Havermout Melk niet goed voor elk Buikpijn door buikbrein

Jaargang 15

• PDS-infodag

• Havermout

Nummer 4

• Melk niet goed voor elk

December 2014

• Buikpijn door buikbrein

Colofon Prikkels is een uitgave van de PDS Belangenvereniging Postbus 2597 8901 AB Leeuwarden Telefoon: 088 - 7374666 E-mail: [email protected] Internet: www.pdsb.nl Twitter: @PDSB Facebook: PrikkelbareDarmSyndroomBelangenvereniging Hoofdredacteur Hannemaria van Veen Redactieleden Corianne Bartels, Dyana Loehr en Gonneke Nakazawa Aan dit nummer werkten verder mee Saskia Baeten-Veeger, Katrien Blaauw, Emiel Bootsma, Aalt van de Glind, Ron Hersbach, Robert Janssen, Sanjay Kesarlal, Tabitha Koenen, Ankie van der Kruk, Marieke Lebbink, Janny Meijles, Susan van der Pasch, Leonie Phaff, Lotte de Smet, Irene Spaan, Theo Spaan, Danny Spee, Brenda Straatman en Andrea van Vuuren E-mail: [email protected] PDS-Infolijn Telefoon: 088 - PDSINFO / 088 - 7374636 Dinsdag/woensdag 19.00 - 21.00 uur Maandag/donderdag 14.00 - 16.00 uur Ledenadministratie Telefoon: 088 - 7374611 E-mail: [email protected] Rekening IBAN: NL03 RABO 0168769816 t.n.v. PDS Belangenvereniging te Leeuwarden Productie COMTEC FARMA, Barneveld ISSN 1569 - 786 X Het bestuur en de medewerkers zijn niet aansprakelijk voor eventuele (druk)fouten en eventuele schadelijke gevolgen die kunnen voortvloeien uit gebruik van de gegevens die in deze uitgave zijn opgenomen. Overname van tekst uit deze uitgave is alleen toegestaan na overleg met de redactie en met bronvermelding.

Inhoud 2 Colofon De Roode Roos Lidmaatschap Foto omslag Prikkels

18 Re-integratieplan project DIA Recept kerstijstaart

3 Van de voorzitter Aspirant bestuurslid 4 PDS-infodag

20 Buikpijn door het buikbrein?

5 Vrijwilligersochtend Gratis brochures 7 Column: (H)erkenning 8 Havermout 10 Boekrecensie: Allemaal beestjes 11 Overgevoeligheid van de darm 12 Melk is niet goed voor elk 14 Invloed vezels en polyfenolen op darmflora Patiënten gezocht voor probiotica onderzoek 15 Vergoeding linaclotide onzeker

prikkels december 2014

23 Vrijwilliger aan het woord 24 Bijeenkomst Leeuwarden Overzicht regiobijeenkomsten 2015 25 Bijeenkomst Assen 26 Column: De pil Veel Nederlanders weleens last van maag en darmen 27 Jongerendag Medicijnen niet verkrijgbaar in Nederland? 28 Winnaar FODMAP-boek FODMAP-brochure 29 Congres: Ziek van darmproblematiek Oproep jubileumjaar 30 Uit het forum Strijd 31 Social media: wie volgen wij?

Het lidmaatschap van de PDS Belangenvereniging kost slechts e 25,- en wordt door veel aanvullende zorgverzekeringen (geheel of gedeeltelijk) vergoed. Lid worden kan via www.PDSB.nl.

Indien u vanaf 2016 geen PDSBlid meer wilt zijn, dient u dit vóór 1 december 2015 schriftelijk of per e-mail mede te delen aan de ledenadministratie. Vermeld uw lidnummer, naam en adres.

Foto voor omslag Prikkels gezocht Voor het komende nummer van Prikkels vragen we aan onze lezers een fraaie lentefoto. Het moet een rechtopstaande foto zijn die is gemaakt in de hoogste resolutie die op de camera is in te stellen. Formaat: 3661 x 5079 pixels (of 22 x 43 cm met minimaal 300 dpi). Er mogen geen teksten, mensen of voedingswaren op de foto staan.

De Roode Roos

2

19 Probiotica: wanneer werken ze?

16 Tien uitspraken die een PDSpatiënt nooit meer wil horen

De PDS Belangenvereniging wordt gesteund door: Abbott, Alpro Soya, Ferring, Iberogast, Novartis Pharma, Orthica/Atrium, Will Pharma en Yakult.

