het kartel van de hel

het kartel van de hel

Het kartel van de hel ig Farben, de nazi’s en de holocaust

Diarmuid Jeffreys Vertaald door Arthur de Smet

2009 de bezige bij amsterdam

Copyright © 2008 Diarmuid Jeffreys Copyright Nederlandse vertaling © 2009 Arthur de Smet Oorspronkelijke titel Hell’s Cartel Oorspronkelijke uitgever Bloomsbury Publishing Plc, Londen Omslagontwerp Studio Jan de Boer Omslagillustratie Ullstein Bild Vormgeving binnenwerk CeevanWee, Amsterdam Druk Thieme Boekentuin, Apeldoorn isbn 978 90 234 2657 8 nur 680 www.debezigebij.nl

Voor Laura en Joe

Inhoud

Overzicht van de bedrijfsstructuur van IG Farben Kaart van het Auschwitzcomplex Proloog 11 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Van Perkins paars tot Duisbergs medicijnen 23 De gouden jaren 55 De scheikundigenoorlog 82 De geboorte van een kolos 116 Het plan-Bosch 157 In goede verstandhouding 182 Aanpassing en collaboratie 220 Van de lange messen tot het vierjarenplan 248 Voorbereiding op de oorlog 273 Oorlog en winst 317 Buna in Auschwitz 348 ig Auschwitz en de Endlösung 379 Götterdämmerung 422 De voorbereiding van het proces 450 Het proces 474

Epiloog 505 Naschrift 515 Dankbetuiging 516 Noten 521 Bibliografie 571 Verantwoording foto’s 582 Personenregister 585

Sparte II Productdivisie II

Sparte III Productdivisie III

Kolenmijnen

Vermittlungsstelle Wehrmacht Bureau voor contacten met de Wehrmacht

Sparte I Productdivisie I Verkoopcombinatie Farmaceutica

Farmaceutische Commissie

Regionale Fabriekscombinaties Oberrhein Mittelrhein Niederrhein Mitteldeutschland Auschwitz (Polen)

Verkoopcombinatie Chemicaliën

Chemische Commissie

Verkoopcombinatie Kleurstoffen

Kleurstoffencommissie

Technische Commissie

Vorstand Raad van Bestuur

Aufsichtsrat Raad van Commissarissen

Verkoopcombinatie Fotografie & Kunstvezels

Zentralausschuss

Verkooporganisaties voor nitraten, olieproducten etc.

Berlijn Noordwest 7

Rechten en Patenten

Overige Afdelingen

Centraal Bedrijfscomité

Commerciële Commissie

Arbeitsausschuss Werkcomité

Verwaltungsrat Administratief College

Plawy

Auschwitz II (Birkenau)

Rajsko

Birkenau (dorp)

Auschwitz (stad)

Auschwitz I

Station Auschwitz & spoorwegemplacement

Babice

So la

Elektriciteitscentrale

Brits krijgsgevangenenkamp

Monowitz (dorp)

Spoorwegemplacement

Station Dwory

Auschwitz III (Monowitz)

sel

0

kilometer

1

Juni 1944

2

Het Auschwitzcomplex

I.G. Auschwitz Buna-Werke

Brits krijgsgevangenenkamp

Dwory

i ch We

Proloog

De rechtszaal had iets griezelig vertrouwds. De meeste aanwezigen kenden het vertrek uit de bioscoopjournaals, hadden het horen beschrijven op de radio of erover gelezen in kranten of geïllustreerde tijdschriften. Dit was de plaats waar, nog maar twaalf maanden geleden, het beroemdste proces uit de geschiedenis was afgesloten, waar eenentwintig leidende figuren van Adolf Hitlers Derde Rijk zich hadden moeten verantwoorden voor misdrijven die zo ongehoord waren dat er nieuwe juridische termen moesten worden gevonden om ze te beschrijven. Die mannen waren nu natuurlijk afwezig: sommigen hadden zelfmoord gepleegd, anderen waren geëxecuteerd, weer anderen zaten lange gevangenisstraffen uit, in drie gevallen was het proces zelfs met vrijspraak geeindigd – maar hun namen echoden nog door het gebouw en zouden dat waarschijnlijk altijd blijven doen: Göring, Hess, Speer, Sauckel, Dönitz, Von Ribbentrop, Streicher, Frank, Jodl, Keitel, Rosenberg, Schacht, Kaltenbrunner... Nu stond er een nieuw proces op het punt van beginnen in het Neurenbergse Paleis van Justitie, een nieuw drama waarin, net als bij dat beruchte eerste proces, allerlei belangwekkende kwesties aan de orde beloofden te komen, waardoor het, zeker op die eerste dag, minstens zoveel belangstelling trok. De rechtszaal was afgeladen. Driehonderd belangstellenden verdrongen elkaar op de publieke tribune en er was zoveel vraag naar plaatsen in de persafdeling dat verslaggevers loten moesten trekken of een plaatsje moesten zoeken in een aangrenzende gang om het proces via een luidspreker te volgen.

