Het kind en het badwater

Vrijwillige Inzet Onderzocht

| 79

Het kind en het badwater

7 Marjet van Houten Aletta Winsemius

Inleiding

Toegenomen aandacht

Het creëren van duurzaamheid in het vrijwilligers-

De laatste tijd is er een groeiende aandacht voor

werk is de centrale these in de zoektocht van het pro-

erkenning en waardering van vrijwilligerswerk, met

ject “Is the future of voluntary work a tragedy of the

name bij gemeenten en in de vrijwilligerssector. De

commons?”. Om deze tragedie te voorkomen is het

aandacht van onderzoekers blijft hierbij achter.

optimaliseren van de voorwaarden, waaronder het

Mogelijke oorzaken voor de toegenomen aandacht

vrijwilligerswerk functioneert een belangrijke invals-

voor erkenning en waardering zijn de stimulerings-

hoek. Het geven van erkenning, waardering en belo-

maatregelen die de rijksoverheid enige jaren geleden

ning is één van die voorwaardenscheppende omstan-

heeft genomen (commissie Lokaal vrijwilligersbeleid

digheden. In dit artikel richten wij ons op de vraag

en de stimuleringsregeling). Deze maatregelen richt-

welke bijdrage verschillende vormen van (h)erken-

ten zich op gemeenten. Veel gemeenten hebben sinds

ning, waardering en beloning kunnen leveren om de

die tijd bijvoorbeeld een vrijwilligersprijs. Een tweede

duurzaamheid van het vrijwilligerswerk te behouden

oorzaak is de ontdekking van de waarde van het vrij-

of bevorderen.

willigerswerk in het kader van reïntegratie en inburgering. Steeds meer sociale activeringsprogramma´s

We richten ons in dit paper op erkenning en waarde-

en banentrajecten maken gebruik van de krachtige

ring, niet op promotie. Promotie, erkenning en waar-

oefen- en leeromgeving die het vrijwilligerswerk

dering worden veelal in één adem genoemd, maar ver-

biedt. Een derde belangrijke oorzaak ligt in de sector

tegenwoordigen wezenlijk verschillende doelen.

zelf. Het wordt moeilijker vrijwilligers te werven, in

Promotie heeft te maken met het gezicht van het vrij-

ieder geval in bepaalde sectoren (Devilee, 2005). De

willigerswerk van binnen naar buiten: hoe kun je de

centrale vooronderstelling is dat expliciete aandacht

wereld laten zien wat vrijwilligerswerk behelst en hoe

voor beloning in een organisatie de aantrekkelijkheid

fijn is het om vrijwilliger te zijn? Doel is om te

van de organisatie voor potentiële vrijwilligers ver-

bewerkstelligen dat mensen buiten de organisatie tot

groot. En dat daarmee ook de duurzaamheid van het

actie overgaan, bijvoorbeeld dat ze mee willen gaan

vrijwilligerswerk groter wordt.

doen, geld ter beschikking willen stellen of een beleid gaan maken dat het vrijwilligerswerk ondersteunt.

De toegenomen aandacht voor erkenning en waarde-

Erkenning, waardering en beloning hebben een ande-

ring heeft niet alleen oorzaken, maar ook gevolgen.

re richting; ze zijn veel meer van buiten naar binnen

Vormen van erkenning en waardering beogen vaak

gericht. Het gaat om erkenning en waardering van de

een kwaliteitsverbetering. Echter, deze vormen kun-

overheid voor de vrijwilligerssector, of om erkenning

nen ook een keerzijde hebben voor de organisatie en

en waardering binnen de vrijwilligerssector of binnen

de vrijwilligers. Kwaliteitsverbetering brengt vaak

de organisatie zelf. Dat er wellicht ook een promotio-

standaardisering en bureaucratisering met zich mee.

neel effect uitgaat, of dat er promotionele motieven

Als casus lichten we dat toe aan de hand van invoering

ten grondslag liggen aan het geven van erkenning en

van de erkenning van verworven competenties in het

waardering, is in feite een neveneffect.

vrijwilligerswerk.

80 | Vrijwillige Inzet Onderzocht

(H)erkenning, waardering en beloning

Ontwikkeling van EVC

hun participatie ten grondslag liggen, bepalen in ster-

Erkenning van Verworven Competenties (EVC) is een

ke mate de behoeftes van vrijwilligers aan vormen van

methode om op een systematische wijze competen-

erkenning en beloning. Variatie is er ook in de organi-

ties, opgedaan in andere leeromgevingen dan in het

saties waar vrijwilligers voor werken. We vinden in de

onderwijs, in kaart te brengen, te toetsen aan van

vrijwillige sector een grote verscheidenheid, variërend

tevoren vastgestelde maatstaven en te voorzien van

van licht georganiseerde verbanden zonder formele

een formele erkenning. De methode wordt in ver-

structuren, tot professionele instellingen die op een

schillende Europese landen ingezet, niet alleen in het

zeer gestructureerde wijze met grote groepen vrijwilli-

vrijwilligerswerk, maar ook, juist, in de betaald-werk

gers werken.

sector. De Angelsaksische landen hebben al een lange traditie als het gaat om het uitreiken van certificaten

Voor organisaties zijn erkennings- en kwaliteitssyste-

en awards en de erkenning van niet formeel leren

men een manier om meer greep en zicht te krijgen op

(non formal education). Er zijn vele mogelijkheden

het werk van vrijwilligers. Dat lijkt nodig om de kwa-

voor het erkend krijgen van (elders of eerder) verwor-

liteit van hun handelen beter te kunnen sturen en

ven competenties. De keerzijde is dat het leidde tot

reguleren. Erkennings- en kwaliteitssystemen bren-

een wirwar van systemen die elkaar deels aanvullen,

gen met zich mee dat er meer vastgelegd moet wor-

deels overlappen, deels beconcurreren.

den, richtlijnen worden aangelegd, uitdrukkelijker eisen worden gesteld en soms ook dat er meer hiërar-

