Hemels of hels?
Opendeurdag
Koninklijke Bibliotheek van België Bezoekersgids
Beste bezoeker,
Voor deze editie van de opendeurdag in de Koninklijke Bibliotheek kozen we voor de hemel en de hel. U kunt zelf kiezen wat u het aantrekkelijkst vindt. De verschillende afdelingen van de Bibliotheek zijn hun collectie ingedoken en hebben er enkele stukken uitgehaald die deze thematiek letterlijk verbeelden of illustreren. Ze tonen het paradijs of de hel, brengen ze in kaart of vertellen meer over de (on)deugden die er vaak mee gepaard gaan. Tijdens het ontdekken van al dit moois kunt u deelnemen aan een quiz. U vindt een deelnemersformulier in deze brochure. Hebt u alle vragen correct beantwoord, dan maakt u kans om een exemplaar van de catalogus ‘Hieronymus Cock – De renaissance in prent’ en een duoticket voor deze tentoonstelling te winnen. U kunt uw antwoorden deponeren in de urne bij de ingang Gutenberg of Keizerslaan 2. Op vrijdag 3 mei wordt de winnaar uitgeloot en op de hoogte gebracht.
U kunt de verschillende afdelingen ontdekken aan de hand van deze bezoekersgids. Per afdeling krijgt u een overzicht van wat er te ontdekken valt. Op geregelde tijdstippen worden er ook rondleidingen georganiseerd in deze afdelingen, de tentoonstellingen, het Wettelijk depot en de Belgische bibliografie. De exacte uren daarvan vindt u in het programmaboekje.
We wensen u veel plezier en hopen dat u een hemelse dag beleeft!
Koninklijke Bibliotheek van België - Educatieve dienst - Brussel - 2013 2
INHOUDSOPGAVE
De geïllustreerde partituur: muziek in beeld Muziekafdeling – niveau +4
Sparen en bedriegen Penningkabinet (Zaal de Hirsch) – niveau 0
Een tweeluik Hedendaagse drukwerken – niveau 0
Hel of aards paradijs in 150 jaar Belgische kranten Kranten en hedendaagse media – niveau 0
4 6 8 10
Lasciate ogni speranza, voi ch’intrate Handschriftenkabinet – niveau -2
12
De weg naar het paradijs Kaarten en plannen – Museumplein 1 – niveau 0
16
Van het aardse paradijs tot de paradijzen, of van de appel tot absint op papier Oude kostbare werken – niveau -2 14
Hemel en hel verbeeld Prentenkabinet – Museumplein 1 – niveau 0
18
3
DE
GEÏLLUSTREERDE PARTITUUR: MUZIEK IN BEELD
De geïllustreerde partituur van het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw biedt aan al wie dat wil een prachtig onderzoeksgebied op zowel esthetisch als muzikaal vlak. Thema’s in verband met de hel en het paradijs of ook de zeven hoofdzonden en de zeven hoofddeugden komen er ruimschoots aan bod; dat blijkt alvast uit de vele voorbeelden die worden bewaard in de fondsen Marc Danval en Éric Mathot die de Koninklijke Bibliotheek in 2010 en 2011 heeft verworven. De helse en duivelse dimensie stimuleert de inspiratie en sluit aan bij de nooit eerder geziene mode van muziekstukken als Orpheus in de onderwereld van Jacques Offenbach (1858) of Faust van Charles Gounod (1859). Een reeks Brusselse edities van uitgeverij Schott Frères, uitgegeven tussen de tweede helft van de 19de en de eerste decennia van de 20ste eeuw, stelt pianostukken voor zoals de Galop du diable van G. Ludovic, een van de pseudoniemen van de Antwerpse componist Jean-Louis Gobbaerts (1835-1886), of Le mardi gras aux enfers van de Franse componist Camille Schubert (1810-1889), wiens echte naam Camille Prilipp is.
