Het effect van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten

Het effect van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten Kiki Verheyen (3693279) ASW Bachelorscriptie Dr. L. Meeuwesen 27 juni 2014 Aantal woorden: 7.537 Abstract Het doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van de mogelijke effecten van live muziekoptredens op de domeinen participatie en mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen. Er is een quasi-‐ experimenteel onderzoek uitgevoerd waarbij het gedrag van de patiënten tijdens de live muziekoptredens is geobserveerd door de onderzoeker, waarna 3 dagen na het optreden een gedragsobservatielijst is ingevuld door verzorgenden. Tijdens het optreden waren patiënten actief betrokken bij het optreden en toonden zij positieve emoties. Er zijn kleine maar significante positieve effecten gevonden van live muziekoptredens op de domeinen participatie en mentaal welbevinden 3 dagen na het optreden. De resultaten wijzen uit dat live muziekoptredens een non-‐invasieve, goedkope en relatief effectieve manier zijn om kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen te verbeteren.

Effect live muziek kwaliteit van leven psychiatrische patiënten

2

Inhoudsopgave 1 Inleiding .................................................................................................................................. 3 2 Theoretisch Kader .................................................................................................................. 3 2.1 Kwaliteit van leven in de psychiatrie ............................................................................... 4 2.2 Muziek in de psychiatrie .................................................................................................. 5 2.3 Conclusie ....................................................................................................................... 10 3 Methode ............................................................................................................................... 11 3.1 Procedure ..................................................................................................................... 11 3.2 Steekproef ..................................................................................................................... 12 3.3 Instrumenten ................................................................................................................. 12 3.4 Analyse .......................................................................................................................... 15 4. Resultaten ........................................................................................................................... 16 4.1 Resultaten tijdens het optreden ................................................................................... 16 4.2 Resultaten 2 à 3 dagen na het optreden ....................................................................... 17 5. Discussie .............................................................................................................................. 19 5.1 Conclusie ....................................................................................................................... 19 5.2 Theoretische reflectie ................................................................................................... 19 5.3 Methodische reflectie ................................................................................................... 21 5.4 Adviezen praktijk en wetenschap .................................................................................. 21 Referenties .............................................................................................................................. 22 Bijlage I: Observatieschema ................................................................................................ 26 Bijlage II: Observatielijst ...................................................................................................... 27


3

1 Inleiding Uit onderzoek door Dorland et al. (2007) komt naar voren dat de Nederlandse verpleeghuiszorg te maken krijgt met een groeiende groep ouderen met psychiatrische en somatische problematiek. Psychiatrische ouderen in instellingen vormen een kwetsbare groep binnen de samenleving. Ouder worden dan 75 jaar en het hebben van een psychiatrische stoornis wordt namelijk geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven (McGee, Morgan, Hickey, Burke, & Savva, 2011; Rapaport, Clary, Fayyad, & Endicott, 2005; Eack & Newhill, 2007). Het wordt daardoor relevant om onderzoek te doen naar hoe zorginstellingen kunnen bijdragen aan de kwaliteit van leven van deze doelgroep. De zorginstellingen hebben echter, wegens de bezuinigen in de zorgsector, behoefte aan goedkope, effectieve en non-‐invasieve interventies (Wimo, 2011). Om aan deze eisen te voldoen maken Nederlandse zorgaanbieders regelmatig gebruik van complementaire zorg die aanvulling geeft op de gangbare zorg (Busch, Huisman, Hupkens, & Visser, 2006). Een veel gebruikte vorm van complementaire zorg is volgens Busch et al. (2006) de inzet van muziek. Uit eerder onderzoek is gebleken dat live muziekoptredens een non-‐invasieve en goedkope methode zijn om de kwaliteit van leven bij ouderen met dementie te verbeteren (Van Der Vleuten, Visser, & Meeuwesen, 2012). De live muziekoptredens in het onderzoek door Van Der Vleuten et al. (2012) werden verzorgd door de stichting Diva Dichtbij. Diva Dichtbij verzorgt optredens in instellingen voor langdurig zieken. Het doel van de stichting is om, door middel van muziek, persoonlijke aandacht en theatrale middelen mensen te in beweging te brengen, verlichting te beiden en zich weer even mens te laten voelen. De optredens vinden plaats in een huiskamersetting en worden gegeven voor kleine groepen. De stichting vroeg zich af of de effecten op kwaliteit van leven, naast voor ouderen met dementie, ook gelden voor oudere psychiatrische patiënten. Het doel van dit onderzoek is dan ook: Het in kaart brengen van de mogelijke effecten van de live muziekoptredens door Diva Dichtbij op oudere psychiatrische patiënten in instellingen. Dit leidt tot de volgende hoofdvraag: wat is het effect van de live muziekoptredens door Diva Dichtbij op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen? 2 Theoretisch Kader De hoofdvraag die in het theoretisch kader centraal staat is: wat is het effect van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen? De hoofdvraag zal worden beantwoord aan de hand van de volgende deelvragen: •

Wat is kwaliteit van leven?


4

•

Wie worden er verstaan onder oudere psychiatrische patiënten?

•

Wat is de invloed van muziek op het welbevinden van psychiatrische patiënten?

•

Wat zijn mogelijke verklaringen voor het effect van muziek op het welbevinden van psychiatrische patiënten?

2.1 Kwaliteit van leven in de psychiatrie Kwaliteit van leven is een multidimensionaal begrip dat verschillende domeinen in het leven beslaat. Poortvliet, Van Beek, de Boer, Gerritsen en Wagner (2006) hebben vier domeinen voor de kwaliteit van leven van cliënten in de ouderenzorg gedefinieerd: lichamelijk

welbevinden/gezondheid,

woon-‐/leefsituatie,

participatie

en

mentaal

welbevinden. Met name de domeinen participatie en mentaal welbevinden lijken voor onderhavig onderzoek relevant, omdat uit de literatuur naar voren komt dat de positieve effecten van muziek op psychiatrische patiënten worden geassocieerd met sociale interactie en emotie (Juslin & Västfjal, 2008; Koelsch, 2010; Solanki, Zafar, & Rastogi, 2013). Participatie omvat het sociale aspect van levenskwaliteit. Onder dit domein vallen alle contacten van cliënten met anderen en het ervaren van intimiteit, humor en plezier in het leven. Mentaal welbevinden gaat in op hoe mensen in het leven staan. De beleving van eigen identiteit, onafhankelijkheid en privacy zijn hierbij belangrijke onderdelen (Poortvliet et al., 2006). Mentaal welbevinden zal in kader van het onderzoek naar de invloed van muziek op het mentaal welbevinden, met name gericht zijn op concepten de emotie en zelfbeeld. De ouderenpsychiatrie is gericht op ouderen vanaf 60 jaar met één of meerdere psychiatrische stoornissen. Ouderen ervaren hetzelfde brede spectrum aan psychiatrische stoornissen als jonge mensen, echter vallen depressie en cognitieve beperkingen zoals dementie op in de ouderenpopulatie doordat deze stoornissen vaker voorkomen en leiden tot hogere morbiditeit (Spar & La Rue, 2006). Het probleem met psychiatrische ziektes op latere leeftijd is dat ze over het algemeen chronisch zijn, veel aandacht vereisen, moeilijk te genezen zijn en leiden tot een substantieel verlies van welzijn (Wimo, 2011). Samenvattend is kwaliteit van leven een multidimensionaal begrip, waarvan de domeinen mentaal welbevinden en participatie het beste aansluiten bij onderzoek naar de invloed van muziek, omdat deze domeinen ingaan op emotie en sociale interactie De ouderenpsychiatrie is gericht op ouderen ouder dan 60 jaar. De populatie psychiatrische patiënten is een heterogene groep met uiteenlopende ziektebeelden, maar depressie en dementie vallen op door grotere prevalentie en hogere morbiditeit.