12


Degenen die bleven, staarden naar de hoofdrolspelers in de gelambriseerde ruimte beneden. Een groot deel van de ochtend waren vooral de bijrolacteurs actief geweest: de functionarissen, klerken, vertalers, technici en marechaussees van de administratieve staf van het proces over oorlogsmisdaden, mensen die de komende weken en maanden verantwoordelijk zouden zijn voor een vlot verloop van de zaak. Hoewel niet al deze mensen tegelijkertijd bij het proces aanwezig hoefden te zijn, was het een soort traditie geworden om op cruciale momenten van belangrijke zaken naar de rechtszaal te komen. Ze hadden allemaal wel een excuus gevonden om aanwezig te zijn, en hielden zich bezig met de documenten of de apparaten die hun aanwezigheid hielpen rechtvaardigen. Op een verhoging aan één kant van het vertrek zaten vier ernstig kijkende rechters in zwarte toga achter een lange houten tafel. Twee jaar eerder hadden soldaten van de Eerste Infanteriedivisie van het Amerikaanse leger dit meubelstuk tijdens een paar wanordelijke weken als bar gebruikt, met erboven, op de plaats waar ooit een portret van de Führer had gehangen, een uitdagende foto van de filmdiva Lana Turner. Nu was de enige decoratie een grote Amerikaanse vlag aan een standaard achter de stoel van de voorzitter. Aan de voet van de balie, in het diepere middendeel van de rechtszaal, rond tafels bezaaid met documenten en wetboeken, zaten de zestig advocaten van de verdediging en het dozijn mannen en vrouwen van het team van aanklagers. Recht tegenover de rechters zaten de gedaagden, op een getrapte beklaagdenbank van twee verdiepingen. De meeste beklaagden keken in sprakeloze verontwaardiging om zich heen, alsof ze nog steeds niet konden begrijpen waarom ze hier waren. De afgelopen twee uren waren in een soort roes voorbijgegaan. Eerst was hun gezegd dat ze moesten opstaan toen de rechters werden aangekondigd, en kwamen ze oog in oog te staan met de mannen die over hun lot zouden beschikken. Daarna had een woordvoerder van de verdediging, met veel misbaar maar zonder merkbare overtuiging, ervoor gepleit het proces uit te stellen, omdat de verdediging onvoldoende tijd en middelen gehad

proloog

13

zou hebben om zich behoorlijk voor te bereiden. Nadat het verzoek was afgewezen, ging een medewerker van de rechtbank met een microfoon aan een lange hengel de beklaagden langs en werd hun gevraagd wat ze op de aanklacht te zeggen hadden. Hadden ze een kopie van de tenlastelegging in het Duits ontvangen en hadden ze die gelezen? En zo ja, achtten ze zich dan schuldig of onschuldig? Iedereen had ‘onschuldig’ geantwoord, en maar een enkeling had daarbij een uitdagende houding aangenomen. De anderen wachtten slechts op het begin van het echte proces. Er ging een zacht, verwachtingsvol gemompel door de publieke tribune toen achter de tafel van de aanklagers een in onberispelijk uniform gestoken man opstond en naar een katheder in het midden van de rechtszaal liep. Een klerk keek op de klok aan de muur en noteerde de tijd. Het was even voor twaalf uur ’s middags, 27 augustus 1947. ‘Mijneer de voorzitter, leden van het tribunaal.’ Terwijl hij wachtte tot het stil werd, liet generaal Telford Taylor zijn blik glijden over de mannen tegenover hem in de beklaagdenbank. Ze waren stuk voor stuk ouder dan hij, de meesten van middelbare leeftijd of ouder, conservatief gekleed in pak met stropdas. In een andere omgeving had men hen kunnen houden voor een groep hoogwaardigheidsbekleders, bijeengeroepen voor een herdenkingsfoto. Taylor wist dat wat hij zou gaan zeggen, en hoe hij het zei, van grote invloed kon zijn op het leven van deze mannen, in positieve of negatieve zin. Hij hoopte vurig op het laatste. Het had bijzonder veel moeite gekost deze mannen voor het gerecht te brengen: uitputtende maanden van planning en voorbereiding, van frustrerende speurtochten naar bewijsmateriaal en getuigen, van het doornemen van duizenden pagina’s aan obscure technische documenten in een vreemde taal en honderden verklaringen over schokkende misdrijven. Dit proces had zijn geduld danig op de proef gesteld en hij kon maar weinig sympathie opbrengen voor de heren van ig Farben. Hij wendde zich weer tot de rechters en vervolgde zijn betoog:

