Het gevoelige brein: lesbladen
1
Het gevoelige brein 1. Schade aan de hersenen 1.1.
Inleiding
Denkoefening Hoe kunnen wij mensen hersenschade oplopen?
Wat kan er door hersenschade allemaal fout lopen?
Kan je een aantal voorbeelden van hersenaandoeningen geven?
“Doordat de hersenen zo complex en belangrijk zijn, kan het grote gevolgen hebben als er iets misgaat. Eén op de vier mensen krijgt ooit te maken met een hersenaandoening. Iemands leven verandert vaak ingrijpend door een hersenaandoening. Zowel lichamelijk als geestelijk kunnen grote problemen ontstaan. Veel hersenaandoeningen zijn voor de buitenwereld onzichtbaar. Aan de patiënten is niets te zien, maar toch kunnen zij zich in bepaalde situaties anders gedragen. Iemand kan moeite hebben met praten of met dingen onthouden. Dat kan leiden tot onbegrip uit de omgeving, wat de problemen van een hersenletselpatiënt weer vergroot. Hersenaandoeningen kennen een grote verscheidenheid en komen op iedere leeftijd voor. Zo kan dyslexie kinderen behoorlijk frustreren bij het leren lezen en schrijven. Jeugdige toekomstplannen worden regelmatig in de war geschopt omdat schizofrenie na de puberteit optreedt. En een beroerte zorgt er helaas nogal eens voor dat plannen voor na de pensionering in duigen vallen. Andere bekende hersenaandoeningen zijn onder meer: Alzheimer, migraine, depressie, ADHD, 1
autisme, hersenschudding en de ziekte van Parkinson. ”
1
http://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/hersenaandoeningen.html
Het gevoelige brein: lesbladen
2
Opdracht Bij alles wat we doen hebben we onze hersenen nodig. Het is daarom erg belangrijk dat ze goed beschermd zijn. Vul de juiste woorden in op de juiste plek2: schedel – haar – hersenvliezen – hoofdhuid – hersenvocht a. b. c. d. e.
1.2.
houdt je hoofd warm en verzacht een botsing. zit om je hersenen heen en beschermt je hersenen. het ‘harnas’ van je hersenen; beschermt je hoofd tegen de ergste schokken en stoten. je hebt er drie. Ze houden bijvoorbeeld het hersenvocht op z’n plaats. beschermt je hoofd en houdt je hoofd warm. Ook is het de voedingsbodem voor (a). Hersenschade van in de wieg?
Opmerkelijk: het brein van kinderen met FAS (‘Fetal Alcohol Syndrome’ of Foetaal Alcohol Syndroom) “Het Foetaal Alcohol Syndroom omvat de mentale en fysieke tekortkomingen bij kinderen die tijdens de zwangerschap zijn blootgesteld aan alcohol. Een volledige diagnose FAS wordt gegeven als er op 3 terreinen afwijkingen bestaan: vertraagde groei, gezichtsafwijkingen en neurologische afwijkingen.”3
Bron: Clarren, SK (1986). Neuropathology in fetal alcohol syndrome. In JR West (ed), Alcohol and Brain Development (pp158-166), New York: Oxford University Press
2 3
Bron: www.hersenstichting.nl http://www.fasstichting.nl/FASD/p_wat.php
Het gevoelige brein: lesbladen
3
Roken, alcohol drinken, drugs of bepaalde medicatie nemen tijdens de zwangerschap; het zijn allemaal voorbeelden van zaken die hersenschade kunnen veroorzaken bij baby’s. Ook stress, angst of nervositeit bij de moeder tijdens de zwangerschap kan effect hebben op de ontwikkeling van de hersenen van het kind. “’We weten dat ernstige stress rond de geboorte de ontwikkeling van het brein negatief beïnvloedt,’ zegt psychologe Stephanie Van Goozen, verbonden aan de School of Psychology van de Engelse Cardiff University. Van Goozen onderzoekt onder meer de invloed van verschillende hormonen op de hersenen. ‘Je kunt dan denken aan geboortecomplicaties. Maar de hersens van een baby lopen ook schade op als hij niet op regelmatige tijden te eten krijgt, of niet wordt geknuffeld en getroost.’”4 Stelling: akkoord of niet? Argumenteer. Het moet wettelijk verboden worden voor vrouwen om alcohol te drinken tijdens de zwangerschap.
2. Van ongerust naar angststoornis Ben jij iemand die zich snel ongerust maakt? We maken ons allemaal wel eens zorgen. Toch doet de ene mens dat sneller en vaker dan de andere. Die verschillen hebben voor een deel te maken met onze erfelijke basis. Het zijn onze genen die ons basisniveau van onrust gaan bepalen en onze gevoeligheid voor stressfactoren in ons leven. Dit verklaart waarom bepaalde slechte ervaringen bij de ene mens diepere wonden slaat dan bij de andere.5 Opdracht Verbind het begrip in de linkerkolom met de juiste omschrijving in de rechterkolom. Angststoornis
Een … is een gerichte angst voor bepaalde dingen, dieren of situaties.
Fobie
Iemand met een … herhaalt steeds bepaalde handelingen en gedachten.
Dwangneurose
We spreken van een … als mensen bang zijn zonder dat de omstandigheden daartoe aanleiding geven.
“Of mensen al dan niet een angststoornis ontwikkelen hangt af van verschillende zaken. Angststoornissen worden veroorzaakt door een combinatie van biologische, sociale en psychische factoren. Ze komen in bepaalde families meer voor dan in andere. Erfelijkheid speelt daarin een rol, maar ook de opvoeding. Een angststoornis begint vaak na een ingrijpende levensgebeurtenis, zoals een ernstige ziekte, een sterfgeval, verhuizing of ontslag. Ook iemands persoonlijke eigenschappen zijn van invloed.”6
4
http://www.vn.nl/Wetenschap/ArtikelWetenschap/DeMytheVanHetAgressie-gen.htm Brein en psychologie (Doordenkers reeks - De Morgen, Peter Frank, 2009, nr. 7, p.31-33) 6 http://www.jellinekmentrum.nl/geestelijke_gezondheid/angst/oorzaken_van_angststoornissen 5
Het gevoelige brein: lesbladen
4
‘Nature-nurture’ debat: angstige genen en toch niet angstig? Het ‘nature-nurture’ (erfelijkheid versus opvoeding) debat draait rond de vraag wat de oorsprong is van menselijke eigenschappen: zijn deze aangeboren of aangeleerd? Wetenschappers zijn het er tegenwoordig over eens dat dit debat achterhaald is. Het is niet of het één, of het ander. Onze genetische aanleg bepaalt in een complexe samenhang met verschillende omgevingsfactoren hoe wij ons gedragen. Uit onderzoek van Renske Gilissen blijkt dat een angstig temperament (‘nature’) niet altijd de meest angstige kinderen voortbrengt. De Nederlandse pedagoge ontdekte dat een veilige hechtingsrelatie met de ouders een beschermend effect heeft. “Een kind kan van nature angstig zijn, maar als de ouders zorgzaam en sensitief zijn (‘nurture’), hoeft het kind in de praktijk helemaal niet zo angstig te zijn.7” Opdracht Voor elke fobie bestaat er een wetenschappelijk woord. Zoek op en vul in de tweede kolom in waar mensen met de fobie uit de eerste kolom bang voor zijn. Agorafobie Androfobie Arachnafobie Aviofobie Coulrofobie Erotofobie Friggatriskaidekafobie Hydrofobie Philemafobie Smetvrees Xenofobie Zoöfobie 3. Een zwart gat? Erfelijkheid verklaart ongeveer veertig procent van de vatbaarheid voor angst en depressie; de genen die invloed hebben op aanleg voor deze aandoeningen, blijken deels dezelfde te zijn. Deze genen beïnvloeden waarschijnlijk ook persoonlijkheidstrekken waarvan bekend is dat ze een verhoogd risico opleveren voor angst en depressie.8 3.1.