In Nederland staat de ontwikkeling van EVC nog in de

chie ontstaat. Bijvoorbeeld in situaties waar beoorde-

kinderschoenen, er is een minder gedifferentieerd

ling van iemands functioneren aan de orde is. Het

aanbod en een meer uniforme werkwijze. NIZW en

streven naar een hogere of andere kwaliteit brengt,

CIVIQ ontwikkelen een EVC systematiek voor de

met andere woorden, meer bureaucratie met zich

vrijwilligerssector (Vvan Houten, 2004). In dat kader

mee. Standaardisering en bureaucratisering verhou-

is onderzoek gedaan naar de wenselijkheid en haal-

den zich slecht tot de flexibiliteit en informele sfeer

baarheid van de systematiek. De methode geeft zowel

die veel vrijwilligerswerk kenmerkt. Het vrijwilligers-

vrijwilligers zelf als organisaties meer zicht en ook

werk vaart wel bij het feit dat het informeel is, enigs-

meer greep op hun functioneren (Nafzger, 2002). De

zins ongeregeld, flexibel, dat er een cultuur is waarin

invoering van een instrument dat ook in de betaalde

verschillen mogen bestaan en waar ook mensen

werkwereld wordt toegepast, roept echter ook grote

terecht kunnen die het op de reguliere arbeidsmarkt

vragen en weerstanden op. Vrijwilligers en hun orga-

niet redden. Kortom, de vrijwillige sector als geheel is

nisaties formuleerden een tiental randvoorwaarden

erg toegankelijk voor een grote diversiteit aan men-

waaraan de EVC-methodiek moet voldoen om een

sen, ook voor kwetsbare groepen. Regels, procedures

kans te maken in het vrijwilligerswerk. De eerste drie

en richtlijnen zetten de aantrekkelijkheid voor bepaal-

hebben betrekking op het behouden van de toeganke-

de groepen onder druk en daarmee de brede toeganke-

lijkheid en het egalitaire karakter van het vrijwilligers-

lijkheid van het vrijwilligerswerk. Erkenning en waar-

werk (Van Houten, 2004). Daaruit spreekt een zekere

dering, in wezen bedoeld om positieve effecten te

mate van angst en een gehechtheid aan de vrijwilli-

bewerkstelligen, kunnen zo verworden tot een slang

gerseigen cultuur.

die in zijn eigen staart bijt.

Plaatsbepaling

Toegenomen eisen

In dit artikel spreken we van vrijwilligers, maar uiter-

Overigens is dit een vraagstuk dat niet alleen bij

aard vormen de drie miljoen vrijwilligers in

erkenning en waardering speelt. De afgelopen jaren

Nederland geen homogene groep. Zij verschillen in

zijn de eisen en wetten waaraan bedrijven en organi-

leeftijd, geslacht, opleiding, motivatie en tal van ande-

saties moeten voldoen sterk toegenomen. Hoewel vrij-

re aspecten. Met name de motivatie is in het licht van

willigersorganisaties en vrijwilligers in organisaties

dit artikel relevant. De wensen en motieven die aan

vaak niet de primaire doelgroep zijn van deze wetten

1

1

Per 1 januari 2007 zijn de partners in dit project, CIVIQ en NIZW Sociaal Beleid, opgegaan in MOVISIE. Omdat het project waaraan in dit artikel wordt gerefereerd, is uitgevoerd voor deze datum, worden de oude namen gehanteerd.


| 81

en regels, moeten ook zij zich hieraan houden.

Het artikel heeft dan ook een verkennend en tentatief

Arbowetgeving, kwaliteitsprotocollen, brandveilig-

karakter. We sluiten af met suggesties voor verder

heid, horecawetgeving en allerlei veiligheidseisen aan

onderzoek.

speeltoestellen zijn hiervan een voorbeeld. De overheid erkent dat het een reëel probleem is voor de sec-

Verheldering van begrippen

tor om met deze toenemende druk om te gaan, dat blijkt ook uit het feit dat dit een van de vier hoofdthe-

Allereerst definiëren we de begrippen herkenning,

ma´s is in de Beleidsbrief vrijwillige inzet 2005-2007

erkenning, waardering, beloning en duurzaamheid.

(VWS, 2005). De afgelopen jaren heeft CIVIQ veel aandacht besteed aan de gevolgen van de toenemende

(H)erkennen, waarderen en belonen

weten regeldruk op de vrijwilligerssector.

In het kader van de onderzoeksprogrammering van VWS in 2005 heeft het Verwey-Jonker Instituut samen

Dilemma in een notendop

met CIVIQ onderzocht welke vormen van erkenning

Enerzijds leiden erkennings- en beloningsinstrumen-

en waardering in het vrijwilligerswerk te onderschei-

ten dus tot kwaliteitsverbetering, zowel van de dienst-

den zijn (Plemper et al., 2005). In het rapport onder-

verlening door de organisatie als geheel als van de

scheiden zij vier begrippen die als het ware een glij-

individuele werkers. Ook beogen ze de organisatie

dende schaal vormen, namelijk herkenning, erken-

aantrekkelijker te maken voor individuele vrijwilli-

ning, waardering en beloning.

gers. Anderzijds brengen deze instrumenten bepaalde vormen van bureaucratisering met zich mee en tasten

Aan erkennen en waarderen gaat het kennen en herken-

ze de toegankelijkheid en flexibiliteit van het vrijwilli-

nen vooraf. Voordat men vrijwilligers kan erkennen of

gerswerk aan. Er is sprake van een dilemma.

waarderen, moet men bekend zijn met het verschijnsel vrijwilligerswerk en weten wat vrijwillige inzet

In dit artikel verkennen we dit dilemma. Bij deze ver-

behelst.

kenning is de volgende vraag onze leidraad:

Erkennen geeft aan dat het belang van vrijwilligerswerk wordt ingezien. Wettelijke maatregelen zijn een

Op welke wijze kunnen systemen van beloning en erken-

vorm van erkenning, maar erkenning komt ook tot

ning bijdragen aan het bevorderen van de duurzaamheid

uiting in een vrijwilligersbeleid, de formele positie

van het vrijwilligerswerk zonder de toegankelijkheid en

van de vrijwilliger in de organisatie en de aandacht

flexibiliteit nadelig te beïnvloeden?

voor individuele wensen van de vrijwilliger. Waarderen is een activiteit die gericht is op het laten

We beginnen de beantwoording van deze vraag met

zien dat inzet van de vrijwilliger op prijs wordt

een verheldering van begrippen en een inventarisatie

gesteld. Voorbeelden zijn uitstapjes, kleine presentjes,

van vormen van waardering, erkenning en beloning in

het verstrekken van lintjes of insignes: het publieke-

het vrijwilligerswerk. We richten ons met name op de

lijk uitspreken van de waardering die bestaat voor de

wat formelere vormen van erkenning en beloning.

inzet van de vrijwilliger.