14

het kartel van de hel De ernstige beschuldigingen in deze zaak worden niet lichtvaardig of ondoordacht aan het Tribunaal voorgelegd. Deze mannen worden in de aanklacht in belangrijke mate verantwoordelijk gehouden voor het ontketenen van de meest gruwelijke en catastrofale oorlog uit de recente geschiedenis. De tenlastelegging behelst de grootschalige inzet van slavenarbeid, systematische roof en massamoord. Dit zijn bijzonder zware verwijten, die niemand achteloos, uit rancune of zonder een diep en nederig besef van de verantwoordelijkheid die hij hiermee op zich neemt behoort te onderschrijven. Er valt niets te lachen in deze zaak, maar er is ook geen plaats voor haat. De wereld om ons heen doet in geen enkel opzicht aan de Elysese velden denken. Het aangezicht van dit continent is vreselijk verminkt, zijn stem rauw van verbittering; overal ligt het werk van de mens in puin en het peil van het menselijk bestaan is gedaald tot een absoluut dieptepunt. De eerste helft van deze eeuw is een zwarte periode geweest, voornamelijk gekenmerkt door oorlog, door openlijke dreiging of door de pijnlijke nasleep van de oorlog, en wie vandaag de dag getuige wil zijn van onderdrukking, geweld of oorlogvoering, hoeft zijn bestemming niet zorgvuldig te kiezen, noch ver te reizen. Mogen we daarom zeggen dat wij allen, inclusief de verdachten, slechts kinderen zijn van een vergiftigd tijdperk? En is het daarom onmogelijk vast te stellen wie de schuld dragen van de verwoestingen en het menselijk leed van ons tijdsgewricht? Het is veel te gemakkelijk om met een filosofisch schouderophalen of een vermoeide zucht achterover te leunen. Men zou kunnen berusten en zich erbij neer kunnen leggen, maar dat zou een noodlottig plichtsverzuim zijn. God gaf ons deze aarde om haar als een tuin tot bloei te brengen, niet om er een stinkende put vol puin en afval van te maken. In tijden van ontwrichting mag men zich niet neerleggen bij het idee van een goddelijke straf of een ondoorgrondelijk lot waarop de mens geen invloed kan uitoefenen. Aan de wortel van deze problemen liggen menselijke te-

proloog

15

kortkomingen die alleen kunnen worden overwonnen door zuivering van de ziel en oefening van geest en lichaam (...) De misdrijven waar deze mannen van beschuldigd worden, zijn niet in een vlaag van woede of in een plotselinge opwelling begaan; het waren geen uitglijders of vergissingen van in wezen fatsoenlijke mensen. Men bouwt geen kolossale oorlogsmachine in een vlaag van hartstocht, men bouwt geen fabriek bij Auschwitz in een kortstondige aanval van wreedheid. Wat deze mannen deden gebeurde weloverwogen en ze zouden het, zo waag ik te veronderstellen, opnieuw doen als de gelegenheid zich voordeed. Er kan geen misverstand bestaan over de genadeloze vastberadenheid waarmee de beklaagden zich aan hun handelwijze hebben overgegeven.