Leden van de PDS Belangenvereniging kunnen bij ‘De Roode Roos’ orthomoleculaire middelen met korting kopen. Kijk op www.derooderoos.com.

17 Alcohol schadelijk voor darmwand

Coverfoto: Pieter Gellings

Stuur uw foto naar [email protected] ter attentie van coverfoto. De mooiste inzending siert in maart de omslag van Prikkels.

Van de voorzitter Theo Spaan

Aan het begin van dit voorwoord even een korte terugblik op zaterdag 1 november, de PDS-infodag. We kunnen terugkijken op een zeer geslaagde bijeenkomst. In deze Prikkels staat een uitgebreid verslag. In de ochtend was er de vrijwilligersbijeenkomst. Deze had tot doel nader kennismaken en kennis overdracht. Het was een aangename bijeenkomst met veel informatie over probiotica. Als PDSB kijken wij ook naar de ontwikkelingen in de zorg en de zorgverzekering voor 2015. We zullen zeker voor onze leden opkomen op diverse plaatsen als daar mogelijkheden voor zijn. Op de laatste bestuursvergadering is besloten om de functie van bestuurslid voorlichting te splitsen. Dit gezien

bestuurslid wordt ze ingewerkt en hoopt ze bij de volgende Algemene Ledenvergadering verkozen te worden. Het is de laatste jaren een traditie geworden dat het decembernummer een extra dikke uitvoering is met vele artikelen. Ik wil er dit keer geen speciaal artikel uitlichten, maar wil zeggen: kijk zelf maar!

de enorme hoeveelheid werk die in deze functie gaat zitten. We hebben de functie gesplitst in digitaal (website, social media en dergelijke) en papier (publiciteit). Onder deze laatste functie komt Prikkels te vallen. Al zeer snel is Gonneke Nakazawa-Arts gevonden die deze taak op zich wil nemen. Op deze pagina stelt zij zich voor. Als a spirant

Het bestuur kijkt zeer verwachtingsvol uit naar komend jaar, omdat we dan vijftien jaar bestaan als PDSB en daar hopelijk met onze leden extra aandacht aan kunnen besteden. Afsluiten doe ik door allen die bij de PDSB betrokken zijn prettige feest dagen toe te wensen en een goede start van 2015.

Even voorstellen:

Aspirant bestuurslid Publiciteit Gonneke Nakazawa-Arts

Ik ben Gonneke Nakazawa-Arts, 31 jaar. Ik kom oorspronkelijk uit Brabant, maar ik woon nu met veel plezier in Arnhem. Over een paar jaar vertrek ik echter naar Japan, omdat mijn man daar vandaan komt! Momenteel wonen we hier in Nederland, maar binnen vijf tot tien jaar gaan we die kant op. Ik heb een tijd in het onderwijs gewerkt als docent Engels, maar dit was erg stressvol en verergerde mijn PDSklachten. Tegenwoordig doe ik het wat rustiger aan: ik werk in de huiswerk

begeleiding en daarnaast doe ik vertaalwerk (Engels-Nederlands) en redactiewerk. Mijn hobby’s zijn veel lezen, films kijken en reizen. Daarnaast knutsel ik graag, ik maak bijvoorbeeld 3D-kaarten. Ik werk al een paar jaar als v rijwilliger voor de PDSB. Ik heb op beurzen gestaan in de kraam en ik verstuur de digitale verjaardagskaartjes aan de vrijwilligers. Ook ben ik te zien in het voorlichtingsfilmpje van de PDSB! En ik ben het afgelopen jaar begonnen als redacteur bij Prikkels.

Het is de bedoeling dat ik de ‘papieren’ taken van Dyana Loehr ga overnemen. Als grootste taak heb ik dus Prikkels (de redactie en zorgen dat alles erin komt wat erin moet staan), maar daarnaast is mijn taak ook bijvoorbeeld het updaten van de brochures en wat er verder nog op mijn pad komt. Als aspirant bestuurslid begin ik vast aan deze werkzaamheden. Tijdens de ALV, die op 6 mei gaat plaatsvinden, hoop ik door de vergadering gekozen te worden voor deze functie.


