3 LSO/ATV ISLAM
Het Economisch Systeem Leningen Kamalia E., Manal I., Orlando R., Hayate E., Suhaila A., Ismaël S.
2010
STUDENTEN GROEP T
Soerah Baqarah (2) 282
O
, jij die gelooft, wanneer je van elkander leent voor een vastgestelde periode, schrijft het dan op. Laat een schrijver het naar waarheid in uw bijzijn optekenen en
geen schrijver moet weigeren, te schrijven, zoals God hem heeft onderwezen; laat hem daarom schrijven en laat de schuldenaar dicteren en hij moet God, zijn Heer vrezen en niets daaraan afdoen. Maar, indien de schuldenaar weinig verstand heeft, of zwak is, of zelf niet kan dicteren, laat dan zijn zaakwaarnemer
eerlijk dicteren. En roept van onder uw mannen twee getuigen en als er geen twee mannen zijn, dan één man en twee vrouwen van degenen, die je als getuigen aanstaan, zodat, wanneer één der twee vrouwen zich zou vergissen, de ene de andere indachtig moge maken. En de getuigen mogen niet weigeren, wanneer zij worden gedaagd. En wordt het schrijven niet moe, of het weinig of veel zij, betreffende de vervaltijd. Dit is in God' s ogen eerder rechtvaardig, het maakt het getuigenis zekerder en weerhoudt je van twijfel. Maar wanneer het contante handel is, die je onderling drijft, zal het geen blaam voor je zijn, als je het niet neerschrijft. En hebt getuigen, wanneer je aan elkander verkoopt en de schrijver en de getuigen mag geen leed worden aangedaan. En indien je zulks doet, zal het zeker overtreding van je zijn. Vrees God. God schenkt je kennis en God weet alle dingen goed.
2
Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................. 3 BEGINSITUATIE & DOELSTELLINGEN ................................................................................... 4 KERNBEGRIPPEN ................................................................................................................. 5 INLEIDING ............................................................................................................................. 6 ECONOMIE: DEFINITIE.................................................................................................................. 6 KAPITALISME .............................................................................................................................. 7 ISLAM ........................................................................................................................................ 8 KERN .................................................................................................................................. 10 LENINGEN BINNEN HET KAPITALISTISCH SYSTEEM ......................................................................... 10 LENINGEN BINNEN HET ISLAMITISCH BANKIEREN .......................................................................... 14 Financieringsvormen als alternatief voor rente............................................................ 15 RENTEVRIJE LENINGEN IN DE MAATSCHAPPIJ ................................................................................ 17 Islam ................................................................................................................................ 17 Taalkundige betekenis ............................................................................................................. 17 Ribâ' vanuit de islamitische wetgeving ................................................................................... 17
Jodendom ........................................................................................................................ 18 Christendom .................................................................................................................... 18 Nadelen van rente .......................................................................................................... 19 ISLAMITISCHE BANKEN EN DE ECONOMISCHE CRISIS ...................................................................... 20 Ontstaan van de Crisis.................................................................................................... 20 Waarom is islamitisch bankieren safe voor crisis ........................................................ 20 Is islamitisch bankieren halâl? ...................................................................................... 21 SLOT ................................................................................................................................... 22 SAMENVATTING ....................................................................................................................... 22 EIGEN FORMULERING VAN EEN BESLUIT .......................................................................... 23 DIDACTISCH MATERIAAL VOOR LEERKRACHTEN ............................................................... 24 LEERBLADEN ........................................................................................................................... 24 WERKBLADEN ......................................................................................................................... 27 MEDIA .................................................................................................................................... 31 BIJLAGE............................................................................................................................... 33 FATWA VAN AL QARDAWI ........................................................................................................... 33 RENTE IN OUD EN NIEUW TESTAMENT ........................................................................................ 34 BRONNEN ........................................................................................................................... 36
3
Beginsituatie & Doelstellingen Wij, derdejaarsstudenten lerarenopleiding islam, kregen de gelegenheid een werkstuk te maken binnen het islamitisch discours. We besloten het economisch systeem te behandelen. En aangezien dit een enorm breed onderwerp is, spitsten we ons toe op leningen. Er is enige onduidelijkheid over dit onderwerp bij moslims en niet- moslims. Er komen vragen naar boven zoals: Hoe dienen moslims te lenen? Hoe leent men in het kapitalisme? Mogen moslims lenen in een gewone bank of dienen ze hiervoor naar een islamitische bank te stappen? Wat zeggen christenen en joden over lenen? Hoe werkt het islamitisch banksysteem in europa? Is dit wel halâl of niet? Op al deze vragen probeerden we in dit werkstuk een antwoord te formuleren. Bijgevoegd zijn er ook leer- en werkbladen voor leerkrachten, allerhande media om in de klas te gebruiken en bronnen waarnaar we verwijzen. Dit werkstuk is bedoeld voor moslims en niet- moslims. We trachten zo een beeld te vormen van hoe het islamitisch bankieren werkt en hoe er wordt geleend binnen het kapitalisme. Tot slot formuleerden we een eigen besluit. Volgende doelstellingen moeten bereikt worden in een les rond dit thema.
Het economisch systeem binnen het kapitalisme kunnen verwoorden. Het economisch systeem binnen het islamitisch discours kunnen bespreken. Leningen binnen het kapitalisme kunnen toelichten. Leningen binnen het Islamitisch discours, Christendom en Jodendom kunnen verwoorden. Financieringsvormen binnen het islamitisch bankieren kunnen uitdiepen. Verantwoorden waarom Islamitisch bankieren halâl of harâm is.
4
Kernbegrippen Islam
Een levenswijze waarbij men zich volledig onderwerpt aan De Wil van God. Het voorziet een organisatie voor alle systemen binnen een maatschappij zoals economie, educatie, politiek, enz.
Kapitalisme
Dit is een politiek-economisch systeem waarbij het kapitaal centraal staat. Het is gebaseerd op het secularisme: scheiding tussen kerk en staat.
ECFR
De Europese Raad voor Fatwa en Onderzoek. Dit is een organisatie dat werd opgericht in 1997 op initiatief van de Federatie van Islamitische organisaties in Europa. Het ECFR probeert op verschillende gebieden en in verschillende onderwerpen informatie te verschaffen voor moslims in Europa.
Ribâ’
Het Arabisch woord voor woekerrente.
Shari°a
Het woord “shari°a” staat in de Arabische taal voor “de zuivere bron van water, alvorens dit met de aarde in aanraking is gekomen”. De gangbare betekenis is echter de bron en het geheel van Islamitische wetgeving.
Tenach
Het oude testament.