Terwijl de woorden van generaal Taylor door de rechtszaal klonken, zaten de toeschouwers op de inmiddels muisstille publieke tribune gebiologeerd te luisteren. Het was een gemengd gezelschap, met een sterk multinationaal karakter. Sommigen waren collega’s van Taylor die verbonden waren aan het oorlogstribunaal van Neurenberg en die zich hadden losgerukt van hun overbelaste bureaus of van de lunchtafels in het Grand Hotel om te zien hoe de Amerikaanse hoofdaanklager zich van zijn moeilijke taak zou kwijten.* Anderen hadden honderden, soms zelfs duizenden kilo* Taylor was in oktober 1946 benoemd tot Amerikaans hoofdaanklager in Neurenberg, enkele maanden nadat zijn voorganger, rechter Robert Jackson, naar Amerika was teruggekeerd, nadat het befaamde Internationale Militaire Tribunaal van de Grote Vier de zaak tegen Göring en de andere nazileiders had afgerond. Tijdens dat proces was Taylor Jacksons assistent geweest. Alle latere processen in Neurenberg (waaronder de ig Farben-zaak) vonden plaats onder Amerikaanse jurisdictie en werden voorgezeten door Amerikaanse rechters die internationale rechtsregels hanteerden. De andere bezettingsmogendheden – de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en Frankrijk – zouden later hun eigen processen tegen oorlogsmisdadigers organiseren in de gebieden die zij controleerden, of lieten dit aan de Amerikanen over.

16


meters gereisd om erbij te kunnen zijn. Een forse delegatie van de Britse, Franse en Amerikaanse militaire autoriteiten was met een speciale trein uit Berlijn gearriveerd, weer anderen waren uit Londen, Parijs en Washington overgekomen: juridische waarnemers en ambtenaren die de taak hadden om regelmatig verslag uit te brengen aan hun politieke bazen.* Het aantal buitenlanders overtrof verre dat van de enkele Duitse aanwezigen – familieleden en vrienden van de beklaagden en één of twee voormalige collega’s of werknemers die moedig genoeg waren om blijk te geven van hun steun. Verder was er weinig vraag naar plaatsen geweest onder de landgenoten van de verdachten. Deze kennelijke onverschilligheid lijkt wellicht merkwaardig, gezien de ernst van de aantijgingen die door Taylor aan de rechtbank werden voorgelegd. ‘Het plannen, voorbereiden, initiëren en uitvoeren van veroveringsoorlogen en invasies van andere landen’, ‘plundering en beroving’, ‘slavernij en massamoord’ waren slechts enkele hoofdbeschuldigingen in de tenlastelegging. Maar er was weinig behoefte aan meer gewetensonderzoek in wat er nog restte van dit geruïneerde land. Buiten in de straten van Neurenberg en in de rest van Duitsland waren de mensen bezig met puinruimen, met het zoeken naar voedsel en naar vermiste familieleden, niet met wat werd gezien als de zoveelste obligate veroordeling van de oorlogsmisdrijven die in hun naam gepleegd waren. Als er werd doorgevraagd, legden de meesten de verantwoordelijkheid voor zulke zaken bij Hitler en de andere nazibonzen, of ze haalden hun schouders op en ontkenden ook maar iets van gruweldaden geweten te hebben. Twaalf maanden geleden had de internationale gemeenschap hier in Neurenberg Göring en de anderen al voor die misdaden veroordeeld. Was dat niet genoeg * Maar niemand uit Moskou – de hectische dagen waarin Sovjetaanklagers in deze rechtszaal met hun westerse collega’s hadden samengewerkt waren allang voorbij. Zoals we nog zullen zien, zou de steeds killere verhouding tussen de voormalige geallieerden nog een belangrijke rol spelen in de ig Farben-zaak.