5

2.2 Muziek in de psychiatrie Muziek wordt sinds mensenheugenis beschouwd als een middel met de unieke eigenschap om helend kunnen werken voor de psyche van de mens (Solanki, et al., 2013). De deelvragen die in deze paragraaf centraal staan zijn daarom: ‘wat is het effect van muziek op het welzijn van psychiatrische patiënten?’ en ‘hoe kunnen deze effecten worden verklaard?’. 2.2.1 Muziektherapie. Muziektherapie wordt gedefinieerd als een systematische en doelgerichte interventie, waarbij de muzikale ervaringen en de relatie tussen de therapeut en cliënt bijdragen aan symptoomreductie. Muziektherapie kan op veel verschillende wijzen worden toegepast, maar de technieken zijn over het algemeen te categoriseren als actief of receptief. Bij actieve interventies participeren de patiënt en therapeut in het maken van muziek. Receptieve interventies houden in dat er wordt geluisterd naar muziek (Carr, Odell-‐ Miller, & Priebe, 2013). Muziektherapie kan zowel individueel als in groepen worden toegepast (Maratos, Gold, Wang, & Crawford, 2008). In de vorige paragraaf kwam naar voren dat dementie en depressie veel voorkomende psychiatrische stoornissen zijn op oudere leeftijd. In deze paragraaf zal daarom extra aandacht worden besteed aan de effecten van muziektherapie ter behandeling van deze stoornissen. Er wordt consistent gerapporteerd over de positieve effecten van muziektherapie op demente ouderen. In een onderzoek naar een actieve vorm van groepsmuziektherapie, waarbij patiënten werden gevraagd hun emoties over te brengen door middel van muziek, leidde muziektherapie tot het reduceren van gedrags-‐ en psychische problemen (Raglio, et al., 2008). Deze problemen werden gedefinieerd als waanideeën, angstigheid, apathie, irritaties, en slapeloosheid. In ditzelfde onderzoek wordt ook een verbeterde communicatieve relatie met de therapeut gerapporteerd. Dit resultaat wordt ondersteund door onderzoek van Broton en Kroger (2000) waarin een verbetering van het spraak-‐ en communicatievermogen van demente ouderen na het volgen van muziektherapie werd gevonden. Er werd een vermindering van stress, angst en depressiviteit bij demente ouderen waargenomen in onderzoek naar een receptieve individuele vorm van muziektherapie, waarbij de patiënt gedurende 20 minuten muziek luisterde die aansloot bij zijn of haar voorkeur (Guètin, et al., 2009). Studies naar het effect van muziektherapie op depressie zijn ook consistent positief. Een meta analyse naar de effecten van actieve en passieve vormen van muziektherapie op depressieve patiënten rapporteerde een korte termijn verbeteringen in stemming, mate van depressie, angstigheid en functioneren (Maratos, Gold, Wang, & Crawford, 2008). Individuele actieve muziektherapie, waarbij patiënten werd gevraagd eerst door middel van


6

muziek en vervolgens verbaal hun emoties uit te drukken, werd geassocieerd met een verbetering van de mate van depressie, angstigheid en functioneren. De lage uitval van patiënten duidt er daarnaast op dat muziektherapie een getolereerde behandeling is voor patiënten met depressie (Erkkilä, et al., 2011). Depressieve symptomen namen tevens af bij een vorm van receptieve muziektherapie, waarbij patiënten luisterden naar specifiek gearrangeerde klassieke of moderne muziek (Brandes, et al., 2010). Een meta-‐analyse onder ouderen wijst uit dat muziektherapie ook een positief effect kan hebben op depressieve ouderen (Broton, 2000). Dit resultaat wordt ondersteund door onderzoek naar de invloed van actieve muziektherapie op symptomen van depressie bij ouderen in een verpleeghuis (Myskja & Nord, 2008). Door deel te nemen aan de muziekinterventie, waarbij werd geluisterd, gezongen en vervolgens werd gesproken over de effecten van muziek op de ervaren emoties, verminderden de symptomen van depressie onder de ouderen ten opzichte van de controlegroep die niet deelnamen aan de muziekinterventie. Ten slotte wordt actieve muziektherapie geassocieerd met een verbetering in de kwaliteit van leven van psychiatrische patiënten (Grocke, Bloch, & Castle, 2008). De effecten van muziektherapie laten zien wat de effecten van muziek kunnen zijn wanneer muziek gericht wordt toegepast op het verminderen van symptomen bij psychiatrische patiënten. Samengevat wordt muziektherapie geassocieerd met veel positieve effecten waaronder vermindering van apathie, depressiviteit, angst, stress en het verbeteren van het functioneren (Maratos et al., 2008; Raglio et al., 2008). 2.2.2 Complementaire toepassingen muziek. Bij complementaire toepassingen van muziek kan worden gedacht aan achtergrondmuziek, live optredens en zingende verzorgenden. Het verschil tussen muziektherapie en complementaire toepassingen van muziek is dat de doelstellingen verschillen en daarmee ook de strategie die wordt toegepast. Het doel van complementaire toepassingen van muziek is het verbeteren van het welzijn; om dit doel te bereiken is de standaardisatie die muziektherapie kenmerkt niet noodzakelijk (Busch et al., 2006). De optredens door Diva Dichtbij zijn een complementaire toepassing van muziek. Deze paragraaf gaat in op de vraag: welke effecten hebben complementaire muziekinterventies op psychiatrische ouderen? Luisteren naar muziek wordt geassocieerd met ontspanning, vermindering van angst en een groter bewustzijn van gevoelens (Covington, 2001). Luisteren naar muziek kan dus een non-‐invasieve manier zijn om positieve effecten te bereiken bij psychiatrische patiënten. Uit kwalitatief onderzoek komt naar voren dat volgens psychiatrische patiënten het regelmatig luisteren naar muziek motiverend kan werken en een manier kan zijn om angst


7

en fysieke en emotionele pijn te reduceren. Muziek kan daarnaast stemming verbeteren, leiden tot meer socialisatie, communicatie en ontspanning (Covington, 2001). Daarnaast toont kwantitatief onderzoek naar het effect van het luisteren naar rustige muziek positieve effecten op psychiatrische patiënten met een depressieve stoornis. Gedurende twee weken kregen de participanten elke dag 30 minuten rustige muziek te horen. Dit resulteerde in een vermindering van de depressieve klachten in vergelijking met de controlegroep die gedurende deze periode niet elke dag muziek te horen kreeg (Hsu & Lai, 2004). Het afspelen van herkenbare muziek en zingen tijdens de dagelijkse verzorging heeft een positief effect op demente ouderen. Het afspelen van herkenbare muziek tijdens de dagelijkse verzorging werd geassocieerd met positieve effecten op communicatie, humeur, en meegaandheid van de patiënt tijdens de verzorging. De effecten van zingende verzorgenden tijdens de dagelijkse verzorging van de demente ouderen bleek in dit onderzoek nog grotere positieve effecten te hebben. Door te zingen was minder sturing nodig vanuit de verzorgende dan wanneer er geluisterd werd naar achtergrondmuziek en in de controleconditie zonder muziek. Dit is te verklaren doordat er meer impliciet kon worden gecommuniceerd (Göte, Brown & Ekman, 2002). Het grote verschil tussen de controleconditie, achtergrondmuziek en het live zingen is dat de patiënt en verplegende meer betrokken zijn bij de muziek. Er gaat meer persoonlijke interactie met de muziek gepaard dan bij achtergrondmuziek, waardoor muziek kan worden gebruikt als communicatiemiddel (Gfeller, 2002). Live muziek wordt geassocieerd met meer betrokkenheid van demente ouderen. Uit de houding en verbale uitingen van de participanten bleek duidelijk grotere betrokkenheid tijdens een live muziekoptreden dan tijdens een half uur achtergrond muziek en tijdens een half uur stilte. Dit effect is mogelijk te verklaren door het visuele aspect dat live muziek met zich meebrengt, waardoor demente ouderen meer geprikkeld worden tot betrokkenheid bij de muziek (Holmes, Knights, Dean, Hodkinson, & Hopkins, 2006). Diva Dichtbij maakt tijdens de optredens veel gebruik van het visuele aspect van live muziek, door feestelijk gekleed te gaan en de kastjes waar de geluidsbox zich in bevindt mooi te versieren. In onderzoek van Sherratt, Thornton & Hatton (2004) wordt een ander voordeel van live muziek in vergelijking tot opgenomen muziek gevonden, namelijk de mogelijkheid van sociale interactie en participatie met de patiënt. Positieve sociale interactie wordt daarnaast geassocieerd met positieve effecten op het welzijn van demente ouderen (Sherratt et. al., 2004). Sociale interactie van de Diva met de patiënten is een geïntegreerd onderdeel binnen de optredens van Diva Dichtbij, waarmee zij zich onderscheidt van andere muziekoptredens. Onderzoek


8

naar de optredens van Diva Dichtbij op ouderen met dementie toont dan ook een positief effect op de domeinen participatie en mentaal welbevinden (Van Der Vleuten, Visser, & Meeuwesen, 2012). Complementaire muziekinterventies worden dus geassocieerd met positieve effecten als ontspanning, vermindering van angst, groter bewustzijn van gevoelens, verbeterde communicatie en participatie (Covington, 2001; Göte, et al., 2002; Holmes et al., 2006). Het voordeel van live muziek is dat er de mogelijkheid is tot sociale interactie en dat er gebruik kan worden gemaakt van het visuele aspect van het optreden (Holmes et al., 2006; Sherrat, et al., 2004). De Diva’s van Diva Dichtbij maken van deze beide aspecten gebruik tijdens de optredens, waardoor mogelijk meer betrokkenheid wordt gecereeërd van de patiënten bij het optreden, wat mogelijk kan leiden grotere effecten op het welzijn. 2.2.3 Mechanismen achter het effect van muziek. Hierboven werd een overzicht gegeven van de mogelijke effecten van muziek op psychiatrische patiënten, maar wat zijn de achterliggende mechanismen waardoor muziek effect heeft op mensen? Emoties zijn een geïntegreerd onderdeel van de muzikale ervaring. De positieve effecten van muziek worden dan ook veelal geassocieerd met het ervaren van emotie en het kunnen uitten van emotie (Juslin & Laukka, 2004). Juslin en Västfjäl (2008) veronderstellen zes psychologische mechanismen van het effect van muziek op emoties: (1) evaluatieve conditionering, (2) emotionele aanstekelijkheid, (3) visualisatie, (4) episodisch geheugen, (5) muzikale verwachting en (6) het brein. In deze paragraaf zullen de vier meest relevantie mechanismen voor de optredens van Diva Dichtbij nader worden toegelicht. Evaluatieve conditionering. Evaluatieve conditionering is een proces waarbij muziek een emotie veroorzaakt doordat de muzikale stimulus veelvuldig is gekoppeld aan een andere positieve of negatieve stimulus. Bijvoorbeeld wanneer het luisteren van een specifiek lied wordt gekoppeld aan een positieve ervaring. Wanneer het koppelen van het lied aan een positieve situatie vaker voorkomt is de kans groot dat het lied ook positieve emoties oproept wanneer de positieve ervaring niet aanwezig is (Juslin & Västfjal, 2008). Emotionele aanstekelijkheid. Mensen zijn in staat om emotie die door de muziek wordt uitgedragen, de waargenomen emotie, te herkennen. Muziek roept daarnaast emoties bij mensen op, dit is de ervaren emotie (Juslin & Laukka, 2004). In het proces van emotionele aanstekelijkheid wordt de ervaren emotie beïnvloed door de waargenomen emotionele expressie van de muziek. Luisteren naar een verdrietig nummer kan er dus toe leiden dat de luisteraar zich ook verdrietig gaat voelen (Juslin & Västfjal, 2008). Onderzoek


9

door Kallinen & Ravaja (2006) bevestigt dat mensen over het algemeen dezelfde emoties ervaren als de waargenomen emotionele kwaliteit van de muziek. Episodisch geheugen. Het episodisch geheugen is het geheugen van gebeurtenissen, plaatsen, tijden, geassocieerde emoties en andere vormen van kennis van een ervaring (Jänke, 2008). In relatie tot muziek refereert het episodisch geheugen naar een proces waarbij door de muziek een bepaalde emotie wordt opgeroepen, omdat het de luisteraar herinnert aan een specifieke levensgebeurtenis (Juslin & Västfjal, 2008). In een experiment waarbij de participanten fragmenten te horen kregen van populaire liedjes uit het verleden, vonden de auteurs dat gemiddeld 30% van de liedjes autobiografische emoties opriep. Deze nummers riepen met name sterke positieve emoties op zoals nostalgie (Janata, Tomic, & Rkowski, 2007). Het brein. Het brein speelt een belangrijke rol in de mogelijke verklaring van de positieve effecten van muziek op het welzijn. De nucleus accumbens is een belangrijk onderdeel van het beloningssysteem van het brein en wordt geactiveerd door het luisteren naar muziek. De stimuli van muziek leidt tot de activatie van de nucleus accumbens waardoor de neurotransmitter dopamine in het brein wordt aangemaakt. Dopamine speelt een rol bij het creëren van positief affect; het ervaren van welzijn, blijdschap en genot. Doordat er tijdens het luisteren naar muziek dopamine wordt aangemaakt in het brein, kan het plezier en welzijn in het dagelijks leven toenemen (Menon & Levitin, 2005). Sociale interactie. Ter aanvulling op de mechanismen voorgesteld door Juslin & Västfjäl (2008) lijkt de emotionele reactie ook beïnvloed te worden door de sociale omgeving waarin de muziek wordt geluisterd. Mensen ervaren namelijk eerder vrolijke emoties wanneer zij samen met vrienden muziek luisteren en eerder melancholische emoties wanneer ze alleen zijn (Juslin, 2008). Dit effect is te verklaren doordat deelname aan sociale activiteiten wordt geassocieerd met positieve emotionele effecten als blijdschap, plezier en geluk (Koelsch, 2010). Bij het gezamenlijk maken van of luisteren naar muziek zijn veel sociale functies betrokken. Muziek maken bevordert onder andere het maken van contact en communicatie, doordat muziek kan functioneren als een communicatiemiddel voor het overbrengen en uiten van emoties (Gfeller, 2002). Gezamenlijk muziek maken of luisteren kan daarnaast leiden tot een samenhorigheidsgevoel doordat groepen mensen tijdens de muzikale activiteit vaker dezelfde emoties delen (Koelsch, 2010). In deze paragraaf zijn verschillende mechanismen toegelicht waardoor de positieve effecten van muziek op psychiatrische patiënten verklaard kunnen worden. Evaluatieve conditionering, muzikale aanstekelijkheid, episodisch geheugen, processen in het brein en


10

sociale interactie vormen potentieel goede verklaringen voor de effecten van live muziek op psychiatrische patiënten (Juslin & Västfjal, 2008). Diva Dichtbij maakt tijdens haar optredens gebruik van de mechanismen episodisch geheugen en evaluatieve conditionering, door muziek te maken die voor de patiënten herkenbaar is uit het verleden en daardoor gekoppeld kan zijn aan positieve of negatieve emoties. De Diva zingt zowel vrolijke als droevige nummers, waardoor emotionele aanstekelijkheid een rol kan spelen bij welk effect muziek kan hebben op mentaal welbevinden. Daarnaast is sociale interactie een geïntegreerd onderdeel van de optredens van Diva Dichtbij, waarbij alle bewoners tijdens het optreden persoonlijk door de Diva benaderd worden. 2.3 Conclusie Het doel van onderhavig theoretisch kader was het in kaart brengen van de effecten van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen. Kwaliteit van leven was daarbij gedefineerd als een multidimensionaal begrip waarvan de domeinen participatie en mentaal welbevinden zijn aangeduid als meest relevant voor onderzoek naar de invloed van live muziekoptredens op psychiatrische patiënten in instellingen (Poortvliet et al., 2006). De effecten van muziek op participatie en mentaal welbevinden zullen darom afzonderlijk worden besproken. Participatie omvat het sociale aspect van kwaliteit van leven (Poortvliet et al., 2006). Er zijn veel sociale functies betrokken bij het gezamenlijk luisteren of maken van muziek zoals: het maken van contact, communiceren en het ervaren van dezelfde emoties binnen de groep waardoor er een samenhorigheidsgevoel ontstaat (Gfeller, 2002; Koelsch, 2010). Live zang en muziekoptredens worden tevens geassocieerd met grotere betrokkenheid van demente ouderen en een verbetering in communicatie tijdens de verzorging (Göte et al., 2002; Holmes, et al., 2006; Sherratt et al., 2004). Het visuele aspect en sociale interactie tijdens live optredens verklaren en versterken mogelijk de effecten van muziek op betrokkenheid en verbetering van het welzijn (Holmes, et al., 2006; Koelsch, 2010; Sherratt et al., 2004). Sociale interactie is een geïntegreerd onderdeel van de optredens van Diva Dichtbij. Diva Dichtbij maakt daarnaast, door de mooie aankleding van het optreden, gebruik van het visuele aspect van live optredens wat wordt geassocieerd met grotere betrokkenheid (Holmes, et al., 2006). Uit de geraadpleegde literatuur komt de volgende hypothese voort: Het optreden van Diva Dichtbij heeft een positief effect op het domein participatie als onderdeel van kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen.


11

Mentaal welbevinden gaat in op hoe mensen in het leven staan (Poortvliet et al., 2006). Onderzoek door Van Der Vleuten et al. (2012) bevestigt dat live muziek een positief effect kan hebben op het mentaal welbevinden van ouderen met dementie. Luisteren naar muziek wordt daarnaast geassocieerd met positieve effecten als ontspanning, vermindering van angst en groter bewustzijn van gevoelens (Covington, 2001). Ervaren emotie vormt een belangrijk onderdeel van mentaal welbevinden en wordt gezien als een mogelijke verklaring voor de effecten van muziek op het welzijn (Juslin & Västfjal, 2008; Koelsch, 2010; Solanki, et al. 2013). De strategie van Diva Dichtbij sluit aan bij de mogelijke psychologische mechanismen die de positieve effecten van muziek op mentaal welbevinden kunnen verklaren. Zo worden er onder andere liederen gezongen die herkenbaar zijn uit de jeugd van ouderen, wat aansluit bij de mechanismen van het episodisch geheugen en evaluatieve conditionering (Juslin & Västfjal, 2008). Hieruit volgt de volgende hypothese: Het optreden van Diva Dichtbij heeft een positief effect op het domein mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten in instellingen. 3 Methode Om het effect van de optredens door Diva Dichtbij op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten na te gaan zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: •

Heeft het optreden door Diva Dichtbij een effect op de participatie en mentaal welbevinden van oudere psychiatrische patiënten tijdens het optreden?

•

Is er een effect van het optreden door Diva Dichtbij op gemoedstoestand van oudere psychiatrische patiënten direct na afloop van het optreden?

•

Heeft het optreden door Diva Dichtbij een effect op mentaal welbevinden en participatie van oudere psychiatrische patiënten 3 dagen na het optreden?

•

Is er een effect van het optreden door Diva Dichtbij op de subschalen zorgrelatie, sociale relaties, sociaal isolement, iets om handen hebben, positief affect, negatief affect, rusteloos/gespannen gedrag, positief zelfbeeld en zich thuisvoelen?

3.1 Procedure Er is gebruik gemaakt van een quasi-‐experimenteel design met vier meetmomenten. Waarbij het effect van de onafhankelijke variabele: het optreden van Diva Dichtbij op de afhankelijke variabelen: participatie en mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven werd gemeten. Voor de Diva binnen kwam is vond, nadat er 5 participanten in het gezichtsveld van onderzoeker waren geselecteerd, het eerste meetmoment plaats. Tijdens het eerste meetmoment gemoedstoestand voor het optreden gemeten. Het tweede meetmoment bestond uit observaties door de onderzoeker tijdens het optreden, waarbij de


12

5 participanten tegelijkertijd vanuit de kring werden geobserveerd. Direct nadat de Diva afscheid had genomen vond het derde meetmoment plaats waarbij gemoedstoestand na het optreden werd gemeten. Het vierde meetmoment was 3 dagen na het optreden waarbij gedragsobservatielijsten werden ingevuld door verzorgenden, activiteitenbegeleiders of vrijwilligers. Voor het optreden van Diva Dichtbij zijn de instellingen benaderd met een toestemmingsverzoek om data te verzamelen. In dit verzoek zijn de procedure en het doel van het onderzoek toegelicht. Op de dag van het optreden werden het doel van het onderzoek en de procedure nogmaals uitgelegd aan de contactpersoon binnen de instelling en werd de observatielijst voor de verzorgenden doorgenomen. De observatielijsten zijn 3 dagen na het optreden van Diva Dichtbij ingevuld door verzorgenden en per post verstuurd naar de onderzoeker. 3.2 Steekproef Zes psychiatrische instellingen en verpleeg-‐ en verzorgingshuizen met een psychiatrische afdeling instellingen in Nederland hebben deelgenomen aan het onderzoek. Voorafgaand aan ieder optreden van Diva Dichtbij zijn ter plekke steeds vijf participanten geselecteerd om het effect van het optreden op participatie en mentaal welbevinden te kunnen meten. De participanten zijn zodanig geselecteerd dat er verschillende gemoedstoestanden en zowel mannen als vrouwen werden gerepresenteerd in de steekproef. Het aantal optredens per instelling varieerde van 1 tot 3 optredens. De steekproef van de voor en nameting van gemoedstoestand en de observaties door de onderzoeker tijdens het optreden bestond uit 60 mensen, (72% vrouw en 29% man). Voor 48 van deze 60 mensen is ook een observatielijst ingevuld door verzorgenden, activiteiten begeleiders of vrijwilligers 3 dagen na het optreden, (69% vrouw, 31% man en gemiddelde leeftijd 75 jaar). In psychiatrische instellingen woonden in 2013 59% vrouwen van 65 jaar en ouder ten opzichte van 41% mannen (CBS, 2013). De man vrouw verhouding van het sample wijkt dus ongeveer 10% tot 13% af van de populatie. 3.3 Instrumenten Participatie en mentaal welbevinden zijn geoperationaliseerd door middel van een observatieschema en observatielijst gebaseerd op de Qualidem observatielijst. Met de Qualidem observatielijst kan de kwaliteit van leven van ouderen met een cognitieve beperking in zorginstellingen worden vastgesteld (Ettema, Lange, Dröes, Mellenbergh, & Ribbe, 2005). Er is gekozen voor deze observatielijst omdat de psychiatrische patiënten die participeerden in onderhavig onderzoek niet in staat bleken te zijn om zelf een vragenlijst


13

over kwaliteit van leven in te vullen. De subschalen van de Qualidem observatielijst zijn onder te brengen in de domeinen participatie en mentaal welbevinden zoals gedefinieerd door Poortvliet et al. (2006). 3.3.1 Observatieschema tijdens het optreden. Er is gewerkt met een observatieschema waarmee het geobserveerde gedrag van de participanten tijdens het optreden van Diva Dichtbij kon worden bijgehouden. Het ging om een gestructureerd observatieschema waarbij de gedragingen binnen de categorieën participatie en mentaal welbevinden van tevoren waren vastgelegd, zodat tijdens het optreden het aantal keer dat een bepaalde gedraging voorkwam bij de participant per categorie kon worden geturfd. Om onvoorziene observaties te kunnen noteren was er ook een gedeelte om opmerkingen bij te houden. Daarbij is de voor en nameting van gemoedstoestand opgenomen in het observatieschema (zie bijlage I). Gemoedstoestand. Gemoedstoestand werd vlak voor het optreden en direct na afloop van het optreden gemeten om het effect van het optreden op de gemoedstoestand van de participant te kunnen vaststellen. Gemoedstoestand werd gemeten door middel van een observatie van het meetinstrument Face. Er zijn drie soorten Face gezichtsuitdrukkingen: hoofdzakelijk vrolijk J, hoofdzakelijk neutraal K en hoofzakelijk somber L. De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van FACE was 0,84 in het onderzoek van Weert, Dulmen, Spreeuwenberg & Bensing (2005). Gezichtsuitdrukking blijkt daarnaast, in een meta-‐analyse door Keltner, Ekman, Gonzaga & Beer (2003) een relatief betrouwbare voorspeller te zijn van ervaren emotie. Het kan dus worden vastgesteld dat dit een betrouwbaar meetinstrument is om gemoedstoestand te meten. Participatie. In het domein participatie als onderdeel van kwaliteit van leven staat interpersoonlijk contact centraal (Poortvliet et al., 2006). Interpersoonlijk contact werd tijdens het optreden gemeten door te letten op de mate waarin de participant praat, lichamelijk dingen over probeert te brengen of geluiden maakt. Tijdens het optreden werd daarnaast gelet op de mate waarin patiënten zelf initiatief namen tot fysiek contact. Betrokkenheid bij een positieve activiteit wordt geassocieerd met een verbetering van het welzijn van mensen (Busch et al., 2006). De mate van betrokkenheid bij het optreden werd daarom gemeten door de items (mee)zingen, (mee)dansen en (mee)klappen. Mentaal welbevinden. Het domein mentaal welbevinden zoals gedefinieerd door Poortvliet et al. (2006) is algemeen gedefinieerd als ‘hoe iemand in het leven staat’. De positieve effecten van muziek op mentaal welbevinden worden veelal geassocieerd met het ervaren van emotie en het kunnen uitten van emotie (Juslin & Laukka, 2004). Deze emoties


14

kunnen worden geconeptualiseerd door middel van de variabelen positief affect en negatief affect (Ettema et al., 2005). Deze variabelen worden tijdens het optreden gemeten door items lachen, huilen, boos zijn, rustloos zijn en angstig zijn. 3.3.2 Observatielijst door verzorgenden 3 dagen na het optreden. Deze observatielijst werd 3 dagen na het optreden ingevuld door verzorgenden, activiteitenbegeleiders of vrijwilligers die dichtbij de patiënt stonden. De observatielijst meet een verandering in het gedrag van de patiënt sinds het optreden, waarvan kwaliteit van leven in termen van participatie en mentaal welbevinden kan worden afgeleid. De persoon die de observatielijst heeft ingevuld diende daarom persoonlijk betrokken zijn bij de patiënt, om mogelijke veranderingen in het gedrag van de patiënt te kunnen opmerken. De items in de observatielijst zijn gemeten op een vijf-‐punt schaal gericht op of het gedrag van de patiënt zoals genoemd in het item (1) is afgenomen, (2) enigszins is afgenomen, (3) niet is veranderd, (4) enigszins is toegenomen, (5) is toegenomen (zie bijlage II). Er zijn daarnaast een aantal achtergrondvariabelen meegenomen in de observatielijst, namelijk: leeftijd van de patiënt, geslacht van de patiënt, classificatie psychische gezondheid volgens DSM-‐5, leeftijd, leeftijd openbaring van de gedragsstoornis, en tevredenheid over optreden van Diva Dichtbij. Participatie. Het domein participatie is geoperationaliseerd met de subschalen zorgrelatie, sociale relaties, sociaal isolement en iets om handen hebben uit de Qualidem observatielijst. Tabel 1 weergeeft een overzicht van de items waarmee de participatie subschalen in de observatielijst voor verzorgenden worden gemeten. Tabel 1 Subschalen Participatie in observatielijst en bijbehorende items Subschaal Items Zorgrelatie 4, 7, 13, 15, 22*#, 28*#, 30 Sociale relaties 3, 11, 16#, 23#, 27*, 31 Sociaal isolement 14, 18*#, 29* Iets om handen hebben 24*, 35* * Item verwijdert ter verbetering van de betrouwbaarheid van domein participatie. # Item verwijdert ter verbetering van de betrouwbaarheid subschalen participatie. Mentaal welbevinden. Het domein mentaal welbevinden is geoperationaliseerd met de subschalen positief affect, negatief affect, positief zelfbeeld, rusteloos/gespannen gedrag en zich thuis voelen uit de Qualidem observatlijst. Tabel 2 geeft een overzicht weer van de items waarmee deze subschalen voor mentaal welbevinden in de observatielijst voor verzorgenden worden gemeten.


15

Tabel 2 Subschalen Mentaal welbevinden in observatielijst met bijbehorende items Subschaal Items Positief affect 1, 5, 8, 9, 19, 37 Negatief affect 6*#, 10, 21 Rusteloos/gespannen gedrag 2, 17, 20*# Positief zelfbeeld 25, 32, 34*# Zich thuis voelen 12#, 26*, 33*#, 36* * Item verwijdert ter verbetering van de betrouwbaarheid van domein mentaal welbevinden. # Item verwijdert ter verbetering van de betrouwbaarheid subschalen mentaal welbevinden. Ettema et al. (2005) hebben de Qualidem observatielijst uitvoerig getest op patiënten met een cognitieve beperking in verpleeghuizen. De cronbach’s α van de subschalen varieërden daarbij van een net acceptabelle cronbach’s α = 0,59 tot zeer goede cronbach’s α = 0,89. Na verwijdering van de items die in tabel 1 staan aangegeven met een * heeft het domein participatie in onderhavig onderzoek een respectabele cronbach’s α = 0.62. Na verwijdering van de items die in tabel 2 staan aangegeven met een * heeft het domein mentaal welbevinden een goede cronbach’s α=0,70. De betrouwbaarheid van de domeinen participatie en mentaal welbevinden is na verwijdering van 13 items in de vragenlijst respectabel tot goed (Field, 2009). Na verwijdering van de items die in tabel 1 en tabel 2 staan aangegeven met een # hebben de subschalen sociaal isolement, iets om handen hebben en positief zelfbeeld cronbach’s 0,50 < α < 0,60 en zijn daarmee minder betrouwbaar (Field, 2009). Met name de cronbach’s α van isolement is laag (chronbach’s α = 0,06) waardoor deze schaal is uitgesloten van verdere analyse. 3.4 Analyse Het effect van Diva Dichtbij op participatie en mentaal welbevinden tijdens het optreden is onderzocht aan de hand van de beschrijvende statistieken van de scores op het observatieschema. Het effect van het muziekoptreden op gemoedstoestand direct na afloop van het optreden als onderdeel van mentaal welbevinden is daarnaast getoetst door middel van een paired sample t-‐toets, waarbij wordt gemeten of gemoedstoestand voor het optreden significant afwijkt van gemoedstoestand na het optreden. Het effect van de optredens van Diva Dichtbij een aantal dagen na het optreden op de domeinen participatie en mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven wordt door middel van one sample t-‐toetsen gemeten. Hierbij wordt getest of de score op de observatielijst significant afwijkt van 3, wat op de schaal van 1 tot 5 geen verandering aanduidt. De tevredenheid van de participanten over het optreden van Diva Dichtbij is onderzocht door vergelijking van de proporties.


16

4. Resultaten 4.1 Resultaten tijdens het optreden In deze paragraaf worden de resultaten van de observatieschema besproken waarmee het effect van de optredens van Diva Dichtbij tijdens het optreden is gemeten. De beschrijvende statistieken tonen dat 80% van de participanten tijdens het optreden hebben gelachen en 80% van de participanten tijdens het optreden hebben gepraat. Lachen en praten waren dan ook de meest voorkomende gedragingen tijdens het optreden. Het optreden lijkt dus een positief effect gehad te hebben op sociale interactie en positief affect tijdens het optreden. Daarnaast heeft 45% van de participanten gezongen, 30% gedanst en 12% klapten mee tijdens het optreden. De participanten toonden dus een actieve betrokkenheid bij het optreden. Weinig participanten begonnen uit zichzelf met dansen, maar gingen wel vaak in op een uitnodiging om te dansen van een verzorgende of de Diva. Participanten begonnen daarentegen wel vaak op eigen initiatief mee te zingen met de Diva. Fysiek contact zoeken kwam voor bij 30% van de participanten en fysiek communiceren bij 23% van de participanten. Deze mensen werden tijdens het optreden dus gestimuleerd tot non-‐verbale sociale interactie met de Diva, andere bewoners, familieleden of verzorgenden tijdens het optreden. Daarnaast werd er door 18% van de participanten tijdens het optreden gehuild, wat voort leek te komen uit het geëmotioneerd raken door de muziek. Tijdens het optreden uitten 4% van de participanten boosheid en 5% van de participanten was rusteloos. Er was niemand die tijdens het optreden angstig was en geen van de participanten maakte geluiden. De betrokkenheid van de patiënten bij het optreden werd gestimuleerd door de persoonlijke aandacht van de Diva. Patiënten die gedurende het grootste deel van het optreden weinig emoties en betrokkenheid toonden werden door de persoonlijke aandacht van de Diva gestimuleerd om te lachen, te praten, mee te zingen en/of te dansen. Wanneer de Diva met de rug naar de patiënten gekeerd stond toonden de patiënten minder reactie op het optreden. De muziek van Diva Dichtbij lijkt daarnaast herinneringen op te roepen uit de jeugd van de participanten. Het is tijdens het onderzoek zes keer voorgekomen dat iemand zich openlijk uitte over een herinnering van het verleden bij een bepaald nummer. De gemoedstoestand van de participanten was naar verwachting gemiddeld positiever direct na afloop van het optreden door Diva Dichtbij (M = 2,30, SD = 0,608) dan voor het optreden door Diva Dichtbij (M = 1,90, SE = 0,623), t(59) = -‐4,06, p < .001, r = .47. Waarbij een score van 1 hoofdzakelijk somber uitdrukt, een score van 2 hoofdzakelijk neutraal en een score van 3 hoofdzakelijk vrolijk. Direct na afloop van het optreden waren er


17

dus gemiddeld meer mensen met een hoofdzakelijk neutrale of hoofdzakelijk vrolijke gemoedstoestand dan vlak voor het optreden. De effectgrootte r is groter dan .30, wat aldus Field (2009) een gemiddelde effectgrootte aanduidt. Dit resultaat ondersteund de hypothese dat de muziekoptredens van Diva Dichtbij een positief effect hebben op mentaal welbevinden. 4.2 Resultaten 2 à 3 dagen na het optreden 4.2.1 Domeinen participatie en mentaal welbevinden. Tabel 3 toont voor zowel participatie als mentaal welbevinden een gemiddelde groter dan de baseline score 3, het gaat echter om kleine afwijkingen van 0,06 voor participatie en 0,10 voor mentaal welbevinden, beide effecten zijn echter wel significant. Er is dus een significant positief effect van de optredens van Diva Dichtbij op de dimensie participatie van oudere psychiatrisch patiënten gevonden (M = 3,06, SD = 0,109), t(47) = 2,92, p < .001 r = .39. De effectgrootte r > .30 duidt een gemiddeld effect aan (Field, 2009). Tevens is er een positief effect van Diva Dichtbij op de dimensie mentaal welbevinden gevonden (M = 3,10, SD = 0,170), t(47) = 4,11, p < .001, r = .51. De effectgrootte r > .50 duidt een groot effect aan (Field, 2009). De lage variantie van 0,012 voor participatie en 0,035 voor mentaal welbevinden vormen een mogelijke verklaring voor het significante resultaat, ondanks de kleine afwijkingen van de baseline score. Tabel 3 Effect optreden Diva Dichtbij op oudere psychiatrische patiënten (n = 48) Std. Dimensie kwaliteit van leven Mean Deviatie t* P Participatie 2,92 3,06 ,109 .000 Mentaal welbevinden 4,11 3,10 ,170 .000

r .39

.51 Participatie score: 1 = afgenomen, 2 = enigszins afgenomen 3 = niet veranderd 4 = enigszins toegenomen, 5 = toegenomen. Mentaal welbevinden score: 1 = afgenomen, 2 = enigszins afgenomen 3 = niet veranderd 4 = enigszins toegenomen, 5 = toegenomen. * One sided one-‐sample t-‐test gemiddelde score vergeleken met de baseline score 3.

Om een beter inzicht te krijgen in het effect van het optreden van Diva Dichtbij op

de domeinen participatie en mentaal welbevinden is gekeken naar de beschrijvende statistieken. De beschrijvende statistieken voor het domein participatie tonen dat participatie na het optreden van Diva Dichtbij voor 3% van de mensen is afgenomen, voor 61% is er sinds het optreden niets veranderd en voor 33% is participatie toegenomen. Gemiddeld is participatie 0,16 afgenomen (M = 2,84), de grootste afname in participatie na het optreden van Diva Dichtbij is 0,27 . De grootste toename die is vastgesteld in participatie na het optreden van Diva Dichtbij is 0,36, gemiddeld is participatie 0,17 toegenomen (M =


18

3,17). Mentaal welbevinden is bij 10% van de mensen afgenomen na het optreden van Diva Dichtbij, voor 48% is er sinds het optreden niets veranderd en voor 42% is mentaal welbevinden toegenomen. Gemiddeld is mentaal welbevinden 0,10 afgenomen (M = 2,90), de grootste afname die is vastgesteld in mentaal welbevinden na het optreden van Diva Dichtbij is 0,15. Gemiddeld is mentaal welbevinden 0,29 toegenomen (M = 3.29), de grootste toename die is vastgesteld in mentaal welbevinden is 0,62. 4.2.2 Subschalen kwaliteit van leven. Tabel 4 toont een significant effect van de optredens van Diva Dichtbij op de subschaal Sociale relaties van oudere psychiatrische patiënten (M = 3,10, SD = 0,180), t(47) = 3,69, p < .01, r = .47. De effectsize r > .30 is gemiddeld (Field, 2009). Daarnaast is een significant effect van het optreden van Diva Dichtbij op Positief affect van oudere psychiatrische patiënten gevonden (M = 3,25, SD = 0,364), t(47) = 4,69, p < .001, r = .56. De effectgrootte r > .50 is groot (Field, 2009). Hoewel deze effecten significant zijn is de afwijking van de baseline score klein met M = 0,10 voor sociale relaties en M = 0,25 voor positief affect. De lage variantie van 0,032 voor sociale relaties en 0,123 voor positief affect vormen een mogelijke verklaring voor het significante resultaat, ondanks de kleine afwijkingen van de baseline score. De overige subschalen weergegeven in Tabel 7 zijn niet significant. Tabel 7 Effect optreden Diva Dichtbij op oudere psychiatrische patiënten (n=48) Std. Subschaal kwaliteit van leven Mean Deviatie ta P r Zorgrelatie 3,01 0,180 0,32 .375 Sociale relaties 3,10 0,180 3,69 .001 .47 Iets om handen hebben 3,01 0,193 0,38 .355 Positief affect 3,25 0,364 4,69 .000 .56 Negatief affect 3,01 0,193 0,38 .355 Rusteloosheid 3,03 0,240 0,90 .186 Positief zelfbeeld 2,98 0,205 -‐0,70 .243 Zich thuisvoelen 3,00 0,179 0,00 .500 Mean score: 1 = afgenomen, 2 = enigszins afgenomen, 3 = niet veranderd, 4 = enigszins toegenomen, 5 = toegenomen. a One sided one-‐sample t-‐test mean score vergeleken met de baseline score 3 4.2.3 Tevredenheid. Verzorgenden geven aan dat 88% van de oudere psychiatrische patiënten genoten heeft van het optreden van Diva Dichtbij, dat 2% niet genoten heeft van het optreden en dat verzorgenden voor 11% niet wisten of de patiënt genoten heeft van het optreden. Daarnaast willen aldus de verzorgenden 90% van de oudere psychiatrische patiënten Diva Dichtbij nog een keer zien. Van de psychiatrische patiënten wil 2% Diva Dichtbij niet nog een keer zien en verzorgenden wisten het niet zeker voor 8% van de psychiatrische patiënten. De verzorgenden geven dus aan dat de meerderheid van de


19

oudere psychiatrische patiënten genoten heeft van het optreden en dat de meerderheid Diva Dichtbij nog een keer zou willen zien. 5. Discussie 5.1 Conclusie Uit de resultaten komt naar voren dat de muziekoptredens van Diva Dichtbij een positief effect lijken te hebben op participatie en mentaal welbevinden van oudere psychiatrische patiënten tijdens het optreden. Dit komt voort uit de hoge percentages van mensen die gelachen, gepraat, gezongen en gedanst hebben tijdens het optreden. Daarnaast is er een significant positief effect gevonden van het optreden van Diva Dichtbij op de gemoedstoestand van oudere psychiatrische patiënten. Na het optreden waren de mensen dus gemiddeld positiever gestemd dan voor het optreden. Het effect Diva Dichtbij op oudere psychiatrische patiënten tijdens en direct na afloop van het optreden is dus positief.

De optredens van Diva Dichtbij hebben een klein, maar significant positief effect op

participatie en mentaal welbevinden van oudere psychiatrische patiënten. De effectgroottes geven daarnaast aan dat het in beide gevallen gaat om substantiële effecten. Bij 60% van de patiënten is echter geen verandering vastgesteld sinds het optreden van Diva Dichtbij in participatie en bij 48% niet in mentaal welbevinden. De conclusie ten opzichte van het significante resultaat moet dus genuanceerd worden. De resultaten tonen dat muziekoptredens voor sommige oudere psychiatrische patiënten in instellingen een positief effect kan hebben op participatie en of mentaal welbevinden tot 3 dagen na het optreden, maar dat dit effect niet geldt voor alle psychiatrische patiënten. Het optreden van Diva Dichtbij heeft daarnaast alleen een significant positief effect op sociale relaties en positief affect van oudere psychiatrische patiënten. De overige subschalen: zorgrelatie, sociaal isolement, iets om handen hebben, negatief, affect, rusteloos/gespannen gedrag, positief zelfbeeld en zich thuisvoelen waren niet significant. Wat aangeeft dat participatie waarschijnlijk met name verbetert door een verbetering van sociale relaties en mentaal welbevinden met name toeneemt door een verbetering van positief affect. 5.2 Theoretische reflectie Tijdens het optreden werd door meerdere bewoners contact gezocht met de andere aanwezigen, het zoeken van contact is onderdeel van de sociaal verbindende functie die muziek kan hebben (Gfeller, 2002; Koelsch, 2010). Daarnaast toonden veel psychiatrische patiënten betrokkenheid bij het optreden, door mee te zingen, te klappen en te dansen net zoals werd gevonden bij demente ouderen (Holmes et al., 2006; Sheratt et al., 2004). De betrokkenheid van oudere psychiatrische patiënten bij het optreden was groter wanneer zij


20

persoonlijke aandacht kregen tijdens het optreden door de diva, wat aansluit bij een mogelijke verklaring waarom live muziek grotere effect veroorzaakt in betrokkenheid bij ouderen met dementie (Sherratt et al., 2004). Het positieve effect van Diva Dichtbij op gemoedstoestand als onderdeel van mentaal welbevinden komt overeen met de verwachting, omdat deelname aan een sociale activiteit wordt geassocieerd met positieve emotionele effecten als blijdschap, plezier en geluk (Koelsch, 2010). Tijdens het optreden werden daarnaast regelmatig herinneringen opgehaald, dit sluit aan bij de theorie van het episodisch geheugen door Juslin en Västfjal (2008) die veronderstelt dat muziek emoties oproept doordat deze zijn gekoppeld aan herinneringen uit het verleden. Dat het optreden van Diva Dichtbij een positief effect heeft op participatie en mentaal welzijn 3 dagen na het optreden sluit aan bij de verwachtingen die voortkomen uit de literatuur. Complementaire vormen van muziek worden namelijk geassocieerd met positieve effecten als ontspanning, vermindering van angst, groter bewustzijn van gevoelens, verbeterde communicatie en participatie (Covington, 2001; Göte, et al., 2002; Holmes et al., 2006). De gevonden effecten in onderhavig onderzoek zijn in vergelijking met de literatuur echter klein. Op subschaal niveau is positief affect toegenomen en zijn sociale relaties verbeterd. De toename van positief affect kan mogelijk verklaard worden doordat tijdens het luisteren naar muziek dopamine wordt aangemaakt in het brein waardoor het plezier en welzijn in het dagelijks leven kan toenemen (Menon & Levitin, 2005). Verbetering in sociale relaties is mogelijk te verklaren doordat het gezamenlijk muziek maken of luisteren kan leiden tot een samenhorigheidsgevoel doordat groepen mensen tijdens de muzikale activiteit vaker dezelfde emoties delen (Koelsch, 2010). Hierbij gaat het ook weer op kleine effecten. Dat de effecten uit de geraadpleegde literatuur groter waren dan in onderhavig onderzoek is mogelijk te verklaren doordat de muzieksessies op in deze onderzoeken op regelmatige momenten in het zorgprogramma waren opgenomen. Deze geïntegreerde methodes hebben mogelijk een groter en stabieler effect op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten, dan een enkel optreden van Diva Dichtbij. Onderzoek moet uitwijzen of dit daadwerkelijk het geval is. Echter moeten de kleine effecten die het optreden van Diva Dichtbij teweeg heeft gebracht daarom ook niet worden onderschat. De participanten in onderhavig onderzoek waren allemaal intramurale psychiatrische patiënten waarbij een kleine verandering al heel waardevol is. Live muziek optredens zijn daarom een non-‐invasieve, goedkope en relatief effectieve methode ter verbetering van participatie en mentaal welbevinden bij oudere psychiatrische patiënten.


21

5.3 Methodische reflectie Het doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van de mogelijke effecten van de optredens van Diva Dichtbij op oudere psychiatrische patiënten. Er is op systematische wijze gewerkt en er is gebruik gemaakt van geteste betrouwbare observatielijsten. Daarnaast is er gebruik gemaakt van methodische triangulatie waarbij de observaties tijdens het optreden hebben gediend als ondersteuning van de kwantitatieve observatielijsten die zijn ingevuld door verzorgenden. Het onderzoek is opgezet in een praktijksituatie wat bepaalde beperkingen met zich meebrengt. Ten eerste was het niet mogelijk om een random sample te selecteren, waardoor het niet mogelijk is om de data te generaliseren naar de gehele populatie. Dat het niet mogelijk is om de data te generaliseren hindert echter het doel om mogelijke effecten op psychiatrische patiënten in kaart te brengen niet. Ten tweede was het wegens tijd en middelen niet mogelijk om een voor en een nameting of een controlegroep te realiseren, om de resultaten meer kracht bij te zetten. Ten derde waren geen van de observatoren getraind om veranderingen op te merken, waardoor subtiele veranderingen mogelijk niet zijn opgemerkt. Er is ook geen gebruik gemaakt van meerdere observatoren zowel tijdens het optreden als 3 dagen na het optreden, waardoor er geen interbeoordelaarsbetrouwbaarheid kan worden vastgesteld. Tijdens het optreden zijn ten vierde 5 mensen door één onderzoeker geobserveerd, wat de nauwkeurigheid van de observaties beïnvloed kan hebben. Er is wel een zorgvuldige vergelijking gemaakt met de literatuur om de resultaten te onderbouwen. Ten slotte is onderhavig onderzoek geen gecontroleerd experiment waardoor externe variabelen, die mogelijk ook een effect hebben gehad op de domeinen participatie en mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven, niet gecontroleerd konden worden. Onderhavig onderzoek kan hierdoor echter wel een beeld geven van het effect van het optreden in een niet gecontroleerde omgeving zijn, waardoor de resultaten een realistisch beeld geven van de praktijk. 5.4 Adviezen praktijk en wetenschap Oudere psychiatrische patiënten kunnen profiteren van het positieve effect van de optredens van Diva Dichtbij op participatie en mentaal welbevinden als onderdeel van kwaliteit van leven. Ondanks dat er slechts kleine positieve effecten zijn geconstateerd op participatie en mentaal welbevinden een aantal dagen na het optreden moet worden benadrukt dat voor deze doelgroep een verbetering in participatie voor 33% van de patiënten en een verbetering in mentaal welbevinden voor 42% van de patiënten substantieel is. Daarnaast zijn de effecten tijdens het optreden zeer positief en is er een


22

positief effect gevonden van het optreden op gemoedstoetstand. Psychiatrische patiënten genieten zichtbaar van de optredens verzorgt door Diva Dichtbij. Instellingen kunnen live optredens daarom zeker blijven toepassen als goedkope, non-‐invasieve en relatief effectieve vorm van complementaire zorg.

Vervolgonderzoek naar de effecten van live muziekoptredens op de kwaliteit van

leven van oudere psychiatrische patiënten kan ingaan op de vraag of er een verschil is in het effect op kwaliteit van leven per psychiatrisch ziektebeeld, waardoor verklaard kan worden waarom sommige patiënten wel een verbetering laten zien in kwaliteit van leven en anderen niet. Het is tevens interessant om in te gaan op het effect van het regelmatiger organiseren van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten. Een longitudinaal onderzoek kan aantonen of het regelmatig organiseren live muziekoptredens tot een stabiele verbetering in kwaliteit van leven leidt van oudere psychiatrische patiënten. Diva Dichtbij kan zich daarbij mogelijk meer richten op het aanbieden van complete complementaire zorgprogramma’s met muziek. Zij kunnen onder andere ook workshops aanbieden aan medewerkers binnen de instelling over het toepassen van muziek in de zorg om de kwaliteit van leven van ouderen in zorginstellingen te verbeteren.


23

Referenties Brandes, V., Terris, D. D., Fischer, C., Loerbroks, A., Jarczok, M. N., Titscher, G., …Thayer, J. F. (2010). Receptive music therapy for the treatment of depression: A proof-‐of-‐concept study and prospective controlled clinical trial of efficacy. Psychotherapy and Psychosomatics, 79, 321-‐ 322. Broton, M. (2000). An overview of the music therapy literature relating to elderly people. In D. Aldrigde, Music Therapy in Dementia Care (pp. 33-‐62). London: Jessica Kingsley Publishers. Broton, M., & Kroger, S. M. (2000). The impact of music therapy on language functioning in dementia. Journal of Music Therapy, 37, 183-‐195. Busch, M., Huisman, A., Hupkens, S., & Visser, A. (2006). Inleiding Complementaire Zorg. Amsterdam: Reed Business. Carr, C., Odell-‐Miller, H., & Priebe, S. (2013). A systematic review of music therapy practice and outcomes with acute adult psychiatric in-‐patients. Plos One , 8 (8), 1-‐20. CBS. (2013, september 5). Personen in institutionele huishoudens: Geslacht en leeftijd. Opgeroepen op april 7, 2014, van Centraal Bureau Statistiek Statline: http://statline.cbs.nl Covington, H. (2001). Therapeutic music for patients with psychiatric disorders. Holistic Nursing Practice, 15 (2), 59-‐69. Dorland, L., Pot, A., Verbeek, M., Depla, M., Collet, J., Engelen, N., et al (2007). Psychische hulpverlening in verzorgings-‐ en verpleeghuizen. Utrecht: Trimbos Instituut. Eack, M. E., & Newhill, C. E. (2007). Psychiatric symptoms and quality of life in schizophernia . Schizophrenia Bulletin, 33 (5), 1225-‐1237. Erkkilä, J., Punkanen, M., Fachner, J., Ala-‐Ruona, E., Pöntiö, I., Tervaniemi, M. et al. (2011). Individual music therapy for depression: randomised controlled trial. British Journal of Psychiatry, 199, 132-‐139. Ettema, T., Lange, J. d., Dröes, R., Mellenbergh, D., & Ribbe, M. (2005). Handleiding Qualidem: Een meetinstrument kwaliteit van Leven bij mensen met dementie in verpleeg-‐ en verzorgingshuizen. Utrecht: Trimbos Instituut. Field, A. (2009). Discovering Statistics (3 ed.). London: Saga. Göte, E., Brown, S., & Ekman, S. (2002). Caregiver singing and background music in dementia care. Western Journal of Nursing Research, 24 (2), 195-‐216. Gfeller, K. E. (2002). Music as communication. In R. Unkefer, & M. Thaut, Music Therapy in the Treatment of Adults with Mental Disorders: Theoretical and Clinical Interventions (pp. 60-‐ 75). Gilsem: Barcelona Publishers.


24

Grocke, D., Bloch, S., & Castle, D. (2008). Is there a role for music therapy in the care of the severely mentally ill? Australian Psychiatry, 16(6), 442-‐445 Guètin, S., Portret, F., Picot, M., Pommie, C., Messaoudi, M., Djabelkir, L., et al. (2009). Effect of music therapy on anxiety and depression in patients with alzheimer's type dementia: Randomised controlled study. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 28, 36-‐46. Holmes, C., Knights, A., Dean, C., Hodkinson, S., & Hopkins, V. (2006). Keep music live: music and the alleviation of apathy in dementia subjects. International Psychogeriatrics, 18 (4), 623-‐630. Hsu, W., & Lai, H. (2004). Effects of music on major depression in psychiatric inpatients. Archives of Psychiatric Nursing, 18 (5), 193–199. Jänke, L. (2008). Music, memory and emotion. Journal of Biology, 7 (21), 25-‐30. Janata, P., Tomic, S. T., & Rkowski, S. K. (2007). Characterization of music-‐ evoked autobiographical memories. Memory, 15, 845-‐860. Juslin, P. N., & Laukka, P. (2004). Expression, perception, and induction of musical emotions: A review and questionaire study of everyday listening. Journal of New Music Research, 33, 217-‐238. Juslin, P. N., Liljeström, S., Väsfjäl, D., Barradas, G., & Sivla, A. (2008). An experience sampling study of emotional reactions to music: listener, music and situation. Emotion, 8, 669-‐683. Juslin, P. N., & Västfjal, D. (2008). Emotional responses to music: The need to consider underlying mechanisms. Behavioral and Brain Sciences, 31, 559–621. Kallinen, K., & Ravaja, N. (2006). Emotion perceived and emotion felt: same and different. Musicae Scientiae, 10 (2), 191-‐213. Koelsch, S. (2010). Towards a neural basis of music-‐evoked emotions. Trends in Cognitive Sciences, 14 (3), 131–137. Maratos, A., Gold, C., Wang, X., & Crawford, M. (2008). Music therapy for depression. The Cochrane Library, 1, 1-‐20. McGee, H., Morgan, K., Hickey, A., Burke, H., & Savva, G. (2011). Quality of life and beliefs about ageing. Opgeroepen op maart 26, 2014, van The Irish Longitunidal Study On Ageing website: http://tilda.tcd.ie/assets/pdf/glossy/Chapter10.pdf Menon, V., & Levitin, D. J. (2005). The rewards of music listening: Response and physiological connectivity of the mesolimbic system. NeuroImage, 28 (1), 175–184. Myskja, A., & Nord, P. G. (2008). "The day the music died": a pilot study on music and depression in a nursing home. Nordic Journal of Music Therapy, 17 (1), 30-‐40. Poortvliet, M. C., Beek, A. P. van, Boer, M. E. de, Gerritsen, D. L., & Wagner, C. (2006). Het vaststellen van kwaliteit van leven bij cliënten in de ouderenzorg. Utrecht: Nivel.


25

Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M., Villani, D., et al. (2008). Efficacy of music therapy in the treatment of behavioral and psychiatric symptoms of dementia. Alzheimer Disease & Associated Disorders , 22 (2), 158-‐162. Rapaport, M. H., Clary, C., Fayyad, R., & Endicott, J. (2005). Quality of life impairment in depressive and anxiety disorders. American Journal of Psychiatry, 126 (6), 1771-‐1778. Sherratt, K., Thronton, A., & Hatton, C. (2004). Emotional and behavioural responses to music in people with dementia: An observational study. Aging and mental health, 8, 233-‐241. Solanki, M., Zafar, M., & Rastogi, R. (2013). Music as a therapy: role in psychiatry. Asian Journal of Psychiatry, 6, 193-‐199. Spar, J. E., & La Rue, A. (2006). Clinical manual of Geriatric Psychiatry. Arlington: American Psychiatric Publishing Inc. . Vleuten, M. van der, Visser, A., & Meeuwesen, L. (2012). The contribution of intimate music performances to the quality of life for persons with dementia. Patient Education and Counseling, 89, 484-‐488. Weert, J. van, Dulmen, A. M., Spreeuwenberg, P. M., & Bensing, J. M. (2005). Behavioral mood effects of snoezelen integrated into 24-‐hour dementia care. Journal of American Geriatric Sociology, 53 (1), 24-‐33. Wimo, A. (2011). Economics of ageing and mental health. In M. T. Abou-‐Saleh, C. Katona, & A. Kumar, Principles and Practice of Geriatric Psychiatry, Third Edition (pp. 90-‐96). Hoboken: John Wiley & Sons.

Effect live muziek kwaliteit van leven psychiatrische patiënten Bijlage I: Observatieschema

26

Bijlage II: Observatielijst Instructie voor de zorgverleners of familie Graag leg ik u een aantal vragen voor over het welzijn van uw familielid of cliënt in deze instelling, sinds het optreden dat hij/zij heeft bijgewoond van Diva Dichtbij. Om een goed beeld te krijgen van het welzijn van de cliënt dient de lijst een dag na het optreden ingevuld te worden, door een medewerker/familielid die nauw bij de bewoner betrokken is. De observatielijst dient 2 à 3 dagen na het optreden te worden ingevuld. Kruis bij elke vraag of elk gedragsaspect het antwoord aan dat de situatie het beste weergeeft. Kies altijd een antwoord, ook als u twijfelt. Er is geen goed of fout antwoord. De antwoorden worden anoniem verwerkt in het onderzoeksverslag. Het invullen van het observatie-‐ instrument duurt ongeveer 10 minuten. Bij voorbaat dank! Algemene vragen Initialen cliënt: ______ Naam Instelling: ______________________ Afdeling:___________________________ Leeftijd cliënt: ___ jaar Geslacht: Man Vrouw Classificatie psychische gezondheid DSM-‐5 meerdere antwoorden mogelijk: Cognitieve stoornis Dissociatieve stoornis Verslavingsstoornis Stoornissen in de impulsbeheersing Psychotische stoornis Somatoforme stoornis Stemmingsstoornis Persoonlijkheidsstoornis Angststoornis Anders, namelijk ______________ Wanneer openbaarde de gedragsstoornis van deze cliënt zich? Op jongere leeftijd (jonger dan 40 aar) Op middelbare leeftijd (40 tot 60 jaar) Op oudere leeftijd (ouder dan 60 jaar) Weet ik niet Functie observator: Verzorg(st)er Familielid Activiteitenbegeleid(st)er Anders, namelijk_____________________________________________________ Datum van het optreden van Diva Dichtbij: ___/___/___/ Datum waarop u deze vragenlijst invult: ___ / ___ / ___/

Effect Diva Dichtbij Oudere Psychiatrische Patiënten

28

De volgende vragen gaan over het gedrag van de cliënt. Heeft u sinds het optreden van Diva Dichtbij een verandering opgemerkt in de volgende gedragingen van de patiënt?

1.

Vrolijk zijn

2.

Rusteloze bewegingen maken

3.

Contact hebben met andere bewoners

4.

Hulp van verzorgenden afwijzen

Afgenomen

Enigszins afgenomen

Niet veranderd

Enigszins toegenomen

Toegenomen

18. Contact met anderen openlijk afwijzen

19. Een glimlach om de mond hebben

20. Een gespannen lichaamstaal hebben

5. Een tevreden uitstraling hebben 6.

Een angstige indruk maken

7.

Boos zijn

8.

Kunnen genieten van dingen in het dagelijks leven

9.

Goed gestemd zijn

10. Verdrietig zijn 11. Positief reageren bij toenadering 12. Aangeven dat hij of zij zich verveelt 13. Conflicten met verzorgenden 14. Afgewezen worden door andere bewoners 15. Beschuldigen van anderen 16. Zorgen voor andere bewoners 17. Rusteloos zijn

21. Huilen 22. Het op prijs stellen van de hulp die hij of zij krijgt

Effect Diva Dichtbij Oudere Psychiatrische Patiënten Afgenomen 23. Zich afsluiten van de omgeving

Enigszins afgenomen

29 Niet veranderd

Enigszins toegenomen

Toegenomen

24. Het hebben van bezigheden zonder hulp van anderen

25. Het aangeven meer hulp te willen

26. Het aangeven zich opgesloten te voelen

27. Het vriendschappelijk optrekken met een of meer bewoners

28. Het accepteren van hulp van anderen

31. Kritiek hebben op de gang van zaken

32. Op zijn of haar gemak zijn in het gezelschap van anderen

35. Het laten blijken zichzelf niets waard te vinden

36. Het graag willen meehelpen met karweitjes op de afdeling

30. Roepen

33. Het aangeven niets te kunnen 34. Zich thuis voelen op de afdeling

37. Van de afdeling af willen 38. De positieve beïnvloedbaarheid van zijn of haar stemming

Tot slot (LET OP ANDERE ANTWOORD CATEGORIËN)

Ja

39.

Denkt u dat de persoon genoten heeft van het optreden van Diva Dichtbij?

40.

Denk u dat de persoon Diva Dichtbij nog een keer zou willen zien?

Nee

Weet ik niet

Het effect van live muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten

Recommend Documents