Tafsier
Uitleg van de Qor’ân volgens iemand die aan bepaalde voorwaarden voldoet. Een van de voorwaarden is bijvoorbeeld de Arabische taal zeer goed kennen.
Dirham
De munteenheid die de Arabieren gebruikten in de tijd van de Profeet Mohammed (vrede zij met hem)
5
Inleiding Economie: Definitie Economie kan worden uitgelegd volgens verschillende visies. We beschrijven economie binnen het islamitisch discours en volgens het kapitalisme. Later in het werkstuk verdiepen we ons verder in het onderwerp en zullen we ons concentreren op leningen.
ISLAM
KAPITALISME
Economische handelingen zijn handelingen van de mens met als doel bezit te vergaren. De economische wetenschap ontfermt zich over de ontwikkeling en verbetering van methoden en technieken die de productie ten goede komt. Dit moet de mens vooruithelpen in het leven.
Economie is de wetenschap die de behoeften van de mens bevredigt door het voortbrengen en verdelen van schaarse goederen. Zij bestudeert ook hoe de welvaart van een maatschappij kan vorderen.
Rechtvaardigheid is de hoogste waarde binnen het islamitisch economisch systeem. Het ordent het leven van het individu eveneens als dat van de samenleving zonder dat de een ten prooi valt van de ander.
Prijzen staan hierbij centraal. Onder economie verstaat men ook de studie van de ruil.
6
Kapitalisme
Geschiedenis Toen de stoommachine was uitgevonden en de eerste gemechaniseerde fabrieken hun intrede maakten aan het einde van de 18e eeuw nam het kapitalistisch systeem een hoge vlucht in Engeland. In de loop van de 19e eeuw zou deze industriële revolutie zich over Europa verspreiden. Productiemiddelen waren daardoor een bron van grote macht. Ook kwamen liberale visies meer tot uiting in deze periodes. Volgens Max Weber was er naast deze technologische vooruitgang ook een verandering nodig in de levensvisie van de bevolking. Hij zocht een reden om kapitaal i.p.v. het meteen uit te geven, het te investeren om zo meer kapitaal te bekomen. Weber vond zijn inspiratie bij Calvijn, die zich bezig hield met de verdediging van kapitalistische waarden. Na 1800 verspreidde de industriële revolutie zich snel naar België, Duitsland en Frankrijk. Het socialisme was een reactie op de ongelijkheid tussen rijken en armen dat een gevolg van deze ontwikkeling was. In de Sovjet-Unie en in China probeerde men een socialistische economie op te bouwen. De sociaaldemocratie in West-Europa probeerde eerder de gevolgen van het kapitalisme bij te sturen. Het kapitalisme is tegenwoordig over vrijwel de hele wereld het leidende economische systeem. Er heersen verschillende meningen over het kapitalisme. De meeste kritiek op het kapitalisme komt van de andersglobalisten.
Doel De vrijheid van het individu is het uitgangspunt van het kapitalisme. Een samenleving waarin burgers grote vrijheden genieten is het hoofddoel van kapitalisten, bijvoorbeeld de burgerrechten die het individu moeten beschermen en de macht van de staat en de kerk beperken. Het kapitalisme wilt ook een vrije markt waarin de overheid zich zo weinig mogelijk inmengt. Nog een mijlpaal is de scheiding van kerk en staat met als doel onder andere godsdienstige tolerantie. De kapitalisten willen de grondrechten van de burger in een grondwet vastleggen. Enkel functies die het individu onmogelijk kan volbrengen moet de overheid voor zijn rekening nemen. Bijvoorbeeld: openbare functies, openbare werken, landsverdediging, ...
7
Islam Leningen behoren tot het bankieren. Islamitisch bankieren of financieren is een systeem volgens de principes van de shari°a, de islamitische wetgeving. Enkele belangrijke principes binnen de shari°a zijn de volgende: Rente (ribâ’) is ten strengste verboden, zowel een percentage op het kapitaal heffen als rente in natura zijn niet toegestaan. Verhandelingen van schuldpapier boven of beneden de nominale waarde vallen eveneens onder de noemer rente. Ook het handelen in aandelen bij een bedrijf dat met rentedragend geld is gefinancierd is verboden.
“Degenen die van de rente eten zullen niet anders opstaan dan degene die opstaat en door de satan tot bezetenheid is geslagen. Dat is omdat zij zeggen: „De handel is te vergelijken met rente.‟ Maar Allah heeft de handel toegestaan en de rente verboden. En wie nadat de vermaning van zijn Heer tot hem is gekomen stopt: voor hem is wat hij al heeft, zijn zaak is aan Allah. Maar wie het herhaalt: zij zijn de bewoners van de Hel, zij zijn daarin eeuwig levenden.” (2;275)
“O jullie die geloven, vreest Allah en geeft op wat er van (het vragen) van rente overblijft, al jullie geloven zijn. En wanneer jullie (dit) niet doen: weest op de hoogte van de oorlog van Allah en Zijn boodschapper. Maar als jullie berouwvol zijn: dan blijft jullie oorspronkelijke bezit voor jullie. Jullie plegen (dan) geen onrechtvaardigheid en jullie worden niet onrechtvaardig behandeld. (2; 278-279)
Geen geld mag belegd worden in verboden zaken, zoals
casino’s, varkensvlees, alcohol, pornografie enz. Handelen in financiële risico’s is eveneens niet toegestaan omdat die gezien worden als een vorm van gokken.
“O gij die gelooft, wijn en het hazardspel en afgoden en toverpijlen zijn niet anders dan gruwelen, door Satan gewrocht. Vermijdt ze dus, opdat gij voorspoedig moogt zijn.” (5; 90) 8
De algemene regels voor contracten vanuit de shari°a dienen nageleefd te worden. Enkele regels kunnen we halen uit onderstaande ayât: - Juist handelen met gewichten en hoeveelheden. - Niet van de mensen achterhouden wat hen toekomt. - Geen kwaad op aarde stichten. - Als moslim in je achterhoofd houden dat Allah degenen beloont die rechtvaardig handelen.
“En: „O, mijn volk, geeft de volle maat en vult de weegschaal tot het gelijke gewicht, en benadeelt de mensen niet in hun rechten, en bedrijft geen kwaad op aarde door verderf te zaaien. Wat Allah (aan toegestane zaken) doet overblijven is beter voor jullie, als jullie gelovigen zijn. En ik ben geen waker over jullie.‟” (11; 85-86)
9
Kern Leningen binnen het kapitalistisch systeem Westerse (kapitalistische) banken hebben 2 basisactiviteiten: geld lenen aan kredietnemers en geld aantrekken van spaarders.