proloog

17

geweest? Als de Amerikanen wraak wilden nemen op een andere groep nazi’s, moesten ze dat vooral doen, maar niemand had zin om een nieuw proces bij te wonen dat schuldbewuste of beschamende herinneringen zou oproepen of lastige vragen opwerpen over collectieve verantwoordelijkheid. Bovendien, zoals sommige sceptici mompelden onder het genot van hun gerantsoeneerde surrogaatbier in de haveloze Keller van de stad, waarom werden nu juist deze mannen berecht? De naam ig Farben mocht ooit onmiddellijk herkenbaar zijn geweest als een trots symbool voor de industriële viriliteit van de natie, maar dat was op zichzelf geen bewijs voor een misdrijf. Hetzelfde gold voor de leidinggevenden, wetenschappers en technici, hoe belangrijk hun positie volgens de aanklagers ook geweest was. Als ze zich in tijden van oorlog voor het belang van de natie hadden ingezet, hadden ze immers niets anders gedaan dan hun patriottische tegenhangers in Groot-Brittannië en Amerika. Het was algemeen bekend dat sommige beklaagden belangrijke ontdekkingen hadden gedaan op het gebied van de scheikunde en de medische wetenschap. Het was absurd om te suggereren dat deze mannen ook maar enige invloed hadden kunnen uitoefenen op de catastrofale gebeurtenissen van de afgelopen jaren of dat ze direct betrokken waren geweest bij de groteske uitwassen van het naziregime. Het was één ding om zulke aantijgingen op het bordje van de ss, de Gestapo of zelfs van de Wehrmacht neer te leggen, maar het was onzinnig om de beschuldigende vinger uit te steken naar gewone zakenlieden en wetenschappers die alleen maar hun plicht hadden gedaan voor het land en de onderneming, en die bovendien waarschijnlijk onder dwang hadden gehandeld. Konden de Amerikanen hun energie en aandacht niet beter op de bolsjewieken richten? De Sovjet-Unie – daar kwam het gevaar nu vandaan. Deze tegenwerpingen kwamen het team van aanklagers maar al te vertrouwd voor; binnen hun eigen kamp waren wekenlang vrijwel dezelfde bezwaren naar voren gebracht, en ze verwachtten ze in de komende maanden opnieuw te horen van de verdediging.

18


Maar Taylor en zijn collega’s waren ervan overtuigd dat ze wisten wat voor lieden ze in de beklaagdenbank tegenover zich hadden. Dit waren zeker geen nederige zakenlieden: de drieëntwintig beklaagden en de enorme organisatie die ze geleid hadden, waren van cruciaal belang geweest voor het welslagen van het naziproject. Ze hadden willens en wetens de middelen en expertise van de grootste industriële onderneming van Duitsland ter beschikking van Hitler en zijn adjudanten gesteld. De gevolgen waren catastrofaal geweest voor de hele wereld en niemand mocht zijn verantwoordelijkheid ontlopen. Terwijl generaal Taylor pauzeerde om een slok water te nemen, lazen sommigen van zijn collega’s de volgende paragraaf van de openingsverklaring. Als er één passage was waarin hij tot de kern van de zaak kwam, waarin de motieven, intenties en de aansprakelijkheid van de verdachten én de noodzaak hen te berechten werden samengevat, dan was het deze. De beklaagden, verklaarde Taylor, hadden maar één doel voor ogen gehad: Om de Duitse natie om te vormen tot een militaire machine en er zo’n formidabel vernietigingsinstrument van te maken dat Duitsland door brutale dreiging en desnoods oorlog zijn wil en heerschappij op kon leggen aan Europa, en vervolgens aan andere naties overzee. De beklaagden waren gewillige en belangrijke participanten in dit arrogante en uiterst criminele avontuur. Samen zijn ze erin geslaagd de vlam van de vrijheid te vertrappen en het Duitse volk te onderwerpen aan de monsterlijke, vermorzelende tirannie van het Derde Rijk, die ten doel had de natie te ontmenselijken en haat te zaaien in de harten van de mensen. Ze hebben al hun omvangrijke middelen en aanzienlijke talenten ingezet om de wapens en andere veroveringsinstrumenten te smeden waarmee de Duitse terreur werd verspreid. Ze vormden de schering en de inslag van de donkere doodsmantel die over Europa is neergedaald.