Vervolgens bekijken we welke consequenties instru-

Belonen is een specifieke vorm van waarderen. Er is een

menten van waardering, erkenning en beloning heb-

stoffelijke vergoeding voor de diensten van de vrijwilli-

ben voor de organisaties waar vrijwilligers werken en

ger of organisatie, in de vorm van korting, een financië-

voor vrijwilligers zelf. Vervolgens beantwoorden we

le vergoeding of toegang tot bepaalde faciliteiten.

de vraag of deze consequenties een bedreiging vormen voor de toegankelijkheid en flexibiliteit van het vrij-

Het onderscheid tussen waarderen, erkennen en belo-

willigerswerk. Daarna schetsen we wegen uit het

nen is niet altijd scherp te trekken. Een cursus is voor

dilemma. We vermoeden dat te kunnen doen door de

vrijwilligers een vorm van waardering, maar kost de

belangen in kaart te brengen die verschillende partijen

organisatie wel degelijk geld.

hebben om met bepaalde waarderings- en erkenningssystemen te werken. Zoals gezegd, de hoeveelheid

Verschijningsvormen

onderzoeksmateriaal op dit terrein is zeer beperkt.

Erkenning, waardering en beloning in de vrijwilliger-



Tabel 1: Vormen van erkenning, waardering en beloning Gericht op organisaties

Gericht op individuele vrijwilligers

Herkenning

• Publiciteit • PR door ambassadeurs • Kennis en onderzoek

• Voorlichting over de mogelijkheden • Oefening, bijvoorbeeld maatschappelijke stage • Herkenbaarheid, door logo´s badges, kleding • Definiëring

Erkenning

• Subsidie en sponsoring • Steunpunten • Landelijk en lokaal vrijwilligersbeleid • Extra ondersteuning van organisaties • Invloed op politieke besluitvorming door deelname aan bijeenkomsten • Bemiddeling en matching maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven • Publiciteit • Ambassadeurs (bekende Nederlanders)

• Begeleiding • Flexibele tijdsindeling • Aandacht voor individuele kwaliteiten • Werksfeer creëren die past bij vrijwillige karakter van het werk • Informeren van vrijwilligers • Formele positie binnen de organisatie • Deskundigheidsbevordering, scholing • Regelingen, zoals verzekeringen en arboreglement • Onkostenvergoeding • Werkplek • Aandacht voor competentieontwikkeling • Vrijwaring van sollicitatieplicht • Certificering en competentiebeloning, • Erkenning van verworven competenties (EVC) • Vrijwilligersbeleid • Wet- en regelgeving toegespitst op vrijwilligers • Getuigschrift • Mogelijkheid bieden tot kinderopvang gedurende het vrijwilligerswerk

Waardering

• Vrijwilligersorganisatie van het jaar (lokaal of landelijk)

• Schouderklopje, privaat of publiek benoemen van waardering voor bijdrage • Attentie, klein presentje of aardigheidje • Vrijwilliger van de week, maand, jaar (binnen organisatie, lokaal of landelijk) • Koninklijke onderscheiding of lintje • Persoonlijke media-aandacht • Werkbezoek van VIP´s • Vrijwilligersuitje of feest • Geven van referenties bij sollicitaties

Beloning

• Nationaal Compliment • Nationaal ondernemerscompliment • Lokaal ondernemerscompliment • Prijzen van fondsen • Keurmerk voor goed vrijwilligersmanagement • Financiering naar prestatie • Sponsoring

• Lokaal of Gemeenten Compliment • Korting op producten of diensten van de eigen organisatie • Korting of vrije toegang op andere diensten of producten • Kleine vergoeding, vacatiegeld

Bronnen: Vrijwillig beloond (Plemper et al., 2005); Onbetaalde binding (Broenink, 2001)


| 83

sector kennen vele verschijningsvormen. Van zachte,

in deze instituties (Van Esch, 2006). Duurzaamheid is

onnadrukkelijke vormen, zoals het gebruik van de

in deze definitie verbonden aan de mate waarin bur-

algemene faciliteiten van een organisatie, tot nadruk-

gers in staat zijn maatschappelijk te participeren. Het

kelijke en geformaliseerde vormen, zoals het bieden

is in die zin feitelijk een resultante van maatschappe-

van scholing, het vastleggen van de positie van vrijwil-

lijk gedrag.

ligers in een vrijwilligersstatuut of het uitreiken van prijzen aan personen of organisaties. Om meer inzicht

Vrijwilligerswerk is één vorm van maatschappelijke

te krijgen op mogelijke vormen, hebben we een tweet-

participatie, een vorm die door vele Nederlanders

al studies samengebracht. Plemper et al (2005) maakt

wordt gekozen. In relatie tot vrijwilligerswerk vatten

een onderscheid tussen verschillende richtingen in

we duurzaamheid op twee niveaus op. In de eerste

erkenning, waardering en beloning: voor organisaties

plaats heeft duurzaamheid betrekking op de toeganke-

als geheel en voor de individuele vrijwilligers.

lijkheid en aantrekkelijkheid van vrijwilligersorgani-

Broenink (2002) exploreert de niet-financiële belo-

saties. Immers, het ligt in de verwachting dat toegan-

ningsaspecten in relatie tot de binding van medewer-

kelijke en aantrekkelijke vrijwilligersorganisaties de

kers aan een organisatie. In beide studies is onder-

kans op participatie vergroten. In de tweede plaats

zocht welke vormen van niet-financiële beloning c.q.

heeft duurzaamheid betrekking op de sector als

erkenning en waardering er zijn. De resultaten van de

geheel. Hoe kan de sector ervoor zorgen dat voldoen-

beide studies zijn hiernaast in tabel 1 samengevat.

de vrijwilligers actief blijven, liefst dat hun aantal groeit?

De verschijningsvormen kunnen worden onderverdeeld in informele en formele vormen van erkenning

De relatie tussen duurzaamheid en maat-

en waardering. Voorbeelden van informele vormen

schappelijke participatie

zijn het schouderklopje, de toespraak bij een afscheid

CINOP heeft in haar publicatie Duurzaam leren en

of andere bijzondere gebeurtenis, de dagelijkse aan-

maatschappelijke participatie de relatie tussen maat-

dacht voor het werk dat vrijwilligers verrichten.

schappelijke participatie en duurzaamheid nader uit-

Voorbeelden van formele vormen zijn prijzen, vergoe-

gewerkt. (Van Esch et al., 2006).