3

Irene Spaan

Zeer informatieve en geslaagde PDS-infodag

Een andere locatie voor de veertiende Infodag op zater dagmiddag 1 november: La Vie in Utrecht. Ook een beetje een andere opzet van de dag; meer interactieve lezingen. Het is zeker een geslaagde middag geworden. Onze manager, Irene Spaan, opende de dag en heeft de bezoekers door de dag heen geleid, maar zelf ook een presentatie gegeven over PDS en werk. Deze ging over het voucherproject en project DIAlooggestuurde re-integratie, twee mooie projecten, waarmee de PDSB hoopt de werknemer met PDS te kunnen helpen en ondersteunen. Lachen De lezing van prof. dr. Jeroen Kolkman heeft ons aan het lachen gemaakt, maar ons ook erg veel informatie gegeven. Al na twee zinnen hing iedereen aan zijn lippen en men verbaasde zich over het gemak waarmee de lezing gegeven werd. Uit nieuw onderzoek is gebleken dat PDS-patiënten schade hebben aan het zenuwweefsel aan de buitenkant van de darm. En uit Canadees onderzoek is gebleken dat 25 procent van de mensen PDS ontwikkelde na een heftige darminfectie. Ook een groot aantal mensen met zware diarreeklachten na een verve-

4


lende besmetting met een salmonellabacterie, hadden hier acht jaar later nog steeds last van. De lezing van Kolkman ging ook over vier belangrijke factoren bij PDS: zenuwschade, darmfloraverstoring, minder afweer, invloed van voedsel. Kolkman sloot zijn lezing af met de volgende mooie woorden: ‘Je moet ermee leren leven en ervoor zorgen dat je er niet door geleefd wordt’. FODMAP De lezing over FODMAP werd gegeven door Marloes Collins. FODMAP? Dat zijn Fermenteerbare Oligosachariden Disachariden Monosachariden And Polyolen. Een mond vol, maar gelukkig werd alles duidelijk in de lezing en kregen alle bezoekers van de Infodag het nieuwste kookboek van Marloes ook mee naar huis. Belangrijk bij het FODMAP-dieet is dat je niet te eenzijdig gaat eten, maar uiteindelijk zoveel mogelijk voedingsmiddelen weer opneemt in je eetpatroon. Het

FODMAP-dieet is in onderzoeken effectief gebleken bij 75 procent van de PDSpatiënten. Het is echter een ingewikkeld dieet en Marloes raadt dan ook aan om, als je met het dieet wilt starten, in ieder geval een afspraak te maken bij een diëtist met kennis van FODMAP. Rug en darm Dat rugklachten ook darmklachten kunnen veroorzaken en andersom, bleek uit het verhaal van drs. Jaap Pluvier. Hij maakte in zijn verhaal onderscheid tussen manuele therapie, orthomanuele therapie, chiropractie en ostheopathie. Van al deze therapievormen is het doel om de beweeglijkheid van het lichaam/ een lichaamsdeel te bevorderen. Als een ruggenwervel is ontspoord, bijvoorbeeld door een valpartij of ongeluk, dan kan dit van invloed zijn op alle organen, en dus ook op de darmen.

Voorzitter Theo Spaan vroeg de aanwezigen nog om ideeën te mailen naar [email protected] voor het komende jubileumjaar. Een jaar waarin de leden centraal zullen staan. De PDS-infodag had ook dit jaar weer een goed gevulde informatiemarkt en werd afgesloten met een gezellige borrel.

Irene Spaan

Fien Stellingwerff Beintema(PDS-infolijn, Reduce PDS, project DIA en beurzen), Ankie van der Kruk (regio en beurzen) en Peter Westerhof (PDS-infolijn en beurzen)

Gezellige vrijwilligersochtend Op zaterdag 1 november kwamen de vrijwilligers vóór de PDS-infomiddag bij elkaar. Het was weer een succes. Altijd leuk om je collegavrijwilligers eens te zien. Het was even zoeken naar de juiste ingang van La Vie, maar eenmaal binnen werden we ontvangen met koffie, thee en koek. Met een kleine twintig vrijwilligers zijn we de ochtend gestart met een voorstelrondje. De diverse vrijwilligersfuncties waren goed vertegenwoordigd in de groep. Het voorstelrondje werd door iedereen afgesloten met een leuk ‘weetje’ over zichzelf, iets wat niet veel mensen weten. Dat varieerde van een grote

doos met nagellak, zingen in een koor, wandelen met demente bejaarden tot iemand met veel sokken. In groepjes leerden we elkaar nog beter kennen aan de hand van het ‘sleutel bosspel’. Grappig om eens goed naar je eigen sleutelbos te kijken en daarover te vertellen. Daarna hebben we zonder te praten elkaar op volgorde van leeftijd gezet en afgesloten met een behendigheids-/snelheidsspel. De ontspannen en gezellige sfeer zat er nu goed in!

