwoert en hebt soo dat ick niet en wet wat denken oft U.L. drie brieven ontfanghen hebt ofte niet ; voerde soo wilt my die plaeten sito senden soo haest alsse gedaen syn ende als U.L. schrijft, soo schrijft au faurbourg de Sein Gerremain an la rue pettit lion au deus marchans, want ick nu verhuyst ben ende woen by Peter en Isack ende sy doen U.L. alte by seer groeten ; niet mer op dit pas als blijft den Here bevolen ende wese van herten sere gegroet met alle goede vrienden. Addieu By my U.L. onderdanighen soon, Gilliam Forchout.
84
Bijlage 5: Brief van Maria Lemmens aan Gilliam senior Forchoudt vanuit Antwerpen naar Parijs. c. 1640. – Brief van Maria Forchout aan haar man Guillam, te Parijs. … de casse die ick hebbe versonden den 15 Febr. Met den wagen van Cabu waer in wij 6 figuerdoekcen met de leyste, eene jachtdoeck, 6 lantschappen, 6 conterfeytseles, een tronie van Van Dyck, een stucken van Luycas van Leyen… ende hebben een cantoorken met een tafelken van lackwerck aenveert van Sion tot 20 pont ende Jan Carel de Wit geeft wel 4 oft 5 cassen schilderey op den sleven wagen ende de Bruyn heeft daar oock goed op…
Bijlage 6: Handelscontacten van Gilliam senior te Lissabon. Stols publiceert een namenlijst in bijlagen. Dat Gilliam senior reeds contacten heeft te Lissabon (ca. 1645) wordt bevestigd door volgende documenten uit een namenlijst die E. Stols in bijlagen heeft gepubliceerd. Paul van Gysenrode wordt in volgend document genoemd: (Stols, 1971, p. 31) ‘Paulo van Gijsenrode, geboren 1595 te ’s-Hertogenbosch, te Lissabon ca.1610-1645 in de rue da Pelada. Zijn zoon Paul van Gijsenrode de jonge, verkoopt er ca. 16451669 schilderijen voor de Forchoudts. Ca. 1653 was er Henrique de Geizenrode te Salvador.’ Over Jacob Guiot staat het volgende te lezen: (Stols, 1971, p. 33) ‘Van deze Antwerpse familie, tot de welke ook notaris Toussaint Guyot behoorde, was Jacome ca. 1630 te Antwerpen in de Spanjehandel, terwijl Juan Bautiste te Dover de expeditie der koopwaren verzorgde. Ca. 1628 was er ook een Daniel Guyot te Antwerpen. Jacob Guyot verkocht ca. 1645-1669 te Lissabon schilderijen voor de Forchoudts.’ En over André de Saintes schrijft Stols: (Stols, 1971, p. 59) ‘De Sainctes alias Don Santos Andres de Sainctes dreef ca. 1630-1646 handel te Lissabon. In 1632 en in 1639 verbleef hij te Londen en in de Nederlanden. Zijn broer Charles was een tijd lang kassier van Simon Dias te Antwerpen en geraakte naderhand ook te Lissabon. Hun schoonbroers waren Arnout van Wijkersloot uit Utrecht en te Londen in de handelen Jean-Baptiste de Corte. Andres had op zijn minst vier kinderen …’
85
Hieronder een brief geschreven door André de Saintes vanuit Lissabon aan Gilliam Forchoudt te Antwerpen op 16 juni 1640. De naam van Jacob Guiot wordt genoemd als tussenpersoon. (Denucé, 1931, p. 32) ‘…Ul. Aviseert dat de cantoiren ten fin Junio souden gereet wesen. Ick heb Ul. De memorie gesonden hoe dat se syn moeten in die conformiteyt. Laetse in Godts name comen. Sr Jacomo Guiot sal Ul. betalen contant, maer laet toch voor den besten prys wesen die mogelyck is, soo sullen meer negotie doen, en int vertieren is de batt. gelegen en tot mijn overcomste sullen Ul. groote dingen ordoneren. …’
Bijlage 7: Begraving van Andreas Forchoudt te Cadiz (Denucé, 1931, p. 198) ‘1676, 5 Januari – Justo Forchoudt, Cadix, aan zijn broeder Guilliam te Antwerpen. Ick hebben hem (onsen broeder Andres) opt treffelycxte laten begraven ende 350 missen voor sijne ziele laten doen, is begraven met het abijt van San Francisco, in de Capelle van Sint Andres in de Kerck van San Francisco, in de kelder van de Nederlantsche natie.’ ‘1676, 5 Januari – Licenciado Don Mathias Bernardi, dienare in Christo, pastor van de Cathedrale kercke te Cadiz, aan vader Forchoudt – (… Andreas) is naer synen uytersten wille begraven in de kercke der minderbroeders in de Capelle van synen Patroon den H. Andreas, in den kleder van onse Nederlantse Natie, ghekleet met het habyt van de selve Religieusen. Syn lyck is vergheselschapt van alle die van de Nederlantse Natie, ende een groote menichte van volck deser stadt, aen dewelcke syne deught ende stichtbaer leven bekent was, soo dat ick waerluck mach seggen dat hier wynighe treffelycker begraefenissen ghesien syn.’
86
Bijlage 8: Brief van Gilliam senior Forchoudt aan Maria Lemmens vanuit Parijs (Denucé, 1931, p. 62) 1661, 11 Februari. – Brief van Guill. Forchout aan zijn vrouw, uit Parijs. Beminde Vrindinne ende huysvrou. Salluet. Op heden syn de goederen noch niet gecomen, maer sullen tavondt hier wesen tot mijn groet verdriet, want sien hier groete ocasien dat hier waeren ende hoepe alles zal wel gaen. Want viende hier het coeffer van Grimalde van cristal inde foerie bij Mr Baldor ende loeft dat achtien dusent guldens, soo hope met myn wat beter te doen, alsoo wat plesanter is ende sierlyk doch is ghen tien het sy 6 dusent, hoepe de ockasie my sal dinen. Doch als bij can comens al loessen ; den Cavalyer du Syau is als dulle om dat myn goet soo lanck achter blijft, hoepe ook met de schilderij en groet cantoir goede ockasie te maeken vant lijvaert al waer daer sesmael soo veel wete alle vercocht soo dat hmet naest goede tijdinge sult hebben met Goedts gratie. Weghen het ghelt van de prinsers Condé hebbe noch niet ontfanghen, van duck de Guise hoepe noch seer te ontfanghen. Voorts soo ockatsie is van eenen waeghen die vertreckt soo seynt my die 6 twee dobbel doecken met de lysten die voor den Portugies gemaeckt waeren, met het conterfeytsel boven het Cantoriken van Caerel Herdie, ende dat van den Spaensen Constabel int sallet met de Fransiscus van Van Dyck, ende scryft my wat tuys paseert ; ook op den winckel. Mij verdriet seere alsoo op heden 9 daeghen hebbe gewest, doch pasiencie, hoepe Godt salt beteren ; ende op sondach is hier het palleys van den Coninck groet parijt van afgebrant van 9 ueren tot 12 ueren midach, door foute van comedianten die op hoef spelden, doch woert weynich geextemert. Den Coninck comt bij naer alle daghen in de forie, twelck my verdriet soo ledich de ockasie passert, want alle edeldom van Vranckryck is tot Parys. Voerts als Ul scryft, adressert in de forie oft wielt Ul brief draghen tot Mr de Bruyn, woende teghen overt het Rusenhuys, dat se hem insluyten, want zijn tesamen gelogert…
87
Taal p. 21
p. 22
nr. 1 nr. 2 nr. 3
Nederlands Nederlands Nederlands
Datum c. 1625 6-05-1635 9-10-1635
Verzender
Ontvanger
Inhoud
Hendrick Marnef Jan Verhuyck (Mechelen) Forchoudt
Mencior Gilliam Forchoudt Joannis Vlooitz (Wenen)
bestelling schilderijen voor 16 gulden 3 st van goet bestelling schilderijen (belegering - zeeslag) rekening aan- en verkoop van schilderijen (en kunstvoorwerpen)
nr. 4
Nederlands
4-03-1636
Johan Vlooitz (Wenen)
Guill. Forchoudt (schilder op de Katelyne Veste)
nr. 5
Nederlands
1-05-1636
Johan Vlooitz (Wenen)
Guill. Forchoudt (schilder op de Katelyne Veste)
aan- en verkoop van schilderijen (en kunstvoorwerpen)
nr. 6
Nederlands
6-10-1636
Johan Vlooitz (Regensburg)
G. Forschoudt
aan- en verkoop van schilderijen (en kunstvoorwerpen)
p. 23
nr. 7
Nederlands
6-02-1637
Gilliam Forchoudt
Johan Vloiets (Regenburg)
aan- en verkoop van schilderijen (en kunstvoorwerpen)
p. 24
nr. 8 nr. 9
Nederlands Nederlands
Frans Wouters (Londen) = leerling van 28-05-1636 Rubens, geboren te Lier 2-10-1612 c. 1636 Gilliam Stevens
G. Forchoudt G. Forchoudt
p. 25 p. 26
nr. 10 nr. 11 nr. 12
Nederlands Nederlands Nederlands
30-03-1637 Gilliam Forchoudt 22-09-1637 Gilliam Forchoudt 12-03-1638 ?
Vloeits (Wenen) Vloeits (Wenen) Ghilliam Forchout
verslag van bezoek bij de Ambassadeur in Londen verkoop van schildersdoeken aan Forchoudt rekening voor Vloeits van levering aan Smietsaert Verkoop van schilderijen rekening aan Forchout
nr. 13 nr. 14 nr. 15
Nederlands Nederlands Nederlands
3-11-1638 Johan Vlooitz (Wenen) 15-11-1638 ? 1638? Cornelis Galle
G. Forchoudt ? G. Forchoudt
aan- en verkoop van schilderijen (en kunstvoorwerpen) veiling nalatenschap Jan Snellinck lijst met schilderijen
nr. 16 nr. 17 nr. 18 nr. 19 nr. 20 nr. 21 nr. 22
Nederlands Nederlands Frans Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
4-09-1639 22-10-1639 8-07-1639 5-09-1639 1639-40 2-12-1638 c. 1639
G. Forchoudt (coopman van schilderijen in de Valckstraat) G. Forchoudt Hellemont G. Forchoudt ? Forckout ?
lijst met gezonden schilderijen uitstel van betaling (via vrouw) vraag voor betaling schilderijen (verkoop) Resiester van printen van Rubbens Rekening G. Boussemart Rekening zonder naam noch jaar
p. 27
p. 28 p. 29
p. 30
Gielis Neus Bartolomeus Cleerens Nicolas Bertrange (Brussel) Jasper de Hemelar (Mechelen) ? Gilles Boussemart ?
88
p. 31
p. 32
nr. 23 nr. 24
Nederlands Nederlands
c. 1640 c. 1640
nr. 25
Nederlands
nr. 26
nr. 27 p. 33 p. 34
p. 35 p. 36
p. 37 p. 38 p. 39 p. 40
p. 41
nr. 28 nr. 29 nr. 30 nr. 31 nr. 32 nr. 33 nr. 34
Frans
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
? Guillia Forchout (Parijs)
Lijst zonder naam noch datum transport van schilderijen en kunstvoorwerpen
16-06-1640 André de Saintes (Lissabon)
Guill. Forchout
bestelling van een kunstkantoor (met schilderingen)
8-09-1640
Meltior (schilder wont bij de Frydachsmaert)
bestelling voor schilderijen
?
Lijst van schilderijen zonder datum (op de achterzijde verdeling van goederen van vader Forchoudt)
? G. Forchoudt Guill° F. Guill. Forchoudt Guill. Forchout G. Forchoudt Jorse Pinto
aankooplijst van Hemeler, Nyns, Stevens, Verpoorten, Clerens aanbod van schilderijen dankbrief (reisverslag) uit Spanje betaling schilderij (Wouters) aankoop van doeken via Forchoudt aanbod van schilderijen rekening
G. Forchoudt Guill. Forchoudt Guill. Forchoudt weduwe Melchior Forckhout Guill. F. Balthasar du Casso Guill. Forchout ? Forchoudt
aanvraag en onderhandeling over schilderijen en kantoren onderhandeling-verkoop-aankoop onderhandeling-verkoop-aankoop doodschuld Bestelling uit Spanje Rekening vraag naar handelsgoederen handel in schilderijen Afrekening van Gaillaerts aan Forchoudt
c. 1640 c. 1643 26-02-1643 3-08-1643 11-10-1642 20-08-1643 3-04-1644 c. 1644
? Marie Forchout
Guill. Bidart (Keulen)
? ? Jasper de Hemelar (Mechelen) Liebardt Beukens (Wenen) Anthoni Ghebou (Parijs) Andre de Saintes (Lissabon) Niklaas Ponsaert Gilliam Forchout
nr. 35 nr. 36 nr. 37 nr. 38 nr. 39 nr. 40 nr. 41 nr. 42 nr. 43
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Spaans Frans Engels Nederlands
10-05-1644 30-05-1644 13-09-1644 1645 6-02-1651 8-05-1850? 14-12-1651 12-04-1652 1647-1670
nr. 44 nr. 45
Nederlands Nederlands
16-03-1652 Joachim Boncius (Amsterdam) 1651 J. Gaillaerts?