proloog

19

In de zes decennia die sinds deze woorden door het Paleis van Justitie klonken zijn verstreken, is het Derde Rijk vanuit vrijwel elke denkbare invalshoek bestudeerd en onderzocht, wat heeft geleid tot een enorm scala aan geleerde – en minder geleerde – beschouwingen en analyses van deze uitzonderlijke periode in de geschiedenis. Toch zijn er opmerkelijk genoeg nog steeds gaten te vullen, facetten van het verhaal van nazi-Duitsland die zijn genegeerd of over het hoofd gezien, of waarvan na verloop van tijd een vertekend beeld is ontstaan. ig Farben is een van die lacunes. Zestig jaar geleden stond de Amerikaanse hoofdaanklager tegenover vier rechters en verklaarde hij dat drieëntwintig employés van een particuliere chemische onderneming een enorme verantwoordelijkheid droegen voor het leed dat Hitler en het naziregime de mensheid berokkend hadden. Dit waren, zei hij, ‘de mannen die de oorlog mogelijk hebben gemaakt (...) de tovenaars die de fantasieën van Mein Kampf werkelijkheid lieten worden.’ Het was een verbijsterende constatering, ook als we rekening houden met enige juridische overdrijving, en men zou verwachten dat deze woorden door de jaren heen zouden blijven resoneren. Maar dat is niet gebeurd. Buiten een toegewijde kring van gespecialiseerde historici en een steeds kleinere groep mensen die er persoonlijke herinneringen aan bewaren, hebben slechts weinigen meer dan een vaag idee van wat ig Farben eigenlijk was (de naam is een verkorte vorm van Interessengemeinschaft Farbenindustrie Aktiengesellschaft, ofwel Belangengemeenschap Kleurstoffenindustrie N.V.) of van de mate waarin de leidinggevenden van het bedrijf betrokken waren bij de gebeurtenissen die de aanklagers in Neurenberg beschreven. Wie zich verdiept heeft in de geschiedenis van het Derde Rijk zal wellicht gehoord hebben van de financiële ondersteuning die het bedrijf Hitler heeft geboden, van de productie van synthetische brandstof en rubber waarmee de Wehrmacht zich door Europa kon verplaatsen, of van de inzet van slavenarbeid en de betrokkenheid bij de gruwelen van Auschwitz. Maar allerlei andere zaken – zoals de oorsprong en de ongeëvenaarde groei van

20


het bedrijf, het enorme economische en politieke belang voor het vooroorlogse Duitsland, het innovatieve wetenschappelijke onderzoek, de genadeloze zakenpraktijken en vooral het ingewikkelde complex van factoren dat tot het morele bankroet van de onderneming leidde – zijn ofwel vergeten of genegeerd. Misschien is dit niet zo vreemd. ig Farben bestaat niet meer. Het bedrijf, dat ooit internationaal net zo beroemd was als Microsoft tegenwoordig, hield eind 1945 in feite op te bestaan (hoewel het om redenen die nog duidelijk zullen worden pas in 2003 definitief van het toneel verdween). Als de belangstelling voor nazi-Duitsland zozeer gericht is op Hitler en zijn directe ondergeschikten, op de politieke en militaire aspecten van de Tweede Wereldoorlog en op de afschuwelijke wreedheden van de Holocaust, is het waarschijnlijk logisch dat sommige dingen over het hoofd worden gezien. Maar het is zeer te betreuren. Het verhaal van ig Farben is vandaag de dag nog net zo belangrijk en relevant (griezelig relevant, zouden sommigen wellicht zeggen) als toen generaal Taylor de rechtbank in Neurenberg toesprak. Het is een verhaal dat niet vergeten hoort te worden. Toen ig Farben in de jaren dertig op het toppunt van haar roem verkeerde, moet het onvoorstelbaar zijn geweest dat die ster eens zou verbleken of dat het concern in vergetelheid zou raken. Het bedrijf was een machtige industriële kolos, een enorme octopus die zijn tentakels naar ieder belangrijk land had uitgeslagen. De overheersende positie van het bedrijf in de mondiale chemische industrie – economisch, politiek en wetenschappelijk een van de belangrijkste bedrijfstakken van de twintigste eeuw – was onbetwistbaar en alomvattend. Door middel van een ingewikkeld netwerk van dochterondernemingen, holdings en internationale partnerschappen controleerde het de productie en verkoop van veel van de belangrijkste handelsartikelen ter wereld. Onder de tienduizenden producten bevonden zich medicijnen, chemische tussenproducten, kleurstoffen, explosieven, fotografische film, kunstmest, lichte metalen, brandstoffen, plastics, kunstzijde, synthetische rub-