Na een kop koffie kwamen er twee dames van Orthica. Zij hebben ons door middel van een interactieve lezing veel informatie gegeven over probiotica en PDS. De lezing werd afgesloten met een quiz en pas bij de laatste vraag bleven er drie winnaars over! Iedereen had dus erg goed opgelet! De ochtend werd afgesloten met een heerlijke lunch en voor alle vrijwilligers een nieuwe trui van de PDSB, waarna de Infodag van start ging.

pds

Gratis brochures In oktober heeft het bestuur besloten dat alle brochures van de PDSB voor taan gratis zijn te bestellen via de website, ook voor niet-leden. U vindt de brochures op www.pdsb.nl/voorpatienten/brochures . U kunt ze als lid ook downloaden als pdf. Op beurzen en regiobijeenkomsten worden ze niet meer verkocht, maar verwijzen we naar de website voor gratis bestellen. Om te voorkomen dat beursbezoekers alle brochures meenemen en thuis weggooien, zijn in de stand alleen inkijkexemplaren aanwezig. De algemene PDSB-brochure wordt wel gratis uitgedeeld op beurzen en bijeenkomsten.

De volgende brochures kunt u bestellen via de website: • Algemene brochure: Prikkelbare Darm Syndroom en de PDSB • Brochure 1: Het Prikkelbare Darm Syndroom • Brochure 2: De diagnose PDS • Brochure 3: Mogelijke onderzoeken bij PDS • Brochure 4: Behandeling bij PDS • Brochure 5: Dieet- en leefadviezen Prikkelbare Darm Syndroom • Brochure 6: Maagproblemen (in verband met PDS) • Brochure 7: PDS in relatie tot anderen • Brochure 8: Aandachtspunten bij een (her)keuring

Dyana Loehr

• Brochure 9: PDS, Informatie voor de bedrijfs-/keuringsarts en/of arbeidsdeskundige én voor de werkgever Wilt u een grote hoeveelheid van de algemene brochure ontvangen, voor uw huisarts, ziekenhuis, apotheek of diëtist, neem dan contact op met de ledenadministratie via [email protected] of tel. 088-7374611. U kunt ook posters aanvragen om op te hangen in wachtkamers.


5

6


Column (H)erkenning

Gezondheid voorop Emiel Bootsma

Bijna drie jaar geleden startte ik deze serie columns vanuit een heel diepe dip in mijn gezondheid. Ik had méér last van PDS-klachten dan ooit tevoren en zocht haast wanhopig naar oplossingen. Via bloed- en ontlastingsonderzoek, een darmparasiet, een maagbacterie, anti- en probiotica, lichaamsenergie, vormen van mindfulness, aangepaste eetgewoonten en ook heel veel acceptatie van schijnbaar onvermijdelijke ongemakken, ben ik terug op een acceptabel niveau. ‘Acceptabel’ wil overigens niet zeggen dat ik echt tevreden ben, maar ik heb geen keus. Beter dan nu zal het waarschijnlijk niet meer worden. Als ik dat niet accepteer, levert dat alleen maar stress op en daarvan wordt nu eenmaal geen enkele darm blij. De voornoemde diepe dip en het wat lagere niveau waarop ik na al die jaren ben teruggekomen, hebben ervoor gezorgd dat ik sommige vrijheden heb moeten inleveren. In ieder geval voorlopig, wellicht voor langere tijd. Buiten de deur eten, vakanties en stressvolle bezigheden staan de komende jaren op de ‘taboelijst’. Daarmee ontzeg ik mezelf erg veel, maar krijg ik er nóg meer voor terug, namelijk een gezondheidsniveau waarmee ik kan functioneren en nog heel veel andere leuke dingen gedoseerd wél kan blijven doen.

egoïstisch om daarvoor te kiezen. Want alleen als uw gezondheid (relatief ) in orde is, kunt u iets voor anderen betekenen. Wees open en eerlijk, kies altijd voor uw gezondheid en wees zuinig op uw maag en darmen, want ze zijn van levensbelang. Mede omdat ik de voornoemde keuze maak, komt in deze Prikkels een einde aan mijn columns. Bovendien heb ik na drie jaar mijn woordje wel gedaan en is het tijd om het stokje over te dragen aan iemand met andere ervaringen en visies. Misschien bent u dat wel! Voelt u zich geroepen om uw leven met PDS over het voetlicht te brengen? Heeft u ervaringen en ideeën die u graag met anderen wilt delen? Bent u in de gelegenheid om eens per drie maanden hierover een leuke tekst te schrijven, eventueel geholpen door de schrijftalenten in de redactie? Meld u dan bij hoofdredacteur Hannemaria van Veen via [email protected], en wie weet is deze pagina de komende jaren dan helemaal van u. Maar doe het uiteraard alleen wanneer uw gezondheid het u toestaat…!