1. Geld aantrekken van spaarders Iedere persoon kan geld op de bank plaatsen voor een bepaalde termijn door gebruik te maken van een zichtrekening, termijnrekening en/of spaarboekje. Laat je het geld meer dan een maand op de bank staan, dan keert de bank jou een rentepercentage uit. Dit percentage wordt berekend op het bedrag: Hoe groter je bedrag, hoe groter je te ontvangen rentesom dus. Maar de bank werkt niet gratis en rekent jou verder nog beheerskosten door. Enkele kosten die doorgerekend worden aan de kredietnemer: Kosten bij de sluiting van een zichtrekening Kosten bij het uitvoeren van betalingsverrichtingen Kosten verbonden aan het uitschrijven van cheques Kosten voor het versturen van rekeninguittreksels naar huis Kosten voor de betaalkaart bij een zichtrekening Minimumbedrag voor de termijnrekening bij een termijnrekening Kosten bij het afsluiten van het spaarboekje Beheerskosten bij een spaarboekje
2. Geld lenen aan kredietnemers In deze gevallen werkt de bank anders: de bank (kredietgever) leent geld uit aan een kredietnemer, nadat hij heeft gecontroleerd of de kredietnemer een vast inkomen heeft en dus de som terug zal kunnen betalen. Bij zeer grote bedragen zal de bank zelfs vragen naar een persoon die borg kan staan voor hem. Dit is iemand die financieel zal bijspringen als de kredietnemer niet meer in staat is zijn schuld af te lossen, bijvoorbeeld door plotse werkloosheid.
10
We onderscheiden leningen op korte termijn (< 1jaar) en leningen op lange termijn (>1jaar).
Leningen op korte termijn Slechts één soort, namelijk de Kredietopening Hierbij komen de kredietnemer en zijn bank overeen dat de kredietnemer op zijn kredietkaart of zichtrekening ‘in het rood mag gaan’. Weliswaar tot een bepaald maximumbedrag. De kredietnemer kan zelf beslissen hoeveel hij in het rood gaat. Hij moet dan slechts rente betalen op het bedrag dat hij in het rood stond. Bij deze soort lening ligt het rentepercentage zeer hoog: 12 à 15% op jaarbasis.
Leningen op lange termijn (2 vormen) Consumentenkrediet Dit soort krediet verstrekt de bank aan een kredietnemer als deze een duurzaam consumptiegoed of dienst wil kopen. Op voorhand wordt een aflossingsschema opgesteld hoe de consument het bedrag moet terugbetalen. Dit aflossingsschema weergeeft een trapsgewijze terugbetaling in gelijke delen. Hierop betaalt de kredietnemer ook maandelijks een rentebedrag.
Soorten consumentenkredieten:
Persoonlijke lening: ter financiering van persoonlijke uitgaven (trouwfeest, hogere studies,…) Lening op afbetaling: aankoop van bepaalde goederen: auto, meubels,… Renovatielening: voor het renoveren van een huis,… Leasing: vb. auto, computer, boot,… Omdat al deze leningen zeer aantrekkelijk lijken, durft men weleens onnodige of foute leningen aan te gaan. Foute lening: Elke kredietvorm heeft zijn voor- en nadelen. Kies je een foute kredietvorm, dan kan dat je duur opbreken. Onnodige lening: Het is in elke situatie beter om EERST te sparen, en DAN PAS te kopen. Als je te veel leent, zou het wel een kunnen voorvallen dat je je schulden en rente hierop niet meer kunt afbetalen sneeuwbaleffect Om de consument te beschermen, is er in België sinds 1991 een wet van kracht die onder andere volgende dingen verplicht voor de kredietverstrekker: Reclame voor consumentenkrediet mag niet enkel het tijdelijke voorkeurtarief vermelden, het is ook verplicht de basisrente te vermelden. Verplichte bedenktijd voor de kredietnemer van zeven dagen. Verhoogde aansprakelijkheid van de financiële tussenpersoon. Kredietgevers zijn verplicht de kredietwaardigheid van mogelijke kredietnemers te onderzoeken. In het contract moet de reële intrestvoet vermeld worden.
11
Hypotheeklening Een tweede vorm van een lening op lange termijn is de hypotheeklening, oftewel hypothecaire lening, oftewel woonkrediet. Deze geeft de bank aan de kredietnemer als hij een onroerend goed wil kopen (vb. huis, appartement, bouwgrond,…). De kredietnemer moet maandelijks een bedrag terugbetalen dat bestaat uit een deel van het geleende kapitaal en een deel rente. Het onroerend goed staat borg voor de lening. Er zijn twee soorten afbetalingsformulieren: de lening met vaste annuïteiten en de lening met vaste kapitaalaflossing.
Lening met vaste annuïteiten De kredietnemer betaalt maandelijks hetzelfde bedrag (een steeds veranderlijk deel van het kapitaal + een deel rente) Een voorbeeld genomen uit het werkboek ‘Optimum’, pagina 258:
Leenbedrag: Looptijd: Kredietformule: Jaarlijkse reële rentevoet: Maandelijkse rentevoet: Datum:
Periode Maand 1 Maand 2 Maand 3 … Maand 240 Totaal
Maandsom € 679,83 € 679,83 € 679,83 … € 679,83 € 163 159,20
€100 000,00 240 maanden Vast tarief 5,49% 0,4464% 01/10/2007
Intrest € 446,40 € 445,36 € 444,31 … € 5,40 € 63 159,20
Kapitaal € 233,43 € 234,47 € 235,52 … € 674,43 € 100 000,00
Saldo € 99 766,57 € 99 532,10 €99 295,58 … €0,00
12
Lening met vaste kapitaalaflossing De kredietnemer betaalt maandelijks eenzelfde kapitaalbedrag + rente op de openstaande schuld Een voorbeeld genomen uit het handboek ‘Boekhouden, een kennismaking’, pagina 216:
Leningsom: Rente: Looptijd: Vervaldata:
Periode
Vervaldag
1
31/3/X2
2
31/3/X3
3
31/3/X4
4
31/3/X5
5
31/3/X6
€ 10 000,00 7% 5 jaren Jaarlijks op 31 maart, te betalen op vervaldata: intrest + vaste aflossing
Annuïteit
Annuïteit
RenteAflossingsbestanddeel bestanddeel €27 €7 000,00 €20 000,00 000,00 €25 €5 600,00 €20 000,00 600,00 €24 €4 200,00 €20 000,00 200,00 €22 €2 800,00 €20 000,00 800,00 €21 €1 400,00 €20 000,00 400,00 Som der aflossingen: € 100 000,00
Totaal afgelost
€20 000,00 €40 000,00 €60 000,00 €80 000,00 €100 000,00
Nog af te lossen
€80 000,00 €60 000,00 €40 000,00 €20 000,00 0
13
Leningen binnen het Islamitisch bankieren Bankieren zonder interest werd in de jaren 70 voorgesteld als alternatief. Dit werd echter meteen bespot. Ondanks het feit dat bij economen reeds bekend stond dat lage interest leidt tot een gezonder economisch systeem. Toch was bankieren zonder rente ondenkbaar. Islamitisch bankieren is vandaag de dag bekend als de leidende financiële institutie. Het kapitalistisch economisch systeem kent deze periode een crisis terwijl de Islamitische banken hier niet echt iets van merken. Wereldwijd zijn er vele internationale banken zoals CitiCorp of Deutsche Bank die islamitische investeringsrekeningen hebben. Banken zouden deze rekeningen niet onderhouden als ze financieel verlies zou betekenen. Integendeel, juist deze rekeningen zijn winstgevend bevonden. Islamitische banken hebben verschillende financieringsvormen. Ze bieden bijvoorbeeld renteloze bankrekeningen aan voor particulieren. Hieronder staan er enkele opgesomd en uitgediept.