4
Illustratie 1
Een van de zonden, jaloezie, biedt ons de gelegenheid de aandacht te vestigen op een werk dat vanaf 1925 wereldwijd succes kende en dat in heel wat films werd gebruikt: het gaat om de zigeunertango Jalousie van de Deense componist en violist Jacob Gade (1879-1963). De Brusselse editie uit 1915 van Amour et
MUZIEKAFDELING
+/- 140 000 partituren en gedrukte werken +/- 100 000 geluidsarchieven +/- 10 000 concertprogramma’s +/- 8 000 brieven van muzikanten +/- 8 000 muzikale handschriften +/- 500 objecten met een muzikaal thema (medailles, portretten, schilderijen, beeldhouwwerken) Enkele opmerkelijke stukken: Autografen van J.S. Bach, G.F. Haendel, B. Galuppi, A.E.M. Grétry, J. Haydn, C. Franck, E. Ysaÿe, B. Bartók enzovoort
Illustratie 2
charité van de Belgische componist Hippolyte Ackermans (1886-1965) dompelt ons onder in een heel ander universum, met een partituur die werd geïllustreerd door een van de meesters van het genre, Valéry Vander Poorten (1875-1932), afkomstig uit Aalst.
5
SPAREN
EN BEDRIEGEN
Gierig volgens de ene, spaarzaam of voorzichtig volgens de andere. Munten werden van oudsher opgepot. In tijden van oorlog of gevaar en bij gebrek aan banken werd dat geld dikwijls in de grond verborgen en soms bij het overlijden van de eigenaars vergeten. Het Penningkabinet, de nationale muntenverzameling, bewaart tientallen muntschatten die in België werden gevonden.
MUNTSCHATTEN Liberchies De schat van Liberchies (Henegouwen) werd door archeologen opgegraven in 1970. Er werden 368 goudmunten gevonden die allemaal dateren uit de Romeinse tijd. De waarde ervan is aanzienlijk als je weet dat in de Romeinse tijd een gewone legioensoldaat maar 1 goudstuk per maand verdiende.
Brugge Deze schatvondst uit Brugge werd ontdekt in 1877 maar pas gepubliceerd in 2007. Ze werd verborgen in het begin van de 14de eeuw, waarschijnlijk tijdens het bewind van de Vlaamse graaf Lodewijk van Nevers. De schat bevat o.a. 65 gouden florijnen, 89 Franse zilveren Illustratie 3
6
groten en ook een afgesleten Byzantijnse goudmunt uit de 6de eeuw die tot hanger werd omgevormd.
Karel V en/in de koe Niet iedereen kon veel goud sparen. Soms werd wel eens een enkel goudstuk in de grond verborgen. Een wel zeer onverwachte muntvondst is die van een uniek stuk met het portret van Karel V, vervaardigd in 1578. De munt werd in 1883 in het slachthuis van Namen gevonden… in de maag van een koe!
Loden rol De meeste muntschatten werden verborgen in een aardewerken potje of in een lederen of stoffen beurs. De 63 zilveren dukaten uit Zeeland, gevonden in Herselt (Antwerpen), vormen hierop een uitzondering. Ze werden verborgen in een loden rol. De schat werd rond 1792 verborgen.
MUNTVERVALSERS Samen met de allereerste West-Europese munten (ca. 630 v.C.) verschijnen ook de eerste vervalsingen. De eenvoudigste manier om munten te vervalsen, is ze nagieten. Er wordt een afdruk gemaakt van een echte munt in klei en in die gietvorm wordt dan goud, zilver of brons gegoten. Soms werden ook koperen en ijzeren munten met een zilver- of goudlaagje overtrokken om de gebruikers te
misleiden. Op muntvervalsing stond bijna altijd de doodstraf. In de middeleeuwen werd een vervalser levend gekookt of met een gloeiende munt op het voorhoofd gebrandmerkt.
CRISIS EN GELDTEKORT Geldtekort in crisistijd. Ook vandaag een niet onbekend verschijnsel. In het verleden werd dit fenomeen opgevangen door de belastingen te verhogen, maar ook door middel van besparingen. Omdat munten toen dikwijls uit goud en zilver bestonden, konden de overheden hun uitgaven beperken door de geldstukken lichter te maken of ze in een lager goud- of zilvergehalte te vervaardigen. Of door gewoonweg de koers te wijzigen. Dat laatste was mogelijk omdat de waarde niet op de munt werd aangegeven. Zo konden exact dezelfde munten van de ene op de andere dag ineens het dubbele ‘waard’ zijn, volgens de overheid dan toch. De bevolking had deze bedriegerijen snel door en potte in grote aantallen de goede munten op.
De recentste munten uit een muntschat dateren daarom dikwijls van net vóór een munthervorming. Dat is heel goed merkbaar in de Romeinse muntschatten uit de tweede helft van de 3de eeuw waarin slechte zilvermunten (3% zilver!)
HET PENNINGKABINET
+/- 84 000 munten van de oudheid tot vandaag +/- 62 000 penningen
+/- 18 000 bankbiljetten
+/- 14 000 jetons en muntgewichten +/- 22 000 onderscheidingen en insignes
Plus middeleeuwse ringen, fibulae, matrijzen en patrijzen van penningen enzovoort.
Illustratie 4
werden vermeden en haast elke muntschat afsluit net vóór een ‘muntverslechtering’.
7
EEN
TWEELUIK
IN DE HEL VAN BIBLIOTHEEK
DE
KONINKLIJKE
Talrijke bibliotheken bewaren op grond van morele, politieke of ideologische redenen een aantal werken apart. In het Nederlands spreekt men van de ‘Hel’ of de gifkast. Dit fenomeen is van alle tijden en bibliotheken zoals de Bibliothèque nationale de France te Parijs, de Bayerische Staatsbibliothek te München en de British Library te Londen bezitten een omvangrijke collectie die slechts beperkt toegankelijk is.
Deze vorm van censuur is tamelijk onschuldig: de werken worden niet vernietigd maar bewaard en kunnen worden geraadpleegd. Bovendien worden ze beter beschermd tegen beschadiging of ontvreemding.
nog steeds kasten met het etiket ‘Enfer’. De kern van deze collectie - het gaat om enkele honderden werken - is onder invloed van de strikte morele principes in de 19de eeuw samengesteld. Het is niet erg duidelijk wat de richtlijnen waren om een boek wel of niet achter slot te bewaren. Ook de mogelijkheid tot consultatie hing waarschijnlijk af van de bibliothecaris. De boeken dateren uit de 19de en de 20ste eeuw en zijn bijna allemaal van erotische aard in de brede betekenis van het woord of betreffen studies over de menselijke seksuele beleving.
De censuur kende in de vroegmoderne tijden een hoge vlucht. Door de uitvinding van de boekdrukkunst in de 15de eeuw konden afwijkende religieuze en politieke ideeën zich in Europa veel vlugger verspreiden. Op verschillende manieren werd er door zowel het religieuze als het seculiere gezag paal en perk aan gesteld. De Index van de Katholieke Kerk bijvoorbeeld verbood en vervolgde tot ver in de twintigste eeuw auteurs en hun werken.
In de magazijnen van de afdeling Hedendaagse drukwerken van de Koninklijke Bibliotheek van België staan
8
Illustratie 5
Illustratie 6
Vandaag is het bestaan van een hel achterhaald, ook al bewaren sommige bibliotheken werken van negationistische of pedofiele aard of werken die vreemdelingenhaat prediken apart. VAN
HET PARADIJS NAAR DE HEL
EN TERUG
Het tweede luik van deze tentoonstelling heeft als rode draad het titelwoord. Bij welke publicaties komen we terecht wanneer we ‘paradijs’ of ‘hel’ intikken in de online catalogus van de Bibliotheek? Een waaier van Belgische en buitenlandse publicaties toont overduidelijk aan dat deze termen niet alleen in strikt religieuze zin worden gebruikt.
Literaire werken zoals ‘Een seizoen in de hel’ van Rimbaud, de ‘Paradis artificiels’ van Baudelaire, ‘Het verloren paradijs’ van John Milton of ‘Paradijs verloren’ van Cees Nooteboom maken natuurlijk gretig gebruik van deze termen. België is een stripland bij uitstek en ook in de titels van stripverhalen worden deze termen meestal figuurlijk gebruikt.
Religieuze en cultuurhistorische studies en tentoonstellingscatalogi handelen over de betekenis van de termen ‘paradijs’ en ‘hel’ voor de gelovige mens, bijvoorbeeld: ‘Tussen Hemel en Hel: sterven in de middeleeuwen’. Het paradijs is echter meestal een aards paradijs en de hel ligt naast de deur. Voor sommigen ligt het
HEDENDAAGSE
DRUKWERKEN
+/- 6 miljoen boeken
50 000 banden per jaar via wettelijk depot en aanwinsten
150 km rekken
Boekentoren met 17 verdiepingen
paradijs in natuurbeleving, sport, drugs en natuurlijk de liefde. Voor anderen zijn dezelfde zaken dan weer hels.
Deze werken tonen voor de bibliothecaris en de lezer het belang aan van een onderwerpscatalogus: bibliografische opzoekingen op basis van een titelwoord zijn dikwijls onbetrouwbaar, maar voor een tentoonstelling geeft het elk wat wils. 9
HEL
OF AARDS PARADIJS IN
150
JAAR
De geschreven pers is in heel wat opzichten een zeer bevoorrecht terrein van allerhande uitingen van zowel paradijselijke visioenen als helse afbeeldingen.
Om te beginnen ging het partizaan militantisme dat de kranten in België gedurende vele decennia typeerde gepaard met zeer vaak voorkomende polemieken waarbij radicaal tegengestelde opvattingen van de wereld, de samenleving, het individu en het menselijk bestaan op bittere wijze met elkaar botsten.
Illustratie 7 10
BELGISCHE
KRANTEN
Bij haar liberale tegenstander laakte de katholieke pers de niet aflatende vijandigheid tegenover de Kerk en haar werken, het atheïsme, het materialisme, het streven om ‘God uit school te verjagen’ en de vermeende onderworpenheid aan de vrijmetselarij, het ‘werk van Satan’, waarbij alles op één hoop werd gegooid. Van hun kant wedijverden de liberale kranten met elkaar in vurigheid om het ‘klerikaal obscurantisme’, de ‘donkere onwetendheid’, het ‘fanatisme’ en het ‘bijgeloof’ te stigmatiseren waarvan hun zogenaamde ‘weldenkende’ tegenhangers de herauten zouden zijn. Als gevolg van de opeenvolgende verschijning op het mediatoneel van socialistische en christendemocratische kranten (eind 19de eeuw), gevolgd door kranten die door nieuwe politieke spelers werden uitgegeven (tijdens het interbellum, nl. rexisme, communisme, Vlaamsnationalisme) werd de (lange) lijst van idyllische utopieën of duivelse plannen opnieuw bijgewerkt.
Hoewel ze lange tijd bij voorkeur verbonden was met ideologische strijd en politieke en verkiezingspropaganda, vervulde de geschreven pers bovendien een essentiële informatieve functie. Activiteiten zoals het inzamelen, verwerken en verspreiden van informatie krijgen steeds meer de bovenhand boven het verwoorden van meningen en ondergaan tegelijk de invloed van de
technologische vooruitgang en de democratisering van de samenleving en de evolutie van de voorkeuren van het publiek. Vanuit deze invalshoek bekeken bieden de krantenverzamelingen van de Koninklijke Bibliotheek van België een unieke kijk op de ontwikkeling van de samenleving en op de staat van de wereld met zijn plaatsen van droefheid, zijn periodes van opgewektheid, zijn kunstmatige paradijzen, zijn dagelijkse hel en de nooit voltooide strijd tussen Goed en Kwaad.
In deze reusachtige massa nieuws waar ‘authentiek’ en ‘vals’ zich opzettelijk met elkaar vermengen, veranderen ‘zonden’ en ‘deugden’ van gedaante op het ritme van culturele verwijzingen, sociale modellen en mentaliteitswijzigingen. De ‘solidariteitsplicht’ legt het vuur aan de schenen van de ‘naastenliefde’ die als eng moraliserend wordt ervaren, de komst van de ‘vrijetijdsbeschaving’ zwengelt het debat over het ‘recht op luiheid’ opnieuw aan, de culpabiliserende schaduw van de ‘wellust’ wordt tegengewerkt door de seksuele bevrijding van de jaren 1960 en de woede van individuen en volkeren tegenover kwetsbaarheid, ellende, onrechtvaardigheid of tirannie kan in het begin van deze 21ste eeuw volkomen legitiem blijken… Uiteindelijk is het op indirecte – en soms onopzettelijke – wijze dat de geschreven pers drager is van de meest uiteenlo-
KRANTEN
EN
HEDENDAAGSE
MEDIA
Meer dan 100 000 gebonden volumes
Meer dan 2 000 Belgische titels en meer dan 500 buitenlandse titels vanaf het einde van de 18de eeuw tot vandaag
Meer dan 25 000 microfilmrollen van kranten
Meer dan 3 miljoen pagina's van Belgische kranten werden al gedigitaliseerd.
pende en ongewone illustraties van ‘ondeugden’ of ‘deugden’ in al hun staten. De krant, aanvankelijk een elitair instrument met een doelbewust streng voorkomen, opent zich immers voor een steeds groter aantal rubrieken (sport, spel, lezersbrieven, overlijdensberichten, kleine advertenties, horoscopen…), terwijl het beeld er een steeds grotere plaats bekleedt en reclame de redactionele ruimte inneemt.
Het is dan ook een dicht en bochtig maar ook speels parcours, in vele vormen, dat de afdeling Kranten en Hedendaagse media voorstelt aan het publiek, vertrekkende van haar uitzonderlijke collecties Belgische kranten van de 19de en 20ste eeuw. 11
LASCIATE
OGNI SPERANZA, VOI CH'INTRATE
Miniaturen met het Laatste Oordeel treffen we vaak aan in getijdenboeken. Deze handschriften, bestemd voor leken, bevatten de gebeden en teksten voor de verschillende momenten van de dag. Een rijkelijk verlucht exemplaar van de schout van Utrecht uit 1460 toont hoe de rechtvaardigen in de hemel door Sint-Pieter worden opgewacht, terwijl de verdoemden voorgoed in de hellemuil verdwijnen. De lezer van het getijdenboek wordt op die manier visueel herinnerd aan de mogelijke gevolgen van zijn leven op aarde. Illustratie 8
Middeleeuwers beschouwden het Laatste Oordeel als het eindpunt van de geschiedenis. Dan zou definitief worden beslist wie van een eeuwig verblijf in de hemel kon genieten en wie voorgoed naar de hel werd verbannen.
Over de tijd tussen de dood van elke sterveling en het eindvonnis liepen de meningen uiteen. In de 12de eeuw werd aan de hemel en de hel het begrip vagevuur toegevoegd, waarin de overledene de straf voor zijn zondig leven kon uitboeten, om zo uiteindelijk een plaats in de hemel te verdienen.
Voorstellingen van de hel zijn in de middeleeuwse kunst overvloedig aanwezig en vinden we ook in de handschriften terug als illustratie bij zeer diverse teksten.
12
In het midden van de 14de eeuw stelt de cisterciënzer Guillaume de Digulleville het leven voor als een pelgrimstocht. Na de dood zet de menselijke ziel de reis als bedevaarder voort en krijgt bij die gelegenheid hemel, hel en vagevuur te zien. In het handschrift dat aan de Bourgondische hertog Filips de Goede heeft toebehoord, worden de verschrikkingen en straffen op een expressieve wijze verbeeld.