Er zijn heel wat PDS-patiënten die voor (een groot deel van) de buitenwereld niet willen weten dat ze maag- en darmklachten hebben. Ze doen van alles om maar een dag of avond ‘gewoon mee te doen’, al moeten ze dat vervolgens dagenlang bekopen met zware klachten. Dat heb ik er dus absoluut niet voor over. Het gevaar is bovendien dat de ingewanden hierdoor structureel nog meer gaan protesteren, zo heb ik al meermaals aan den lijve mogen ervaren. Door open te zijn richting anderen, krijg ik veel begrip voor het feit dat ik mijn gezondheid belangrijker vind dan welke sociale ‘verplichting’ ook. Dat is dan ook de boodschap die ik in deze column aan u wil meegeven: zet uw gezondheid altijd voorop. Het is helemaal niet


7

pds en pds-klachten

Havermout Katrien Blaauw en Sanjay Kersaral

Havermout had een stoffig imago. Dat is verleden tijd! Havermout is weer hot. Het is lekker, snel bereid en heel erg voedzaam. Havermout behoort tot de beste ontbijtproducten ter wereld. Sinds de komst van superfoods is havermout populairder dan ooit. Als smoothie voor het ontbijt, tussendoor als koekjes of cupcakes, deze graansoort is in ieder geval heel veelzijdig. Bovendien is het erg goedkoop! Hieronder zes redenen om havermout aan jouw voedingspatroon toe te voegen. 1. Havermout verlaagt je slechte LDL-cholesterol In havermout zitten bijzondere vezels: beta-glucanen. Dit zijn oplosbare vezels, die in de darmen veel vocht opnemen. Ook binden ze cholesterol, galzouten en vetzuren. Door het binden van cholesterol daalt het ongunstige LDL-gehalte, terwijl het HDL-gehalte (het goede cholesterol) in stand wordt gehouden. 2. Havermout zorgt voor een goede stofwisseling De voedingsvezels die vocht opnemen, zwellen op en houden de maag langer ‘vol’. Vandaar dat het een volwaardig ontbijt is om de ochtend zonder honger door te komen. De koolhydraten in havermout zijn complex, dit houdt in dat ze geleidelijk afgegeven worden in het bloed. Dit voorkomt een snelle stijging van de bloedsuiker. Er zijn aanwijzingen dat de oplosbare vezels in havermout de insulinegevoeligheid verbeteren en dat is positief voor de bloedsuikerspiegel. 3. Havermout is glutenarm Het aantal mensen dat gevoelig of intolerant is voor gluten is de laatste

8


jaren gestegen. De graansoort haver is van nature glutenvrij en is daarmee een goede keuze voor mensen die minder gluten binnen willen krijgen. Haver is echter geen goede keuze voor coeliakiepatiënten, die erg gevoelig zijn voor sporen van gluten. Haver is namelijk vaak besmet met tarwe. Het wordt bovendien vaak verwerkt op plaatsen waar ook met andere glutenbevattende granen wordt gewerkt, of het wordt opgeslagen in depots waar ook andere granen bewaard worden. Glutenvrije haver bestaat echter wel. Kijk goed of er op het etiket staat dat het glutenvrij is. Pas dan is het voor deze patiënten veilig voor gebruik. 4. Havermout voor de lijn Een kom havermout met halfvolle melk levert slechts 230 kcal. Dit zijn ongeveer 350 kcal per 100 gram en daarvan is slechts 1 gram suiker. Zoals hierboven genoemd zitten er veel vezels (9 gram per 100 gram) in havermout, en het

bevat daarnaast ook veel eiwitten (11 gram per 100 gram). Ter vergelijking: twee boterhammen besmeerd met boter en belegd met achterham, en een glas sinaasappelsap, leveren al 360 kcal. Van havermout zul je niet dik worden. Integendeel, je kunt er zelfs heel goed mee afvallen. 5. Havermout bevat vitaminen, mineralen en anti-oxidanten Haver is rijk aan deze stoffen. Antioxidanten beschermen je lichaam tegen schade van buitenaf of schadelijke producten die bij de stofwisseling vrijkomen. Haver bevat zogenaamde fenolische verbindingen. Een deel daarvan werkt als anti-oxidant en kan aderverkalking en ontstekingen remmen. Vooral in groenten, fruit en noten komen anti-oxidanten voor. Ook in havermout komen anti-oxidanten voor, met name polyfenolen, dit zijn anti-oxidanten die ook veel in rode wijn, thee en uien voorkomen.