proloog

21

ber, magneetband, verf, pesticiden, gloeilampen, autobanden, lucifers, wasmiddelen en schoonmaakartikelen, en nog veel, veel meer. Hoewel het kartel in grootte slechts – slechts – het vierde industriële concern ter wereld was (na de Amerikaanse bedrijven General Motors, us Steel en Standard Oil), was het het grootste van Europa en van zo’n enorm strategisch belang voor Duitsland dat Gustav Stresemann, kanselier ten tijde van de Weimarrepubliek, ooit verklaarde: ‘Zonder kolen en de ig Farben zou ik geen buitenlands beleid kunnen hebben.’ Maar het ging altijd om meer dan alleen agressief kapitalisme. Een tijdlang behoorden de leidinggevenden van het bedrijf tot de gewiekste, invloedrijkste en meest innovatieve zakenlieden ter wereld. Wetenschappers in dienst van het bedrijf hadden een reeks Nobelprijzen in de wacht gesleept en waren wereldberoemd vanwege hun bijdragen aan de ontwikkeling van de medische wetenschap en de vele nuttige producten die ze de maatschappij geschonken hadden. Als de economische omstandigheden het toestonden, behoorden de honderdduizenden werknemers tot de best opgeleide, best betaalde en meest vakbekwame van Europa. Ze konden beschikken over goed gebouwde bedrijfshuisvesting, gesponsorde orkesten en bibliotheken, gesubsidieerde scholen en medische faciliteiten. De fabrieken en laboratoria van het bedrijf waren een voorwerp van afgunst voor scheikundigen in ieder ontwikkeld land, de filantropische activiteiten ongeëvenaard. Kortom, ig Farben was zowel machtig als vooruitstrevend, een trots symbool van Duitse gründlichkeit en Duits succes, een stralend voorbeeld van de ondernemingszin, de wetenschappelijke kennis en de technologische prestaties van het land. Wat was er dan misgegaan? Wat hadden de leidinggevenden precies gedaan om te worden beschuldigd van directe betrokkenheid bij de wandaden van de meest inhumane dictatuur die de wereld ooit had voortgebracht, van een samenwerking zonder welke, zoals Taylor het verwoordde, ‘Hitler en zijn partijgenoten nooit de macht hadden kunnen grijpen in Duitsland, hun positie nooit

22


hadden kunnen consolideren, en het Derde Rijk het nooit gewaagd zou hebben om zich in de oorlog te storten’? Volgens de Neurenbergse aanklacht waren ig Farben en haar managers, als gevolg van hun relatie met het regime, net zo schuldig aan de catastrofe waardoor Europa halverwege de twintigste eeuw werd getroffen als Hitler en zijn coterie. Waren de beklaagden inderdaad de oorlogsmisdadigers die de aanklagers in hen zagen – meedogenloze mannen met een egoïstische mentaliteit als gevolg van jaren van competitie in een harde industrie, die uit hebzucht en ambitie een immorele alliantie met de nazi’s waren aangegaan? Of waren het alleen maar roekeloze, patriottische zakenlieden die betrokken waren geraakt bij gebeurtenissen waarover ze geen controle hadden; mannen die hoogstens verweten kon worden dat ze zo naïef waren geweest om te geloven dat de risico’s van een associatie met het Hitlerregime op zouden wegen tegen de uiteindelijke voordelen voor hun onderneming en hun land? De beste manier om deze vragen te beantwoorden, om inzicht te krijgen in de intenties en invloeden van de mannen die ig Farben hebben gemaakt en geleid, om te begrijpen hoe de onderneming zo’n hoge vlucht kon nemen en vervolgens zo diep kon zakken, is de ontstaansgeschiedenis van het kartel te volgen: van de oorsprong in de negentiende eeuw, toen de opkomende Duitse chemische industrie onder druk van de intense nationale en internationale concurrentie vastbesloten raakte in haar streven naar wereldwijde dominantie; via de gouden jaren, toen niets onmogelijk leek door de grote successen van het bedrijf in de synthetische scheikunde; en ten slotte de fatale alliantie met de nazi’s, de Tweede Wereldoorlog en het proces dat erop volgde. Het is een boeiend verhaal vol onverwachte wendingen, waaruit we veel kunnen leren over de feilbaarheid en tekortkomingen van de menselijke soort en over de manier waarop een natie haar ziel verkocht. Maar bovenal bevat het een duidelijke waarschuwing met betrekking tot de inherente risico’s van al te hechte banden tussen de zakenwereld en de staat en wat er zoal mis kan gaan als politieke doelen en winstbejag gevaarlijk verstrengeld raken.