Van de onderwereld uit de oudheid naar de middeleeuwse hel is het slechts een kleine stap. In de omgeving van het 14de-eeuwse Franse hof schrijft de uit Italië afkomstige Christine de Pizan een didactisch werk waarin Othea, godin van de Wijsheid, de jonge Hector van Troje levenslessen meegeeft en hem inwijdt in de deugden en de ondeugden. Ze verwijst daarbij naar het verhaal van
de Griekse zanger Orpheus die zijn geliefde Eurydice na haar dood uit de onderwereld terughaalt, maar haar uiteindelijk toch weer verliest.
Een handschrift uit de Sint-Laurentiusabdij van Luik uit het begin van de 15de eeuw bevat taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament. Eén ervan stelt de hel voor in vier verdiepingen, die overeenstemmen met verschillende gradaties in de tijdsduur en het comfort van de opgelegde straffen.
Illustratie 9
Deze en andere manuscripten zijn vandaag te zien in het Handschriftenkabinet en geven elk op eigen wijze een inkijk in de middeleeuwse hel.
HANDSCHRIFTENKABINET
+/- 35 000 handschriften waarvan 4 500 middeleeuwse codices
Enkele voorbeelden van opmerkelijke werken:
Het Psalterium van Peterborough, het Getijdenboek van de Hertog van Berry (Heures de Bruxelles), het Missaal van Matthias Corvinus, de Psychomachie van Prudentius, de Chroniques et conquestes de Charlemagne gekopieerd door David Aubert, de Chroniques de Hainaut van Jean Wauquelin, het Handschrift Van Hulthem, het Wapenboek Gerle enzovoort.
13
VAN HET AARDSE PARADIJS TOT DE PARADIJZEN, OF VAN DE APPEL TOT ABSINT OP PAPIER Sinds het ontstaan van de boekdrukkunst in de 15de eeuw waren de hel en het aardse paradijs een inspiratiebron voor tal van geïllustreerde werken. Het eerste boek dat Gutenberg drukte, was overigens een bijbel. Ook later bleven bijbels, theologische traktaten, geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament, Bijbelcommentaren, devotietraktaten enzovoort in groten getale van de persen rollen.
In 1668 publiceerde de Engelse dichter John Milton zijn beroemde Paradise Lost. Dit episch gedicht had een grote invloed op de romantiek die meende in
Illustratie 10
14
Satan de echte held van het verhaal te zien. Het gedicht werd vaak opnieuw uitgegeven en werd door de beste kunstenaars verlucht. De schilder en dichter William Blake zorgde in 1825 voor een originele en opmerkelijke visie.
Nog een visie op het hiernamaals die de eeuwen heeft doorstaan, is die welke Dante in de 14de eeuw, in zijn Divina Commedia, leverde op de hel, het paradijs en het purgatorium en die eveneens tal van kunstenaars heeft geïnspireerd. Gustave Doré, tekenaar en graveur, gaf er zijn persoonlijke kijk op in een reeks houtsneden in virtuoos
clair-obscur die hij maakte voor een uitgave van 1861-1868.
In 1860 publiceerde Baudelaire zijn essay met de titel Les paradis artificiels, dat twee teksten bevat die gewijd zijn aan opium en marihuana. Sindsdien is de uitdrukking ‘paradis artificiels’ gemeengoed geworden. Met behulp van alcohol, absint, hallucinogene paddenstoelen enzovoort duiken dichters en kunstenaars onder in die kunstmatige paradijzen. Aldus nodigt de afdeling Oude en kostbare werken u uit op een conventionele en heel wat minder conventionele reis.