Recept Ingrediënten: 1 kopje havermout 1 theelepel kaneel 3 aardbeien 5 frambozen 7 bosbessen handje walnoten handje amandelen

Bereidingswijze: - Ik laat zelf de havermout altijd een nachtje wellen (niet noodzakelijk) in koud water, zodat je het ‘s ochtends minder lang hoeft te koken en de havermout toch makkelijk te verteren is. Doe daarvoor een kopje havermout (meer of minder naar energiebehoefte) samen met twee kopjes koud water in een pannetje. Dek het pannetje af met een deksel of vershoudfolie en zet het in de koelkast. - Haal ‘s ochtends het pannetje uit de koelkast en zet het op een middelhoog vuur. - Wanneer het kookt, zet je het vuur laag. Laat het onder af en toe doorroeren ongeveer vijf minuten zachtjes doorkoken. Blijf in de buurt, want het brandt snel aan! - Doe de havermout in een kommetje en roer er naar wens een theelepel kaneel doorheen.

- Snij de aardbeien in plakjes en garneer hiermee, samen met de frambozen en de bosbessen, de havermout. - Strooi als laatste de walnoten en de amandelen erover en eet smakelijk! Variatietip: Vind je havermoutpap saai? Ondanks de neutrale smaak kun je er allerlei smaak makers aan toevoegen. Fruit bijvoorbeeld: plakjes banaan, blauwe bessen, stukjes appel of bramen zijn erg lekker. Het is lekker om er gehakte noten of gedroogde vruchten, zoals abrikoos, vijg of pruimen aan toe te voegen. Het is ook erg gezond om voor de bite wat lijnzaad en/of andere zaden toe te voegen. Vergeet de kaneel niet!


9

Boekrecensie

Allemaal beestjes

Tabitha Koenen

De auteur Jop de Vrieze is wetenschapsjournalist en heeft zich verdiept in micro-organismen die op en in ons leven.

Hij rekent af met het begrip darmflora, want we hebben het hier niet over plantjes, maar over ‘fauna’; beestjes. In het boek gebruikt hij de term microbioom, waarbij hij de totale populatie bedoelt van bacteriën, virussen, wormen, schimmels, eencelligen en meercelligen. Het is een constante samenwerking die essentieel is om te kunnen leven.

het microbioom van baby’s die op een natuurlijke manier geboren zijn en het microbioom van baby’s die met een keizersnede ter wereld zijn gekomen? Hoe ontwikkelt zich bij een baby de darmpopulatie die de basis vormt voor ons verdere leven? Ook schrijft hij over

Je bent wat je poept Dit hoofdstuk gaat over de vorming van onze bacteriepopulaties, en hoe de eerste levensmaanden en zelfs onze geboorte invloed hebben op het microbioom. Is er een verschil tussen

10


Bacterievrij leven Dit gaat over ons immuunsysteem, onze stofwisseling en de darmbarrières die nodig zijn om gezond te blijven. Terug in balans In dit hoofdstuk gaat hij letterlijk op reis naar Tanzania, naar het Hadza-volk, een omgeving waar mensen heel anders leven dan wij hier in de westerse wereld. Hij beschrijft op een boeiende manier het leven daar en de gezondheid van die mensen in tegenstelling tot onze levenswijze en onze gezondheid.

Zelf is hij op verschillende manieren proefpersoon geweest, doordat hij de beestjes op zijn huid, mond en in zijn darmen heeft laten analyseren in diverse laboratoria. In begrijpelijke taal neemt hij ons mee op deze boeiende reis en laat hij het nut zien van die beestjes. Ook omschrijft hij waardoor het fout kan gaan en benoemt hij mogelijke oplossingen in de toekomst. De hoofdstukken bevatten aansprekende titels, zoals: Op safari door het lichaam De auteur neemt je mee door de mond, naar de neus, via de longen, de slokdarm, de dunne darm, de dikke darm, de vagina, de huid, de navel enzovoorts. