7-4-2011
Holocaust in Limburg
Holocaust aan de Maas Vervolging van joden en zigeuners in Limburg Herman van Rens
Relevantie locale studie Holocaust Is de Holocaust: • ‘Top down’ of ‘bottom up’ proces? • Monolitisch proces of optelsom van regionale processen ?
• • • • • •
Relevantie locaal onderzoek Demografie De Limburgse vervolging Onderduik Regionale verschillen binnen Limburg Aanzet tot verklaring: Erwin Staub
Intentionalisme- Functionalisme • • • • •
Eén besluit Top down Rechtlijnig Hitler centraal Ideologie
• Uniform • Gericht tegen joden
• • • • •
Geleidelijk proces Bottom up Kromme weg Grote rol volk Structuren samenleving • Locaal verschillend • Continuiteit met geweld tegen andere groepen
Hitlers ‘profetie’ 30 jan 1933 • Ich will heute wieder een Prophet sein. Wenn es dem internationalen Finanzjudentum […] gelingen sollte die Völker noch einmal in einen Weltkrieg zu stürzen, dann wird das Ergebnis nicht die Bolschewisierung der Erde, und damit der Sieg des Judentums sein, sondern die Vernichtung der jüdische Rasse in Europa.
1
7-4-2011
Het functionalistisch model • Hitlers antisemitisme is fel, maar vaag: Duitsland redden door het te ‘zuiveren’ van joden • ‘Endlösung’ en ‘Vernichtung’ metaforen • Door dynamiek van de geschiedenis kreeg ‘zuiveren’ geleidelijk betekenis van ‘allen vermoorden’.
Geleidelijk radicalisering van begrip ‘zuivering’ door:
• • • •
1. oorlog en geweld 2. nieuwe mogelijkheden 3. tegenvallers en beperkingen 4. initiatieven periferie
Synthese
Studie locale verschillen
• Hitler zet de toon ideologie • Besluit dat joden weg moeten uit Duitsland • Delegeert vage opdrachten aan ondergeschikten • Keurt initiatieven van onderop en locale initiatieven goed • Besluit eind 1941 tot moord alle joden
Geeft zicht op het krachtenveld van top-down versus bottom-upfactoren, en is daarom van groot belang voor begrijpen genocide als geheel
Holocaust
Limburgse joden
• • • •
Grote verschillen tussen landen Verschillen binnen Nederland … …en binnen Limburg …in inschikkelijkheid, overlevingskans en aantal onderduikers
• • • •
1542 mensen 90 gemengd-gehuwden 45 % vluchtelingen Handelaren vee, vlees, textiel en afvalprodukten • Kerkelijk 13 gemeenten • 1/3 vluchtelingen Duitsland
2
7-4-2011
Een oude bevolking • Ontgroening • Vergrijzing • Alleen geen krimp door grote aantal vluchtelingen
EN NU …
Joden Nederland
Joden Limburg
Joden Joden Maastricht Amby Heer
P.J. Lentz (bevolkingsregister)
Joden in Nederland op weg om uit te sterven
1840 Gennep
1590
493
48
17 %
23 %
45
Venlo
110
135
102
86
150
Roermond
132
139
113
55
126
13
12
9
5
6
152
195
173
125
239 27
Beek
34
53
26
20
Meerssen
92
125
85
22
17
375
429
405
247
505
Eijsden
58
108
50
6
8
Valkenburg
18
7
22
48
68
37(+Vaals)
68 (+Vaals)
0-17 22.5 % jaar 18-45 j. 42.3 %
41.7 %
45 %
60 %
Gulpen
66
80
64
46-60 j 25.0 %
21.1 %
17 %
10 %
Vaals
30
26
13
Ouder 10.2 % dan 60
19.5 %
20 %
10 %
Heerlen
Limburg totaal
Limburgse joden • • • •
Goed geïntegreerd in stad en dorp Spreken dialect, met jiddische woorden Weinig antisemitisme Staan wel als ‘anders’ bekend
1941
20
Maastricht 17.5 %
1930
28
Sittard
140.000
1899
31
Grevenbicht
aantal
1869
26
44
1150
63
1406
51
1141
120
781
196
1455
Fasen deportaties • • • • • • •
21 mei 1942: represaille 3 augustus 1942: katholieken 25 aug.42: ‘arbeidsgeschikten’ November 42: razzia uit huizen Tussendeportaties diverse redenen 7/8 april 1943: ouderen Nasleep: onderduikers
3
7-4-2011
Represaille • • • • • • •
21 mei 1942 Represaille voor weghalen bordjes Notabele mannen Naar Amersfoort 12 in Maastricht; 1 in Heer Vroeg transport Auschwitz 3 personen vrij
Katholieken 2 aug. 1942 • • • •
Totaal 213 naar Amersfoort (Limburg 31) Naar Westerbork 97 (Limburg 13) Arrestaties Maastricht 7 In Maastricht allen vrij (gemengd-gehuwd)
25 augustus 1942 • • • • •
Via school P.P. Willemsstraat Maastricht Misleiding joden en ambtenaren Arbeidsverruimende maatregelen Geen ouderen Vrijstellingen wegens ziekte
4
7-4-2011
25 augustus 1942 • 600 oproepen • 150 ‘niet thuis’ of gevlucht • 150 vrijstellingen, meestal om medische redenen • 294 naar Westerbork • Maastricht 96; Heer ong. 10; Amby 16 • 6 overleven
Transport 28 aug. • Eerste trein die stopt in Kosel (Kozle) • Alle mannen 15-50 jaar eruit in Kosel: 75 Limburgers (25 uit Maastricht) • Blechhammer: 6 of 7 overlevenden • 117 Limburgse vrouwen en kinderen vergast 31 aug. (42 Maastricht)
November 1942 • Weer ‘arbeidsverruimende maatregel’ • Weer alleen jonger dan 60 jaar • Weer ‘afkeuringen’ en vrijstellingen
Transport 28 aug. naar Auschwitz Ouder 15-60 dan 60
Limburgers Overigen
Jonger totaal dan 15
0
185
16
201
107
238
62
407
November 1942 • Niet precies dezelfde dag rond 10 en 11 nov. • Ongeveer 150 mensen • 31 uit Maastricht (5 overleven) • Geen oproep • Razzia tijdens avondklok: arrestaties thuis • Via politiebureaus en/of Huis van Bewaring naar Westerbork
Tussen-deportaties • In Limburg alleen om bijzondere redenen • Strafgevallen: In M. minstens 2 naar Mauthausen • 16 okt. 42: in Maastricht 7 gezinsleden van gevangenen • 22 okt.: in M. gezin 6 pers. waarvan vrouw op 25 aug. in kraambed lag (overleven) • 9 feb.43: gezinnen voorgangers. In M. gezin Gobes (4 p.)
5
7-4-2011
8 april 1943 • 8 provincies in één klap judenfrei • ‘voor de openbare veiligheid’ • In Limburg vrijwel alleen bejaarden en zieken • Ongeveer 300 personen • Echte reden: quota van Eichmann
8 april 1943 • Ook hier misleiding: • ‘te oud om te werken… • … dus naar Vught, en niet Westerbork.’
8 april uit deze regio • Maastricht 67; Heer 4; Amby 6; Eijsden 3; Gronsveld 1 • Onwaarschijnlijk veel overlevenden: 22 uit Maastricht; ruim 80 heel Limburg • Laatste nieuws: Burgemeesters hebben zaak belazerd!
Voorlopige gegevens (werk in uitvoering) • Burgemeesters melden 307 ‘verhuizingen’ • Niet 307 mensen naar Vught, maar 205 (Maastr. 34 ipv 67; Valkenb. 9 ipv 22; Amby 2 ipv 6; Hoensbr. 2 ipv 7)
• Een aantal (50?) direct naar Westerbork • Anderen (50?) ondergedoken
Uit Vught weggevoerd (voorlopige cijfers) • 8 mei: ouderen, zieken, moeders met méér dan twee kinderen (Lb. 120; geen kinderen)
• 6 en 7 juni: kindertransport VughtWesterbork-Sobibor 11 juni (Lb 40; 20 kk.) • 3 juli ‘nutteloze’ volwassenen (Lb. 25) • September in groepen mannen en alleenstaande vrouwen (Lb 20)
Ouderen en zieken • • • • •
Een uniek ouderentransport 7 april van Limburg naar Vught 8 mei van Vught naar Westerbork 11 mei in de goederentrein 16 mei gaskamer Sobibor
6
7-4-2011
Transport 11 mei 1943 Sobibor Ouder 16-60 Jonger dan 60 jaar dan 16 Limburgers Allen
94
681
6
489
0
157
Totaal 100 1327
Eindfase • Jacht op onderduikers: • In heel Limburg ong. 2000 • In Maastricht meer dan 200, meest ‘eigen’ joden • Minstens 96 Limburgers uit onderduik gearresteerd • Minstens 173 niet-Limburgers in Limburg gearresteerd
Maastricht VERGELIJKING
• Minstens 8 arrestaties • Verantwoordelijkheid Conrad (SiPo) • Hulp politie Maastricht
AANTAL INWONERS 1940 JODEN excl. gem.-geh. ARREST. Z. VERZET In %%
Heerlen, Hoensbr., Brunssum, Treebeek. Amstenr. 84.223
Maastricht, Sittard, Amby , Grevenb. Heer Limbricht
Limburg
77.557
20.961
619.775
149
517
154
1452
43
301
120
29%
58%
78%
SLACHTOFFERS
66
274
125
847
In %%
44%
53 %
81%
58%
7
7-4-2011
Heerlen, Hoensbr. Brunssum, Treebeek. Amstenr.
Maastricht Heer Amby
INW. 1940
84.223
77.557
ONDERD.
366
179
21
Per 1000 inw.
4.4
2.3
1.0
Vergelijking
Sittard, Grevenb. Limbricht
Limburg
20.961
619.775
1001
1.6
Nog een voorbeeld
Noord-Limb. west van Maas tot Helden/Maasbr ee
Mergelland Limburg zuid van Heerlen-Beek excl. Maastricht / Valkenb.
AANTAL INWONERS
46.000
62.000
AANTAL 170 (groot deel ONDERDUIKERS nog geëvacueerd) Per 1000 inw.
Society of enablement • Erwin Staub, The roots of evil • Gewone mensen in staat tot zowel misdaden als heldendom • Houding (collaboratie, wegkijken, hulp) aangeleerd gedrag • Vicieuze cirkel daad < --- > emotie • Behoren bij een groep is krachtige stimulans tot bepaald gedrag
3.7
27
0.45
619.750 1001
1.6
Anderen • Geven betekenis • Geven voorbeeld • Versterken gevoel veiligheid • Dit geldt zowel voor passiviteit als voor hulp • Grote invloed van weinigen
In Limburg • Een goede ‘society of enablement’ bij gereformeerden in Heerlen e.o. • Bij kapelaans en boeren in Noord-Limburg • ‘Society’ in Sittard en Mergelland predisponeerde tot wegkijken
8
7-4-2011
Zigeunerrazzia 16 mei 1944 • Grote verschillen met jodenvervolging • Alleen deportaties uit Venlo (19), Beek (9), Susteren (1) • Waren dat de enige gemeenten waar zigeuners woonden? • Zigeuners niet als zodanig geregistreerd • Grote rol Nederlandse bestuurders.
Conclusies • • • • • •
Limburg: 45 % overlevenden Ver doorgevoerde misleiding Deportatie in enkele grote acties Mannen bereiken Auschwitz niet Uniek ouderentransport Sobibor Zeer grote regionale verschillen
Tot slot • Dank ik u voor uw aandacht • Interesse voor dit onderwerp verrassend groot • Derde cursus Holocaust en genociden najaar Roermond HOVO • Graag inlichtingen voor ons onderzoek (vooral ego-documenten)
9