dingen en certificaten. De indeling in formeel en

De vorming en het behoud van sociaal kapitaal zijn in

informeel is niet strikt. Ook hier is sprake van een glij-

hun optiek de verbindende schakel tussen burger-

dende schaal. De warmere informele vormen van

schap en duurzaamheid. Sociaal kapitaal vormt ener-

waardering en erkenning zijn voor vrijwel alle vrijwil-

zijds de voorwaarde voor maatschappelijke participa-

ligers van belang. Meer formele vormen zijn voor een

tie. Alleen degenen die beschikken over een aantal

beperktere groep relevant en hangen nauw samen met

basale vaardigheden en competenties hebben de

de motieven van de vrijwilliger. Zo is de mogelijkheid

mogelijkheid om de stap te nemen richting participa-

om zich te ontwikkelen en daar ook een formele

tie in enig vrijwilligersverband. Anderzijds is de ver-

erkenning voor te krijgen vooral van belang voor hen

meerdering van sociaal kapitaal ook een opbrengst

die op zoek zijn naar aansluiting bij arbeidsmarkt

van maatschappelijke participatie. Burgerschap krijgt

en/of opleiding.

vorm in het deelnemen en mee vormgeven aan sociale verbanden en verbetert daarmee de eigen leefomge-

Duurzaamheid

ving, maar vergroot ook de eigen competenties.

Ook duurzaamheid behoeft een nadere omschrijving.

Met andere woorden: hoe groter de toegankelijkheid

Unesco heeft 2004-2015 uitgeroepen als het decenni-

van de vrijwilligersector, hoe meer mensen in staat

um voor de duurzame ontwikkeling. Unesco defi-

zijn zich sociaal kapitaal te verwerven. En hoe meer

nieert duurzaamheid op drie domeinen: de fysieke

aandacht er in organisaties is voor het functioneren en

omgeving, de economie en de samenleving. Dit laatste

ontwikkelen van vrijwilligers, hoe meer sociaal kapi-

domein is relevant voor dit artikel. In het sociaal-cul-

taal de participatie zal opleveren

turele perspectief van de samenleving heeft duur-

De vrijwilligerssector is in deze benaderingswijze

zaamheid betrekking op het begrijpen van sociale en

zowel consument als producent van sociaal kapitaal.

democratische instituties en het kunnen participeren

Juist vanwege dit regenerend vermogen is de vrijwilli-



gerssector van groot belang voor het vormgeven van

stelde dilemma zich inderdaad voordoet. Als de setting

een sociaal duurzame samenleving.

formeler wordt, de werkvormen bureaucratiseren en de toegankelijkheid vermindert, nemen de opbreng-

In vier casussen in de vrijwilligerssector - een sport-

sten voor vrijwilligers af, met name voor vrijwilligers

vereniging, een moedercentrum, een voedselvereni-

die in een kwetsbare situatie verkeren. En daarmee lij-

ging (een soort voedselbank) en een dorpshuis - heeft

ken ook de kansen op duurzaam vrijwilligerswerk te

CINOP de mogelijkheden onderzocht om het sociaal

verminderen. Vanuit een heel ander perspectief komt

kapitaal van vrijwilligers te vergroten. Ook is gekeken

de WRR tot een vergelijkbare conclusie. Deze advies-

naar de condities waaronder het vergroten van sociaal

raad richtte zich op de voorwaarden voor de realisatie

kapitaal optimaal kan plaatsvinden. Geconcludeerd

van kwalitatief goede maatschappelijke dienstverle-

wordt dat zowel non-formeel leren (niet in een onder-

ning.

wijssetting) als informeel, spontaan leren op continue basis plaats vindt in alle casussen. Deelnemers vergro-

Bedreiging van de duurzaamheid

ten zowel hun sociale als vakspecifieke competenties.

Overheden hebben belang bij een goed functionerend maatschappelijk middenveld. Een groot deel van het

Vrijwilligersorganisaties zijn van eminent belang voor

vrijwilligerswerk speelt zich af in de maatschappelijke

het scheppen van de condities voor de vorming van

dienstverlening: welzijn, gezondheidszorg, volkshuis-

sociaal kapitaal. De mate waarin deelnemers in staat

vesting, onderwijs en arbeidsvoorziening. Je vindt

zijn om te werken aan en te reflecteren op hun eigen

vrijwilligers in grote professionele organisaties zoals

handelen en functioneren, wordt in sterke mate

ziekenhuizen, verpleeghuizen, onderwijsinstellingen,

bepaald door de manier waarop de organisatie de

welzijnsorganisaties, maar ook in volledig zelfvoorzie-

begeleiding organiseert. Dit geldt in sterkere mate

nende vrijwilligersorganisaties zoals hospices, Rode

voor sociale kapitaalvorming van kwetsbare groepen.

Kruis, Zonnebloem, buurt- en bewonerscomités en

Begeleiding als vorm van het geven van erkenning,

cliëntenorganisaties.

blijkt een zinvolle investering in duurzaamheid. Het WRR-rapport Bewijzen van goede dienstverlening Bevorderen van informeel leren

analyseert de problemen rond kwaliteit toegankelijk-

De vraag is vervolgens hoe de vorming van non-for-

heid en doelmatigheid in de maatschappelijke dienst-

meel leren kan worden bevorderd. In de studie van

verlening (WRR, 2004) Er is sprake van een toene-

CINOP is gekeken welke condities organisaties moe-

mende spanning tussen de institutionele regimes

ten realiseren. Als kritische succesfactoren gelden het

waarbinnen de maatschappelijke dienstverlening

scheppen van laagdrempelige toegang tot de organisa-

functioneert, de oriëntatie van de dienstverlenende

ties en het creëren van een veilige leeromgeving. De

instellingen en de professionals die daar werken, en

informele sfeer, de gezelligheid, het samen werken

de vragen van cliënten. Het garanderen van een recht-

aan een gemeenschappelijk doel waren daarbij het

en doelmatige besteding van overheidsgelden is daar-

belangrijkst. Zodra er sprake was van externe dwang

bij het leidend principe. Het gevolg is in de ogen van

of druk, kwam dit klimaat in gevaar. Met name kwets-

de WRR dat er een geïnstitutionaliseerd wantrouwen

bare groepen, zoals sommige groepen allochtonen en

is ontstaan tussen overheden, burgers, instellingen en

uitkeringsgerechtigden, haakten af als de eisen aan

professionals, met een eenzijdige nadruk op regelen,

hun functioneren te formeel of te expliciet werden. Zij

disciplineren, afrekenen en controleren. Dit heeft

zijn dus gebaat bij losse en onnadrukkelijke vormen

geleid tot een groot aantal maatregelen van overheden

van participeren en begeleiden.

en financiers, zoals benchmarking en outputfinanciering, die vooral gericht zijn op het meetbaar maken

