Herinneringstekens in de gemeente Neder-Betuwe

Herinneringstekens in de gemeente NederNeder-Betuwe

november 2015 2015

Foto’s op het voorblad: Herinneringsnaald aan de Bonegraafseweg in Ochten voor de neergestorte Dakota Steenlegging gemeentehuis Neder-Betuwe, 9 december 2011 Glas-in-loodramen burgemeesterskamer gemeentehuis Neder-Betuwe

2

INHOUD INHOUD ................................................................................................................................................ 3 INLEIDING............................................................................................................................................ 6 DODEWAARD ..................................................................................................................................... 7 Ter herinnering ................................................................................................................................................ 7 Herinneringsmonument slachtoffers Tweede Wereldoorlog ............................................................................. 7 Oorlogsgraven..................................................................................................................................................... 7 Monument tegenover de graven van A.J. Burns en P.E.T. Tiernan .................................................................... 8 Gedenkteken verzamelgraf................................................................................................................................. 8 Uurwerk Dodewaardse Kerk ............................................................................................................................... 8 Steen kerk Dodewaard ....................................................................................................................................... 8 Kerk Hien ............................................................................................................................................................ 9 BOMEN .......................................................................................................................................................... 10 Beatrix 50 jaar ................................................................................................................................................... 10 Millenniumboom .............................................................................................................................................. 10 Nederlandse Bond Plattelandsvrouwen ........................................................................................................... 11 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 11 Banken ........................................................................................................................................................... 12 Bank Betuweroute ............................................................................................................................................ 12 Banken Heidemij ............................................................................................................................................... 12 Kunst .............................................................................................................................................................. 13 Monument herindeling ..................................................................................................................................... 13 Dijkverzwaring tussen de scheepswerf en Ochten ........................................................................................... 13 Hoogwatermonumenten ................................................................................................................................ 14 Naald ter herinnering aan de dijkverzwaring tussen Dalwagen en scheepswerf ............................................. 14 Ruilverkaveling............................................................................................................................................... 14 Ruilverkavelingsmonument .............................................................................................................................. 14 Tekstplateaus ................................................................................................................................................. 15 Sporthal De Eng ................................................................................................................................................ 15 Ooievaarsnest in de uiterwaarden ................................................................................................................... 15 Woning IJsbout ................................................................................................................................................. 15 Plaquette Nannenberghuis ............................................................................................................................... 15

ECHTELD ........................................................................................................................................... 16 Ter herinnering .............................................................................................................................................. 16 Monument voor de gesneuvelde militairen en omgekomen burgerbevolking ................................................ 16 Gedenkplaat in tuin Johannes de Doperkerk.................................................................................................... 16 Banken ........................................................................................................................................................... 16 Bank Radio Gelderland ..................................................................................................................................... 16 BOMEN .......................................................................................................................................................... 17 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 17 Kunst .............................................................................................................................................................. 17

3

Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten........................................................................................................ 17 Kerk Echteld ...................................................................................................................................................... 17

IJZENDOORN .................................................................................................................................... 18 BOMEN .......................................................................................................................................................... 18 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 18 Kunst .............................................................................................................................................................. 18 Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten........................................................................................................ 18 Historie .......................................................................................................................................................... 19 Grenspaal van de voormalige gemeente IJzendoorn ....................................................................................... 19

KESTEREN......................................................................................................................................... 20 Ter herinnering .............................................................................................................................................. 20 Johannes van Zantenplein ................................................................................................................................ 20 Graf Johannes van Zanten ................................................................................................................................ 20 Bunker Overste J.M. Kolff ................................................................................................................................. 20 Oorlogsgraven................................................................................................................................................... 21 Gedenkplaat poort boerderij Hazenhof............................................................................................................ 21 Gedenkteken ‘Craayenhoeve’ .......................................................................................................................... 22 Bomen............................................................................................................................................................ 22 Beatrix 50 jaar ................................................................................................................................................... 22 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 22 Tekstplateaus ................................................................................................................................................. 23 Brandweerkazerne............................................................................................................................................ 23 Kunst .............................................................................................................................................................. 23 Hand bij de snelweg A15 .................................................................................................................................. 23

OCHTEN ............................................................................................................................................. 24 Ter herinnering .............................................................................................................................................. 24 Gedenksteen Hervormde Kerk ......................................................................................................................... 24 Herdenkingsbord reünie 44 R.I. ........................................................................................................................ 24 Monument Verwoesting – Opbouw – Uitbreiding ........................................................................................... 24 Herinneringsnaald voor neergestorte Dakota .................................................................................................. 25 Monument voor gesneuvelde Nederlandse Militairen 44 Regiment Infanterie .............................................. 25 Stolpersteine ..................................................................................................................................................... 26 Bord S.D. Frankstraat ........................................................................................................................................ 26 Bomen............................................................................................................................................................ 27 Beatrixboom ..................................................................................................................................................... 27 Beatrix 30 jaar ................................................................................................................................................... 27 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 27 Banken ........................................................................................................................................................... 28 ‘Rabobank’ ........................................................................................................................................................ 28 Kunst .............................................................................................................................................................. 28 Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten........................................................................................................ 28 Kunstwerk, aangeboden door het Groene Kruis 1919-2000 ............................................................................ 28 Koningsvogel ..................................................................................................................................................... 28

4

Man met verrekijker in het Eldikse veld ........................................................................................................... 29 Tekstplateaus ................................................................................................................................................. 29 Adoptiekwartier ................................................................................................................................................ 29 Hoogwatermonumenten ................................................................................................................................ 30 De Kikker ‘95 ..................................................................................................................................................... 30 Herinneringsbord hoogwater, onthuld op 31 januari 2015 .............................................................................. 30 Peilstok op de plek van de scheur in de Waalbandijk 1995 .............................................................................. 30

OPHEUSDEN ..................................................................................................................................... 31 Ter herinnering .............................................................................................................................................. 31 Oorlogsgraven................................................................................................................................................... 31 Gedenkplaat Lingebrug met de adelaarskop van de 101e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie ........................ 31 Herdenkingsdrieluik voor het gemeentehuis ................................................................................................... 32 Moluks herdenkingsteken ................................................................................................................................ 33 Gedenkplaat Medische Hulppost 101st Airborne Division ............................................................................... 34 Luidklok gemeentehuis ..................................................................................................................................... 34 De balk van het kasteel ‘De Appelenburg’ Dodewaard .................................................................................... 35 Bomen............................................................................................................................................................ 36 Beatrixboom ..................................................................................................................................................... 36 Inhuldiging Koning Willem-Alexander .............................................................................................................. 36 Opening gemeentehuis..................................................................................................................................... 37 Banken ........................................................................................................................................................... 37 Bank Steenfabriek De Wolfswaard ................................................................................................................... 37 Kunst .............................................................................................................................................................. 38 Twee glas-in-loodramen ................................................................................................................................... 38 Deuren met glas in lood .................................................................................................................................... 38 Beeld Karel Hertog van Gelre en Gulik Graaf van Zutphen 1467-1538 ............................................................ 38 Olieverfschilderij, geschenk van Mayor Kratzmann, Australië ......................................................................... 39 Vrouw met de verrekijker bij De Spees ............................................................................................................ 39 Informatieborden........................................................................................................................................... 40 De Spees ........................................................................................................................................................... 40 Tekstplateaus ................................................................................................................................................. 41 Appartementencomplex Swaenenstate ........................................................................................................... 41 Opheusdense brug ............................................................................................................................................ 41 Woning Vuurdoornstraat 34 ............................................................................................................................. 42 Restant van defensiedijk bij Kesteren............................................................................................................... 42 Plaquette, propellerdeel en medailles Halifax MZ715, Tiernan en Burns ........................................................ 42 Brief Warren Trus ............................................................................................................................................. 43 Proclamatie wederopbouw Ochten .................................................................................................................. 44 Steenlegging gemeentehuis Neder-Betuwe, 9 december 2011 ....................................................................... 44

5

INLEIDING In gemeente Neder-Betuwe staan verschillende herinneringstekens. Zo hebben we herinneringstekens uit de Tweede Wereldoorlog, bomen die geplant zijn naar aanleiding van een gebeurtenis, banken, kunst, hoogwatermonumenten, informatieborden, een ruilverkavelingsmonument en verschillende tekstplateaus. Deze herkenbare tekens hebben vaak met bijzondere en belangrijke gebeurtenissen te maken. Dankzij deze tekens worden wij herinnerd aan onze geschiedenis en cultuur. In dit document staat een overzicht van de herinneringstekens. We hebben ervoor gekozen om de tekens per kern te in het overzicht te noteren en vervolgens onder een aantal categorieën te verdelen, geheten: Ter herinnering Bomen Banken Kunst Informatieborden Historie Hoogwatermonumenten Ruilverkaveling Tekstplateaus We streven ernaar dit overzicht regelmatig bij te werken. We publiceren de meest actuele versie op onze website www.nederbetuwe.nl.

6

DODEWAARD TER HERINNERING Herinneringsmonument slachtoffers Tweede Wereldoorlog Pluimenburgsestraat/hoek Dokter P.A. Cornethof, Dodewaard

Herdenking ieder jaar op 4 mei, vlaggen op 5 mei. Beide georganiseerd door het Comité 4 mei Dodewaard.

Oorlogsgraven Begraafplaats Kalkestraat, Dodewaard

Graf A.J. Burns en P.E.T. Tiernan

Graf onbekende soldaat

Sinds 2015 begint de herdenkingsceremonie op 4 mei bij deze graven. Daarna wordt de ceremonie voortgezet bij het monument aan de Pluimenburgsestraat/Dokter P.A. Cornethof.

7

Monument tegenover de graven van A.J. Burns en P.E.T. Tiernan Begraafplaats aan de Kalkestraat in Dodewaard. Symboliek propeller De drie propellerbladen zijn een eenheid. In het rechte blad zijn de woorden gestanst: Though their lives ebbed away in our soil / They will forever live in our memories. Hun leven eindigde in onze aarde / Voor altijd leven zij in onze herinnering. Achter de woorden ‘their lives’ en ‘our memories’ is een roestvrijstalen achtergrond dus deze woorden ‘roesten niet’ maar zijn zilverkleurig. De staande propeller staat en wijst. Symboliseert de heldendaad van de Australiërs Patrick Tiernan en Alfred Burns en hun mede-bemanningsleden: hun daad die nog al die jaren overeind staat voor wat ze hebben gedaan voor de vrijheid (wijst). Ook duidt het op de gevonden propeller die een ‘getuige’ is, een tastbaar bewijs. De andere twee propellerbladen symboliseren hun levens die wegvloeiden in de aarde. De twee ‘echte’ propellers ontbraken bij de vondst. De metalen propellerbladen van het gedenkmonument zijn schaduwen van het gevonden propellerblad. Het gedenkmonument is gemaakt van cortenstaal. De bovenlaag erodeert en beschermt de onderlaag. Enerzijds staat de roestkleur voor ingetogen en ruw: het leven. Anderszins lijken de daden van de twee gevallen ‘flight sergeants’ als fragiel: de bloem, en als een zeer kleine bijdrage aan iets groters. Zij vochten tegen een oorlog waarvan ze de uitkomst nooit hebben gezien maar waardoor zij hoopten dat hun daden vrijheid zouden brengen. Onder die laag is hard staal. Het is massief en blijft voor eeuwig. Zo ook hun daden en wie zij zijn en hun verhaal. Het hart is het contrast: een ‘stalen bloem’. Ogenschijnlijk weerspreekt dit elkaar: staal en een bloem. Het hart van vrijheid is kwetsbaar zoals een bloem. Oorlog is hard en verscheurt. Het mooie van vechten voor vrijheid is dat het samenbindt. De bloem verbindt de drie propellers. Zo heeft de oorlog de twee families, Burns en Tiernan, verbonden met Dodewaard.

Gedenkteken verzamelgraf Begraafplaats Kalkestraat, Dodewaard Op het verzamelgraf ligt een bronzen plaat. Daarin zijn gegoten de 26 letters van het alfabet, maar wel in een andere dan de gebruikelijke volgorde. Met deze letters is er de mogelijkheid om alle voor- en achternamen te spellen en uit te spreken van degenen die hier hun rustplaats hebben. Ontwerper en maker is de heer Ben Joosten uit Dodewaard. De onthulling maakte hij niet meer mee want op 26 oktober 2013 stierf hij op 82-jarige leeftijd. Zijn echtgenote, Emmy Joosten-Eerdmans, onthulde het kunstwerk op 5 maart 2014. Het gedenkteken is geplaatst op het verzamelgraf dat is gecreëerd na voltooiing van de herinrichting van een gedeelte van de begraafplaats.

Uurwerk Dodewaardse Kerk In de toren van de Dodewaardse kerk staat een bijzonder uurwerk dat niet meer functioneel, maar nog wel compleet is. Het gaat om een stukje vakmanschap van de Larense (Achterhoek) klokkenmakers Goslink Ruempol en zijn zoon Hendrik uit 1754. Zij waren niet gespecialiseerd in torenuurwerken maar in huisklokjes, die overigens zeer gezocht zijn. Er zijn maar drie torenuurwerken van hun hand bekend. In Dodewaard heeft men waarschijnlijk het oude bestaande uurwerk gewoon nagebouwd, wellicht door gebrek aan ervaring in het bouwen van torenuurwerken. Dit blijkt ondermeer uit de opstelling van het uurwerk en het slagwerk, die in elkaars verlengde liggen, en uit het gebruik van vierkante tanden op de tandwielen. Beide bouwwijzen zijn karakteristiek voor de periode van voor ongeveer 1700. Het uurwerk is nog in goede staat.

Steen kerk Dodewaard De tufsteen waarmee de kerk in Dodewaard halverwege de 11e eeuw werd opgetrokken, is uit Eifel afkomstig en werd indertijd aangevoerd over de rivier. De toren en het schip van der kerk staan er thans nog fier bij, het koor echter werd wegens bouwvalligheid in 1705 gesloopt en door gebrek aan financiën pas in 1840 vervangen door het huidige bakstenen koor; opmerkelijk hierin zijn de ronde ramen. Het in de 16e eeuw toegevoegde dwarsschip werd in 1920 aan de zuidzijde ingekort ten behoeve van een noodzakelijke dijkverbreding, terwijl tegelijkertijd aan de noordzijde een consistorie werd aangebouwd; in beide gevels werden rondboogvensters aangebracht met zuiltjes. De ramen in het middeleeuwse schip van de kerk zijn op een onbekend moment gerealiseerd, waarbij de plaats van de oorspronkelijke, kleine ramen zichtbaar is gebleven. De forse toren heeft waarschijnlijk ooit kantelen gehad, te oordelen naar de dichtgemetselde stukken aan de bovenrand, waaruit geconcludeerd zou kunnen worden dat de toren zijn bestaan misschien wel is begonnen als wachttoren. Noemenswaard is de in de zuidelijke torenwand ingemetselde steen, boven de marmeren zonnewijzer. Het betreft een kopie van de 1900 jaar oude Romeinse grafsteen die bij de bouw van de toren ter

8

verfraaiing in de muur werd aangebracht en sinds 1863 in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden aanwezig is. Afgebeeld is een op een rustbank liggende man, met op de voorgrond een tafeltje met eetgerei en aan het voeteneind een bediende. Het interieur van de kerk bevat onder meer enkele koperen kronen uit de 17e eeuw en een lezenaar uit 1724; de stoelen en banken zijn geplaatst bij de grote restauratie van 1982 en zijn afkomstig uit de in 1980 voor de eredienst gesloten Broederenkerk (thans bibliotheek) te Zutphen. De kerk en de erachter gelegen 19e-eeuwse pastorie vormen een welkome tegenhanger voor datgene waar Dodewaard bij velen om bekend is geworden: de kerncentrale. Een kwestie van uitstraling? Bron: VAN KERK NAAR KERK deel 1 DE BETUWE (2007), Carel van Gestel. De grafsteen, waarvan een replica in de kerktoren van Dodewaard is gemetseld. De tekst op de steen luidt: MTRAIANIV[S] GVMATTIVSGAI SIONISFVETALAE AFROR T P I Men vertaald dit als volgt: Marcus Traianius Gumattius, Gaisio’s zoon, oudgediende van de vleugel der Afrikanen liet deze steen oprichten.

Kerk Hien Aan de Waalbandijk, daar waar een blauw bord de bebouwde kom van Dodewaard aankondigt, staat de hervormde kerk van Hien. Deze kerk werd, zoals een steen in de zuidmuur verraadt, herbouwd in 1842; daarbij werd voor het onderste gedeelte van de muren gebruik gemaakt van stenen van de afgebroken kerk, stammend uit de 12e eeuw. Bij die verbouwing bleef de oude, 14e-eeuwse toren gehandhaafd. Eveneens in de zuidmuur vinden we een steen met de tekst ‘Begraafplaats Vreijenburg’. Deze heeft betrekking op de adellijke familie Van Eck, van wie enkele leden in de kerk van Hien begraven liggen; ze bewoonden het nabijgelegen huis De Vreijenburg. Ook voor de bewoners van Huize Het Ruit is zo’n steen ingemetseld. In de westmuur van de toren treffen we een peilmerksteen aan. Dergelijke stenen werden vanaf het midden van de 19e eeuw op een willekeurige hoogte in een muur aangebracht en pas daarna ingebeiteld. Ze vormen een vast referentiepunt om op een andere plek exact de hoogte van iets te kunnen bepalen. Ze mogen niet verward worden met vloedstenen, die bij een overstroming het hoogste waterpeil aangeven. Overstromingen zijn er in het Rivierengebied vaak genoeg geweest, en niet zelden diende de hoger gelegen kerk, en niet alleen die in Hien, in zo’n geval als vluchtplaats voor mens en dier. Dat een en ander de conditie van het gebouw en zijn inventaris niet ten goede kwam, laat zich raden. Bron: VAN KERK NAAR KERK deel 1 DE BETUWE (2007), Carel van Gestel.

9

BOMEN Beatrix 50 jaar Pluimenburgsestraat/hoek Dokter P.A. Cornethof, Dodewaard

Millenniumboom Pluimenburgsestraat naar oprit dijk bij de Nootschuur, Dodewaard

10

Nederlandse Bond Plattelandsvrouwen Dalwagen/hoek Kalkestraat, Dodewaard

Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander Kruising Dalwagen/Matensestraat, Dodewaard

11

BANKEN Bank Betuweroute Parallelweg, Dodewaard

Bij de aanleg van de Betuweroute kregen archeologen de kans om uitgebreid een kijkje te nemen in de bodem. Ze trokken als het ware een ritssluiting open dwars door het Midden Nederlandse rivierengebied. Hierbij troffen ze vele bijzondere vondsten aan. Het zijn sporen van onze voorouders die al vanaf de Midden Steentijd in dit gebied leefden. Deze bank is aangeboden aan de gemeente NederBetuwe ter gelegenheid van de afsluiting van het Archeologische onderzoek bij de aanleg van de Betuweroute (1992-2008).

Banken Heidemij Waalbandijk, Dodewaard

Aangeboden door: Heidemij Adviesbureau b.v. Arnhem, Aannemerscombinatie Midden-Betuwe b.v. Opheusden J. Oldenkamp b.v. Nistelrode Fernhout b.v. Zwolle d.d. 11 oktober 1988

12

KUNST Monument herindeling herindeling Pluimenburgsestraat/Dalwagen, Dodewaard

Ter herdenking van de beëindiging zelfstandige gemeente Dodewaard op 31-12-2001.

HET EIGEN SCHILD VAN KRACHT ONTDAAN ZAL IN DE GEEST SLECHTS VOORTBESTAAN GEMEENTE DODEWAARD

1811-2002

Dijkverzwaring tussen tussen de scheepswerf en Ochten Waalbandijk, Dodewaard (de Snor)

Aangeboden door Dijkgraaf Tap.

13

HOOGWATERMONUMENTEN Naald ter herinnering aan de dijkverzwaring tussen Dalwagen en scheepswerf Waalbandijk/Dalwagen, Dodewaard

RUILVERKAVELING Ruilverkavelingsmonument Ruilverkavelingsmonument Hoek Bonegraafseweg/Melkdreef, Dodewaard/Ochten

UITGEVOERD DOOR DE NEDERLANDSCHE HEIDE MAATSCHAPPIJ

EERSTE RUILVERKAVELING IN DE BETUWE

1947 * 1955 RUILVERKAVELING OCHTEN DODEWAARD

14

TEKSTPLATEAUS Sporthal De Eng Dalwagen 78b, Dodewaard

Ooievaarsnest in de uiterwaarden Waalbandijk, Dodewaard Ooievaarsnest in de uiterwaarden In de uiterwaarden is een ooievaarsnest geplaatst. Het nest is geschonken aan Jan Roodbeen, beter bekend als Jan van Gradus, inwoner van Dodewaard. Hij heeft zich er sterk voor gemaakt dat het nest er zou komen. De realisatie van het ooievaarsnest is mogelijk gemaakt door bijdragen van: Polderdistrict Betuwe, Elst Gemeente Dodewaard Firma Pauw, Dodewaard Firma Noordenburg, Andelst Firma Honkoop, Dodewaard

Woning IJsbout Dodewaard

Plaquette Nannenberghuis Stichting Nannenberghuis Ons Huis, Matensestraat 22A, Dodewaard

15

ECHTELD TER HERINNERING Monument voor de gesneuvelde militairen en omgekomen burgerbevolking Ooisestraat, Echteld (bij de Johannes de Doperkerk)

Herdenkingen ieder jaar op 4 en 5 mei

Gedenkplaat in tuin Johannes de Doperkerk Gedenkplaat in tuin Johannes de Doperkerk

BANKEN Bank Radio Gelderland Voorstraat/hoek Stationsweg, Echteld

Gewonnen in een spel van Radio Gelderland door enkele bewoners uit Echteld.

16

BOMEN Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander Hoek Stationsweg/Achterstraat, Echteld

KUNST Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten Kunstenares: Marja van Driel

Deel van kunstwerk Drieling ter herinnering aan de gemeentelijke herindeling op 1 januari 2002 Achterstraat ter hoogte van de Prins WillemAlexanderschool, Echteld

Kerk Echteld Van de hervormde kerk in Echteld is de zuidmuur van het schip zeer oud en een nadere beschouwing meer dan waard. Het onderste deel ervan stamt mogelijk uit de 10e eeuw en bestaat uit stukken tufsteen en zwerfkeien. Het bovenste deel, waarin de oorspronkelijk romaanse vensters naar onder zijn vergroot tot gotische vensters (de romaanse vorm is aan de bovenkant nog herkenbaar), is zo’n twee eeuwen jonger en bestaat uitsluitend uit tufsteen. In dezelfde muur bevindt zich een oude ingang, waarbij ten behoeve van de roodzandstenen latei een deel van de driepasboog (klaverbladvorming) is weggehakt; erboven is de rondboog te zien van mogelijk een toegang uit de bouwtijd. Het schip is tot 1835 aan de westkant veel groter geweest. In genoemd jaar stortte de hier in de 12e eeuw tegenaan gebouwde toren in; deze werd prompt herbouwd op de plaats van het bij de instorting getroffen westelijk deel van het schip, dat daarmee zo’n zeven meter korter werd. De nieuwe, bakstenen westmuur vormt een schril contrast met de zo veel oudere zuidmuur. In de 19e eeuw hebben er nog andere verbouwingen aan de kerk plaatsgevonden. Zo werd de noordelijke muur van het schip voorzien van steunberen en werd aan het 14e-eeuwse koor een consistorie toegevoegd. Uit bewaard gebleven verslagen blijkt overigens dat in 1897 schip en koor werden ontdaan van een eerder die eeuw aangebrachte pleisterlaag! Een opvallend detail aan het koor is de kop met baard en muts die in rode zandsteen staat afgebeeld in de driehoek onder het zadeldakje op de steunberen. Bij herstellingen aan het interieur in 1959 kwamen in het koor delen van een rond 1500 gemaakte muurschildering tevoorschijn, voorstellende het Laatste Oordeel. Bezienswaardig in het interieur zijn verder enkele grafmonumenten, het Meere-orgel uit 1806 en de 18e-eeuwse kansel met 17e-eeuwse lezenaar. Bron: VAN KERK NAAR KERK deel 1 DE BETUWE (2007), Carel van Gestel.

17

IJZENDOORN BOMEN Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander plantsoen aan de Smidstraat, IJzendoorn

KUNST Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten Kunstenares: Marja van Driel

Deel van kunstwerk Drieling ter herinnering herinnering aan de gemeentelijke herindeling op 1 januari 2002 Keizerstraat/Dorpsstraat, IJzendoorn

18

HISTORIE Grenspaal van de voormalige gemeente IJzendoorn Lappenafweg, IJzendoorn

19

KESTEREN TER HERINNERING Johannes van Zantenplein Kesteren JOHANNES VAN ZANTENPLEIN JOHANNES VAN ZANTEN, GEBOREN TE CULEMBORG OP 1 JUNI 1911 TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG VERZETSSTRIJDER, (COMMANDANT VAN DE KNOKPLOEG BETUWE) GEFUSILLEERD TE APELDOORN OP 2 DECEMBER 1944.

Graf Johannes van Zanten Begraafplaats Nedereindsestraat, Kesteren

Herdenking ieder jaar op 4 mei. Bij de ingang van de begraafplaats hangt de vlag dan halfstok en op 5 mei in top.

Bunker Overste J.M. Kolff Nedereindsestraat, Kesteren

20

Oorlogsgraven Oude begraafplaats aan de Nedereindsestraat, Kesteren

W. van Vlaanderen

F. van de Wetering

Ieder jaar op 4 mei wordt in de middag op deze graven een bloemstuk gelegd door het Comité 4/5 mei Kesteren en het gemeentebestuur van Neder-Betuwe.

Gedenkplaat poort boerderij Hazenhof Boveneindsestraat 20, Kesteren

Tijdens “OPERATION MARKET GARDEN” in september 1944 verbleven zestien Britse parachutisten van het 10e bataljon en een korporaal van de amerikaanse bemanning in de Hazenhof. Zij konden met behulp van de verzetsbeweging ontsnappen naar de geallieerde linies. Sgt. A.E. SPRING Pte. W. WILSON Pte. N. DAVIES Pte. J. CLAPPERTON Cpl. J. MORTON Sgt. R. HADDRELL Pte. G. THOMSON Pte. J. SMITH Cpl. J. WESTBURY Pte. A. HAYES Pte. A. HARE Pte. J. BRAMLEY Pte. R. SHERBOURNE Sgt. W. CONLEY L/C W. HODGSON Cpl. R. BAKER Cpl. M. SMITH (U.S. AIRFORCE)

21

Gedenkteken ‘Craayenhoeve’ Craaienhof, Kesteren

Gedenkteken ‘Craayenhoeve’ Op 18 april 2002 is de wijk Craaienhof officieel geopend. De naam Craaienhof is afgeleid van de historische boerderij ‘Craayenhoeve’ die op deze plek heeft gestaan. Achter deze monumentale boerderij uit 1733 stond een zesroedige hooiberg die gebouwd is zonder spijker. De boerderij en de hooiberg zijn tijdens een brand in 1993 verloren gegaan. Alleen de zuil in het midden van de hooiberg is gespaard gebleven. Dit gedenkteken is een replica van deze zuil en aangeboden door Stichting Woningbeheer Betuwe aan de gemeente Kesteren.

BOMEN Beatrix 50 jaar Kerkstraat/Dorpsplein (bij de dorpsvijver), Kesteren

B Beatrixboom hare majesteit de Koningin 31 januari 1988 50 jaar

Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander Hoofdstraat voor nummer 35, Kesteren

22

TEKSTPLATEAUS Brandweerkazerne Vincent van Goghstraat 18, Kesteren “Dat wij hem nooit zullen vergeten” Een zwarte dag Brand, mensen en dieren in nood, een rode auto met een blauw licht en sirene. Gemotiveerd en tijd geofferd voor een goede zaak, verantwoordelijkheidsgevoel sterk ontwikkeld, Daadkrachtig en adequaat opgeleid, eigen leven op het spel gezet want anderen zijn in nood. Brandweermensen hollen, slangen rollen uit, het vuur grijpt zich als een klauw vast in de boerderij Bluswater sist, de bouwconstructie kreunt, onbeschrijfelijk gerommel, een doffe dreun. De achtergevel van het achterhuis is omgevallen, de stilte en verder want… Na het donker van stof en rook volgt een zwarte dag. Toch breekt er wit licht van het leven door, na de duisternis van deze inzet. Ter herinnering aan brandweerman Teunis van Hattem Op 12 augustus 1943 overleed hij op 22 jarige leeftijd bij de bluswerkzaamheden van een boerderijbrand aan de Nedereindsestraat te Kesteren.

KUNST Hand bij de snelweg A15 Afrit Dodewaard – Kesteren/Ochten

23

OCHTEN TER HERINNERING Gedenksteen Hervormde Kerk Kerkstraat 1, Ochten

DANK AAN ALLEN DIE HUN BESTE KRACHTEN GAVEN AAN DE HERBOUW VAN ONS DORP OCHTEN VERWOEST HERBOUWD 1944.1945 1945.1955 *** 5 MEI 1955

Herdenkingsbord reünie 44 R.I. 44 R.I.-straat ter hoogte van nummer 1, Ochten

44 R.I.-straat. Het 44ste Reg. Infanterie onder commando van de kolonel G.D.E.J. Hotz, verdedigde in de Meidagen van 1940 met heldenmoed de Ochtense stellingen tegen een onverhoedse aanval van overmachtige Duitse Stoottroepen. Voor de laatste maal kwamen de militairen van oud 44 R.I. bijeen voor hun 30ste reünie. Het monument ter nagedachtenis van hun gesneuvelde kameraden zal het symbool blijven van hun heldhaftig optreden en hun verbondenheid met ons. Ochten, 10 mei 1975. De inwoners.

Monument Verwoesting – Opbouw – Uitbreiding Burgemeester H. Houtkoperlaan/hoek Cuneraweg, Ochten

Aangeboden aan burgemeester J.A. Houtkoper burgemeester van gemeente Echteld 1945-1980

24

Herinneringsnaald voor neergestorte Dakota Bonegraafseweg tussen huisnummers 59 en 69, Ochten

Op het terrein achter deze gedenknaald stortte op 18 september 1944 een Dakota neer. Daarbij kwamen alle inzittenden, zes Amerikaanse bemanningsleden en achttien Engelse parachutisten, om het leven. Op weg naar de droppingzones ten westen van Arnhem werden zij met nog een aantal andere vliegtuigen het slachtoffer van het in de uiterwaarden van Ochten opgestelde Duitse luchtafweergeschut. Bemanning, behorende tot het Amerikaanse 314e Troop Carrier Command: J.W. Bobo G.A. Collier

X.C. Connett H.G. Honeysett

L.A. Ottoway H. Pluemer

Para’s, behorende tot het Engelse 156e Parachute Battalion: G.T. Brownlow A. Butler H.Clayton J.F. Clayton R. Fuller D.L. George

G.H. Gilliver H. Hopwood E.E. Johns R. Kollingworth J.C.Kinsley-Smith O. Lilly

H.J. Philpotts H. Stanyer Th. Stevens P. Taylor G. Tutton J. Wilson

Monument voor gesneuvelde Nederlandse Militairen 44 Regiment Infanterie Molendam 30, Ochten *WAPEN* IN MEMORIAM 1945

1940

AL NAM DE VIJAND . LIJF EN GOED DREEF ONS . NAAR VERRE STREKEN GOD GAF ONS KRACHT WAS ONS NABIJ ZIJN TROUW . IS NOOIT GEWEKEN TROUW AAN KONINGIN EN VADERLAND VIELEN IN MEI 1940 OF IN HET VERZET ONZE WAPENBROEDERS H.J. ARTZ 8 R.I. R. VAN DEN AKKER C. BULLENS H.W. EERHUIS J.C. ENDEVELD G. GEURTS A.F. HUNKEMÖLLER G. KROON N. MULDER F.J. NIJHOF

R. SLEURINK G.L.H. SMIT J. SOMER E.S. TELDER E. TERMAAT J. TIEBEN H. WAARD A. VAN WEELDEN D.J. IJZERMAN

TOT HUN GEDACHTENIS WERD DIT GEDENKTEKEN OPGERICHT DOOR 44 R.I. EN DE GEMEENTE ECHTELD 10-14 MEI 1940 OCHTEN 13 MEI 1950

Comité 4/5 mei Ochten organiseert ieder jaar bij dit monument de herdenking op 4 mei onder meer met de vlag halfstok. Op 5 mei hangt de vlag in top.

25

Stolpersteine Ambachtstraat 7, Ochten Op verzoek van Harmonie en Dorpstafel Ochten, legde op dinsdag 26 juli 2011 de Berlijnse kunstenaar Gunter Demnig op het trottoir voor Ambachtstraat 7 in Ochten vier zogenoemde Stolpersteine. Eén voor Salomon Frank, één voor zijn vrouw Marianne en twee voor hun dochtertjes Betty en Ietje. De familie Frank woonde aan de Ambachtstraat tot april 1943. Stolpersteine (letterlijk struikelstenen) is een door de kunstenaar opgezet project. Hij brengt overal in de wereld gedenktekens aan op het trottoir voor de huizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. Demnig noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Op de stenen zijn, in een messing plaatje, de naam, geboortedatum, deportatiedatum en plaats en datum van overlijden gestanst. De kleine stenen (10 x 10 cm) werden lange tijd door de kunstenaar zelf gemaakt en geplaatst. Genoodzaakt door de stormachtige ontwikkeling van het project laat hij zich tegenwoordig door een bevriende kunstenaar ondersteunen. Het project Stolpersteine loopt sinds 1994.

Bord Bord S.D. Frankstraat S.D. Frankstraat, Ochten

Het straatnaambord ‘S.D. Frankstraat’ kreeg op 26 juli 2011 – na het leggen van de Stolpersteine in de Ambachtstraat voor de familie Frank – een onderbord met toelichting.

26

BOMEN Beatrixboom Dokter M. van Drielplein achter het voormalige gemeentehuis, Ochten

Beatrix 30 jaar Ambachtstraat, Ochten

Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander Bij fontein/grasveld op de hoek van de Rijnkant/Burgemeester H. Houtkoperlaan, Ochten

27

BANKEN ‘Rabobank’ Rabobank’ Waalbandijk/bij Veerstoep, Ochten

Geschonken door de Rabobank na de afronding van de dijkverzwaring (1999).

KUNST Drieling in Echteld, IJzendoorn en Ochten Kunstenares: Marja van Driel

Deel van kunstwerk Drieling ter herinnering herinnering aan de gemeentelijke herindeling op 1 januari 2002 Molendam/hoek Kerkstraat, Ochten

Kunstwerk, aangeboden door het Groene Kruis 19191919-2000 L. van Ingenstraat, Ochten

Koningsvogel Arnoldus Jacobsstraat tussen nummer 8 en 10, Ochten

“Ter herinnering aan de ingebruikname van de vernieuwde woonwijk “Oostenrijk” mei 1997. Beeldhouwer: Simon Kavanze Beeld: Koningsvogel”

28

Man met verrekijker in het Eldikse veld

TEKSTPLATEAUS Adoptiekwartier Aalsmeerstraat, Ochten

29

HOOGWATERMONUMENTEN De Kikker ‘95 Waalbandijk/bij Veerstoep, Ochten

Voor de duikers die aan de voet van de dijk materiaal hebben bevestigd om doorbraak te voorkomen.

Herinneringsbord hoogwater, hoogwater, onthuld op 31 januari 2015 Waalbandijk, Ochten

Peilstok eilstok op de plek van de scheur in de Waalbandijk 1995 Waalbandijk, Ochten

30

OPHEUSDEN TER HERINNERING Oorlogsgraven Oude begraafplaats aan de Dalwagenseweg, Opheusden

Graf Albert van Dam, overleden op 21-10-1944 en begraven in vak 2, rij 10 met grafnummer 17. Hier staat geen gedenkteken bij. Het verzoek ligt om hier alsnog een markering (geen gedenkteken) aan te brengen zodat het graf wel herkenbaar en vindbaar is.

Graf onbekende soldaat

Gedenkplaat Lingebrug met de adelaarskop van de 101e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie Luchtlandingsdivisie Dalwagenseweg, Opheusden (bij het station) IN REMEMBRANCE OF MAJ. OLIVER M. HORTON AND THE SOLDIERS KILLED IN THE BATTLE OF OPHEUSDEN (OCTOBER 1944) U.S. 101 ST AIRBORNE DIVISION 22 SEPTEMBER 1944 TER NAGEDACHTENIS AAN MAJ. OLIVER M. HORTON EN DE MILITAIREN DIE VIELEN IN DE STRIJD BIJ OPHEUSDEN (OKTOBER 1944)

31

Herdenkingsdrieluik voor het gemeentehuis Burgemeester Lodderstraat 20, Opheusden Steen links: ‘Screeming Eagle’ AIRBORNE OKT-1944-NOV Steen midden: Wapen gemeente Kesteren 1940 * 1945 GEMEENTE KESTEREN DEN VADERLAND GETROUWE

Steen rechts: Schild Eerste Belgische Brigade Piron 1ST BELGISCHE BRIGADE BEVRIJDING

1940 *

* 1945 AAN DE ONZEN ALHIER GESNEUVELD VOOR DE VRIJHEID IN MEMORIAM

Geschonken op 4 mei 2015 door de familie van oud-strijder Gustave Goethals (14 mei 1926 – 11 mei 2013)

Het Comité 4/5 mei Opheusden organiseert ieder jaar een herdenking op 4 mei (of op zaterdag 3 mei), onder andere met de vlag halfstok. Op 5 mei is de vlag in top.

32

Deze plaquettes hangen in de marmeren hal van het gemeentehuis Neder-Betuwe in Opheusden

Moluks herdenkingsteken herdenkingsteken Fazantstraat, Opheusden

‘Molukse koffers’ Lincy Bakker Aangeboden aan de Molukse gemeenschap op 13 april 2013 door Stichting Woningbeheer Betuwe en gemeente NederBetuwe, met medewerking van het Moluks Historisch Museum. Ditawarkan kepada masjarakat Maluku pada 13 april 2013 oleh Stichting Woningbeheer Betuwe dan kota Neder-Betuwe, dengan kerdjasama Moluks Historisch Museum. Ik vraag geen oordeel over mijn gedachten, echter ruimte om deze te volgen. Ik vraag geen rechtvaardiging om het gelijk, echter begrip om dit uit te kunnen spreken. Beta tidak meminta pendapat tentang pikiran beta namun, ruang untuk mengikuti ini. Beta tidak minta pembenaran untuk hal jang sama namun, pengertian untuk berbitjara inil. Didier

Ontworpen en vervaardigd door Lincy Bakker, Herveld

33

Gedenkplaat Medische Hulppost 101st Airborne Division Smachtkamp 87, Opheusden

Op deze plaats was in oktober 1944 een medische hulppost gevestigd van de US 101st Airborne Division. Een aantal van de hierbij betrokken militairen en een 17-jarige Nederlandse vrijwilliger* zijn in deze omgeving omgekomen bij de bevrijding van Opheusden: S.Sgt. Harry A. Clawson P.fc Morris L. Thomas Sgt. Charles L. Easter Sgt. Garland W. Collier P.fc Carl E. Pease cpl. Franklin F. Stroble Leonardus G.M. Jeucken* 15 september 1999

Luidklok gemeentehuis In de tuin tussen de oudbouw en de nieuwbouw van het gemeentehuis van Neder-Betuwe in Opheusden. De geschiedenis van de luidklok Met het luiden van de klok opende de plaatsvervangend Commissaris van de Koningin in de provincie Gelderland, de heer ing. J. Markink, op vrijdag 21 september 2012 het nieuwe gemeentehuis van Neder-Betuwe. Deze luidklok bevindt zich in een speciale klokkenstoel tussen het nieuw gebouwde deel en het gerenoveerde deel. Tot september 2010 stond deze klok, met eeuwenoude geschiedenis, in de hal van het gemeentehuis. De bronzen klok werd in 1609 gegoten ten behoeve van de grote kerk in Opheusden, nu de Hervormde Kerk, door Hans Falck von Neurenberg, Duitsland. De diameter van de klok is 96 centimeter, de hoogte is 93 centimeter en het gewicht is 510 kg. In het randschrift staat gegoten: Anno Domini MCCCCCCIX bin ich durch das feur geflossen Hans Falck von Neurenberg hat mir gegossen De klok hing vanaf 1609 in de toren bij de kerk aan de Hamsestraat. In de meidagen van 1940 werd uit voorzorg deze toren opgeblazen door de Nederlandse troepen; de legerleiding wilde niet het risico lopen dat de aanvallende troepen deze als uitkijkpost -naar de Betuwestelling en de Grebbelinie- aan de overkant van de Rijn in gebruik zouden nemen. Bij het neerstorten van de toren kwam uiteraard ook de klok en het hangwerk naar beneden; er ontstond een grote scheur in de klok. Toch bleef hij dienst doen. In de oorlogsjaren in een houten klokkenstoel die eerst bij de noodkerk in de Dorpsstraat stond en daarna voor de gerestaureerde oude kerk. Toen in 1972 de toren en een nieuwe klok gereed waren, verhuisde de luidklok van Hans Falck naar de hal in het gemeentehuis van Kesteren, dat in 2002 het gemeentehuis van Neder-Betuwe werd. Er zijn maar weinig bruidsparen die géén foto hebben waarop zij poseren bij de klok. Na de brand in de tijdelijke kantoorunits bij het gemeentehuis, op 21 september 2010, was er veel roet- en rookschade. De klok werd verwijderd uit de hal. Bij de opening van het gemeentehuis op 21 september 2012 -precies twee jaar na de brand- is hij weer onthuld. Maar nu staat hij buiten in een klokkenstoel die staat tussen het gerestaureerde en nieuwe deel van het gemeentehuis Neder-Betuwe. De klokkengieter Hans Falck is niet de eerste de beste. Hij komt ter wereld in 1575 in Neurenbeg en vestigt zich rond 1600 waarschijnlijk in 's Hertogenbosch waar hij een eigen klokkengieterij begint. Tussen 1603 en 1633 giet hij maar liefst 23 grote luidklokken waaronder ook die van Opheusden. In 1616 vertrekt hij naar Leeuwarden en giet klokken voor vele kerken in Friesland en Groningen; de zwaarste is wel de klok van de Leeuwarder Oldenhovetoren. In 1627 vertrekt Hans Falck naar Rusland en vestigt zich in Moskou als geschut- en klokkengieter; in 1641 giet hij een klok voor het Kremlin die maar liefst 11.500 kg weegt. De klokkenstoel De klokkenstoel is gemaakt door de heer Henk den Hartog uit Opheusden. Hij verwerkte 33 meter kokerprofiel in de stoel die 380 kilogram weegt, 2,9 meter hoog is en 1.95 meter meet aan alle zijden; de verfoppervlakte is 15.8 m².

34

De balk van het kasteel ‘De Appelenburg’ Dodewaard Tentoon gesteld in de marmeren ontvangsthal in het gemeentehuis van Neder-Betuwe in Opheusden

DE BALK Deze eiken balk voorzien van houtsnijwerk is waarschijnlijk een bouwfragment van het Huis De Appelenburg te Dodewaard, in 1839 gesloopt. Vermoedelijk fungeerde de balk als schouwbalk, bovendorpel of als bekleding van een moerbalk van het kasteel. Verondersteld wordt dat de balk ruim vier eeuwen oud is. Begunstigers: Donaties voor conservering van de balk zijn verstrekt door: Geurts Conservenfabriek B.V. te Dodewaard NV Gemeenschappelijke Kernenergiecentrale Nederland NV. te Dodewaard Rabobank Dodewaard B.A. te Dodewaard Geschiedenis De eiken balk, die in de vestibule van de oudbouw van het gemeentehuis aan de muur hangt, is voorzien van houtsnijwerk. Hij werd aan het einde van de Tweede Wereldoorlog ontdekt in de vloer van de verwoeste boerderij naast het voormalige huis De Appelenburg in Dodewaard (hoek Waalbandijk/ Melkdreef). De balk is waarschijnlijk een bouwfragment van het kasteel dat daar ooit stond en in 1839 werd afgebroken. De balk is toen omgekeerd en als vloerplank gebruikt in de later door oorlogsgeweld verwoeste boerderij. e balk werd door de heer Van der Westeringh bij meester Jan Tornga gebracht, hoofd van de school en amateur-historicus van Dodewaard en de Betuwe. Meester Jan schreef er een stukje over in zijn bundel: ‘Dodewaard, verhalen uit de geschiedenis’ en legde de balk op zolder. In 1995 schonken nabestaanden van Jan Tornga de balk aan het gemeentebestuur van Dodewaard. Beschrijving en ouderdom Centraal op de balk staat een eikenboom, het symbool voor (levens)kracht. Aan deze boom hangen twee familiewapens, verbonden met een riem. De wapens behoren toe aan twee adellijke geslachten: Van Beynum en Van Buren. Jan Tornga veronderstelde dat de balk is gemaakt ter ere van het huwelijk van Cecilia van Buren Bertramsdochter en Matthijs van Beynum, voormalige bewoners van De Appelenburg. Het alliantiewapen is waarschijnlijk tijdens of vlak na de huwelijksvoltrekking aangebracht. Dit huwelijk vond plaats vóór 1518 en hieruit kan worden afgeleid dat de balk van die tijd dateert en dus bijna vijf eeuwen oud is. In de eikenboom zit een pelikaan die in zijn eigen borst pikt, een symbool voor Christus. De pelikaan voedt zijn jongen met zijn eigen bloed zoals ook Christus de mensheid verloste door het vergieten van Zijn bloed. Rechts van deze scène staat een draak met een lange staart, vleugels en een krokodillenbek. In zijn klauwen houdt hij een schild met daarop waarschijnlijk een zuil of muuranker. Een sluitende verklaring voor dit wapen is niet gevonden. Uit de mond van de draak schieten geen vlammen maar een druivenrank die de gehele rechterzijde van de balk beslaat. Ook de linkerzijde van de balk is gevuld met een druivenrank. Deze rank begint met een kleine slangenkop. Druiven duiden in verband met het huwelijk waarschijnlijk op vruchtbaarheid. Ten slotte staan er links van de centrale voorstelling een rozet en drie zessterren, rechts nog eens een zesster. Deze decoratieve elementen komen tot ver in de 19de eeuw voor en dan met name op landelijke toegepaste kunst. Bijzonder is dat de rechter zesster niet zoals de gehele voorstelling uit het oppervlak omhoog steekt. Ze is in achtergrond uitgediept alsof ze later is aangebracht. De balk was oorspronkelijk alleen aan de voorzijde beschilderd. Aan de achterzijde van de balk lopen twee inkepingen en over de gehele lengte is er via de voorzijde een aantal gesmede spijkers ingedreven. Sommigen steken er aan de achterzijde nog uit. Identieke inkepingen komen voor op een wapenbalk in het Wilhelmina Gasthuis te Culemborg, in 1560 bij de bouw aangebracht. Functie Veel deskundigen is gevraagd naar de oorspronkelijke functie van de balk. Er zijn meerdere mogelijkheden. Voorstelling en afmeting zijn vergelijkbaar met stenen schouwbalken daterend rond 1500 uit Utrecht. Deze balk is echter van hout en de voorstelling is naïever dan die op de Utrechtse schouwbalken. Vergelijkbare houten schouwbalken van rond 1500 zijn tot nu toe niet bekend. Een tweede mogelijkheid zou een latei kunnen zijn, de bovendorpel van een deur in het kasteel. Houten bovendorpels eindigen meestal in een pen- en gatverbinding en daarvan vertoont deze balk geen enkel spoor. Tenslotte zou het om een bekleding van een moerbalk kunnen gaan. Wederom zijn er voor deze hypothese geen andere exemplaren bekend maar de in stuc uitgevoerde versiering op een moerbalk van rond 1525 uit Deventer heeft veel weg van de decoratie van deze balk. Het Nijmeegs museum Commanderie van Sint Jan bezit het front van een kist die is gemaakt ter ere van het huwelijk van de jongere broer van Matthijs, namelijk Johan van Beynum. Het houtsnijwerk aan deze kist is realistisch, vloeiend en gedetailleerd en contrasteert met het grove en naïeve houtsnijwerk van deze balk. Vanuit het huidige perspectief is het dan ook moeilijk voor te stellen dat deze balk een prominente plaats in het Huis de Appelenburg heeft gehad. Gesteld kan slechts worden dat de decoratie op deze balk voorkomt op verschillende elementen in vroeg 16de-eeuwse interieuren. Er zijn tot nu toe nog geen vergelijkbare houten exemplaren ontdekt en dat maakt het moeilijk om de functie van de balk te achterhalen. Conservering De balk was voor tweederde vermolmd door houtrot. Grote delen van de balk waren zo fragiel dat stukken loslieten. Daardoor zijn delen van de koorddecoratie om de rand en fragmenten uit het oppervlak in de loop der jaren verloren gegaan. Bovendien was de

35

balk door schimmelaantasting gekrompen. Hierdoor was veel van de oorspronkelijke verf opgestuwd en los gaan zitten. Een deel was reeds afgebladerd. Het toenmalige gemeentebestuur van Dodewaard heeft aan het Gelders Oudheidkundig Contact te Zutphen opdracht verstrekt de balk te conserveren. De werkzaamheden zijn op een zeer specialistische en tegelijk unieke wijze uitgevoerd door drs. H. Piena, houtrestaurator. Voor de consolidatie is gebruik gemaakt van een zelf gebouwde couveuse. Na langdurige conservering is het verhaal dat Matthijs en Cecilia met deze balk wilden uitdragen nog goed leesbaar. Tentoonstelling De balk is vanaf Koninginnedag 2001 – kort voor de gemeentelijke herindeling – tentoongesteld in de entree van het gemeentehuis van Dodewaard. Na de herindeling in 2002 heeft de balk een plaats gekregen in het gemeentehuis van NederBetuwe in Opheusden. Noot: Veel tekst in deze toelichting is overgenomen van het artikel “Een balk uit het Huis de Appelenburg te Dodewaard, geschreven door Hans Piena, restaurator van de balk, en opgenomen in het tijdschrift Gelders Erfgoed (1998-2) 29:48.

BOMEN Beatrixboom Burgemeester Lodderstraat 20, Opheusden (in het plantsoen voor het gemeentehuis)

Inhuldiging Koning WillemWillem-Alexander Voor het gemeentehuis, op de hoek Burgemeester Lodderstraat in Opheusden

36

Opening Opening gemeentehuis In de tuin van het gemeentehuis, bij de ingang raadzaal, aan de Burgemeester Lodderstraat in Opheusden

BANKEN Bank Steenfabriek De De Wolfswaard Eikenlaan 20/Hoek Burgemeester Lodderstraat 20, Opheusden

DEZE BANK WERD AANGEBODEN AAN DE INWONERS VAN OPHEUSDEN TER GELEGENHEID VAN DE FEESTELIJKE HEROPENING VAN DE STEENFABRIEK DE WOLFSWAARD B.V. OP DINSDAG 12 MEI 1987

37

KUNST Twee glas glaslas-inin-loodramen loodramen Gemeentehuis, in de hal bij de marmeren trap, Opheusden

Links het gemeentewapen van de toenmalige gemeente Kesteren. Rechts een paneel met glas in lood uit het voormalige gemeentehuis in Echteld.

Deuren met glas glas in lood Gemeentehuis Neder-Betuwe in Opheusden, de ruiten in de deur van de burgemeesterskamer op de eerste verdieping. Dit glas in lood is afkomstig uit de ramen van de raadzaal in het voormalige gemeentehuis van Echteld in Ochten.

Beeld Karel Hertog van Gelre en Gulik Graaf van Zutphen 14671467-1538 Gemeentehuis in de hal bij de Oude Trouwzaal, Opheusden

38

Olieverfschilderij, geschenk van Mayor Kratzmann, Kratzmann, Australië Gemeentehuis, Opheusden

Geschonken op 4 mei 2014 bij de herdenking van de twee vliegers Alfred Burns en Patrick Tiernan (overleden 17 juni 1944). Dit, in het bijzijn van dertig familieleden en vertegenwoordigers van de gemeente South Burnett.

Vrouw met de verrekijker bij De Spees Rijnbandijk/Spees/De Mars

39

INFORMATIEBORDEN De Spees Rijnbandijk/hoek De Spees, Opheusden

Herstel rijksmonument De Spees in combinatie met afronding project dijkverzwaring. Verrekijker, banken en tekstplateau beschikbaar gesteld door diverse sponsors: Stichting Landschapsbeheer Gelderland Arnhem Recreatiepark ‘De Linie’ Opheusden Gemeente Kesteren Natuur en Milieu-educatiecentrum ‘Midden-Betuwe’ Historische Kring Kesteren & Omstreken Hout- en Bouwbond CNV Nationale Postcode Loterij RABOBANK Rijnlingewaal Opheusden H. Brienissen Timmerwerken, Opheusden Drukkerij ‘Ochten’, Ochten Bas Honcoop, Visuele Communicatie, Dodewaard Het informatiebord is geplaatst bij de opening van de gerestaureerde Spees op 22 maart 2000.

40

TEKSTPLATEAUS Appartementencomplex Swa Swae waenenstate Dorpsstraat, Opheusden

- Bord linkslinks-

- Bord rechts -

Midden in het oude dorp U staat hier op historische bodem midden in het oude dorp Opheusden, oorspronkelijk Heusden genoemd, zoals ook is te lezen op deze plaquette. Aan het einde van het eerste millennium komen hier mensen wonen op een plaats die men dan nog Huestin noemt. De dijken waren er toen nog niet en een zijtak van de Rijn stroomde door het dorp. In die tijd ging bijna alle handel en transport met ‘pramen, zompen en vlotten’ over het water. Aan de oever werd volop handel gedreven. Bij die kleinschalige handel hoorde overleg en dat gaf vertier, dus kwam er een herberg aan de monding van de rivierarm. Men noemde dat krocht ‘die Swaen’. Door zijn lange nek kan de zwaan lang onder water blijven; het is dus een ‘nathals’. Met andere woorden, dit is een plek om te drinken… Na de bedijking in 1300 kwam herberg De Swaen aan de dijk terecht waar hij eeuwen zou blijven. De rivierarm slibde dicht en de ontstane straat werd Capelstraat genoemd. Na de Tweede Wereldoorlog herbouwde men hier het café-restaurant De Zwaan. Deze historische plaats lag – en ligt nog steeds – in de schaduw van de oude kerk, oorspronkelijk gewijd aan Johannes de Doper en later aan de heilige Antonius. Al eeuwen waakt deze kerk over de voortschrijdende tijd. De kerk is gebouwd toen hier de eerste mensen kwamen wonen en zal ons allen overleven. De plaquette geeft een weergave van het kerkgebouw, zoals het ooit was en in het jaar 1552 op een landkaart voorkomt, de zwaan zoals deze uithing aan de herberg en een scheepje dat toen in de riviervaart werd gebruikt.

Swaenenstate In het jaar 2003 viel De Zwaan onder de slopershamer. Er moest ruimte gemaakt worden voor een ambitieus bouwplan. Enkele inwoners uit het dorp, samengebracht onder de naam De Zwaan Projectontwikkeling, waren reeds jaren bezig met het maken van plannen. Het ontwerp voor Swaenenstate is gemaakt door Bouwkundig Adviesbureau Van Zeist uit Opheusden. Aannemer is de firma Kuijpers Bouw uit Heteren. Het complex bestaat uit 22 appartementen, 4 winkelpanden en een ruimte voor een supermarkt. In de kelder is een schietbaan aangebracht voor de Opheusdense schietvereniging Paul Kruger. Aan de achterzijde is een royaal parkeerterrein voor de bezoekers van de appartementen en het winkelend publiek. De inrichting van het openbaar gebied is verzorgd door de gemeente Neder-Betuwe met financiële steun van de provincie Gelderland. Op initiatief van projectontwikkelaar De Zwaan en de gemeente Neder-Betuwe is deze bronzen plaquette gerealiseerd. Een driemanschap zette zich in voor het ontwerp. Het idee is van Kobus van Ingen, de grafische vormgeving van Jan van Suilichem en de artistieke afwerking komt ‘uit de handen’ van Cor Molenveld. De bronzen plaquette is gegoten door Bronsgieterij Volkers uit Geldermalsen. 28 april 2006

Opheusdense brug Dalwagenseweg, Opheusden (bij het station)

41

Woning Vuurdoornstraat 34 Opheusden

Restant van defensiedijk bij Kesteren De Spees, Opheusden STRIJD TEGEN HET WATER Restant van defensiedijk bij Kesteren Overblijfsel van de Liniedijk Ochten-De Spees. Deze dwarsdijk stamt uit de tijd van de Bataafse Republiek (1785-1806). De dijk is verrezen in het verlengde van de Grebbelinie en moest aanvallen vanuit het oosten het hoofd bieden. Rond de Rijndijk bestond de verdediging uit uitspringende aarden, wallen en grachten. Aan de ‘oostkant’ van de dwarsdijk kon een inundatie worden gesteld door opstuwing van het Lingewater. Dit gebeurde in beperkte mate in 1870/71, tijdens de DuitseFranse oorlog. In de mobilisatietijd (1939/40) werd de Liniedijk nog versterkt, vooral met kazematten. Ook werd toen een betonnen damsluis gebouwd. Hiermee werd de Linge opgekeerd, zodat de velden ten oosten van de Liniedijk onderliepen. Op 12 en 13 mei 1940 sloegen de verdedigers van de dwarsdijk meermalen Duitse aanvallen af. In december 1944, toen de Duitsers de dijk bij Elden doorstaken, fungeerde de Liniedijk als inundatiedijk. Deze moest de watervloed keren, waarmee de Duitsers hun strategisch belangrijk front ten zuiden van Arnhem wilden afschermen. Maar de Liniedijk bezweek op 6 december, zodat zo goed als de hele NederBetuwe blank kwam te staan.

Plaquette, propellerdeel en medailles Halifax Halifax MZ715, Tiernan en Burns Gemeentehuis, Opheusden

42

Propellerblad van de Halifax MZ715 bommenwerper die op 17 juni 1944 neerstortte bij de Melkdreef in Dodewaard

In loving memory of Patrick Tiernan and Alfie Burns who made the ultimate sacrifice in defence of The Netherlands during WW2

These medals have been donated by the Tiernan and Burns families from Australia 3rd May 2014

Brief Warren Trus Brief van Warren Trus, Australisch parlementslid, meegebracht door Jillian Tiernan bij haar bezoek aan Neder-Betuwe in mei 2014. Dear Mayor Veerhoek

20 March 2014

I am writing to offer my sincere thanks to you and the people of Dodewaard for your care and dedication in remembrance of former Royal Australian Air Force servicemen, Flight Sergeant Patrick Tiernan, and Flight Sergeant Alfred Burns, who are buried in Dodewaard cemetery following their deaths on 17 June 1944 during World War 2. Flight Sergeant Patrick Tiernan was formerly a resident of Murgon in the electorate of Wide Bay. I have lived in the electorate of Wide Bay all my life and have known the Tiernan family of Murgon for most of that time. They are a very well-respected family. The Tiernan family is very grateful to you and the people of Dodewaard for the ongoing care and custodianship of Patrick Tiernan’s grave over the past seventy years. As it is the 70th anniversary of the death of these Australian servicemen this year, I would like to also extend my sincere thanks to you and the people of Dodewaard for your dedication over these past decades to ensure that these two Australian servicemen are remembered for their ultimate sacrifice during World War 2. You ongoing dedication to honour and remember the two fallen Australian servicemen each year as part of your Dutch Remembrance Day commemorations on 4 May is especially heartwarming. I trust that you will gratefully accept my heartfelt thanks. Yours sincerely WARREN TRUS MP Federal Member for Wide Bay Deputy Prime Minister

43

Proclamatie wederopbouw Ochten Gemeentehuis, wethouderskamer, Opheusden Proclamatie Excellentie, Mijnheer de Commissaris der Koningin in de Provincie Gelderland, Mijnheer de Burgemeester der Gemeente Echteld, Mijne Heren Wethouders der Gemeente Echteld, Mijne Heren afgevaardigden en vertegenwoordigers van bevriende instellingen en corporaties, Dames en Heren, die betrokken zijt geweest en zijt bij de herbouw van het dorp Ochten, Dames en Heren, die voorts door Uwe tegenwoordigheid van Uw belangstelling blijk geeft en mede deze plechtigheid luister bijzet; Ingevolge de opdracht door Zijne Excellentie de Minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting ons heden, de twintigste Juni negentien-honderd-twee-en-vijftig gegeven tot het plaatsen van naamborden bij de toegangen tot het dorp Ochten, teneinde door de zelve aan een ieder, die de Ochtense grond betreedt te doen weten dat het dorp Ochten, sedert het jaar der schrikwekkende verwoesting, wederom tot aanzijn is gekomen; Ingevolge de ministerieële aanwijzing tevens om van de kwijting der voormelde opgelegde taak den volke kondschap te doen; Proclameren wij, Gelijk wij doen te weten bijdeze, dat aan de eerstgemelde ministerieële opdracht is voldaan, ten bewijze waarvan wij de Heer Burgemeester van de onmiddellijk daarbij betrokken Gemeente Echteld deze door ons ondertekende en door het contraseign van de Minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting gewaarmerkte oorkonde overhandigen. Gedaan te Ochten, 20 Juni 1952 De Minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting

De Herauten:

Steenlegging gemeentehuis NederNeder-Betuwe, Betuwe, 9 december 2011 Gemeentehuis, ingang bij de raadzaal aan de Burgemeester Lodderstraat 20 in Opheusden

De namen van de steenleggers zijn in de stenen gegraveerd: - Antonet Jacobsen (Sébaschool) - Birte van Alfen (Prins Willem-Alexanderschool) - Corné Roks (Eben-Haëzerschool) - C.W. Veerhoek (burgemeester Neder-Betuwe) - Elseliene Stuurbrink (Van Lodenstein College) - Evert van den Akker (De Wegwijzer) - Gert van de Kolk (Rehobothschool Ochten) - Jacco van Zetten (Helicon Groenschool) - Janne-Co de Vreugd (Rehobothschool Opheusden) - Leon Willemsen (Pantarijn)

-

Lianne van Dijk (Ds. D.A. Detmarschool) Lieke Bovendorp (De Bellefleur) Marieke Hanselaar (Isandraschool) Marijn Groeneveld (Het Palet Opheusden) Marlou Peterse (De Hervormde School) Roel van de Voort (J.A. Houtkoperschool) Samuel Chat (voorheen Chit) (Het Kompas) Tim van Doorn (De Hien) Twan van Zanten (Het Palet Kesteren)

44