? Sr Forchout
handel in schilderijen: verzending naar Holland prijs is te hoog, onderhandelingen levering schilderijen
c. 1651
Fourcaudt - schilder indt Valckstraten bij die Vrijdachmert
gekregen rekening - te betalen aan Sr Davidt Teniers
nr. 46
Nederlands
André de Saintes (Lissabon) André de Saintes (Lissabon) André de Saintes (Lissabon) Jaques Baten Henrique Mathias (Amsterdam) Gilliermo Forchoudt Al. Pollot (Den Haag) Ralph Harrison (Londen) Jaspaer Gaillaerts
Guill. de Smeth (Brussel)
89
nr. 47 p. 44
p. 45
p. 46
p. 47
Nederlands
c. 1652
?
Kasboek 1650-1656 (Register nr 182 van den Inventaris) nr. 48 Nederlands 26-06-1650 f°13 nr. 49 Nederlands 12-04-1651 f°21 nr. 50 Nederlands 12-09-1651 idem nr. 51 Nederlands 24-12-1651 idem nr. 52 Nederlands 5-05-1651 f°48 nr. 53 Nederlands 18-05-? f°53 f°84
?
opsomming memorie schilderijen
Debit à Justo Daniels Menheer Hals is schuldich Den heer Palottie (schuldig) Teodor Rosiers debit Louis de Faria Don Alonso de Gerrerro, Amsterdam op Oude Biercaey in de 'Blau handt'
voor geleverde doeken en schilderijen doeken en schilderijen schilderij (verkoop) ontvangen schilderijen overname van schilderijen (verkoop)
debit noch Ceurvorst van Brandenbroch
verkoop schilderij Rubbens (Diana en Pan met saters en nimpen)
nr. 54
Nederlands
28-08-?
nr. 55 nr. 56 nr. 57
Nederlands Nederlands Nederlands
28-01-1653 f°109 29-11-1653 f°110 ? f°119
Monsieur de le Roque debit ontfangen van Justo Daniels Vercocht vant goet van Paeter Prioor aen de Duces van Loreyen
verkoop schilderij betaling schilderijen aen Paeter Dams ghetoont ende acoert gekregen, verkoop schilderijen
nr. 58
Nederlands
22-03-1653 f°121
meegegeven werken met Peter Vinck
transport?
nr. 59
Nederlands
16-05-1652 f°124
justo Daniels, contant verschoten op zijn werck dat voor mij maeckt
betaling voor gemaakte schilderijen
nr. 60
Nederlands
20-05-1653 f°129
handel in schilderijen
nr. 61
Nederlands
nr. 62 nr. 63 nr. 64 nr. 65
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
314-051656? 12-07-1652 20-08-1654 7-01-1654 12-08-1653
ghesonden op Ostenden, van daer op Duynkerken a Pedro Lams om voort te schicken a Sr Sebastiaen Facx (Sevillia) - 3-02 vertrokken op schip Capt. Jorse Castel Jan Rosier Sr Jacus Swerdts Pagadoer Nicolettie debit voor
verkoop (levering) van schilderijen schuldig aan Pagadoer Nicolettie schilderijen schuld (afbetaald via tussenpersoon) voor bestelling schilderijen
f°130 f°131 f°142 ? f°145
Capt. Merino Gosnalo debit voirghene my heeft doen maeken (betaelt door Diego de Castro via Jaques Manty)
levering panelen ontvangen
90
nr. 66
Nederlands
7-10-1653
nr. 67 nr. 68
Nederlands Nederlands
p. 48
nr. 69 nr. 70
p. 49
p. 50
Weduwe Jan de Hondt
G. Forchoudt
bode brengt doeken die Jan de Hont had gemaakt voor G. F.
17-11-1653 Weduwe Jan de Hondt 16-03-1654 Kaboek (sic.) 1650, f°160
G. Forchoudt Nicolettie debit
Weduwe de Hondt wil handelen in schilderijen? schuld voor schilderij van Rubbens, Triomfe van Decius ea. Schilderijen
Nederlands Nederlands
25-03-1654 Michiel Verhyck 25-04-1654 D.J. Martini, Nymegen
G. Forchoudt G. Forckholt
nr. 71 nr. 72 nr. 73 nr. 74
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
12-12-1653 24-01-1654 1-05-1654 1653
De heer Joan Bollert gelevert
fout in terugzending en nog geen betaling? voldaen van oblijgatie aan Sr Savery (wisselbrief?), bestelling schilderijen voor verzending op Dort aen Jan Bos coopman van garen wonende in de Clakckcopersbuyrte in de Garetey verkoop levering van schilderijen schilderijen schilderijen aankoop van schilderijen (?)
nr. 75 nr. 76
Nederlands Nederlands
1-03-1654 f°164 27-07-1654 f°166
Jacobus de Bruyn debit Betaelt aen Sr George Bosgaert contant
schuld van de Bruyn voor schilderijen contante betaling voor schilderijen
nr. 77 nr. 78
Nederlands Nederlands
10-10-1654 f°168 12-12-1654 f°169
Jacobus de Bruyn debit Jacobus Bollaert Jes Pedro Van de Wywer debit
schuld voor schilderijen met kosten schuld voor schilderijen
nr. 79 nr. 80
Nederlands Nederlands
31-01-1654 f°170 12-10-1655 f°171
Justo Daniels debit betaling voor levering schilderijen (16-11) Nicolaes Sponsaert en Jan Verschueren ontvangst betaling? - bestelling Schilderijen
nr. 81
Nederlands
feb. 1655
Joannis Bollaert debit voor vijf dagen (ontvangst voor geleverde diensten?) werck door mijnen knecht a 24 st. betaalt aen een coeperen schip dat opt huys staet voort vergulden
nr. 82 nr. 83
Nederlands Nederlands
24-07-1655 f°184 15-07-1655 f°185
Maddelen de vergulster debit Mertinus Jacops debit
schuldig aan vergulster voor geleverde diensten te betalen aan Mertinus voor (verschulde lijst)schilderijen
nr. 84
Nederlands
8-09-1655
gelevert aen Sr Roderigo Gomes Dias
levering schilderijen (waterverfdoeken)
Kasboek 1650, f°161 ? ? f°162
f°175
f°186
vercocht van pater prioor van de Cattyysers
91
p. 51
p. 52
p. 53
p. 54
nr. 85 nr. 86 nr. 87
Nederlands Frans Spaans
20-09-1655 f°187 Jacomo en Pedro Van de Wyer debet 1-01-1655 Valdor Guill. Forchout c. 1660 te consigneren op Bilbao al Cap° Andres Forchoudt? de Hacha
aankoop ? Schilderijen verzending van kunstmeubelen (met de brief) bestelling landkaarten uit Spanje
nr. 88
Nederlands
03-03-1652 Joachim Boverius debit
schuld voor verzonden schilderijen
nr. 89 nr. 90
Nederlands Nederlands
18-04-1652 Sr Swasso debit 06-05-1652 Vercocht aen Engelsche heren daer Arnoldo van Horenbeck is debit
schuld voor schilderijen schuld voor schilderijen
nr. 91
Nederlands
28-08-1652 vercocht aen Prinseres duagire van Oranien
verkoop schilderijen - kunstmeubels
nr. 92 nr. 93
Nederlands Nederlands
26-09-1652 Francko Feo debit 14-11-1652 Madame sou Altesa la dusesa de Lorenna
nr. 94 nr. 95 nr. 96 nr. 97 nr. 98 nr. 99
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
15-11-1652 18-11-1652 23-11-1652 22-12-1652 22-03-1652 5-05-1653
Monsieur Spinnola debit Swasso Jacobus Giot debit Michiel Conyet per schepe gesonden op Ghent Gilliam Homis is debit a 6 weken te betaelen
gesonden met Arie Jans Coper Caghener op Amsterdam
copy naer Jordaens schuldich
moet betaelen
aen Peter vinck (mert Ghent)
verkoop kopie schuld voor schilderijen en tekeningen schuld voor kunstmeubel voor schilderijen schuld voor schilderijen heeft afbetaald schilderijen schilderijen levering tot Gent schuld voor schilderijen
nr. 100 Nederlands nr. 101 Nederlands
9-06-1653 ontfanghen van Justo Daniels 20-06-1653 Justo Daniels a contant betaelt
levering schilderij (schilder?) (aankoop) contante betaling voor levering schilderij (aankoop)
nr. 102 nr. 103 nr. 104 nr. 105
21-06-1653 8-07-1653 19-07-1653 5-08-1653
ontfanghen van Justo Daniels ghelevert voor Mr Joan Bollaert betaelt ? ghesonden met Joris Jansen schiper op Ryswyck
levering schilderij (aankoop) levering schilderijen aan Bollaert betaling verkoop schilderijen? bestelling en verzending schilderijen
nr. 106 Nederlands
8-08-1653
ghelevert a Cornelis en Heyndrick Hillewerven
nr. 107 Nederlands
13-09-1653 Sr Nicolettie pagadoer
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
schilderijen besteld doot Mr Colonel Masonneuf mij doen maken
levering van schilderijen verkoop schilderijen 92
nr. 108 Nederlands nr. 109 Nederlands
12-04-1653 Ducesse de Lorynen debit voer 1-10-1653 Ghelevert aen Menheer Joan Bollaert
nr. 110 Nederlands nr. 111 Nederlands
12-12-1653 Menheer Bollaert 1-03-1654 Jacobus de Bruyn debit
levering van 51 Tronieplaeten voor Bollaert schuld voor schilderijen aan de Bruyn o.a. Davit Teniers
nr. 112 Nederlands nr. 113 Nederlands
8-03-1654 Jacobus de Bruyn ghelevert 13-03-1654 per schepe gesonden op Ghent aen Peter Buick (?)
levering van schilderijen aan Forchoudt? zending van schilderijen
nr. 114 Nederlands
16-03-1654 Nicolettie debit voor een schildery van Rubbens, de Treomfe van Desius acoert 15-07-1654 Per schpe gesonden aen Joffrou Barbara de Groet
schuld ten opzicht evan Nicolettie voor schilderij Rubbens zending van schilderijen
nr. 116 Nederlands
26-09-1654 Wat Peter de Wiet voor mij gemaeckt heeft
levering van schilderijen gemaakt door Peter de Wiet
nr. 117 Nederlands nr. 118 Nederlands
10-10-1654 Jacobus de Bruyn 1-06-1655 Rekening Jacobus de Cock en 15-011656
nr. 119 Nederlands nr. 120 Nederlands
20-06-1655 gelevert aen Steffane Annoni 6-08-1655 Maddelen is schuldich
nr. 121 Nederlands nr. 122 Nederlands
18-03-1653 Seb. Facx, Sevillia 27-09-1658 verkoop schilderij Van Van Dyck aan Sr Bornival
nr. 123 Nederlands
28-06-1659 Rekening Marcus Vermeiren van Pieter Wiets
voor schilderij
nr. 124 Frans
c. 1660
Rekening van schilderijen aan Pierre de la Forest, Parijs
rekening van Forchoudt naar De la Forest
p. 59
nr. 125 Nederlands
1660
Rekening Morledt voor Sr Fouchout
restauraties, retoucheringen en vermaken van schilderijen
p. 60
nr. 126 Nederlands
5-02-1660
Alex Forchout (Wenen)
p. 55
p. 56
nr. 115 Nederlands
p. 57
p. 58
schilderij van Fransois Ykens
debit voor aan G. Forckhoudt
voor schilderij van Momper met Ss Franciscus ea. Schilderijen Guill° Forchout
G. Forchout
verkoop schilderij levering schilderijen aan Bollaert
schuld voor schilderijen debet Sr Forchoudt' schuld aan de Cock voor schilderijen en vergulde beeldjes - schuld voldaen bij huysvrou van Jabobus de Cock, 1007-1657 levering aan Annonni schilderijen schuld voor schilderijen vraag tot verzending van goederen bewijs van 'echtheid' - betaling door M. Higbert aan Forchoudt, te 'Mechelen'?
broer Gilliam zal naar Wenen gaan ipv Frankrijk, vele kunstenaars aldaar… 93
p. 61
p. 62
p. 63
p,64
p. 65
p. 66
nr. 127 Frans
1661
nr. 128 Nederlands nr. 129 Nederlands
7-04-1661 31-05-1661 Valdor, Parijs
Guill. Forchout
nr. 130 nr. 131 nr. 132 nr. 133
11-02-1661 6-08-1661 16-06-1662 31-10-1662
vrouw te antwerpen Forckhaut Forchoudt G. Frockhoudt
correspondentie omtrent handelsgoederen… aanbieding van schilderijen (schilder) betaling aan de Vos voor geleverde schilderijen bestelling schilderijen, termijn 14 dagen, ook vraag Francq schilder in de Camerstraet naest den Augustynen bestelling bleemen heeft gemaakt en hoeveel kost
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
Gilliam Forchoudt aan
Guill. Forchout Jan Verhuyck (Mechelen) Simon de Vos D.F. Hagens (Doornik)
bestelling door Madame la Duchesse de Picquigny
bestelling kunstwerken correspondentie beschrijving te maken prachtkabinetten geschreven door Hermans, voor M. Valdor, vraag handelsgoederen te zenden voor winckel in Fontainebleau in opdr van Koning zal Valdor daar zijn
nr. 134 Nederlands
21-02-1663 Jacques de Jode (Antwerpen)
Gilliam Forchoudt
afrekening van de Jode met Forchoudt, vereffening rekeningen
nr. 135 Nederlands
9-09-1663
Jan Verhuyck (Mechelen)
G. Forckoudt
schilder maakte schilderijen en doeken op bestelling voor Forchoudt
nr. 136 Nederlands
1663-1667
Jan Verhuyck (Mechelen)
Sr Forckhaut
nr. 137 nr. 138 nr. 139 nr. 140 nr. 141 nr. 142
1664-65 2-09-1664 12-02-1665 20-02-1665 21-02-1665 11-03-1665
Jan Verhuyck (Mechelen) jan van Lamoen gekocht van Sr van Neeck (scchilder) Betaelt aan François de Clerck Van de Bruyn (Schuttershofstraet) Betaelt aen Sr. Clasens en betaelt aen Coesyn Willenhout (schilder)
Gilliam Forckhaut Gilam Forchaut
Eind afrekening voor geleverde schilderijen en doeken levering op: 1663 -1667 met tussentijdse betalingen levering schilderijen, besteld door dochter aankoop van schilderijen en betaling aankoop schilderij betaling aankoop schilderijen heeft geschilderd en geleverd schilderijen 2x betaling van geleverde schilderijen
nr. 143 Nederlands
4-04-1665
Men deken Willemsen (schilder), betaelt aen Sr Hendrick (schilder by de Vrydachsmert)
levering schilderijen, hertouchering, …
nr. 144 Nederlands
16-04-1665 Sr Peeters de Schilder
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
2 x betaling van geleverde schilderijen
betaling 2 schilderijen 94
nr. 145 Nederlands
18-04-1665 Willemsen broeder, Philips de Wael, Van de Put, Heyndrick de Schilder by de Vrydachs mert, Sr Van Neeck, Sr Castora de schilder
betaling voor geleverde schilderijen en retoucheringen
nr. 146 Nederlands nr. 147 Nederlands
06-05-1665 Aen Monseur van Neeck betaelt 05-05-1665 Betaelt aan Jouffrou de Weduwe van Men heer van Valckenis
betaling van levering schilderijen betaling van kunstwerk '… mynen man van haer gekocht in April'
nr. 148 Nederlands nr. 149 Nederlands
30-06-1665 Van de Put heeft geschildert (sic) 09-07-1665 Sr van Neeck
levering schilderijen Te betalen aan Van neeck voor het schilderijen van doeken
nr. 150 Nederlands
14-07-1665 Betaelt aen Sr Peeter de Wit, aen van de Put, Philips
uitgaven en inkomsten met betrekking geleverde en ontvangen schilderijen
nr. 151 Nederlands
28-07-1665 Betaelt aen coesyn Willenhoudt en de Bruyn
betaling voor levering schilderijen
nr. 152 Nederlands
14-11-1665 Sr Aberaem Willemsen
nr. 153 Nederlands nr. 154 Nederlands nr. 155 Nederlands
14-08-1665 Van Ansilo, Sr Peeters beschildering plaeten 21-08-1665 Betaelt aen Gillermans Fryutschilder 26-08-1665 Betaelt aen Jan de Pluimerder, Janssens gepluimurde doeken de schilder, Sr Ansilo schilder
betaling voor geleverde diensten betaling van geleverde schilderijen betaling van doeken en schilderijen
p. 69
nr. 156 Nederlands nr. 157 Nederlands
15-09-1665 coesyn van François Snyders 12-10-1665 betaelt aen Jaspeer de Wit, Gillemans schilder, retouchering door Van Neeck
mynen man heeft gekocht…' schilderij betaling van geleverde schilderijen
p. 70
nr. 158 Nederlands
22-12-1665 betaelt aen Sr Van Lint en betaelt aen petter der plumeurder
betaling van geleverde schilderijen en doeken
nr. 159 Nederlands nr. 160 Nederlands nr. 161 Nederlands
18-01-1666 Betaelt aen Sr van Neeck 29-01-1666 Sr Floket 29-01-1666 Sr Quellines (schilder), peeter de Plumurder
kopie naar Van Lint, betaling schilder te betalen voor schilderen van een doek betaling schilderij
p. 67
p. 68
schildering, retouchering, gestoffeerd
Ecco Homo naar Van Lint
te betalen van levering schilderijen uit april
95
nr. 162 Nederlands
8-03-1666
Betaelt in coerant aen peeter de Plumurder doeken voor de Backer, men deken Willeùsen (bestelling), schilders: Philips, Van Neck, Ban de Puet
bestelling, betaling Plumurder en schilders
p. 71
nr. 163 nr. 164 nr. 165 nr. 166
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
8-05-1666 12-05-1666 26-05-1666 sept. 1666
Betaelt aen Sr Smout schilder Sr Floket (schilder) Sr Van Lint op de Meer (schilder) Hans Casteels (lantschap schilder), Sr Flocker, Jan de Plumuerder
betaling voor twee doeken levering doeken (voor Backer?) levering doeken levering en te betalen van schilderijen en doeken
p. 72
nr. 167 nr. 168 nr. 169 nr. 170 nr. 171
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
6-05-1667 6-05-1667 14-07-1667 8-10-1667 26-10-1667
Sr Floket (schilder) Sr van Lint op de meer (schilder) ? Men deken Willemsen (schilder) Sr Van Lint gemaekt voor de Backer
betaling geleverde schimderijen te leveren schilderijen schilderijen bestelling schilderijen bij schilder vereffening van de rekeningen en levering schiilderij
nr. 172 Nederlands
1668
Ansilo, Willemsen broeder, Philips de Wael, Peeter, Styven de seven, deken willemsen: schilders
bestelling voor?
nr. 173 Nederlands nr. 174 Nederlands
1668 Men heer Marieennes schilders: Willemsen, Van Lint, Floket 11-08-1667 Alexander en Gilliam Forchout (Wenen) Vader Forchoudt
besetlling en maken van schilderijen vraag naar meer schilderijen om te verkopen in Wenen
nr. 175 Nederlands
15-08-1667 Rekening Jan Verhuyck, Mechelen tot 4-101667 11-08-1667 Rekening van Abraham Wielmsen 1667? Rekening van den Jonghen Willemsem
Sr. Forckhaut
levering, tussentijdse betalingen en eind afrekening
Sr Forckhoudt Monsr Forckhaut
te betalen van geleverde schilderijen te betalen van geleverde schilderijen
06-09-1668 Rekening Hendrik de Poeter tot 7-121669 12-07Rekening Peter van Lint 1668-3105-69 30-12-1663 Mr La Mars gesonden
Mr Forckhout
tussentijdse betalingen en eindbetaling
Sigr Foorhaut
rekening voor geleverde schilderijen, (tussentijdse) betaling
p. 73
p. 74
nr. 176 Nederlands nr. 177 Nederlands nr. 178 Nederlands
nr. 179 Nederlands
p. 75
nr. 180 Nederlands
gezonden schilderijen 96
p. 77
p. 78
p. 79
p. 80
nr. 181 Nederlands nr. 182 Nederlands
5-01-1663 Monsieurs le Mars debet voor 19-07-1664 betaelt aan Simon Floquet, Peter de Wiet
uitstaande schuld voor schilderijen betaling geleverde schilderijen
nr. 183 Nederlands nr. 184 Nederlands
18-10-1666 betaelt aan de vrouwe van Jordaens 18-04-1667 gesonden met Jan de Smiet voerman te hele pagina schilderijen, doeken, weten te leveren op Frankckfoert, om kantoren voert te schikcken door Mr de Neville op Norenboerch a Mr Gratsius ende soo voert op Wienen aen Alexander en Gilliam Forchout myn soonen
betaling schilderij zending naar Wenen
nr. 185 Nederlands
16-09-1667 jacobus de Bruyn debit voor
Aankoop op de Vrydagmerdt schilderijen op zijn rekening
nr. 186 Nederlands nr. 187 Nederlands
15-03-1671 by heck in Fockerhuys ghecocht 24-03-1668 Joan Vorckmans Journael 1663-1668 ? betalen aen Monsieur Niclaes Flocket
Aankoop antieke voorwerpen memori boeken van Menheer Moretus
nr. 188 Nederlands
G. Forchoudt
geleverd schilderij
nr. 189 Nederlands
13-07-1668 Menheer de Backer (bestelling), Sr van Lint (schilder, doeken voor Menheer Marines), Flocket, Willemsen, Wielesem,
nr. 190 Nederlands nr. 191 Nederlands nr. 192 Nederlands
1-08-1668 Men deken Willemsen (schilder) 10-09-1668 Betaelt aen Sr Floket 11-10-1668 Gekocht van Men deken Willemsen betaelt aen coesyn Van den Piet
doeken oa geschilderd naar van Lint oa doek naar Van dyck en eigen werk
levering doeken betaling geleverde doeken betaling en aankoop van schilderijen
nr. 193 Nederlands nr. 194 Nederlands
31-10-1668 Betaelt aen Sr Van Lint op de Meer 5-11-1668 Sr Floket, men deken Willemsen, Van Lint schildert voor Van der Borcht / De Backer
oa. Doek naar Rubbens
aankoop schilderijen schilders schilderen schilderijen op bestelling
nr. 195 Nederlands
13-12-1668 Gekocht inden uytroep van Peeter Stevens
nr. 196 Nederlands
1669
Betaelt aen Sr van Neeck
bestelling en levering van schilderijen
voorwerpen gekocht bij uitverkoop werk naar Bassan
betaling schilderij 97
nr. 197 Nederlands
7-05-1669
p. 81
nr. 198 Nederlands
23-08-1669 Rekening van Geeraard van Camp, tapijtwerker, Antwerpen
p. 82
nr. 199 Nederlands
6-03-1670
nr. 200 Nederlands nr. 201 Nederlands
april 1670 Sr Van Lint heeft geschildert (sic) 22-04-1670 Sr Grimaldi - Sr Floket heeft geschildert (sic)
levering schilderijen (op bestelling) levering schilderijen (op bestelling?)
nr. 202 Nederlands
21-04-1670 Sr Van Lint schildert voor de Pon Willemsen schildert, Monseur Grimaldy schildert, Sr Floket
levering schilderijen (op bestelling?)
nr. 203 Nederlands
bestelling, levering en deels betaling van schilderijen
nr. 205 Nederlands
20-06-1670 Floket heeft 2 doeken voor Backer, Van Lint, Men deken Willemsen, Men heer de Haes (bestelling) door Van Lint, Grimaldi, de Wit, Jonghen Wuellin, Willemsen, Van der Bocrht, van Lint, Willemsen, Floket, 10-09-1670 Rekening Peter van Lint an Sigr Forchaut en 5-111670 en 2801-1671 12-05-1671 Rekening van Morlet (Lamorlet) Sr Forchont
nr. 206 Frans
5-04-1670
tweedehandschilderijen?
p. 83
nr. 204 Nederlands
p. 84
Betaelt aen Sr Vloket, Sr van Lint schildert voor Van de Borcht en Backer, Men deken Willemsen heeft gelevert doek en schildert voor Van der Borcht, Sr Floket voor Van der Borcht, Van Neeck
bestelling en levering schilderijen
Monsr Forchondt
Van Lint op de Meer doeken voor Backer, men deken Willemsen, Sr Floket
Rekening van Muytins
Forchoudt is schuldig van tapijtkamers gekocht voor Wenen (zonen Alexander en Gilliam Forchoudt) Verkoop is op rekening van helft van Camp en sr Forchoudt, tweede tapijtreekst op rekening van Monsr Jan Frans Cornelensens, te verkopen in Wenen aankoop en levering van schilderijen en betaling
afrekening geleverde schilderijen
afrekening geleverde en geretoucheerde schilderijen
98
p. 85
p. 86
p. 87
p. 88
nr. 207 Nederlands
5-12-1670
nr. 208 Nederlands nr. 209 Nederlands
14-01-1671 Men deken Willems - Van Lint 5-02-1671 Sr jansens lantschapscilder int Schuttershofstraet maekte doeken
nr. 210 Nederlands nr. 211 Nederlands
6-03-1671 8-07-1671
nr. 212 Nederlands nr. 213 Nederlands
14-01-1672 koopdacht van den deken de Licht 21-10-1671 coopdach by Berteryn op Vrydachsmart
betaling van schilderijen aen coesyn Hoeck koop van schilderijen
nr. 214 Nederlands
23-06-1672 doek van Grimaldi betaelt voor heer de Backer
aankoop en verkoop schilderij
nr. 215 Nederlands
25-06-1672 Rloket ontfangen voor menheer de Backer, Grimaldi betaelt voor schilderij, Sr Floket schildert, Sr van lint, men deken Willemsen
aankoop en verkoop schilderij
nr. 216 Nederlands
18-11-1671 Men deken willemsen en 13-121671
voor de backer
aankoop en verkoop schilderij
nr. 217 Nederlands
30-06-1672 Rekening Gilliam De blaes (goudleder)
Se Gilleam Frockhout
betaling via boodschapper,, 2-07-1672 voldaen: Ghysbrecht Verdreven
nr. 218 nr. 219 nr. 220 nr. 221 nr. 222
8-12-1672 3-12-1671 12-02-1672 3-02-1672 12-02-1672
?
rekening platen en schilderijen, voldaan 12-12? voor schilderijen levering schilderijen levering schilderij aan en verkoop schilderijen
Spaans Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
nr. 223 Nederlands nr. 224 Nederlands
Rekening Artus Bertryn
Sr Janssens lantschapschilder van lint voor de backer, men deken willemsen voor de backer betaelt aan Juffrou willemsen, floket, Van de velde betaelt, jasper de wit
Gilliam Forchondt betaelt aan Jouffrou Willemsen
Sr Giliam Forckhaut
Anna Bouwens (huysvrou van Artus Bertryn) ontvangen (betaling) op 30-03-1671: aankoop schilderijen Geschilderd en thuis geleverde schilderijen levering schilderijen
oa. Voor de Backer
levering schilderijen schilders leveren schilderijen (op bestelling) en betaling van sommige
Betaelt aan Sr Van Lint Monsieur Grimaldy gemaeckt voor de Wael
18-02-1672 Gekocht van Cappeteyn Wans 18-02-1672 Sr Van Lint, Grimaldi, Van Lint retouchering
bestelling Rubbens, voor Jan Battista Antonio
aankoop schilderij bestelling en levering schilderijen 99
p. 89
nr. 225 nr. 226 nr. 227 nr. 228
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
Sr Floket geschildert Den deken Willemsen aenbestedt Gekocht van Mendeken Willemsen Coesyn Cornelis de Balleur, van lint schilders
levering schilderijen levering schilderijen levering schilderijen mijnen man heeft gekocht … Aankoop schilderijen
nr. 229 Nederlands
24-05-1672 Gekocht van Men deken Willemsen betaelt aen coesyn Van den Piet
betaalt 8-07-1672
nr. 230 Nederlands
juni 1672
geleverd en betaalt doek, schilderij
nr. 231 Nederlands p. 91
28-02-1672 4-03-1672 27-04-1672 20-04-1672
nr. 232 Nederlands nr. 233 Nederlands
coesyn Cornelis de Balleur geschildert, doek gelevert door Sr Jansens 1672-1673 Rekening Jan Vermeulen, Mechelen, voor leveringen van goudleer 4-07-1672 Monseur Van neeck schildert 16-09-1672 Gekocht op de Vrydachsmert by men deken Barttryn
aen S. forchaut
kamer goudleer 1672-1673 levering schilderijen betaling 9-11-1672
nr. 234 Nederlands
30-09-1672 gesonden tot Sr Floket, Coesyn Willehout schildert
zending en levering schilderijen
nr. 235 Nederlands
25-10-1672 Betaelt aen men deken van Aelen
tweedehandschilderijen? (van Floket, Van lint, Grimaldij)
nr. 236 Nederlands
16-09-1667 Factuur zending naar Wenen
helft voor rekening Menheer Martini en heflt Forchoudt
zending op Wenen
nr. 237 Nederlands
16-09-1667 Zending op Wenen naar Zonen Forchoudt (Alexander en Guilliam)
helft voor rekening menheer Ascanio Martini en heflt Forchoudt
zending op Wenen aan zonen Forchoudt
p. 94
nr. 238 Nederlands
22-04-1667 zending op Wenen aan Monsr Pistolosi en leveren aan Alexander en Gilliam Forchoudt
helft voor rekening Monsr Ascanio Martini en helft Frochoudt
zending op Wenen aan zonen Forchoudt
p. 95
nr. 239 Nederlands
1-08-1667 , Rekening van verkoop in Wenen 16-08 /2208 13-09-1667 Reckeninghe hetgeen verkocht is goet van vader en Monsr Ascani Martini (helft)
o.a. verkoop prins Diderichsteyn hofman van de Keiserin
verkoop van goederen te wenen
oa. Verkoop aen den Bemsen kanseleer den graef Nosti
verkoop van goederen te wenen
p. 92
nr. 240 Nederlands
p. 96
nr. 241 Nederlands
2-06-1668
Rekeninghe voor Mompeer
rekening verkoop schilderijen
100
nr. 242 Nederlands
31-01-1668 factuur van karghesoen voor Mijn Heer Ascanio Martini ende Mijn bader de helft
zending op wenen
p. 97
nr. 243 Nederlands
2-06-1668
zending op wenen
p. 99
nr. 244 Nederlands
6-09-1668
Facture van dit kargesoen voor mijn ontvangen te wenen 2-06-1668 vader appart verzonden 28-03? Op Franckfort aen Mr Peer en Davit de Notisbe om nieuw et bestellen aen de heeren Gio Jacomo Besozzo e Carlo Varrean Factuur voor Alexander en Gilliam Forchoudt van goederen gezonden 6-09 en ontvangen 26-10-1668
p. 100 nr. 245 Nederlands
4-05-1668
vader Forckhout
aan zonen te Weenen
p. 101 nr. 246 Nederlands
13-04-1168 vader Forckhout
aan zonen te Weenen
p. 102 nr. 247 Nederlands
30-06-1668 vader Forckhout
aan zonen te Weenen
Originelen naar wenen (Floris, Merten de Vos, Tisiaen, Rubbens, Meester Mertien van Romerswael, Hoelbein moderne werken nieuws over overleden collega… goedkope schilderijen, verzendig meesterwerken broer Marcus schildert goed, André is ook goed aan het leren
rekening van zending op wenen (afkoop?)
nr. 248 Nederlands
23-08-1669 Rekening tapisseriën Geraerd van Camp Monsr Forchoudt den Jonge
Forchoudt is debit voor tapijtkamers verzonden naar Wenen, helft helft
nr. 249 Nederlands
8-12-1669
nr. 250 Nederlands
22-08-1669 Rekening van Sr Melchior Charle, Antwerpen
Monseur Forchoudt
aftasten en verkoop in Lissabon, vraag voor zending debit aan Charle schilderijen
13-11-1669 vader gilliam
aan zonen te Weenen
Floris, martinus Hemskercken, Alexander Castiels (in voorraad, kan gestuurd worden)
nr. 252 Nederlands
6-12-1669
vader gilliam
aan zonen te Weenen
veel tweedehands schilderijen op de mart! (contant te betalen)
nr. 253 Nederlands
9-05-1669
vader gilliam
aan zonen te Weenen
origineel ecco homo van Teciaen: kunstkennis! Ea bekende werken
Alexander en Guill. Forchoudt, wenen
stil blijven onder ons', informatie doorgeven omtrent verkoop
p. 103 nr. 251 Nederlands
p. 104 nr. 254 Nederlands
Justo Forchoudt , Lissabon
22-11-1669 Michiel wouters
Vader Forchoudt
101
nr. 255 Nederlands
7-11-1669
cargesoen gezonden op wenen aen Alexander en Gilliam Forchoudt
zending op wenen
p. 105 nr. 256 Nederlands p. 106 nr. 257 Nederlands
27-01-1668 7-11-1669 en 19-111669
memorie van den gouden leeren cantoor op rekening van vaer, rekening van S. Francisco cornelissenens kamer, juwel gortoe stenen, op rekening van mijnheeren Jacomo Bollaert et Companie
goudleer zending (op Wenen?)
nr. 258 Nederlands p. 107 nr. 259 Nederlands
22-11-1670 Factuur op rekening Forchoudt sr 1668 ?
p. 109 nr. 260 Nederlands
2-07-1669
kargesoen voor soonen Alexander ende gesonden over Regensborch bij den gilliam Forchoudt, 2 juli gezonden op heeren Martin Mats 27-09-1669 Ceulen aen Weduwe Cuesten om te besteen op wenen
zending op wenen
p. 112 nr. 261 Nederlands
8-11-1670
Marcus F
lidmaatschap in de St Lucasgilde
bewijs inschrijving van markus Forchaut, leert schilderen bij Mijn Heer Boyermans in Antwerpen, (I.B. Seghers, opperdecken)
nr. 262 Nederlands p. 113 nr. 263 Nederlands
1669 Jan Franco Cornelissen 27-08-1669 Monsieur Geraert van Cam
voor rekening van Cornlissen
kamers tapijt, zendig op wenen Forchoudt is schuldig voor tapijtkamers aan van Cam
p. 114 nr. 264 Nederlands
26-031570?
Alexander en Guill. Forchoudt, wenen
zending (op Wenen?) schilderijen gezonden op 5-04 op Keulen aan Weduwe Custen om voort te schicken op Franckfoert aen Pillipo Lodovico en veder naar wenen alex en guil.
verzending van twee camers tpaijt, ter heflt als voren?
nr. 265 Nederlands
24-03-1670 Justo Frochoudt, lissabon
Vader Forchoudt, Antwerpen
bestelling Monsr Boussemart, kantoor gemaakt door Marcus en van lint
nr. 266 Nederlands
28-02-1670 vader Forckhout
zonen te wenen
slechte tijden, slecht weer (ijskoude), mogelijke opportuniteit in Brussel
nr. 267 Nederlands
6-12-1670? Susanna Forchoudt
broers te wenen
Momper verkoopt werk van slechte kwaliteit, kwijt te raken te wenen: kopen anders niet (waarschuwing)
102
p. 115 nr. 268 Nederlands
15-09-1670 Gilliam Forchoudt aan
broer Alexander wenen
Susanna en Melchior opweg naar Franckfoort, zending
nr. 269 Nederlands
10-10-1670 vader Gilliam Forchoudt
zonen te wenen
uytroep Canonick Hilwerven de Colmnia ouden Brughel, Van Dyck, …
nr. 270 nr. 271 nr. 272 nr. 273
4-07-1670 3-01-1670 31/08/1670 8-07-1670
broers Forchoudt wene, zonen te wenen G. Forchout vader gilliam
geleverde tapijten schilderijen (kwaliteit?) betaling levering schilderijen 22-07-1667 Monsr Boussemaert bestelling voor zijn rekening door Sr de Coninck
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
J. Van Camp de jonge vader Forckhout Simon de vos Justo Forchoudt , Lissabon
p. 116 nr. 274 Nederlands
18-12-1670 vader Forckhout
zonen te wenen
marcus heeft werk van van dyck bijgezonden, zelfde dag brief vna Marcus over zelfde ontwerp
nr. 275 nr. 276 p. 117 nr. 277 nr. 278
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
Joris Rombaut, Antwerpen Erasmus Quellin brieven Michiel wouters brieven Jan Franco Cornelissen
zoen forchout te Weenen Gilliam Forchout, Antwerpen aan zonen Forchout t wenen zonen Forchout te Wenen
over tapijtwerken aanbieden diensten tot schilderen over tapijtwerken, ook volgende jaren over tapijtwerken, ook volgende jaren
nr. 279 nr. 280 p. 118 nr. 281 nr. 282
Nederlands Frans Nederlands Nederlands
28-08-1670 4-12-1670 1670 20-06, 407, 8-10, 28-11, 5-12 24-01-1670 1670 22-01-1671 28-01-1671
Michile Wauters Jean sohier, pastoor te Ecaussines Joris Rombauts Alexander en Gilliam Forchout (Wenen)
zonen Forchout te Wenen Gilliam Forchout, vader aan zonen Forchout te Wenen Erasmus Quellin, schilder, Antwerpen
tapijt opdracht tot schilderwerk over tapisserieën (ook volgende jaren) vraag voor schilderij(en)
13-02-1671 Gilliam Forchout vader
zonen te wenen
brief over negotie met Erasmus Quellin over bestelling, waarom diamant nog niet gekomen: opgebroken in Lissabon (Justo?) gaan wonen in Cadiz voor betere onderhandelingen, Andreas in april met cargoen naar daar? (waar?)
3-04-1671
zonen te wenen
controle werk bij Quellinen nog ca. 14-16 dagen. Justo met Bosmaert naar Cadix en Broer André binnen 5-6 weken naartoe
10-11-1670 Belgrado, brief Rombaut Faydherbe en Jan François marschal
zonen Forchout te Wenen
goede zaken!, vryheden van de Turcksen Cyser,
3-08-1670- Rombaut Faydherbe 71
zonen Forchout te Wenen
?
nr. 283 Nederlands
p. 119 nr. 284 Nederlands
nr. 285 Nederlands p. 120 nr. 286 Nederlands
Gilliam Forchout vader
103
nr. 287 Nederlands nr. 288 Nederlands nr. 289 Nederlands
18-06-1672 Belgrado Rombout Faydherbe 6-06-1671 Simon de vos 30-06-1671 Markies de la Valliere
zonen Forchout te Wenen Gilliam Forckhout
nr. 290 Nederlands
10-08-1671 Mechelen, brief Marie Anne Fayd'herbe zoons Forchoudt te Wenen
brieven mechelen doorsturen ontvangen betaling voor schilderij Bestelling kabinetten vergelijkbaar met deze verkocht aan hertog van Crequis dochter Marie Anne in opdracht van moeder Maria Snyers (zus Rombout F, dochter Lucas F) door te zenden brief aan rombout
p. 121 nr. 291 Nederlands nr. 292 Nederlands
4-11-1671 jan vermeulen 14-11-1671 register 170, f°1 en verder
p. 128 nr. 293 Nederlands
?
nr. 294 Nederlands p. 129 nr. 295 Nederlands
15-12-1671 f°4: onse rekening 1-03-1672 goudleer gezonden op Franckfoort door ontvangen te Antwerpen Heer Franco Maleparij voor rekening Monsr Geeraert van Camp den ingen,
tapijten en schilderijen zending? zending goudleer
11-04-1672 kargesoen, rekening vader forchoudt 28-08-1672 goederen op rekening vader, ontvangen te Lints
zending goudleer en schilderijen (op Wenen?) zending schilderijen, tapijt kamers
p. 130 nr. 298 Nederlands
6-07-1672
goudleer gezonden op Craets
p. 131 nr. 299 Nederlands
28-02-1673 voor rekeninge van Mompeer, ontvangen den 28-02-1673 in twee cassen
p. 133 nr. 300 Nederlands
6-05-1673
Factuer goederen ontvangen op rekening van Mompeer
schilderijen zending (naar wenen?)
nr. 301 Nederlands
4-07-1673
fackture van de schilderijen ontfangen 4-07-1673 voor rekeninge van Mompeer verzonden uit Antwerpen 705-1673
schilderijen zending (naar wenen?)
nr. 296 Nederlands nr. 297 Nederlands
vader Frochoudt schilderijen op rekening van Mompeer, 14-11-1671 zending schilderijen? schilderijen
tapijtkamers voor rekening Ro(mbouts?), ontvangen in Grats
zending tapijtkamers
voor Rekeninghe van Mompeer (Antwerpen) naar Craets aen den lanshooman den graef van Trouwmansdorf Mompeer heeft betaelt aen de vracht tot Ceulen, provisie aen de weduwe Kuysten
schilderijen en goudleer zending (naar Wenen?)
104
p. 135 nr. 302 Nederlands
24-09-1637 facture goederen voor rekening van Mompeer ontvangen in Crats 24 sept, alles daar verkocht
schilderijen gezonden op Crats en daar verkocht
p. 137 nr. 303 Nederlands
18-05-1674 factuer voor rekeninge van Mompeer ontfangen den 18-05-1674
schilderijen gezonden op?
p. 139 nr. 304 Nederlands
18-10-1674 Fackture schilderijen ontfangen voor Rekenninge van Mompeer , van Antwerpen versonden op 10-08-1674 ontvangen in Weenen op 18-10-1674 11-02-1675 Facture van deze goederen ontfangen voor rekening van Mompeer, ene cast ontfangen op 2-01 ende andere twee op 11-02-1675 7-02-1775? fackture van goederen ontfangen in Craets op 20-04-1675 is van antwerpen verzonden op 9-02-1675 voor rekeninge van Mompeer Gilliam Forchoudt te verkoopen 2-06-1675 Fackture goederen ontvangen in Craets den 30-08-1675 van atnwerpen gesonden op 2-06-1675 schilderij is voorrekening van mompeer en socolatties voor allixsander ende Gilliam frochoudt terhelft ende Mompeer ter heflt te verkoopen 25-10-1675 Fackture goederen ontvangen in Craets op 25-10, verzonden te Antwerpen 2006-1675 voor rekening van mompeer te verkopen
schilderijen gezonden op wenen
p. 141 nr. 305 Nederlands
p. 145 nr. 306 Nederlands
nr. 307 Nederlands
p. 146 nr. 308 Nederlands
nr. 309 Nederlands
23-10-1675 Fackture van goederen ontfangen voor rekening van onsen vaeder Gilliam Forckhoudt van Antwerpen verzonden op 23-10-1675
schilderijen en anders voorwerpen gezonden op?
MOMPEER = vader, Gilliam Forchoudt, verzending goederen op Wenen?
schilderijen en 'socolatties' op wenen
schilderijen gezonden op Craets
ontfangen 14-01-1676 in Wenen
zending schilderijen naar Wenen
105
p. 147 nr. 310 Nederlands
p. 148 nr. 311 Nederlands
p. 149 nr. 312 Nederlands
16-01-1676 fackture van het cargesoen van Antwerpen versonden op 16-01-1676 voor rekening van onsen heer Vaeder Gilliam Forchoudt te verkoopen, 19-05-1676 Facture vant Cargesoen versonden van Antwerpen op 3-04-1676 voor rekening van onsen heer vader Gilliam Forchoudt te vercoopen ontfangen op 19-05-1676 in Vienna (tapijtkamers, schilderijen) 13-11-1676 Fackture gesonden van antwerpen op Ceulen om voorts op Wenen te gaen Allixsaneder & Mercus Forchoudt voor rekeninge van Gilliam Forchoudt
nr. 313 Nederlands
3-01-1678
fackture van ontvangen cargesoen te Vienna 3 -01-1678 voor conto van Guill. Forchout van Anversa om voor syn rekeninghe op Venetia aen Fransoys Michiel Chevalier alhier gewessen ambassadeur de Venetia te seynden
p. 150 nr. 314 Nederlands
7-11-1678
Fackture van Cargesoen, schilderijen voor rekening mameer 7-11 verzonden van Antwerpen
p. 153
Vercoop Boeck
nr. 315 Nederlands
p. 181
voor conto van Companie zending op Cratz en wenen, compagnie en vader onderscillijkcke waeren als sijde rocken ende gedruckte catteoen lijnwaerten… en syn te crats op de merdt geweest verzending naar wenen
16-10-1671 Forchoudt (te wenen)
verzending naar wenen voor Alexander en Marcus!
ook aanwezig in zending: voor conto Sr jan Fransis Cornelissens (Antwerpen), Sr Fransoijs Bouwens, Sr Francisco Vasterhavens
verzending naar wenen om door te zenden naar Venetia voor Fransoys Michiel Chevalier, was ambassadeur te Antwerpen - andere goederen op rekening van anderen, waaronder Vasterhavens! verzending schilderijen op rekening van Mameer (moeder forchoudt)
nummers geven weer welke p. 153-181: informatie over clienteel en waar schilderijen aan wie verkocht zijn. In de verkopen leveringlijsten staan ook nummers schuldig aan vader: gheldt mee gegeven op reis voor vrachten van het goedt op den wegh te betalen - noch debit tot Neuremborgh ontfanghen ende op mijn vader getrocken door een wisselbriefken
debit wisselbrief - schuldig aan vader
Brieven en rekeningen
106
nr. 316 Nederlands p. 182 nr. 317 Nederlands nr. 318 Nederlands
1669-1673
Reeckeninghe Alex. En Guilliam Forchoudt (wenen)
Feeraert van Camp den Jonghen
van het begin van de correspondentie, 6-021677
c. 1670
Memori G. Forchoudt, Antwerpen
maken voor Mons. Boussemart (Lissabon)
bestelling schilderijen
1671
Cadix, Justo Forchoudt
vercoopt aan Sr Rodrigo Francisco de Busscher - Sr Andres de Coninck, Sr Juan de Silva, Sr Juan Battista Garcia
verkoop schilderijen te Cadix
p. 183 nr. 319 Nederlands
20-02-1672 Cadix, Justo Forchoudt
nr. 320 Nederlands p. 184 nr. 321 Nederlands nr. 322 Nederlands
2-10-1672 Wenen, Mijnheer Joris Rombauts 29-04-1673 verkoop van een kamer 23-03-1673 Rekening van Jan Vermeulen
Sr Forchout
rekening voor schilderijen gezonden op 20-06, 14-07, 9-10, 15-10
1671-72 jan 1672 26-05-1672 14-08-1672 7-10-1672
vader Forchoudt vader F vader Antwerpen zonen te wenen zonen te wenen
communicatie schilder om werk verzending van bestelling van Forchoudt 3-4 dagen moravië, weinig verkocht daar schilderijen handel kunstkennis: italiaanse meesters, postmeester van Cornelis de Wael, fraaie werken
17-10-1672 Joris Rombouts Antwerpen 18-10-1672 mechelen, Herman Jacobs 21-10-1672 vader Forchoudt
vader Forchoudt vader Forchoudt zonen te wenen
1672? memorie vant cabinet 22-02-1673 Linz, Graaf Kevenhiller
zonen Forchout te Wenen
correspondentie omtrent tapijtenkamers patroon voor meubelen? aanbod van een schilderij, misschien voor keiser? beschrijving kantoor en inlegwerk geschreven door Jean François Kirchstettre, secretaris, bestelling tapijten
p. 185
N°852 brieven
nr. 323 nr. 324 nr. 325 nr. 326 p. 186 nr. 327
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
nr. 328 Nederlands nr. 329 Nederlands nr. 330 Nederlands p. 187 nr. 331 Nederlands nr. 332 Frans
Jan Stevens mechelen, brief van Jan vermeulen wenen, zonen forchout vader Forchoudt vader Forchoudt
memorie inhoudt cast, schilderijen schilderijen voor America voor reckeninge van vader Sr Guill. Forchoudt aen Sr Juan Bauttista Garcia per Indien medegeven om aldaar voor syne meeste recekninge te vercoopen, schip : El Senor Christo de Marcaya Capitein Sebastian de Gaerry schilderijen
107
nr. 333 Nederlands p. 188 nr. 334 Nederlands nr. 335 Nederlands
p. 189 nr. 336 Nederlands
nr. 337 Nederlands
24-02-1673 Constantinopel J. Fr. Mareschal
Forchoudts te wenen
20-07-1673 Brussel
Matheus van Hellement is voldaen van betaling schilderijen Monsr Forchout
22-12-1673 Vader Forchout
zonen te wenen
9-02-1674
Marcus te wenen
vader Forchoudt
22-09-1674 Rekening van Philips Wouters, Antwerpen
p. 190 nr. 338 Frans
1675
p. 191 nr. 339 Nederlands
19-11-1676 Fackture goederen gesonden op Ceulen, voirts op Weenen aen mijn soonen Alexander en Marco Forchoudt 14-11-1676 Philips wouters 1676 facture voor Alex. Guill. Forchoudt tot Weenen, gesonden in handen van dheer Alex Jacques Leux tot Franckfort, helft vordering
p. 192 nr. 340 Nederlands nr. 341 Nederlands
p. 193 nr. 342 Nederlands nr. 343 Nederlands
Forchaudt
uit brief blijft dat Mareschal handel drijft voor Forchoudts
goede handel op Moravië Gilliam en Marcus? bij prins Carel van Lichterstijn - Andreas, goudsmit te Cadix, Menheer Thomas de Pret levert diamant goudsmit (opleiding in Antwerpen), veel werk in buiteland en antwerpen, in leer/wonen bij broer Andreas en Mr Boeyermans rekening voor gemaakte werken beschrijving van een kabinet met merkwaardige kunstwerken, namen van vele kunstenaars
op rekening van vader Forchoudt te vercoopen daar
zending op wenen; schilderijen
Alex en Guill Forchoudt, tapijten tapijten van 'eigen fabricage'?
zending van tapijten zending tapijten op wenen van wie?
28-03-1676 Guill. Forckhout 1676 Cadix, rekening van tapijten van Sr Juan Boussemaert in opdracht van, voor rekening van Juan Bautta Niles, rekening verkocht en gedisponeerd 1676? Philippe wouters Mess. Alex. Et Guilliam de Forchouts
levering schilderijen, wie? tapijt levering tot cadix, voor rekening van?
p. 194 nr. 345 Nederlands
3-09-1678
Alessandro Jacques Leux, Frankfort
advies, indien de tapijten niet bevallen, stuur ze door naar Allessandro Forchout (order)
p. 195 nr. 346 Nederlands
22-01-1678 restant goederen Allixander et Guill. Forchoudt
ieder de helft
delen van de goederen door beide
nr. 344 Nederlands
Antwerpen, Guiillmo Stuyck
memorie voor zending van tapijten, met duitse beschrijving van de kamers…
108
nr. 347 Nederlands
14-12-1674 Drukker Petrus Bellerus, Antwerpen
zonen forchout wenen
verzoek tot verkoop van exemplaren van groote uitgave in folio, pater Herincx daar
nr. 348 Nederlands
15-02-1675 Philips wouters
Alex en Guilliam Forchout wenen
handel in tapijt, sprake van tol betaling en confiscatie
10-05-1675 J. Rombaut, Antwerpen 20-06-1675 Ambachtsgeld Melchior Forchoudt
Alex en Guilliam Forchout wenen ouderman van ebbenhoutmaeckers ambacht, Niclaes van Canst
ontvangst van tapijten betaling ambachtsghelt voor meesterschap
nr. 351 Nederlands nr. 352 Nederlands
7-07-1675 Lissabon, Justo Forchoudt 13-08-1675 Susanna Forchoudt
vader te Antwerpen broer te wenen
Plooet bestelt cantroen en schilderijen vraagt broer om vader te zeggen te stoppen geld uit te geven aan schilderijen en te fixeren op diamant
nr. 353 Nederlands
28-09-1675 Philippe wouters, Antwerpen
Alex en Guilliam Forchout wenen
nr. 354 Nederlands
8-11-1675
broers Forchoudt wenen
advies betreffende tapijtkamers, vader is Michiel Wouters werken tot Franckfort gezonden factuur tapijtkamer, voor rekening Wouters, versonden van Franckfort door Alex Jacques Leux, voerman Hans Kahn
nr. 349 Nederlands p. 196 nr. 350 Nederlands
p. 197 nr. 355 Nederlands
Michiel Wouters, Antwerpen
22-12-1675 bewoorp artikelen companie te maken Justo y Andres Forchoudt y Guillermo Stuyck voor 6 jaren tijd
te Cadix
compagnie te cadix
nr. 356 Nederlands
dec. 1675
Marcus Forchoudt, Moravië
broers Cadiz
bisschop in Moravie koopt schilderijen, onderhandelingen?
nr. 357 Nederlands
1675
Rekening van tapijten van vader Gilliam Forchout en peter wouters ter helft Philippe Wouters, Antwerpen Alex en guilliam fochout te wenen Justo forchoudt cadix broer Guilliam te Antwerpen Licenciado Don Mathias Bernardi, vader Forchoudt dienaar van Christus, pastoor van de Cathedrale kerck te Cadix
nr. 358 Nederlands p. 198 nr. 359 Nederlands nr. 360 Nederlands
nr. 361 Nederlands
3-01-1675 5-01-1676 5-01-1676
31-01-1676 Vader Forchoudt
zonen te wenen
verkoop kamer tapijt- gedeelde verkoop zending tapijten begraving Andres, Nederlantsche natie begraving Andres, Nederlantsche natie
vader gaat in op vraag van zonen om te stoppen met handel in schilderijen en te richten op diamant (advies) en doet de schilderijen van de hand? 109
p. 199 nr. 362 Nederlands nr. 363 Nederlands nr. 364 Nederlands
14-02-1676 vader Forchoudt 18-03-1676 Philippe wouters, Antwerpen 21-05-1676 vader Forchoudt
zonen te wenen Alex en Gilliam Forchoudt wenen zonen in wenen
nr. 365 Nederlands nr. 366 Nederlands
4-09-1676 Guill. Stuyck, Antwerpen 14-09-1676 Philippe wouters, Antwerpen
Alex en Guill Forchoudt, wenen Alex en Marcus Forchoudt, wenen
9-10-1676
broeders Alex en Marcus te wenen
p. 201 nr. 367 Nederlands
nr. 368 Nederlands nr. 369 Nederlands
gilliam forchoudt zoon
waterverf schilderij : kunstkennis handel in tapijt (goede patronen, geen vraag?) slechte verkoop van schilderijen, vader stelt lotterij voor om schilderijen van de hand te doen tapijten via Sr Leux geleverd advies, tapijten via Ceulen naar Francfort en wenen, afspraken van wat in voorraad zal komen handel in tapijten, op aanraden van vader zal Guilliam naar spanje gaan om in de compagnie te gaan met Justo
27-11-1676 vader Forchoudt 20-09-1677 Antwerpen, Theod. Boeyermans
zonen te wenen Marcus te wenen
kabinet fraai… kunstkennis en ijver, vriendschap?, bewijzen bij hem aan huis, politiek (frankrijk in de Zuidelijke Nederlanden?)
29-10-1677 François Bouwens, antwerpen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
advies, Gruillmo forckhaut (patroon) vraag naar levering tapijten
nr. 371 Nederlands
29-10-1677 Jan François Cornelissens, Antwerpen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
tapijten, verzonden voor verkoop (opdracht patroon?)
nr. 372 Nederlands
5-11-1677
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
adviseren: mogelijke afzet markt voor een duur tapijt
p. 202 nr. 370 Nederlands
p. 203 nr. 373 Nederlands
Guillmo Stuyck, Antwerp
11-12-1677 Gemaeckt en geleverd door my Joannes monsieur Forchoudt Moermans
nr. 374 Nederlands
1678
nr. 375 Nederlands
14-05-1678 Rekening Peter van Lint
Juffrou de weeduwe van Sigr Foorchaut
ontvangen betaling voor schilderij
8-09-1678 Philippe wouters 21-02-1679 Susanna Forchoudt
Alex en Marcus Forchoudt, wenen broers te wenen
tapijthandel advies, keulen schilderijen gezonden op rekening van de compagnie en op rekening van broer Melsior
nr. 376 Nederlands p. 204 nr. 377 Nederlands
Doodtschuld Guillmo Forckhoudt
schilderijen levering
Theodorus Verbrugghen, deken van de Joffe de weduwe en erfgenamen sint lucasgilde
110
nr. 378 Nederlands nr. 379 nr. 380 p. 205 nr. 381 nr. 382 p. 206 nr. 383
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Frans
28-04-1679 Daniel Savrijs (xavery), antwerpen
Forchoudt te wenen
bestelling kunstvoorwerpen en schilderijen bij broers forchoudt (kunstkennis)
5-05-1679 19-05-1679 26-05-1679 c. 1680 2-12-1680
Forchoudt te wenen Forchoudt te wenen broers in wenen lijst met opsommingen van werken juwelen en stukken gekregen van excellence Illustr Sign Julio Justima Ambassadeur de Venise te verkopen voor zijn eigen rekening, met zijn prijs?
levering schilderijen aan? patronen voor tapijten (correspondentie) rekening van mameer, fraai stuk: kunstkennis
Melchior Forchoudt Phil. Wouters Susanna Forchoudt nalatenschap vader Guill. Forchout Lintz, Alexander et Marco Forchoudt
p. 207 nr. 384 Nederlands
12-12-1680 Facture van hetgene melchior F. mede van anverse hebbe gebrocht
p. 208 nr. 385 Nederlands
c. 1680
nr. 386 Nederlands nr. 387 Nederlands
c. 1680 6-10-1680
Rekening voor monfreer Melsior Forchoudt wat hij bij mameer gelaten heeft aan schilderijen Notitie tapijten Melchior Forchoudt
p. 209 nr. 388 Nederlands
9-05-1681
nauwelaerts en van verren, antwerpen
nr. 389 Duits nr. 390 Nederlands
p. 210 nr. 391 Nederlands nr. 392 Nederlands
handel in juwelen
wenen… verkoop goederen meegebracht uit Antwerpen, gaat handelaar naar huis, goederen meenemen schilderijen melchior, verkoop onder elkaar?
schilderijen door hem meegebracht naar wenen
tapijt? afrekening schilderijen melchior
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
vraag occassie tapijtenkamers, patronen van Wouters opgekocht (negotie)
31-08-1681 Baron de pragdeg, Gratz 19-12-1681 Marie Anna Wauters, Antwerpen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen Alex en Marcus Forchoudt, wenen
bekende schilders, schilderijenhandel? moeder Forchoudt zal tapijten van makelij 'Pomilio' sturen, Marie Anna Wauters is in communcatie van Forchoudts gescheiden door Cornelis de Wael, zij zal apart negotie doen over zaken van haar nonkel, Juan Franco Cornelissen geërft.
6-02-1682
Marie Anna Wauters, Antwerpen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
zwagers Cornelis de Wael en Jeremias Cock, sterfhuys vader Wauters, levering tapijt
27-11-1682 Marie Anna Wauters, Antwerpen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
Ses Pierre en David de Neufville tot Frankcfort, tapijten, tapijten
111
nr. 393 Nederlands
11-12-1682 Cornelis de Wael
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
schilderijen in bezit van De wael, tapijten over Nuerenberg
nr. 394 Nederlands
8-07-1682
Alex. En marcus forchoudt, wenen
moeder antwerpen
specificaties tapijten op bestelling voor Graef Kisel (via Momfre Alixsander)
p. 211 nr. 395 Nederlands p. 212 nr. 396 Nederlands
2-08-1682 5-09-1682
Cornelis de Wael Antwerpen Melchior Forchoudt, wenen
Alex en Marcus Forchoudt, wenen Marco Forchoudt, Gratz
tapijthandel handel diamant, hoffelijk clienteel en tapijten correspondentie omtrent handel
nr. 397 Nederlands nr. 398 Nederlands p. 213 nr. 399 Frans
21-11-1682 melchior en marcus Forchoudt, wenen 8-01-1683 Cornelis de wael Antwerpen 22-03-1683 Bergetet, parijs
moeder antwerpen Alex en Marcus Forchoudt, wenen Alex en Marcus Forchoudt, Antwerpen?
correspondentie rond extra? Tolbetalingen? tapijten samenwerking, ingelegde kasten
5-06-1683
Alex en Marcus Forchoudt, wenen
broer Peeter Wauters?, myne man tot venentien is?
nr. 400 Nederlands
Cornelis de Wael
nr. 401 Nederlands p. 214 nr. 402 Nederlands
15-10-1683 Corenlis de wael 5-09-1684 Susanna Forchoudt
Alex en Marcus Forchoudt, wenen Justo en Gilliam Forchoudt, Cadix
tapijten vernoeming grote juwelen diefstal in Linz, 1-051684, slechte tijden antwerpen en Cadiz
p. 215 nr. 403 Nederlands
15-09-1684 Susanna Forchoudt
Alex en marcus forchoudt, Linz
helft compagnie en helft mameer, op rekening mameer, schilderijen en diamanten
2-02-16685 Marie Anna Wauters, Antwerpen 30-04-1685 Justo en Gilliam Forchoudt, Cadix
marcus en melchior, wenen moeder antwerpen
Joffe u moeder handel, tapijten verkoop van kabinetten door Melchior-marcus aan hertog van Beieren
4-08-1685
moeder antwerpen
niet voor rekening moeder, 'mijn' rekening verkoop aan hertog van Lichtenstein
nr. 404 Nederlands nr. 405 Nederlands p. 216 nr. 406 Nederlands
marcus en Melchior Forchoudt, wenen
nr. 407 Nederlands nr. 408 Nederlands
30-08-1685 rekening Baron van Bornival 6-09-1685 Cadix, Franco de Cierpa y Compa
betaelt door juffre de wed Forckaut weduwe Forchoudt antwerpen
betaling voor verkopen verzending van kopie met dochter van den Horenbreecker, komt op bezoek in antwerpen
nr. 409 Nederlands
26-02-1687 graaf Altenstein? Te Joslavit
Marcus Forcoudt, wenen
handel in diamant, waarschuwing gevaren op de weg
p. 217 nr. 410 Nederlands
7-05-1687
Antwerpen, J. van Verren en Nauwelaerts
Marcus Forcoudt, wenen
levering tapijt kamer
nr. 411 Nederlands
8-01-1683
Antwerpen, memorie voor Forchaut tapijten
tapijten
112
nr. 412 Nederlands nr. 413 Nederlands
1684 1684
Antwerpen Wenen
p. 218 nr. 414 Nederlands - 1685? Spaans
bestelling uit Spanje
nr. 415 nr. 416 p. 219 nr. 417 nr. 418
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
14-06-1685 c. 1686 26-08-1687 18-11-1686
nr. 419 nr. 420 p. 220 nr. 421 nr. 422 nr. 423 p. 221 nr. 424
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
memorie Bouquet om op t hooft te dragen
tapijten diamanten
?
bestelling schilderijen
betaling kamer tapijten op Nurnberg memorie agate service? Rekening MS Vrouw joan Heck Antwerpen, rekening van Marcus Forchout
Joffw Forckhout
wenen tot Nurnberg, tapijthandel makelaer David Abarbanel schilderijen voor rekening van Maria Anna Wouters tapijten, vrcht van Francfort tot wenen, wenen over neurenberg tot Munchen
27-06-1687 4-04-1688 30-04-1688 25-06-1688 26-11-1688 7-01-1689
Jacomo Franco Leemans, Antwerpen Marcus Forchoudt, wenen Laus Deo, antwerpen Carlos de Santa Cruz, Antwerpen rekening Guillaume forchoudt, antwerpen
Marcus Forcoudt, wenen broer Guillermo, Antwerpen monsr Marcus Forchaut Marcus Forcoudt, wenen marcus forchoudt marcus forchoudt wenen
nieuws omtrent zeevaart masseur voor rekening Marcus tapijten kopen tapijt geleverd en verkocht tapijthandel tapijten rekening verzending van wenen tekeningen naar Antwerpen om tapijten te laten maken, Guilliam heeft bezwaren voor kosten
nr. 425 Nederlands nr. 426 Nederlands
4-02-1689 2-06-1689
Guillaume forchoudt, antwerpen Marcus Forchoudt, wenen
marcus forchoudt wenen susanne forchoudt, antwerpen
tapijten diamanten en schilderijen verkopen na overlijden moeder (vorige maand)
p. 222 nr. 427 Nederlands
2-09-1689
Wede Michiel van der Vorst, antwerpen Marcus forchoudt, wenen
assistent: Mr Wynnen, verkoop diamanten regelen
nr. 428 Nederlands
7-09-1689
Facture aen sr Marco Forckhout tot weenen voor rekening van Jouffe de weduwe Michel van de Vorst, Antwerpen
Diamanten
113
nr. 429 Nederlands
sept 1698
p.224 nr. 430 Nederlands nr. 431 Nederlands
4-11-1689 1690
nr. 432 Nederlands
3-03-1690
Sr Forchout debet aan Jan Heck gekocht schildrijen ter mert
ontvangen op 19-07-1690 F. Bertrijn schilderijen
nr. 433 Nederlands
7-07-1691
Rekening voor men heer forckhout op Meir
schilderijen
ontvangen get. Antonis Scheerders
marcus te wenen
wisselbrief van Monsr Bartholomeus flocquet van Joffe Maria Catharina Flocquet ontvangen
p. 225 nr. 434 Nederlands nr. 435 Nederlands p. 226 nr. 436 Nederlands
nr. 437 Nederlands p. 227 nr. 438 Nederlands p. 228 nr. 439 Nederlands
nr. 440 Nederlands nr. 441 Nederlands
facture schilderijen rekening van het sterfhuys van moeder forchoudt gesonden op frankfort per voerman Geraerdt willemse aen Bertels om voorder te zenden aan heeren Buhlers op Neurenbofgh en daar de ordre van Marckus Forchoudt te volgen, Carlos de Santa Cruz, Antwerpen Rekening schilderijen te antwerpen Joannes Schalck
17-03-1690 Guill. Forchoudt antwerpen 1688
Wenen per profijt van allen (kinderen) te verkopen, schilderijen
Marcus forchoudt, wenen Forchoudt
wenen, rekening Heer Lantzingher voor zijn rekening heeft gehouden
verzending van tapijten (op Nuernberg) ontvangen betaling schilderijen door huysvrouw
schilderijen en diamant voor rekening van heer Lantzingher
22-10-1688 Jeremias Cock
Marcus Fochoudt (wenen)
Frankfout aan Mons joan Leonard Bayn voor zijn rekening gezonden tapijten, verkopen daar (handel)
14-09-1689 Facture van de schilderijen voor Monfrer Marcus Forchoudt
specificatie door Susanne Forchoudt
schilderijen Marcus
c. 1690 Rekening graaf van Hoeger 29-03-1698 jacob Bruynel, munchen
22-04-1698 MC Flocquet, antwerpen 1690 notitie van schilderijen van Flocquet te wenen
Marcus Fochoudt (wenen)
marcus forchoudt wenen
bod op schilderijen vraag compagnie op Nederland, neef Flocet te wenen, zal sterven. Op verzoek van Juffrouw MC Flocquet , antwerpe, zal marcus zich belasten met verzorging en verzending schilderijen Flocet testament broer, schilderijen index schilderijen
114
p. 233 nr. 442 Nederlands
18-02-1690 facture en rekening van schilderijen gezonden op wenen aan Marcus forchoudt
voor rekening van Melchior en Guillmo verzending schilderijen Melchior - Guillmo Forchoudt
nr. 443 Nederlands p. 234 nr. 444 Nederlands
14-04-1690 Guillmo Forchoudt 29-04-1690 jacob Bruynel, munchen
broer Marcus te wenen marcus forchoudt wenen
nr. 445 Nederlands
3-05-1690
verkocht aan Monsieur le Sr Antoni Goetkint
nr. 446 Nederlands nr. 447 Nederlands
23-06-1690 Susanna Forchoudt 29-06-1690 Marcus forchoudt wenen
marcus te wenen Guillmo antwerpen
Vrijdachmart, diamanten? schilderijen en tapijten , raadgevingen, kunstkennis
p. 236 nr. 448 Nederlands nr. 449 Nederlands nr. 450 Nederlands
17-07-1690 Guillmo forchoudt Antwerpen 25-08-1690 Guillmo forchoudt Antwerpen 5-01-1691 Rekening guillmo Forchoudt
Marcus wenen Marcus wenen tapijten voor rekening van Marcus Fockout op wenen gezonden
tapijthandel monfreer Justo in arrest in Cadiz tapijthandel, voerman Geeraert Mattysen op frankfourt
nr. 451 Nederlands
13-07-1691 Guillmo forchoudt, Rotterdam
marcus te wenen
aankomst schip uit cadiz in Nederland, zenden van goederen op noorwegen om dan terug te zenden naar cadiz
p. 237 nr. 452 Nederlands nr. 453 Nederlands
7-06-1692 1694
Facture Blatazar Bosmans huurgelt tapisseirspant, vernieuwd tot 1710 door Guillimo fochout
Forckhout Jeremias Cock als pantmeester
tapijten tapisserie pant
nr. 454 p. 238 nr. 455 nr. 456 nr. 457 nr. 458
7-06-1695 16-06-1695 1-08-1695 18-09-1696 17-09-1686
Rekening Guillmo Fochoudt, wenen schilderijen GFM (?) marcus Forchoudt, wenen Antnwerpen, Nicolaes Naulaerts aankoop tapijten Guillielmo forchoudt
marcus forchoudt
schilderijen schilderijen kunstkennis schilderij aankoop tapijt aankoop tapijt
p. 239 nr. 459 Nederlands
3-11-1697
wenen, schilderijen specificaties van sterfhuis maria lemmens, weduwe van Guillmo forchoudt
massoeur Susanna Forchoudt, Anna Maria Vasterhavens, Marcus, Guillmo, Melchior, Justo
verdeling schilderijen in bezit moeder Forchoudt bij haar overlijden over kinderen, opgesteld door Marcus
p. 241 nr. 460 Nederlands
18-04-1696 Marcus Forchoudt, wenen
broeder Guillmo Antwerpen
Mevrou Tisius Jeremias Cock en Cornelis de Wael spreken over tapijten, ook patroon, helft van de verkoop
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
Rekening Gillmo Forchoudt
Guillmo Forchoudt, rotterdam verkocht aan Guillermo Forchoudt
zending schilderijen Jacob en zoon geeraert zijn te Augsburg geweest kantoor, schilderijen verkocht
115
nr. 461 Nederlands
25-08-1696 Marcus Forchoudt, wenen
Guillermo Antwerpen
schilderijen verkoop aan Adam van Lichtenstyn, weinig liefhebbers daar
p. 242 nr. 462 Nederlands nr. 463 Nederlands
6-10-1696 Marcus Forchoudt, wenen 28-02-1696 Marcus Forchoudt, wenen
Guillermo Antwerpen susanne forchoudt, antwerpen
nr. 464 Nederlands
15-09-1696 Marcus Forchoudt, wenen
zuster en zwager Fr Vasterhavens, antwerpen
Jeremisas Cock: tapijt Adam van Lihtenstyn wil ondervoorwaarden kopen, eerst tekeningen zien, (onderhandelingen) slechte tijden voor schilderijen verkoop
nr. 465 Nederlands
15-06-1697 Rekeninge tapijten Nicolaes Nauwelaers, antwerpen
Guillielmo Fochkhout
levering en verkoop op 4-06, tapijten
26-03-1698 marcus forchoudt, wenen 29-04-1698 Betaling Daniel Papebrochius s. L.
Guillermo Antwerpen Guillielmo Fochkhout
3-09-1698
Guilliam forchoudt
verkoop en wisselachtige graaf schilderijen betaling door Fochroudt in opdracht van Pater Joannes Fran co Procurator general der Porcincie van portugael der Societeyt Jesu tot lisabona informatie winnen bij Segers op de meer naar schilderijen, kopen en verzenden op franckfoort of weertsborgt
p. 243 nr. 466 Nederlands nr. 467 Nederlands
nr. 468 Nederlands
p. 244 nr. 469 Nederlands
marcus forchoudt wenen
29-09-1698 Rekening St Lucasgilde
Weduwe Melior Forckhout, dootschult melchior en vrouw dood?? van weduwe zaliger
nr. 470 Nederlands nr. 471 Nederlands
3-12-1698 Marcus Forchoudt, wenen 26-03-1698 Wenen, rekening van tapijten de helft Guillermo forchoudt en helft francois vasterhavens
Guillermo Antwerpen
nr. 472 Nederlands
1699? 1669?
p. 246 nr. 473 Nederlands
nr. 474 Nederlands p. 247 nr. 475 Nederlands
Rekening vader Sr Gilliam Forchoudt op schilderijen Lissabon verkocht
5-06-1699
schilderij onderhandeling en verkoop tarpijten op wenen?
schilderijen op lissabon met vader
Antwerpen, Rekening Guillmo over Keulen Forchoudt en Marco op hun rekening schilderijen naar wenen gezonden 16-09-1699 Cadix, inventaris van den huysraet Justo Forchoudt
schilderijen
1696-1700
tapijten verkoop te wenen 18-09-1696 tot
Wenen, tapijten Guillermo Forchoudt en vasterhavens helft
huisraat Justo te Cadiz
116
nr. 476 Nederlands
22-05-1699 helft vasterhaven - Guillmo Forchoudt
schilderijen
nr. 477 Nederlands nr. 478 Nederlands p. 248 nr. 479 Nederlands
31-07-1699 helft vasterhaven - Guillmo Forchoudt 1700 helft vasterhaven - Guillmo Forchoudt 13-12-1698 Marcus Forchoudt wenen
Guillermo Antwerpen
p. 249 nr. 480 Nederlands nr. 481 Nederlands nr. 482 Nederlands
17-06-1699 Marcus forchoudt wenen 27-06-1699 Marcus forchoudt 4-07-1699 Marcus forchoudt, wenen
Guillermo Antwerpen Guillermo Antwerpen guilliermo Antwerpen
schilderijen rekening schilderijen bestelling schilderijen, 1/3 in koop Melchior, marcus en guillermo (risico dekken), kunstkennis: vraag naar origineel checken, Vasterhavens heeft verkocht aan keurvorst van Beieren lijkt kopie, kunstkennis-beschadiging zenden van schilderijen joris van Bredael zou tekeningen voor marcus hebben, die niet op de hoogte was
p. 250 nr. 483 Nederlands
4-07-1699
Guillmo Forchoudt, antwerpen, huidevetterstraat
handel in schilderijen en tapijten met de vos, van Horly, Deemans
18-07-1699 Marcus Forchoudt, wenen 5-09-1699 Marcus Forchoudt, wenen
Guillmo Antwerpen Guillmo antwerpen
liefhebber, origineel, kantoor schilderijen laten zien aan meerdere mensen, meer geld?
16-01-1700 7-11-1700 27-11-1700 9-02-1701
Zwager Guillmo forchoudt, antwerpen Guillmo Antwerpen Justo antwerpen Justo Antwerpen
advies over figuratie in de schilderijen Jan Batto de Wree, beltsnijder makelaar om goederen te verkopen, tapijten bestelling voor de vorst van lichtenstein schilderij van dyck
nr. 484 Nederlands nr. 485 Nederlands p. 251 nr. 486 nr. 487 nr. 488 p. 252 nr. 489
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
B. Paul vasterhavens, Brussel
Frans Vasterhavens, wenen Marcus Forchoudt, wenen Marcus Forchoudt, wenen Marcus Forchoudt, wenen
nr. 490 Nederlands
12-04-1701 Rekening JB Bouttats
Emanuel Perez debet aan Joan Battista rekening Bouttats
nr. 491 Nederlands nr. 492 Nederlands
10-01-1701 Rekening tapisserijen van Verren 06-05-1701 Rekening Bouttats
Cuillielmo Forchoudt notaris Peres voor Sr Justo Forchoudt in naam van Sr Don Juan Diaz Conton etc., decendenten van Don Fernando Nicolas, debet aen Filiberto Bouttats en jan Bapt Bouttats
p. 253 nr. 493 Nederlands
17-05-1701 Rekeningen van schilderijen voor rekening van Guillermo Forchoudt en Marcus, helf
tapijten geleverd en verkocht aan Guillermo schilderij
verkoop schilderijen
117
nr. 494 Nederlands
29-05-1701 notitie van partijen op rekening van Marcus Forchoudt / Melchior / Guillermo
wat is al verkocht van schilderijen
p. 254 nr. 495 Nederlands nr. 496 Nederlands nr. 497 Nederlands
1700 Rekening Franco Vasterhavens 02-04-1700 memorie Guillermo Fochoudt 23-04-1701 Wenen, brief Fr. Vasterhavens
tapijten helft Guillmo en vasterhavens
p. 255 nr. 498 Nederlands
3-05-1702
notitie van efecten voor rekening van Guillermo Forchoudt
schilderijen voor rekening van Melchior en Guillermo Forchoudt
P. 256 nr. 499 Nederlands
c. 1702
specificatie schilderijen die in ons bezit zijn
voorraad schilderijen
nr. 500 Nederlands nr. 501 Nederlands
c? 1702 2-08-1702
tapijtkamers Wenen, notiti goedern heer Guillmo Fochout, en Melchior verkoop van goederen
tapijtkamers schilderijen in compagnie en particulier
p. 259 nr. 502 Nederlands
4-08-1702
Rekeningen Mercus Forchoudt
nr. 503 Nederlands p.260 nr. 504 Nederlands nr. 505 Nederlands nr. 506 Nederlands nr. 507 Frans
p. 261 nr. 508 Nederlands nr. 509 Nederlands nr. 510 Nederlands p. 262 nr. 511 Nederlands
Forchoudt
schilderijen voor rekening van Melchior en Guillermo Forchoudt
16-11-1701 rekening schilderijen geschilderd voor de forchoudts
tapijten verkoop te wenen tapijten schilderijen verkopen en raadgevingen rond inkopen, wat verkocht raakt… beide helft, en nog enkele schilderijen alleen bekostigd
verkoop schilderijen rekening schilderijen wie?
11-03-1702 marcus forchoudt, wenen 31-05-1702 Marcus forchoudt wenen 10-06-1702 Marcus forchoudt wenen
justo antwerpen Justo antwerpen Guillmo antwerpen
tapijkamers voor helft van Guillmo en Marcus gravin van starrenberg, tapijtkamer vraag naar tapijten en opsomming gevraagde onderwerpen, J van Verren heeft gezonden
1702
justo forchoudt antwerpen
voor rekening van Monseiru le compte de bergeik- compagnie op Amsterdam met Conelio Blesen tapijten verkocht en geleverd aan forchoudt 17/04 betaelt
baron de malknecht, brussel
14-04-1703 Jan Bruynel, antwerpen
forchoudt
20-02-1704 Marcus Forchoudt wenen 29-10-1704 rekening courant Frans Vasterhavens wenen
Justo antwerpen
schilderijen over de lijsten tapijten en schilderijen , juwelen
30-07-1707
stand van zaken, verkoop aan vorst Adam
wat F. Vasterhavens verschuldigd is aan Guillermo sinds zijn laatste brief en andere 118
p. 263 nr. 512 Nederlands
8-10-1706
Jodocus de Vos, Brussel
Justo en guillermo Forchout, antwerpen
bestelling van tapijten, communicatie
nr. 513 Nederlands
4-11-1706
Jodocus de Vos, Brussel
Justo en guillermo Forchout, antwerpen
tapijtkamers
p. 264 nr. 514 Nederlands nr. 515 Nederlands
17-11-1706 Marcus Forchoudt, wenen 29-08-1707 Wenen, specificatie van schilderijen en tapijt guillermo
p. 265 nr. 516 Nederlands
22-07-1707 huis huur van rubbens huis op de Wapper vanaf 1707
p. 266 nr. 517 p. 267 nr. 518 nr. 519 nr. 520 p. 268 nr. 521 nr. 522
3-12-1707 22-02-1708 14-03-1708 18-04-1708 14-11-1708 30-10-1708
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands
p. 269 nr. 523 Nederlands p. 270 nr. 524 Nederlands nr. 525 Nederlands
Justo antwerpen Justo antwerpen Justo antwerpen Justo antwerpen Justo antwerpen
1709
notitie schilderije, Marcus Forchoudt verkocht aan Justo Forchoudt 28-01-1709 tolbrief Fourckhout, coopman wonende aan de wapper Jacomo van Bedts en Justo Forchoudt junior
kinderen 1/6 bij sterven maria Lemmens tolbrief, vrijgesteld van tollen vanaf 1644 (nu wel betalen??) schilderijen
25-10-1710 weduwe marcus forchoudt, wenen
wede justo forchoudt, antwerpen
Isabelle maria vermeulen is zus van weduwe marcus, schilderij verkoop uit sterfhuis moeder forchoudt
03-06-1711 gedrukte aankondiging voor verkoop van tapijten en schilderijen
p. 271 in frans geciteerd
Nederlands
?
Antwerpen
Forchoudt tot Wenen
Schilderijen en tapijten die te Antwerpn gevraagd werden
Nederlands
?
?
Monsieur Goekient
factuur van schilderijen die tot Antwerpen geleverd moeten worden
nr. 527 Nederlands
8-03-1710
tapijten schilderijen tapijten vraag naar tapijtkamer tapijtkamers tapijtkamers
justo forchoudt antwerpen
p. 271 nr. 526 Nederlands
p. 272
Marcus Forchoudt, wenen Marcus forchoudt wenen Marcus forchoudt wenen Marcus forchoudt wenen Marcus forchoudt wenen verkooprekening tapijtkamers marcus en justo forchoudt
broeder justo antwerpen tapijten gevraag de rekening op te stellen door stand van zaken Justo en Guillermo voor de openstaande schulden aan Marcus forchoudt in wenen
119
p. 273
Spaans
?
Spanje bestelling van Juan Maria Pola
Forchoudts Antwerpen?
bestelling schilderijen vanuit Spanje
p. 274
Spaans Nederlands Nederlands Frans Nederlands nederlands Nederlands Spaans Nederlands Frans Spaans Nederlands Frans Nederlands
? c. 1670 ? ? c. 1660 ? c. 1670 ? c. 1683 ? ? ? ? ? Addenda 10-11-1630
idem? ? ? ? kleine kunstvoorwerpen, lijst Norb. Van den Eynden Sr Rombouts
idem? ? ? Madame de Meulevelt (le Rivage)
bestelling uit spanje bestelling schilderijen bestelling tappijten bestelling schilderijen bij Forchoudt
Joffw Forckhout Forchoudt antwerpen
Antoni Wielmsen Bourguogne, brussel ?
Sr Forchout Antwerpen Forchoudt Antwerpen ?
levering schilderijen rekening tapijten bestelling platen vanuit spanje memorie van schildeijen bestelling tapijten bestelling platen vanuit spanje rekening gemaakte schilderijen correspondentie bestelling schilderijen
Gilliam Forchoudt parijs
vader Melchior, antwerpen
correspondentie van uit parijs, Faurbourg de Saint Germain
8-06-1643 18-12-c. 1645 c. 1645 8-04-1644 1-11-1648 27-09-1653 2-02-1654 21-05-1654
Lissabon, André de Saintes Abraham Willemsz, parijs
Guillmo Forchout, antwerpen Gilliam Forchout, antwerpen
handel op lissabon schilderijen van dyck
Rekening Crhistoffel Jasper de Hemelaer, mechelen Jasper de Hemelaer, mechelen protest Gill. Forchoudt Rekening Jeanne Valdor, brussel Wisselbrief Dona Gracia Rodrigues (d'Evora) gent
Sr Forchoudt Gill. Forchoudt Gill. Forchoudt tegen Vrouwe Ximenes D'Arragon Gillome Forchom ?
geleverde schilderijen schilder levert schilderijen en bier vraag of schilderijen nodig zijn… aanbod protest omtrent huur, getekend door notaris betaling ?
Sr Gilliam Forchout Sr Forchoudt zonen Alexander en Gilliam wenen
schilderijen geleverd schilderijen goud leer, tot Keulen, schilderijen
p. 275
p. 276 p. 277 p. 278 p. 279
p. 280 nr. 528 nr. 529 Nederlands p. 282 nr. 530 Nederlands p. 283 nr. 531 Nederlands nr. 532 p. 284 nr. 533 p. 285 nr. 534 nr. 535 p. 286 nr. 536 nr. 537
Nederlands Nederlands Nederlands Nederlands Frans Nederlands
nr. 538 Nederlands nr. 539 Nederlands p. 287 nr. 540 Nederlands
25-01-1665 Rekening frank de clerck 16-11-1667 Rekening Nicolaes van der Eedt 23-12-1672 Gilliam forchout
120
p. 288 nr. 541 Nederlands
3-03-1672
nr. 542 Nederlands p. 289 nr. 543 Nederlands
zonen Alexander en Gilliam wenen
tafelkleren, schilderijen, wisselbrief: betaald ookal nog niet vervallen, tapijt
11-03-1673 Gilliam forchout 4-02-1673 Mich. Wauters, Antwerpen
zonen Alexander en Gilliam wenen Alexander en Guill. Forchoudt, wenen
tapijten tapijten naar Florence
nr. 544 Nederlands
26-05-1673 Mich. Wauters, Antwerpen
Alexander en Guill. Forchoudt, wenen
tapijt (patroon in madrid?)
nr. 545 Nederlands
6-09-1673
ontvangen van Jufvrou Susanne Foerchaut geestelijke dochter
bestelling schilderijen door vader betaalt door susanne
Guill forchoudt Forkhout
kostprijs schilderijen betaling schilderijen opsomming
p. 290 nr. 546 Nederlands nr. 547 Nederlands p. 292 nr. 548 Nederlands nr. 549 Nederlands
Gilliam Forchout
Rekening Peter van Lint
14-02-1674 Michiel Verhyck 4-04-1676 rekening van Quellinus c. 1653 memorie schilderijen in handen van Paetr Prior van de Cattrusen c. 1680
inventaris Forchout
schilderijen en tekeninge: 269 stuks, printen: 76 stuks
121