Samenvattend is het scheppen van een klimaat waarin

van de resultaten. Managementprocessen worden

mensen sociaal kapitaal kunnen ontwikkelen een

steeds meer dominant en raken losser van het primai-

belangrijke functie van het vrijwilligerswerk. De stu-

re proces, de uitvoering is meer naar de achtergrond

die van CINOP toont aan dat het door ons veronder-

geraakt.


| 85

Meetbaarheid en transparantie

Het perspectief van vrijwilligers

Ook vrijwilligers en hun organisaties worden in toene-

Om meer zicht te krijgen op ons dilemma is het

mende mate geconfronteerd met de gevolgen van dit

belangrijk te weten hoe vrijwilligers zelf tegen waar-

paradigma. Publiek, overheid en media verwachten

dering en erkenning aankijken. Uiteraard is er niet

ook van hen dat ze openheid van zaken geven, bijvoor-

één antwoord op die vraag. Vrijwilligers zijn er in

beeld over de besteding van financiële middelen.

soorten en maten en hun wensen verschillen. Er is bij-

Maar ook verwachten zij dat organisaties inzicht

zonder weinig literatuur over hoe vrijwilligers zichzelf

geven in visie en beleidsvoornemens, en dat zij de uit-

gewaardeerd en/of erkend voelen. Toch zijn er wel

voering daarvan kunnen aantonen. Goed en transpa-

enkele tendensen te benoemen op basis van het

rant bestuur zijn daarmee essentiële onderwerpen

beschikbare onderzoeksmateriaal. We plaatsen hier de

voor maatschappelijke organisaties. Voor groot en

resultaten van vijf onderzoeken in het perspectief van

klein, landelijk en lokaal. Er zijn inmiddels diverse

dit artikel. De eerste twee onderzoeken zijn uitgevoerd

codes ontwikkeld, waaronder de code ‘Goed Bestuur

ten behoeve van het EVC-project van CIVIQ en NIZW.

voor Goede Doelen’, de ‘13 Aanbevelingen voor Goed

Het derde onderzoek gaat over de relatie tussen orga-

Sportbestuur’ en de handleiding Cultural Governance.

nisatiebinding en niet-financiële beloningsaspecten.

Deze codes geven houvast om goed bestuur in te voe-

Het vierde onderzoek heeft betrekking op vrijwilli-

ren, uit te dragen én transparant te werken (Kuipers,

gerswerk als leerplek. Ten slotte bespreken we een

2006).

onderzoek dat zijdelings licht werpt op onze vraagstelling, hierin is namelijk gekeken naar de beleving van

Veel organisaties zijn volop bezig aan deze professio-

vrijwilligers over hoe zij werden gewaardeerd.

naliseringsslag. Dit heeft echter wel gevolgen voor de wijze waarop de vrijwilligers hun werk kunnen doen.

Erkenning van verworven competenties

Vooral binnen de meer geprofessionaliseerde settings

Het Kenniscentrum Beroepsontwikkeling en Arbeids-

krijgen zij te maken met kwaliteitssystemen die soms

markt (KBA) deed onderzoek naar wenselijkheid en

haaks staan op het vrijwillige karakter van hun inzet.

haalbaarheid van het erkennen van competenties van

De ISO-normering die in de zorgsector wijd verbreid

vrijwilligers (Van Dam, 2003; Van Dam, 2004). In dit

is, is hiervan een voorbeeld.

onderzoek stonden de volgende twee onderzoeksvragen centraal:

Ander perspectief

1. Is erkenning van competenties van vrijwilligers

De WRR pleit in haar rapport voor een ander perspec-

wenselijk voor de vrijwilligerssector, voor vrijwilli-

tief, dat de zorg en het engagement van de werkers en

gersorganisaties en voor individuele vrijwilligers?

de instellingen weer centraal stelt. Als aanbevelingen

2. Wordt de invoering van een methode voor erken-

geeft de raad dat het meetbaar maken van resultaten

ning van competenties van vrijwilligers haalbaar

primair gericht moet zijn op leerprocessen en niet op

geacht door vrijwilligersorganisaties en eventuele

het afrekenen en controleren. Alleen dan kan er een

andere uitvoerders?

klimaat ontstaan waar de realisatie van een optimale

Om deze vragen te beantwoorden zijn in totaal 11 lan-

dienstverlening mogelijk is.

delijke organisaties of koepels geïnterviewd, 29 vrijwilligersorganisaties en 58 vrijwilligers.

Op grond van de rapporten van de WRR en van CINOP kunnen we stellen dat er aanwijzingen zijn dat

Wenselijkheid en haalbaarheid

het dilemma zich voordoet dat wij in onze vraagstel-

Ongeveer driekwart van de bevraagde vrijwilligersor-

ling hebben verwoord. De frictie tussen enerzijds for-

ganisaties op landelijk en lokaal niveau staat positief

malisering en anderzijds het ontoegankelijker of min-

tegenover de mogelijkheid om competenties van vrij-

der flexibeler worden van de vrijwilligerssector, is

willigers te erkennen. Zij verwachten dat het bijdraagt

vanuit verschillende perspectieven zichtbaar gewor-

aan het aantrekken van nieuwe vrijwilligers, het

den. Dit werpt echter nog geen licht op de opvattingen

behoud van zittende vrijwilligers, en de verbetering

van de vrijwilligers zelf.

van de kwaliteit van vrijwilligerswerk. Voor de vrijwilligers verwachten zij positieve effecten op hun pro-



fessionaliteit, hun motivatie, en hun kansen op de

cultuur. Veel genoemd wordt het argument dat er op

arbeidsmarkt.

geen enkele wijze een onderscheid mag gaan ontstaan

Van de geïnterviewde vrijwilligers is één op de vijf

tussen vrijwilligers die wel en die geen EVC-procedu-

positief over de mogelijkheid competenties die ze

re doorlopen hebben. Het egalitaire karakter van het

opdoen in hun vrijwilligerswerk, te laten erkennen.

vrijwilligerswerk komt hier opnieuw naar voren.

Ter vergelijking: op de betaalde arbeidsmarkt heeft slechts een op de tien werknemers belangstelling voor

Voorwaarden voor EVC

EVC (Van Houten, 2004). De meeste vrijwilligers zijn

In een vervolgonderzoek (KBA, 2004) onder 182 vrij-

bereid hierin tijd en energie te steken en vinden

willigers is nader ingegaan op de voorwaarden van

erkenning van in vrijwilligerswerk verworven compe-

vrijwilligers voor waardering en beloning. Verreweg

tenties ook belangrijk voor andere vrijwilligers.

de meesten (96%) voelen zich gewaardeerd in hun

Een grote groep ziet echter weinig in de erkenning van

werk. Ze vinden het vooral belangrijk waardering te

verworven competenties. Vanuit hun individuele

krijgen van de mensen voor wie zij het vrijwilligers-

arbeidsmarktperspectief is dat voor velen niet meer -

werk doen en stellen ook waardering van collega-vrij-

of nog niet - nodig. In die zin dus geen vreemde uit-

willigers bijzonder op prijs. Ze krijgen de waardering

komst. Veel vrijwilligers hadden echter vooral meer

het liefst informeel: liever een schouderklopje in de

fundamentele of principiële bezwaren tegen formele

wandelgangen dan een bedankje in de vergadering.

erkenning; het strookt niet met de motieven waarmee

Op de tweede plaats komt het krijgen van coaching

zij actief zijn in het vrijwilligerswerk. Het druist in

en/of begeleiding en het mogen deelnemen aan scho-

tegen het eigene van het vrijwilligerswerk, althans

ling. Voor bijna de helft van de vrijwilligers is leren

tegen wat zij als zodanig beschouwen. Zij zijn van

een belangrijk motief om te participeren. Ook een cer-

mening dat de waardering en erkenning vooral voort-

tificaat wordt als waardevolle beloning gezien.

komt uit de dankbaarheid en de waardering van degenen ten behoeve van wie het vrijwilligerswerk gedaan

Niet-financiële beloningsaspecten en binding

wordt.

aan een organisatie Broenink (2001) onderzocht de relatie tussen niet-

Opvallend is het grote verschil tussen de behoefte aan

financiële beloningsaspecten en de matie waarin vrij-

erkenning van verworven competenties bij vrijwilli-

willigers zich aan een organisatie gebonden voelen.

gers (10-20%) en de interesse hiervoor bij organisaties

Hij zoomt in op twee vormen van niet-financiële belo-

(75%). Beide groepen voeren hiervoor ook heel ver-

ning: het hebben of verkrijgen van een wij-gevoel en

schillende redenen aan. Vrijwilligers benoemen als

de mogelijkheden om werk en privé te combineren,

belangrijkste motieven de vergroting van het zelfver-

geconcretiseerd in de mogelijkheden voor kinderop-

trouwen en de mogelijkheid om de verworven compe-

vang. Broenink vergeleek een betaald-werk setting

tenties in te kunnen zetten op andere levensdomei-

met een vrijwilligersorganisatie. Hij concludeert dat

nen. Organisaties benadrukken juist de opbrengsten

niet-financiële beloningsaspecten in beide organisatie-

voor het vrijwilligerswerk zelf. Het bezwaar dat EVC

typen een belangrijke rol spelen bij de individuele

niet vrijwilligerswerk-eigen is, wordt door organisa-

relatie van de medewerker met de organisatie. Echter,

ties niet gedeeld. Zij verwachten juist dat het bijdraagt

in non-profitorganisaties worden het behoren tot een

aan de imagoverbetering van het vrijwilligerswerk.

sociaal verband en het wij-gevoel veel hoger gewaar-

Ook zien zij veel winst in het beter aansturen van de

deerd dan het kunnen combineren van werk en privé.

vrijwilligers. Wel wordt huiver uitgesproken voor sce-

Welke vormen van beloning belangrijk zijn, wordt in

nario’s waar EVC dwingend zou worden opgelegd aan

sterke mate bepaald door de organisatiecultuur. Voor

vrijwilligers.

de vrijwilligerssector in algemene zin concludeert Broenink dat bescheidenheid gewaardeerd wordt.

Zowel vrijwilligers als hun organisaties geven aan een

Ook het informele ontmoeten en het opdoen van

spanning te ervaren tussen enerzijds de opbrengsten

sociale contacten worden als een belangrijke beloning

van het invoeren van EVC en anderzijds de gevolgen

te zien.

van een dergelijke ontwikkeling voor de organisatie-


| 87

Het vrijwilligerswerk als leerplek voor goed burgerschap

De non-profitsector heeft een sterk ontwikkelde eigen

Warburton and Smith (2003) hebben een analyse

cultuur, waaraan het geven van beloningen op deze

gemaakt van twee Australische beleidsprogramma’s,

wijze wezensvreemd is. Wel blijken grote belangenor-

gericht op het stimuleren van vrijwilligerswerk. Het

ganisaties zoals Greenpeace geneigd zijn mee te gaan

eerste ging om beleid, gericht op het activeren van

in de ontwikkeling van dergelijke moderne manage-

jongeren als vrijwilliger via maatschappelijke activi-

menttechnieken. Niet zozeer omdat ze dat zelf graag

teiten gedurende hun schoolloopbaan. Het tweede

willen, maar omdat ze gebonden zijn of geraken aan

voorbeeld betrof een programma, gericht op laagge-

de meer marktconforme eisen van buitenaf. Hun

schoolde werklozen. Beide programma’s hadden een

afhankelijkheid van donateurs en sponsoring nood-

verplicht karakter. De intentie van de overheid was

zaakt deze organisaties tot transparantie. Te verwach-

om meer en kwalitatief betere, want blijvender, vor-

ten valt dat deze resultaten zich laten vertalen naar

men van maatschappelijke participatie te bewerkstel-

vergelijkbare vrijwilligersorganisaties.

ligen. De vraag die centraal stond was of dergelijke programma’s blijvend bijdragen aan actief burger-

Het onderzoek van Theuvsen richt zich op beroeps-

schap. De auteurs concluderen dat dit in deze pro-

krachten in de non-profitsector. De resultaten sluiten

gramma’s niet het geval is, er gaat zelfs een tegenover-

echter nauw aan bij de andere onderzoeken. De moti-

gesteld effect van uit. Ze constateren dat jongeren en

vatie van beroepskrachten en vrijwilligers in de non-

uitkeringsgerechtigden erg gericht zijn op leren en

profitsector lijkt sterke overeenkomsten te vertonen.

vaardigheden ontwikkelen. In de programma’s lag echter de nadruk zo sterk op de maatschappelijke

Afstemming op de motivatie van de

effecten (vermindering van werkeloosheid, creëren

vrijwilligers

van actieve burgers) in plaats van op wat de vrijwilli-

Op grond van de verschillende studies kan een aantal

gers zelf wilden, dat ze zich eerder vervreemd voelden

voorzichtige conclusies worden getrokken. Vormen

dan geactiveerd werden. Deze resultaten geven aan

van dwang hebben een averechts effect op de mate

dat de vorming van sociaal kapitaal zich niet laat

waarin vrijwilligers zich gewaardeerd, dan wel

afdwingen en dat het van belang is aansluiting te zoe-

beloond weten. Het lijkt er zelfs op, dat (sommige)

ken bij de motieven van vrijwilligers.

vrijwilligers het vrijwilliger zijn zelf definiëren als het ontbreken van een beloning voor de gepleegde inzet.

Pay for performance

De behoefte zich op die manier te profileren komt in

Theuvsen (2004) onderzocht de effectiviteit van ‘pay

allerlei vormen naar voren. De motieven van vrijwilli-

for performance’-programma’s in de non-profitsector.

gers liggen op een ander vlak dan het verkrijgen van

Deze managementtechniek is overgenomen uit de pro-

erkenning. Dat impliceert overigens niet dat vrijwilli-

fitsector en beoogt mensen te stimuleren door indivi-

gers unaniem afwijzend staan tegenover vormen van

dueel of in teamverband een geldelijke beloning in het

erkenning, beloning en waardering. Uit de studies

vooruitzicht te stellen, op basis van te behalen resulta-

wordt namelijk ook duidelijk dat verschillende vor-

ten. De beloning kan zowel het individu als de organi-

men van waarderen en erkennen een positief effect

satie ten goede komen. Doel van de techniek is de

hebben op het welbevinden en de leermogelijkheden

motivatie van werkers te vergroten. Het onderzoek

van vrijwilligers. Leren en ontwikkelen lijken vrucht-

richt zich weliswaar op betaalde krachten, maar de

bare invalshoeken waar organisaties en vrijwilligers

resultaten werpen wel meer licht op onze vraag. Het

elkaar vinden. Vrijwilligers stemmen met de voeten.

onderzoek laat zien dat dit soort systemen niet of nau-

Als het werk of de werkomgeving hen niet meer

welijks motiverend werkt voor werknemers in de non-

bevalt, zijn ze vertrokken. Systemen die aansluiten bij

profitsector. Pay for performance speelt in op de exter-

de motivatie van vrijwilligers lijken dan ook de meeste

ne motivatie, terwijl werkers in deze daarvoor geko-

kans van slagen te maken. Gezien de diversiteit in vrij-

zen hebben omdat zij zich intrinsiek aangetrokken

willigers kunnen dergelijke systemen niet anders dan

voelen tot bepaalde idealen of doelen.

maatwerk bieden.



Met belangen weg uit het dilemma?

satie. Hiervoor zijn bij uitstek de warmere, informele

De literatuur, voor zover beschikbaar, ondersteunt

vormen van waarderen geschikt. Daarbij hebben orga-

onze constatering van een spanningsvolle verhouding

nisaties er belang bij dat het werk op de goede manier

tussen de meer formele systemen voor erkenning,

gedaan wordt en dat de vrijwilligers geëquipeerd zijn

waardering en beloning enerzijds en toegankelijkheid

hun taken goed uit te voeren. Voor organisaties zijn

en flexibiliteit anderzijds. We hebben geen literatuur

erkennings- en kwaliteitssystemen ook een manier om

gevonden die een uitweg biedt uit dit dilemma. We

meer greep en zicht te krijgen op het werk van vrijwil-

doen hier een poging tot gedachtenvorming op basis

ligers. Vooral bij het werken met kwetsbare klantgroe-

van het inventariseren en benoemen van de verschil-

pen is het protocolleren van gedrag van vrijwilligers

lende belangen die ten grondslag liggen aan vormen

van belang. Erkenning en waardering is vervolgens

van (h)erkenning, waardering en beloning. De belan-

een manier om vrijwilligers te motiveren, hun inzet te

gen zijn verschillend naar aard en persoon. We onder-

continueren of te intensiveren. En tot slot kan het de

scheiden drie niveaus: dat van overheid en maatschap-

organisatie aantrekkelijk maken voor (potentiële) vrij-

pij, dat van de organisatie en dat van het individu.

willigers.

Kijkend vanuit het maatschappelijk belang is het creë-

De belangen van de individuele vrijwilliger zijn even

ren van sociaal kapitaal een belangrijke reden voor

divers. Vormen van waardering, erkenning en belo-

erkennen, waarderen en belonen van vrijwilligers-

ning vergroten het zelfvertrouwen en zelfinzicht van

werk. Ook goede en adequate dienstverlening is een

vrijwilligers. Ze borgen tevens de voorwaarden die het

motief gebaseerd op het maatschappelijke belang,

mogelijk maken het vrijwilligerswerk op een prettige,

vooral bij de overheid. In hun rol als financier speelt

goede en veilige wijze uit te voeren. Tot slot kunnen

voor overheden bovendien het belang van transparantie.

individuen baat hebben bij het formaliseren van hun ervaringen, omdat het hun mogelijkheden in andere

Ook vanuit het perspectief van organisaties zijn er ver-

levensdomeinen vergroot.

schillende redenen voor de erkenning, waardering en beloning van vrijwilligers. Om te beginnen is er het

De verschillende belangen van de diverse actoren zijn

simpelweg willen uiten van de waardering voor de tijd

samengevat in tabel 2 hieronder.