OUDE
EN KOSTBARE WERKEN
Zeldzame en kostbare gedrukte werken +/- 280 000 oude drukken
+/- 3 200 incunabelen (boeken gedrukt vóór 1501)
Boekbanden laten toe de geschiedenis van de boekbindkunst van de 15de tot de 20ste eeuw te reconstrueren.
Verzameling van Karel Van Hulthem, Fonds van de Stad Brussel, Voltaire-verzameling van graaf de Launoit, de bibliotheek van mevrouw Louis Solvay enzovoort.
Illustratie 11
15
DE
WEG NAAR HET PARADIJS
Wapen u met een kaart en zoek de weg naar het paradijs. De afdeling Kaarten en plannen bewaart een rijk erfgoed dat bestaat uit kaarten en atlassen op het gebied van de geografie en de historische geografie. Soms proberen die kaarten en atlassen het aardse paradijs, de hof van Eden en soms ook de hel te lokaliseren. Verschillende auteurs en, in hun kielzog, geografen, probeerden dat te
doen met behulp van de inlichtingen die ze in de Bijbel vonden. De Atlas minor van Mercator, in de 17de eeuw gepubliceerd door Iudocus Hondius, bevat een kaart die het paradijs situeert op de grens tussen Mesopotamië en Arabië. De Franse erudiet Pierre-Daniel Huet wijdt aan deze kwestie zelfs een volledig traktaat dat in 1691 verscheen. Hij situeert het aardse paradijs ten zuiden Illustratie 12
16
van Babylonië en Apamea. De kaart die hij opnam in zijn traktaat, werd heruitgegeven in verschillende boeken en ook afzonderlijk. In zijn verschillende werken die hij aan de Bijbel wijdde, plaatst Augustin Calmet het aardse paradijs meer naar het noorden, in de buurt van de berg Ararat in Turkije, waar de ark van Noah zou zijn gestrand.
KAARTEN
EN PLANNEN
+/- 200 000 kaarten, plannen, atlassen en globes over België en de hele wereld Enkele opvallende documenten:
Kaart van Mercator en van Ferraris Kadasterplannen van Popp
De Atlas universel van Vandermaelen
Illustratie 13
17
HEMEL
EN HEL VERBEELD
Illustratie 14
Onze voorstellingen van het paradijs en de hel zijn in de westerse kunst nauw verbonden met de christelijke heilsleer. Het zorgeloze bestaan in het aardse paradijs eindigt als Adam en Eva van de verboden vrucht proeven. Het is een inspirerende gebeurtenis die veelvuldig in prent is weergegeven.
Dit tafereel vormt immers een mooie gelegenheid voor kunstenaars om hun bedrevenheid te tonen in het weergeven van de menselijke anatomie en van soms exotisch aandoende dieren, bomen, planten en vruchten. Zo is de
18
fraaie houtsnede van Lucas Cranach de Oude uit 1509 ook een antwoord op Dürers bejubelde gravure met hetzelfde thema van vijf jaar eerder.
In het pessimistische wereldbeeld van Jheronimus Bosch wordt de mensheid door zonden geplaagd. Geen wonder dat de meeste mensen in de hel terechtkomen! Slechts een kleine minderheid doorstaat het Laatste Oordeel, in de afbeeldingen door Bosch en zijn navolgers vaak geflankeerd door voorstellingen van het paradijs en de hel. Engelen begeleiden de zielen van de gelukkigen
naar het paradijs. Bosch’ inventieve weergaven van duivels, monsters en helse tormenten maken hem via prenten bij een groot publiek bekend als ‘duivelmaker’.
In de officiële kerkelijke interpretatie van het Laatste Oordeel, zoals door Michelangelo of Jean II Cousin weergegeven, is een meer gelijke verdeling van de zielen over de hel en het paradijs. De mens geworden figuur van Christus staat hierbij centraal en is meer humanistisch van insteek. Omdat ze ook als waarschuwingen dienden, zijn de voorstellingen van de hel en zijn bewoners wel talrijker dan die van het paradijs.
Volkse niet-christelijke voorstellingen van het paradijs op aarde, zoals het Luilekkerland van Bruegel, zijn zeldzaam. Hoewel humoristisch opgevat moeten we de voorstellingen negatief interpreteren. Ze drijven namelijk op afkeurende wijze de spot met ieders luiheid en gulzigheid.
De ets van Jacques Callot toont de Griekse onderwereld, bevolkt door demonen en furiën. Niet-christelijke voorstellingen van de hel en het paradijs komen vanaf de renaissance vaker voor. Via de literatuur en de muziek vinden ze hun weg naar de beeldende kunst. Fantin-Latour inspireerde zich op composities van Richard Wagner of Robert Schumann. Het libretto voor het
PRENTENKABINET
700 000 gravures vanaf de 15de eeuw
6 000 oude en recente gegraveerde platen
Oude en moderne tekeningen, oude foto's, affiches, prentkaarten en volksprentjes enzovoort.
Enkele grote namen: Rubens, Rembrandt, Bruegel, Rops, Dürer, Ensor, Spilliaert, Khnopff, Permeke, Alechinsky enzovoort.
Oratorium Das Paradies und die Peri ontleende men aan de Perzische mythologie.
In de moderne tijd houden kunstenaars zich minder aan een vaststaande iconografie of een duidelijke literaire bron. Hun omgang met de noties van goed en kwaad, van paradijs en hel, is meer intuïtief. Bij Ensor staan de maskers niet alleen voor het kwade maar ook voor de onvoorspelbare aard van de mens. Edgard Tytgat is geïnteresseerd in het naïeve en in volksgeloof en -kunst. Zijn houtsnede Invitation au Paradis ent zich zowel inhoudelijk als vormelijk op deze traditie. 19
LIJST
VAN DE ILLUSTRATIES 1. Schutblad van Ténêbres : polka pour piano door Pol Roskoff. Fonds Éric Mathot, Mathot III/49 C Mus.
9. Hemel en hel in H. Augustinus, De Civitate Dei, Franse versie [La Cité de Dieu], ms. 9016 fol. 32v: hemel en hel.
2. Schutblad van Jalousie : Tango tzigane, tekst van André Mauprey en Jacques Larue; muziek van Jacob Gade. Fonds Marc Danval, Danval III/903 C Mus.
10. J. Milton, Poems in English with illustrations by William Blake. VI 51.631 A.
3. Wolvin met Romulus en Remus op een aureus van Hadrianus uit de schat van Liberchies. 4. Karel V uit de maag van een koe.
5. Schutblad van Itsik Manger, Het lied van het paradijs. A 2007 / 8625.
11. Adam en Eva in de hof van Eden, in Chr. Van Sichem, Bibels Tresoor, VB 653 B. 12. Kaart van het aardse paradijs in Geard Mercator en Ioannes Hondius, Atlas minor Gerardi Mercatoris a I. Hondio plurimis aenis tabulis auctus atque illustratus, Amsterdam en Arnhem, Iudocus Hondius, 1607. VH 14.353 A.
6. Schutblad van V. Neckebrouck, Naar de hel met de hel?, N A 2012 / 4864.
13. Gegraveerde titel van I. Goeree en C. Huyberts: Mozes wijst de plaats van het aardse paradijs aan, in Pierre-Daniel Huet, Traité de la situation du Paradis terrestre, Amsterdam : F. Halma, 1701, 7de editie. VH 527 A.
7. Van de Hel naar den Hemel, in Gazet van Antwerpen, 10.10.1934.
14. James Ensor, Maskers, Tekening in zwart krijt en kleurpotlood, 248 x 344 mm. S.IV 241.
8. Straffen in de hel: het meer van vuur in Guillaume de Digulleville, Pélerinages, ms. 10176-78 fol. 156v.
De documenten die in deze brochure worden gereproduceerd, worden bewaard in de Koninklijke Bibliotheek van België. Foto’s © Koninklijke Bibliotheek van België.