Van angst naar depressie
Stressvolle situaties zorgen ervoor dat onze hersenen een ‘alarmsignaal’ afgeven aan het lichaam. Als gevolg hiervan, komen er stresshormonen vrij in ons bloed, waaronder adrenaline en cortisol. Adrenaline, zorgt voor de ‘vlucht- of vechtreactie’. Cortisol brengt ons lichaam in een verhoogde staat van paraatheid, zodat er voldoende energie beschikbaar is om toekomstige stress het hoofd te bieden. Ook geeft het hormoon een signaal terug aan de hersenen, om de alarmbel uit te schakelen en de lichamelijke stress-reactie binnen de perken te houden. 7 8
http://www.kennislink.nl/publicaties/angstige-genen-en-toch-niet-bang http://www.kennislink.nl/publicaties/angst-en-depressie-deels-door-dezelfde-genen
Het gevoelige brein: lesbladen
5
Dit systeem werkt uitstekend, zolang de stress niet te lang aanhoudt en niet te ernstig is. Maar als stressvolle situaties onophoudelijk voortduren, stijgt de cortisol-spiegel tot ongezond hoge concentraties. Dat kan bij sommige mensen leiden tot een depressie en veranderingen op hersenniveau.9 Denkoefening Vaak wordt gezegd dat we “last hebben van onze hormonen”, maar weet je eigenlijk wat hormonen zijn en wat ze doen? Noteer hieronder kort wat je over hormonen weet en welke hormonen je kent.
Opdracht Vul in: hormoon/synaps/neurotransmitters/bloedbaan Het woord ________________ komt van het Griekse woord ‘hormao’, dat ‘in beweging brengen’ betekent. Het grootste deel van onze hormonen wordt gevormd door endocriene klieren. Via de ________________ komen hormonen nadien bij bepaalde organen terecht, waar ze een reactie uitlokken. Bij ________________ daarentegen, treedt het effect meestal op op de plaats van afgifte, de ________________. 3.2.
Een beetje depri?
“Mensen zeggen vaak te makkelijk: ‘ik ben een beetje depri’. Wie ooit een echte depressie heeft doorgemaakt of in zijn of haar omgeving heeft gezien hoe een depressie iemands leven kan verzieken, weet dat er een groot verschil is tussen een sombere bui en een echte depressie. Een echte depressie is een chronische afwijking in de hersenen. Bepaalde boodschapperstoffen, de zogeheten neurotransmitters (zoals noradrenaline en serotonine), zijn dan te weinig actief. Die stoffen geven informatie tussen zenuwcellen door. Depressieve patiënten, zo weten we tegenwoordig, hebben te weinig van deze boodschapperstoffen of een verkeerd evenwicht.”10 Denkoefening Over depressie en mensen met een depressie bestaan nogal wat misverstanden. Kan je enkele voorbeelden bedenken?
9
http://noorderlicht.vpro.nl/afleveringen/6507672/ http://www.kennislink.nl/publicaties/beter-dan-prozac
10
Het gevoelige brein: lesbladen
6
4. Maakt geld gelukkig? Denkoefening Wat maakt jou gelukkig? Wat maakt andere mensen gelukkig?
Uit onderzoek blijkt dat geld soms gelukkig maakt. Mensen die het niet breed hebben, worden er gelukkiger door. Maar een inkomensverhoging bij mensen die reeds genoeg verdienen om in hun basisbehoeften te voorzien, leidt alleen tot een tijdelijke groei in geluksgevoel. Na een tijd is daar niets meer van over. Een inkomensverhoging betekent mogelijk ook dat je daar harder moet voor werken en daardoor mogelijk meer stress zal hebben, wat niet bijdraagt aan je geluksgevoel. Moeten we ons de vraag niet stellen hoe het komt dat, ook al zijn de inkomens de laatste jaren gestegen, mensen niet gelukkiger zijn geworden? Van geluk naar langer leven? Mensen die zich gelukkig voelen, blijken minder stresshormonen in hun bloed te hebben en een lagere hartslag. Ze lopen daardoor minder kans op hart- en vaatziekten en ouderdomsdiabetes. Met dit verband denken de onderzoekers te kunnen verklaren waarom gelukkige mensen gemiddeld langer leven.11 Opdracht Welke beelden van geluk hanteren reclamemakers? Bekijk de reclamefoto’s hieronder. Bespreek.
Meer weten over het gevoelige brein? Ga naar Module 3.
11
Andrew Steptoe, Jane Wardle and Michael Mermott: “Positive affect and health-related neuroendocrine, cardiovascular and inflammatory processes”, PNAS Online, 18 april 2005