en energie die vrijwilligers aanwenden voor de organi-

Tabel 2: Verschillende belangen van diverse actoren

Belang

Organisatie

Overheid & maatschappij

Transparantie van het aanbod

X

X

Input voor organisatie

X

Controle op handelen van vrijwilligers

X

Benchmarking

Vrijwilliger

X

Aantrekkelijker worden voor klanten Aantrekkelijker worden voor vrijwilligers

X

X

X X

X

Voldoen aan weten regelgeving

X

X

Kwaliteitsverbetering

X

X

X

X

X

X

Vergroten van mogelijkheden tot persoonlijke groei

X

X

Betrouwbaarheid garanderen (protocollen) Leren mogelijk maken

X

Versterken van zelfvertrouwen en zelf-inzicht

X

X


| 89

Terugkerend naar het begin van dit artikel kunnen we

Suggesties voor verder onderzoek

ons afvragen of het onderscheiden van verschillende

We hebben hier verslag gedaan van een exploratief

belangen een uitweg uit het dilemma biedt. De behan-

onderzoek naar de relatie tussen duurzaamheid en

delde studies laten vooral een botsing zien tussen de

vormen van erkenning en waardering in het vrijwilli-

institutionele belangen van organisaties en de belan-

gerswerk. We hebben laten zien dat bepaalde vormen

gen van individuele vrijwilligers. In sommige gevallen

van erkenning en waardering een bedreiging kunnen

benadrukt overheidsbeleid de institutionele belangen,

opleveren voor de toegankelijkheid en flexibiliteit van

met name

waar het om verantwoording gaat. In

het vrijwilligerswerk. Er is nog weinig onderzoek

Nederland wordt in de non-profitsector nog minimaal

gedaan naar deze bedreiging als verschijnsel, laat

gebruik gemaakt van verantwoordingsmechanismen

staan naar manieren om op die bedreigingen te reage-

waarin niet de kwantiteit maar de kwaliteit centraal

ren. We hebben één weg uit het dilemma gepresen-

staat. Voor overheden lijken de opbrengsten van aan-

teerd. Met name overheden en organisaties zouden

pakken gericht op kwaliteit minder aantrekkelijk,

zich zeer bewust moeten zijn van hun motieven om

want minder hard. Het overheidsbelang zou echter

voor bepaalde instrumenten voor erkenning en waar-

ook kunnen aansluiten bij de motieven van vrijwilli-

dering te kiezen. Of dit bewustzijn de bedreiging ook

gers. Immers, ook sociaal kapitaal, participatie en

daadwerkelijk vermindert, zou nader onderzocht moe-

competentieontwikkeling nemen een belangrijke

ten worden.

plaats in op de overheidsagenda, zeker met de komst van de Wet op de maatschappelijke ondersteuning

Op grond van onze bevindingen komen wij tot de vol-

(Wmo) sinds 1 januari 2007.

gende aanbevelingen voor nader onderzoek. • Meer onderzoek naar het dilemma op zich: bestaat

Ons artikel maakt duidelijk dat van vormen van erkenning, waardering en beloning alleen dan een positief effect kan uitgaan als er een duidelijke relatie is met de intrinsieke motivatie van de vrijwilliger. Anders schiet het zijn doel voorbij. Dan is er het risico dat de effecten averechts zijn. Een uitweg uit het dilemma ligt in het zoeken naar vormen van erken-

het? Hoe kunnen we het in kaart brengen? • Onderzoek naar motieven om voor bepaalde instrumenten te kiezen. • Onderzoek naar welke vormen van erkenning en waardering aansluiten bij leren en ontwikkelen. • Onderzoek naar wegen uit het dilemma (kwalitatief, casusonderzoek, praktijkgericht).

ning en waardering die zowel aansluiten bij de belangen van vrijwilligers als bij de motieven van de andere

Erkenning en waardering zijn van groot belang, omdat

partijen. Het bieden van maatwerk is dan een eerste

zij een bijdrage leveren aan de vorming van sociaal

vereiste.

kapitaal. Sociaal kapitaal is nodig om duurzaamheid van de vrijwilligerssector te bevorderen. Tegelijkertijd

De constatering dat niet goed op de vrijiwilliger afge-

zien we dat allerhande institutionele eisen meer grip

stemde vormen van erkenning en waardering demoti-

krijgen op het vrijwilligerswerk. Deels brengt dit po-

verend kunnen werken en zelfs tot afhaken kunnen

sitieve effecten teweeg, zoals het vergroten van de

leiden, kan echter ook leiden tot een scherpere con-

zichtbaarheid van het vrijwilligerswerk. Het herbergt

clusie. Die conclusie zou kunnen leiden tot de keuze

echter ook bedreigingen. De geschetste bedreigingen

het belang van de vrijwilliger voorop te stellen en

mogen en zullen nooit de reden mogen zijn om dan

andere belangen daaraan ondergeschikt te maken. Het

maar geen aandacht te besteden aan erkenning, waar-

perspectief van het leren biedt een vruchtbare invals-

dering en beloning van vrijwilligerswerk. Er zijn

hoek waar de verschillende belangen elkaar kunnen

wegen uit het dilemma. Deze wegen moeten bewan-

raken: een lerende organisatie met lerende medewer-

deld worden, hoe mistig ze nog zijn, om te voorkomen

kers, betaald of onbetaald.

dat we het kind met het badwater weggooien.



Referenties Kuipers, C. (2006). Laat zien wat je doet. Handreiking transparantie en goed bestuur. CIVIQ, Utrecht, 2006. Houten, M. van (2004). EVC in het vrijwilligerswerk. In: Het brede perspectief van EVC: jaarboek EVC 2004. Duvekot, R. en J.Brouwer (red). Utrecht: Lemma 2004. Warburton, J. and J. Smith (2003). Out of the generosity of your heart: are we creating active citiznes through compulsory Volunteer programmes for young people in Australie? In Social Policy & Administration volume 37, no 7, december 2003, p 772-786. Theuvsen, L. (2004). Doing better while doing good: motivational aspects of pay-fo-performance effectivinees in nonprofit organizations. Voluntas; International Journal of voluntary and nonprofit organizations. Vol 15, no 2, june 2004 p117-135. Broenink, N. (2001). Onbetaalbare binding. Niet financiële beloningsaspecten en de binding van medewerkers aan een organisatie. Utrecht, Verwey-Jonker Instituut. Renes, Reint Jan (2005). Sustained Volunteerism, justification, motivation and management. Dissertatiereeks Kurt Lewin Instituut. WRR. Bewijzen van goede dienstverlening. Den Haag, 2004. Plemper et al. Vrijwillig beloond. Een onderzoek naar het erkennen en waarderen van vrijwilligers. Utrecht, Verwey-Jonker Instituut. Nafzger, J. (2002). Vrijwilligers en EVC. Verkenning van het EVC- potentieel in vrijwilligerswerk. Kenniscentrum EVC. VWS (2005). Beleidsbrief vrijwillige inzet 2005-2007. Ministerie van VWS, Den Haag. Van Esch, W. (2006). Duurzaam leren en maatschappelijke participatie. CINOP, ‘s-Hertogenbosch, juli 2006. Van Dam, E. (2003). Wenselijkheid en haalbaarheid van het erkennen van competnties van vrijwilligers. KBA, Nijmegen. Van Dam, E., A. Klaeijsen en J. Frietman (2004). EVC in de rondte. In ViO Wetenschappelijk Tijdschrift voor Onderzoek naar Vrijwilligerswerk jrg. 1, nr 2, p. 36-48. Klaeijsen, A. (2004). Erkenning van competenties van vrijwilligers: potentiële gebruikers in kaart gebracht. KBA, Nijmegen. Devilee, J. (2005). Vrijwilligersorganisaties onderzocht. SCP, Den Haag.

.

Het kind en het badwater

Recommend Documents