1 Van Perkins paars tot Duisbergs medicijnen

Het is opmerkelijk dat een verhaal dat eindigt tussen het grauwe achromatische grijs en zwart van het verwoeste Duitsland, begint met een felgekleurde vlek op een lapje zijde. Toch kan de oorsprong van ig Farben worden herleid tot een toevallige ontdekking van een Engelse scheikundestudent in de paasweek van 1856. Want op dat ene moment kwam op een zolderkamertje in het Londense havenkwartier zeventig jaar van wetenschappelijke, sociale en technologische evolutie samen in de lukrake experimenten van een tiener – een gebeurtenis die tot het ontstaan van een nieuwe industrie zou leiden. Rond het midden van de negentiende eeuw had de organische scheikunde zich tot een levendige intellectuele discipline ontwikkeld. Wat ooit vrij algemeen was afgedaan als een buitenissig tijdverdrijf voor excentrieke alchemisten en bemiddelde amateurs, was een belangrijk tandwiel geworden in de grote veranderingsmachines – oorlog, politieke onrust en nieuwe ideeën op het gebied van de economie, filosofie, natuurwetenschap en technologie – die de maatschappij sinds het begin van de industriële revolutie een nieuw aanzien hadden gegeven. In de loop der jaren was een nieuwe generatie van professionele scheikundigen begonnen om, gebruikmakend van innovatieve technieken voor systematisch onderzoek, het basismateriaal van de hen omringende wereld te bestuderen. De oorsprong van de moderne industriële chemie lag in die weetgierigheid, want wat begon als puur wetenschappelijke interesse, het simpele verlangen om te weten waar alledaagse sub-

24


stanties uit bestonden, ontwikkelde zich al snel tot een wedloop om die substanties kunstmatig na te maken. Lang voordat er een beslissend punt werd bereikt op die zolder in Londen, bruiste het in de laboratoria van de oude Europese universiteiten en de nieuwere technologische instituten van experimenten om de chemische samenstelling te achterhalen van materialen die tot dan toe als een gegevenheid waren beschouwd. En waar onderzoekende geesten voorgingen, volgden al snel mensen die werden gedreven door ondernemingszin. De wetenschap hield voor veel van deze pioniers de belofte in van enorme beloningen, een scala aan nieuwe ontdekkingen met praktische toepassingen en een groot commercieel potentieel. Een van de curieuze figuren die de vruchten van dit enthousiasme plukten was William Henry Perkin. In 1856 was hij een achttienjarige student aan het Royal College for Chemistry, dat kort tevoren in Londen was opgericht als reactie op de publieke vrees dat Groot-Brittannië in een belangrijk nieuw wetenschappelijk vakgebied achterop zou raken bij zijn Europese concurrenten. Perkin doorliep met duidelijk gemak het basisprogramma van het instituut, waarna hij werd opgemerkt door de jonge Duitse directeur, August Wilhelm von Hofmann. Deze inspirerende leraar, die zijn wetenschappelijke sporen had verdiend aan de vermaarde scheikundefaculteit van de Universiteit van Giessen, was altijd op zoek naar studenten met een bijzonder talent voor puur laboratoriumonderzoek. Toen hij begreep waar Perkins belangstelling naar uitging, vroeg hij hem te helpen bij een aantal van zijn eigen projecten. Bij een daarvan ging het om het vinden van een procedé voor het vervaardigen van kinine, de werkzame stof in de bast van de Peruaanse kinaboom, al meer dan tweehonderdvijftig jaar de meest effectieve behandeling tegen malaria. Omdat kinabast duur en moeilijk verkrijgbaar was – de boom gedijde alleen in ZuidAmerika – probeerden ambitieuze wetenschappers al tientallen jaren een synthetische versie te ontwikkelen. Hofmann was ervan

het kartel van de hel

Recommend Documents