14
Financieringsvormen als alternatief voor rente
Murabaha: Hierbij koopt de bank goederen van een derde partij. De bank verkoopt deze aan de onderneming (cliënt) aan een afgesproken prijs. De cliënt krijgt uitstel van betaling.
Muqaradah: De bank financiert bij deze overeenkomst een specifiek project door ‘aandelen’ in omloop te brengen. Investeerders die deze aandelen kopen, krijgen een deel van de winst. Indien er verlies wordt geboekt hebben zij ook hier een aandeel in.
Mudarabah: Bij dit Islamitisch contract voorziet de ene partij het kapitaal en de andere de arbeid en het management. De winsten kunnen verdeeld worden in iedere overeengekomen verhouding tussen de beide partijen. Het geboekte verlies is echter volledig op rekening van de verschaffer van het kapitaal.
15
Musharaka:
Idjaara
Bij deze overeenkomst associeert de bank zich met een cliënt. Ze brengen beiden of allen in gelijke mate kapitaal in. Ze kunnen ook gezamenlijk de leiding hebben. Elke deelnemer heeft winst of verlies in overeenstemming met zijn aandeel in de zaak. Niet elke rekeninghouder krijgt automatisch winst uitgekeerd van de bank. Er kunnen eisen gesteld worden zoals een minimumhoogte van het creditsaldo of een periode van mogelijke deelname.
Hier koopt de bank een goed aan voor de cliënt. Het is te vergelijken met een leasing. De termijn van afbetaling kan tussen beide partijen worden overeengekomen. Het goed blijft binnen de termijn van de idjaara (lease) in bezit van de verhuurder (de bank) maar het recht om er gebruik van te maken behoort toe aan de huurder. Aan het einde van de idjaara termijn kan de huurder het goed kopen aan een vooraf afgesproken prijs.
Qard Hasan Dit is een dienst aan de gemeenschap. Het is een lening aan een cliënt die kapitaal nodig heeft. Naargelang het inkomen van de cliënt verschillen de banken in hun regelgevingen. Sommige banken bieden het alleen aan de eigenaren van hun investeringsrekeningen aan. Anderen voor alle rekeninghouders zoals boeren en ondernemers die niet bevoegd zijn om kapitaal van andere bronnen te krijgen.
16
Rentevrije leningen in de maatschappij
Islam Wat is Riba ( rente)? Al-Imaam Moeslim heeft in zijn authentieke verzameling van Djaabir (moge Allah tevreden zijn met hem) het volgende vermeld: “De boodschapper van Allah (Allah's vrede en zegeningen zijn met hem) heeft degene vervloekt die rente (ribaa) consumeert en het anderen laat consumeren, hij die het noteert en er getuige van is.” En hij zei: “Ze zijn allen gelijk.” [Sah'ieh' Moeslim nr. 4093.] Ribâ’ of woekerrente is duidelijk verboden zowel volgens de Qor’ân als volgens de overleveringen van de profeet (vzmh). Maar wat is die Ribâ’ nu eigenlijk?
Taalkundige betekenis
Ar-ribâ’ is het vermeerderen, men zegt: raba as-shay-e – iets is in vermeerdering gebracht.
Allah, Gezegend en Verheven is Hij, heeft gezegd: “Hij zal (de zegeningen) van de liefdadigheid vermeerderen (yoerbi).” (Soerat al-Baqarah (2), aayah 276.) Ribaa vanuit de islamitische wetgeving Ribâ’ an-Nasie-ah: is het extra geld dat de geldschieter terugvraagt van de geldlener die uitstel krijgt. Deze vorm van ribaa is zowel volgens De Qor’ân, Soennah als idjmaa verboden.
Allah de Verhevene heeft gezegd: “Allah heeft de handel toegestaan en de rente verboden.” [Soerat al-Baqarah (2), aayah 275.] Ribâ’ al-Fadl: is het verkopen van geld met geld, of voedsel met voedsel met ongelijke hoeveelheid. Deze vorm van ribâ’ is volgens de Soenna en idjmaa verboden.
Het is overgeleverd van Aboe Sa'ied dat de boodschapper van Allah (Allah's vrede en zegeningen zijn met hem) heeft gezegd: “Goud met goud, zilver met zilver, graan met graan, zout met zout, (dit alles) moet gelijkwaardig aan elkaar uitgewisseld worden, met direct handcontact. Degene die meer geeft of meer gevraagd heeft, heeft ribâ‟ ontvangen en dan is zowel degene die ontvangen als degene die gegeven heeft, gelijk.” [Overgeleverd door al-Boekhaarie en Ah'mad.]
17
Interest, rente, woeker, ribâ’ is zonder enige twijfel verboden in de Islaam, maar hoe zit het nu eigenlijk bij de andere religies? Is rente hier toegelaten of verboden?
Jodendom In het Tenach kan men lezen dat rente verboden is. Het Tenach komt overeen met het oude Testament van de Christenen.
U mag geen rente vragen als u iets aan een volksgenoot leent, of het nu gaat om geld of voedsel of wat u ook maar tegen rente te leen kunt geven. Deuteronomium 23:20 Echter in vers 21 is dit verbod gewijzigd door rente toe te staan aan niet-Joden:
Van een buitenlander mag u wel rente heffen, maar niet van iemand uit uw eigen volk. Als u zich hieraan houdt zal de HEER, uw God, u zegenen in alles wat u onderneemt in het land dat u in bezit zult nemen. (Nieuwe Bijbelvertaling)
Christendom In de Bijbel wordt niet echt van een verbod op rente gesproken, maar dit wordt ook niet expliciet toegestaan. De Bijbel leert dat het niet goed is om schulden aan te gaan. Schulden maken van een mens in essentie een slaaf van degene aan wie die iets verschuldigd is. Tegelijkertijd is volgens Christenen het aangaan van schulden soms een “noodzakelijk kwaad”. Zolang er op een wijze manier met geld wordt omgegaan en de schulden binnen de perken blijven kan een christen een financiële schuld aangaan indien dit noodzakelijk is.
"Voor niets hebben jullie gekregen, voor niets moet je geven" (Matteüs 10:8).
18
Nadelen van rente Het is duidelijk waarom moslims geen rente mogen gebruiken, het is namelijk verboden door God. Maar wat zijn nu eigenlijk de nadelen van rente? Enkele serieuze nadelige gevolgen voor het morele, sociale en economisch welzijn van de mensheid worden veroorzaakt door het gebruiken en toestaan van rente binnen een maatschappij. Imam Razi heeft enkele nadelen verwoord in zijn Tafsier van De Qor’ân.
“De kloof tussen rijk en arm wordt met de dag steeds groter. Degene die geld uitleent, is zeer waarschijnlijk rijk en de lener arm. Als rente geoorloofd zou zijn, dan zullen de rijken de armen uitbuiten. Kortom, dit betekent dus dat in een samenleving waar rente toegestaan is, de sterkeren voordeel zullen trekken uit het lijden van de armen.”
“Het nemen van rente betekent het toe-eigenen van de eigendommen van een ander, zonder hem daar iets voor in ruil te geven. Want degene die een dirham voor twee dirham uitleent, krijgt een dirham extra. Dit heeft volgens een Hadith een grote onschendbaarheid. “Iemands eigendom is zo heilig als zijn bloed. Dit betekent, dat het wegnemen van zijn eigendom zonder hem daarvoor iets in de plaats te geven haram is.””
“De afhankelijkheid van rente weerhoudt mensen ervan om te werken voor hun geld. De waarde van het werk zal in achting dalen en hij zal zich de moeite willen besparen om bijvoorbeeld een eigen zaak te leiden. Evenmin zal hij zijn geld aan handel of industrie willen riskeren. Dit leidt weer op zijn beurt tot vermindering van voordeel bij mensen terwijl de wereldhandel niet door kan gaan zonder industrie en handel.”
“Het toestaan van rente ontmoedigt de mensen om, zoals de Islam vereist, goed voor de andere te zijn.”
19
Islamitische banken en de economische crisis
Ontstaan van de Crisis Sinds eind 2007 verkeert de wereldwijde economie in zwaar weer. De eerste tekenen hiervan waren merkbaar in december 2007 toen de huizenmarkt in de Verenigde Staten instortte. Een groot aantal Amerikanen kon de maandelijkse hypotheeklasten niet langer betalen. Hierdoor werden enkele grote banken op het randje van een faillissement gebracht. Op 7 september 2008 nationaliseerde de Amerikaanse overheid de twee grootste hypotheekbanken Fannie Mae en Freddie Mac om hen uit de financiële problemen te halen. Ook met de effectenbank Lehman Brothers ging het niet goed en deze ging op 15 september 2008 zelfs bankroet. De reactie daarop had een enorm impact op de beurzen op Wall Street. Zij maakten de sterkste daling mee sinds de aanslagen van 11 september 2001 op één dag. Beleggers verloren vervolgens het vertrouwen in de markt waardoor de aandelenbeurzen in een vrije val terecht kwamen. Deze gebeurtenissen beperkten zich niet tot de VS. De sterke verbondenheid tussen de internationale financiële markten zorgde ervoor dat banken in Europa en Azië in de loop van 2008 ook in de financiële moeilijkheden terecht kwamen. In deze werelddelen kelderden de beurskoersen vervolgens met ongeziene snelheid. Ook het bedrijfsleven bleef niet gespaard. En door de problemen bij de banken kwam ook zij in de problemen. Bedrijven kregen geen kredieten meer en het vertrouwen in de economie daalde. De kredietcrisis heeft zich tot een brede economische crisis ontwikkeld. Toen de Europese economie zich in 2009 weer langzaam herpakte ontstond in Griekenland de schuldencrisis.
Waarom is islamitisch bankieren safe voor crisis De islamitische banken hebben niet te lijden onder dezelfde crisis waar andere banken wel grote negatieve gevolgen van ondervinden. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan het feit dat islamitische banken niet handelen in schulden. Dit is één van de hoofdoorzaken van de kredietcrisis in Amerika en Europa. Door te handelen in schulden konden banken op een gegeven moment hun beloftes onderling niet meer waar maken. Al het onderlinge vertrouwen verdween toen in één klap. Wat als gevolg met zich meebracht dat de verschillende banken elkaar geen geld meer wilden lenen. Hierdoor moeten banken nu bij overheden aankloppen voor geld. Vele banken riskeren nu dankzij de economische crisis een faillissement. Ook nemen islamitische banken geen deel aan het speculeren op de markt. De reden hiervoor is dat het grote risico’s met zich meebrengt. Als het goed gaat kan dit veel geld opleveren, maar als het mis gaat kunnen grote verliezen geboekt worden. De islamitische banken mogen dit volgens de islamitische wetgeving niet doen. Zij mogen enkel handelen in duurzame producten. Hun investeringen mogen geen grote risico’s met zich meebrengen.
20
Is islamitisch bankieren halâl? In de kapitalistische wereld rust het principe van bankieren op een fundament dat door de Islamitische Shari°a niet aanvaard wordt. Banken gebruiken geld dat bij hen in bewaring is gesteld zonder de toestemming van de eigenaar. Bovendien heeft de eigenaar hierin geen inspraak. Dit druist in tegen de principes van de Shari°a. Verder dient elke situatie afzonderlijk bekeken te worden. Het is belangrijk te weten op welke basis deze persoon een overeenkomst aangaat met de bank. Indien de overeenkomst met de vereisten van de Shari°a overeenstemt, betreft het in bewaring stellen, dan is het acceptabel. De overeenkomst moet ook volledig rente- vrij zijn. Wanneer de overeenkomst stelt dat de rente van de cliënt weggegeven wordt aan een ‘goed doel’ dan breekt deze overeenkomst de wet van de Islamitische Shari°a. Ook al wordt dit door een Islamitische bank aangeboden en ontvangt de moslim geen rente. De reden hiervoor is dat rente in de Islamitische Shari°a niet toegestaan is. Contracten die afspraken maken over rente zijn daarom ook niet toegestaan. Hetzelfde geldt voor het geval waarin interest verschuldigd is bij negatieve saldo’s. Ook dit is niet Islamitisch verantwoord.
Harâm
Halâl
21
Slot Samenvatting We vatten even de belangrijkste punten samen. Het economisch systeem volgens Islamitische Shari°a & Kapitalisme:
Islam
Kapitalisme
Rechtvaardigheid staat centraal
Kapitaal staat centraal
P Behoeft van de maatschappij en
P Behoefte van het individu moet
individu moeten bevredigd worden.
P Leningen moeten renteloos zijn. P De kloof tussen arm en rijk
hoofdzakelijk bevredigd worden.
P Rente is onmisbaar. P Het individu is zelf verantwoordelijk
proberen weg te werken.
P Gebaseerd op de wetten van God.
voor zijn kapitaal.
P Gebaseerd op de wetten van de mens.
Rente is… Extra geld terugvragen van de geldlener. Van hetzelfde goed ongelijke hoeveelheden ruilen.
Rente volgens Christenen en Joden… Rente is oorspronkelijk verboden door het Oude Testament. Het Nieuwe Testament laat dit toe aan buitenlanders.
Nadelen van Rente… De kloof tussen rijk en arm vergroot. De mens wordt ontmoedigd zich in te spannen voor een loon. Het jezelf toe-eigenen van andermans bezit is onrechtvaardig. Goed zijn voor anderen wordt minder belangrijk.
22
Eigen besluit Volgens ons biedt interest geen voordeel voor een volledige maatschappij maar enkel voor een bepaalde groep individuen. Verder zijn er in het algemeen meer nadelen aan dan voordelen. Wij besluiten dat het Islamitisch economisch systeem onlosmakelijk samengaat met een volledige organisatie volgens de Shari°a. Men kan niet enkel het economisch systeem toepassen zonder alle andere systemen.
“…En wij hebben jou het Boek neergezonden, als een uitleg van alle zaken en als leiding en Barmharigheid en een verheugende tijding voor de Moslims.” (Q. 16; 89)
De wetten van God bieden een oplossing voor alle zaken omdat ze niet afkomstig zijn van een mens. Ze zijn afkomstig van Degene die onafhankelijk is van alles en Hij is De Organisator van het universum en alles wat zich hierin bevind. Het huidige Islamitisch bankieren is volgens ons dus geen goede oplossing. Het stemt niet overeen met de Islamitische Shari°a omdat op die manier enkel een deel ervan in praktijk wordt gebracht.
23
Didactisch materiaal voor leerkrachten Leerbladen
De economische wetenschap houdt zich bezig met de ontwikkeling en verbetering van methoden en technieken van productie, die de mens vooruit helpen in het leven. Economie volgens de islam Het juiste economisch systeem past bij de natuur van de mens, is rechtvaardig en ordent zowel het leven van het individu als de samenleving.
Economie volgens het kapitalisme Prijzen staan hierbij centraal. Economie wordt ook wel begrepen als de studie van de ruil. Het wordt ook gebruikt in de zin van behoeftebevrediging van een land en zijn inwoners.
Leningen binnen het Kapitalisme De vrijheid van het individu is het uitgangspunt van het kapitalisme. Een samenleving waarin burgers grote vrijheden genieten is het hoofddoel van kapitalisten, bijvoorbeeld de burgerrechten die het individu moeten beschermen en de macht van de staat en de kerk beperken. Het kapitalisme wilt ook een vrije markt waarin de overheid zich zo weinig mogelijk inmengt. Nog een mijlpaal is de scheiding van kerk en staat met als doel onder andere godsdienstige tolerantie. De kapitalisten willen de grondrechten van de burger in een grondwet vastleggen. Enkel functies die het individu onmogelijk kan volbrengen moet de overheid voor zijn rekening nemen. Bijvoorbeeld: openbare functies, openbare werken, landsverdediging, ...
24
Leningen binnen de drie religies
Leningen Binnen De Drie Religies Islam
Christendom
Jodendom
Rente is niet toegelaten volgens de Qor’ân
Rente is niet toegelaten volgens het Oude Testament
Rente is toegelaten volgens het Nieuwe Testament
U mag geen rente vragen Van een buitenlander mag “Jullie die geloven! als u iets aan een u wel rente heffen, maar Vreest Allah en ziet af volksgenoot leent, of het niet van iemand uit uw van de woeker die nog nu gaat om geld of voedsel eigen volk. Als u zich over blijft, als jullie of wat u ook maar tegen hieraan houdt zal de gelovig zijn. Als jullie rente te leen kunt geven. HEER, uw God, u het niet doen, voorziet Deuteronomium 23:20 zegenen in alles wat u dan oorlog van Allah en onderneemt in het land zijn gezant, maar als In de nieuwe dat u in bezit zult nemen. jullie berouw hebben, Bijbelvertaling wordt (Nieuwe Bijbelvertaling) dan mogen jullie je rente toegestaan. Zie kapitaal behouden. Doet hiernaast. niemand onrecht aan en onderga geen onrecht.” (2;278-279)
25
Islamitisch bankieren Islamitische banken hebben verschillende financieringsvormen. Ze bieden bijvoorbeeld renteloze bankrekeningen aan voor particulieren.
Financieringsvormen als Alternatief voor Rente Murabaha
Muqaradah Mudarabah
-
Musharaka
-
Ijaara
-
Qard Hasan
-
De bank koopt goederen van een derde partij. De bank verkoopt deze aan de onderneming (cliënt) aan een afgesproken prijs. De cliënt krijgt uitstel van betaling. De bank brengt ‘aandelen’ in omloop. Investeerders kopen deze aandelen en krijgen een deel van de winst. Bij verlies hebben zij hier ook een aandeel in. De ene partij voorziet het kapitaal, de andere de arbeid. De winsten worden overeenkomstig verdeeld. Verlies is op rekening van verschaffer van kapitaal. Zowel bank als cliënt brengen in gelijke mate kapitaal in. ( Eventueel gezamenlijke leiding) Elke deelnemer heeft winst of verlies in overeenstemming met zijn aandeel in de zaak. Enkele eisen: minimumhoogte van het creditsaldo of een periode van mogelijke deelname De bank koopt een goed aan voor de cliënt. Termijn van afbetaling overeengekomen tussen beide partijen. Het goed blijft binnen de termijn van de idjaara (lease) in bezit van de verhuurder (de bank) maar het recht om er gebruik van te maken behoort toe aan de huurder. Aan het einde van de idjaara: huurder koopt goed tegen afgesproken prijs. Een lening aan een cliënt die kapitaal nodig heeft. Naargelang het inkomen van de cliënt verschillen de banken in hun regelgevingen. Vb.: Sommige banken bieden het alleen aan de eigenaren van hun investeringsrekeningen aan.
Halal of Haraam? Als de bank met mijn geld niets doet zonder dat ik het weet en als er geen interest op staat is het Halâl.
26
Werkbladen
Het Economisch Systeem
Leningen De lln krijgen het volgende artikel. Dit wordt mondeling besproken.
Laagste inkomens meeste getroffen door Crisis BRUSSEL - De werknemers met de laagste lonen hebben op de arbeidsmarkt de rekening van de crisis betaald. Dat schrijft De Tijd op basis van een onderzoek van het Steunpunt Werk en Sociale Economie (WSE).
Uit het onderzoek blijkt dat de groep werkende uit de laagste inkomensklasse in twee jaar tijd met bijna een vijfde is gekrompen. Tegelijk zijn in hetzelfde tempo arbeidsplaatsen bij gecreëerd voor de betere verdieners. De trend is niet onlogisch, zegt de krant. De crisis trof vooral sectoren die veeleer lage lonen uitbetalen, zoals de uitzend- en de textielsector. En er waren ook minder jobs voor jongeren, die ook minder dan gemiddeld verdienen. Werknemers uit de hogere loonklassen zijn dan weer vaker aan de slag in sectoren waar van een tewerkstellingskrimp niet of nauwelijks sprake was. Nu de economie opnieuw aantrekt, zullen er ook voor de lagere inkomensgroepen weer jobs bijkomen. Maar het verlies zal nooit helemaal worden goedgemaakt, luidt het. "De crisis heeft de ongelijkheid op de arbeidsmarkt versterkt", luidt het besluit. Bron: De standaard.nl
De volgende vragen worden mondeling besproken: -
Waarom is er een crisis? Wat vinden jullie van het huidig banksysteem? Zijn jullie met dit thema bezig in jullie dagelijks leven?
Tijdens het klasgesprek schrijft de lkr kernbegrippen die de lln aanhalen op het bord.
27
Opdracht: Schrijf in het wolkje wat er centraal staat binnen het islamitisch economisch systeem en dat van het kapitalisme.
Islam Kapitalisme
Opdracht: Schrijf hieronder met eigen woorden waarom dit centraal staat.
•.........................................................................
Islam
•......................................................................... •..........................................................................
•.......................................................................
Kapitalisme
•....................................................................... •.......................................................................
28
De lkr vraagt aan de lln of ze al van islamitisch bankieren hebben gehoord. De lkr toont een kort filmpje (zie media) en deelt vervolgens de klas in groepjes. Dan deelt de lkr kaartjes uit met daarop een van de financieringsvormen van het islamitische bankieren. Aan de achterkant van het kaartje staat geschreven wat het zoal inhoudt. De groepjes krijgen tijd om deze voor te bereiden. Deze mogen ze na 10’ voorbrengen in de klas. Hierna krijgen ze hierover een oefening.
Opdracht: Verbind de financieringsvorm met de juiste uitleg van de betekenis.
Murabaha
0
Musharaka:
0
Muqaradah: 0 Ijaara
0
Mudarabah
0
Qard Hasan
0
0
Een lening aan een cliënt die kapitaal nodig heeft. Naargelang het inkomen van de cliënt verschillen de banken in hun regelgevingen.
0
De bank koopt goederen van een derde partij.
0
Zowel bank als cliënt brengen in gelijke mate kapitaal in. ( Eventueel gezamenlijke leiding)
0
De bank brengt ‘aandelen’ in omloop en deze worden gekocht door investeerders.
0
De bank koopt een goed aan voor de cliënt. Termijn van afbetaling overeengekomen tussen beide partijen.
0
De ene partij voorziet het kapitaal, de andere de arbeid.
Opdracht: Is Islamitisch bankieren halal?
……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………. 29
Enkele cartoons over de Crisis
Vraag tijdens klasgesprek: -
Welk beeld geven de cartoons over de economische crisis?
30
Media Luisterbestand Lezing Aboe Ismail http://www.dimadima.nl/play-14152.html
Vertoning Soera Baqarah Verzen 275 – 281 http://www.listen2quran.com/default.aspx Het hoe en waarom van de crisis http://www.youtube.com/watch?v=CCyA6ahSYas
Uitleg over hypotheek http://www.youtube.com/watch?v=Kux2cMAFNTY&feature=related Islamitisch bankieren http://www.youtube.com/watch?v=P49KfkYdjj8 (de laatste discussie niet vertonen)
31
Tijdens de Djaahiliyyah (de periode van onwetendheid vóór de Islaam) was het de gewoonte dat als de termijn van een lening voorbij was, dat de schuldeiser tegen de schuldenaar zei: “Of je betaalt nu of rente wordt aan de schuld toegevoegd.” Allah de Verhevene moedigt schuldeisers aan om schuldenaren respijt te geven betreffende hun schulden en Hij beloofde een grote beloning van Hem voor deze rechtschapen daad. Allah de Verhevene moedigt in dit vers de schuldeiser zelfs aan om de schuld helemaal kwijt te schelden.
Overgeleverd door Aboe Hoerayrah (moge Allah tevreden zijn met hem): “Allah's boodschapper (Allah's vrede en zegeningen zijn met hem) heeft gezegd: „Een man gaf leningen aan de mensen en zei tegen zijn dienaar: „Als de schuldenaar arm is, vergeef hem, zodat Allah ons zal vergeven.' Toen hij dan Allah ontmoette (na zijn dood), vergaf Allah hem (zijn zonden).'” [Sah'ieh' al-Boekhaarie, 4/3480 (O.P.687).]
32
Bijlage Fatwa van Al Qardawi Er is een fatwa uitgesproken door leden van de ECFR namelijk dat rente is toegelaten in bepaalde omstandigheden. Deze fatwa is gekomen na veel discussie, uiteindelijk door invloed van Al’alwani en Qardawi,( twee leden van deze organisatie) is de fatwa naar voren gekomen. Deze fatwa werd niet meteen aangenomen, achttien van de eenentwintig leden waren akkoord met de fatwa. Al’arabi (een van de leden van de Raad) stelt hierbij twee criteria: 1. De noodzakelijkheid dat bij grote families of bij familiebezoek door gebrek aan ruimte de islamitische sfeer niet ten goede komt. 2. Dat de moslim ondanks dat hij rente betaalt voordeel moet hebben. Dit is in de meeste gevallen zo, want er wordt in veel gevallen minder afgelost aan hypotheek dan er wordt betaald aan huur. Hierbij is ook een voordeel voor de moslims dat zij bij een hypotheek een bezit krijgen en bij huur niet. In sommige kringen werd de fatwa direct aanvaard maar andere moefti’s, lokaal en transnationaal, namen ook deel aan dit debat door hun eigen oordeel te geven. De ZuidAfrikaanse moefti, Ibrahim Desai, verklaart dat: “De overgrote meerderheid van de moslimgeleerden het eens zijn dat rente overal verboden is.” En zodoende weigerde hij goedkeuring te verlenen voor het kopen van een huis met een hypotheek in GrootBrittannië. De noodzaak hier kon worden opgelost door een huurwoning. Wel is hij van mening dat in sommige gevallen sprake kan zijn van muhtaj, een persoon in ontzettende nood. Maar dat “het niet toelaatbaar is voor een individu om zelf te bepalen of een persoon muhtaj is. Dit zou door een godvrezende en betrouwbare moefti moeten worden bepaald. Kortom; volgens hem kan een fatwa die op persoonlijke omstandigheden wordt gebaseerd niet als algemene regel worden aangenomen. De fatwa had als doel een algemene toestemming voor moslims in Europa uit te spreken, en dat het niet alleen maar een debat tussen geleerden werd, maar dat er hier op brede schaal in de gemeenschap over gesproken kon worden. Niet iedereen is het eens met de benadering van de ECFR inzake de islamitische plichten van moslims in het westen. De fatwa laat het er min of meer op neerkomen, dat moslims in niet- islamitische landen verplicht zijn om hun civiele, financiële en politieke status aan de islamitische wetgeving aan te passen. De ECFR stelt dat dit haar grenzen voorbij gaat. De meeste moslims denken daar echter anders over. Zij zijn van mening dat de Islam een religie is die universeel is en aldus haar wet overal ten tijde geldig is.
33
Rente in Oud en Nieuw Testament Rente in Tenach/het Oude Testament Exodus 22 25. Indien gij aan mijn volk, aan de arme bij u, geld leent, zult gij u niet als een schuldeiser jegens hem gedragen: gij zult hem geen rente opleggen. Leviticus 25 35. Wanneer uw broeder verarmt en zich bij u niet meer staande kan houden, dan zult gij hem – vreemdeling en bijwoner – ondersteunen, opdat hij bij u in het leven blijve. 36. Gij zult geen rente of winst van hem nemen, maar gij zult voor uw God vrezen, opdat uw broeder bij u in het leven blijve. Gij zult hem uw geld niet op rente geven noch uw voedsel tegen winst. Deuteronomium 23 19. Gij zult van uw broeder geen rente nemen noch van geld, noch van levensmiddelen noch van iets, dat men tegen rente lenen kan. 20. Van de buitenlander moogt gij rente nemen, maar van uw broeder zult gij geen rente nemen – opdat de HERE, uw God, u zegene in alles wat gij onderneemt in het land, dat gij in bezit gaat nemen. Ezechiël 18 5. Wanneer nu iemand rechtvaardig is en naar recht en gerechtigheid handelt, .... 8. , niet tegen rente uitleent noch woekerwinst neemt, ... 9 .... – zo iemand is rechtvaardig; Psalm 15 5. hij leent zijn geld niet op woeker en aanvaardt geen geschenk tegen de onschuldige. Wie zó handelt zal nimmer wankelen.
34
Rente in het Nieuwe Testament
Mattheüs 25 27. Dan hadt gij mijn geld aan de bankiers moeten geven en ik zou bij mijn komst mijn eigendom met rente opgevraagd hebben. Lucas 6 34. En indien gij leent aan hen, van wie gij hoopt iets te ontvangen, wat hebt gij vóór? Ook zondaars lenen aan zondaars om evenveel terug te ontvangen. Neen, hebt uw vijanden lief, en doet hun goed en leent zonder op vergelding te hopen, en uw loon zal groot zijn en gij zult kinderen van de Allerhoogste zijn, want Hij is goed jegens de ondankbaren en bozen. Lukas 19 23. Waarom hebt gij dan mijn geld niet bij de bank gegeven? Dan zou ik het bij mijn komst met rente opgevraagd hebben.
35
Bronnen Internet Wikipedia de vrije encyclopedie,(2010), Islamitisch bankieren, Geraadpleegd op 29 december 2010, op http://nl.wikipedia.org/wiki/Islamitisch_bankieren Tangali, (2010), Het boek der handelstransacties, geraadpleegd op 29 december 2010, op
http://www.tangali.net/Artikelen%20en%20boeken/Inleiding%20handelskennis.pdf Artikelen, (2010), Het consumeren van ribaa (rente), geraadpleegd op 30 december 2010, op
http://www.uwkeuze.net/Artikelen/Verrijk%20uw%20kennis/Het%20consumeren%20va n%20ribaa.html Jongeren in beweging, (2007), rente: toegelaten of verboden (islam bankieren), geraadpleegd op 30 december 2010, op http://comments.wordpress.com/2007/02/15/rente-toegelaten-
of-verboden-islambankieren/ Islaamkennis, (2010), Riba (woekerrente), geraadpleegd op 31 december 2010, op
http://islaamkennis.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=525%3Aribawoekerrente&catid=128%3Ariba&Itemid=53 Informatie van A tot Z, (2008), Islamitische banken en de kredietcrisis, geraadpleegd op 31 december 2010, op http://financieel.infonu.nl/diversen/26729-islamitische-banken-en-
de-kredietcrisis.html Wikipedia de vrije encyclopedie,(2010), Kredietcrisis, Geraadpleegd op 31 december 2010, op
http://nl.wikipedia.org/wiki/Kredietcrisis Expliciet voor een islamitisch bewustzijn (2007), over islamitisch bankieren en de halalhypotheek, geraadpleegd op 31 december 2010, op http://www.expliciet.nl/content/view/5744/85/
Got Questions?, (2010), Wat zegt de Bijbel over Christenen die schulden aangaan?, Geraadpleegd op 1 januari 2011, op http://www.gotquestions.org/nederlands/Christenschuld.html Delaplace F., De Rycke C., Huylenbroek P., Mampaey S., Messian R., Michielsen D., Peeters T., Tanghe N., Van Hamme K., Vanlinthout G., Vanstuland K., Vervenne W., Wegwijs in financiën en economie, De Tijd, 2005 Saenen K., Boekhouden, een kennismaking, Academia Press, 2005 Smets N., Steynen L., Optimum, de sikkel
36
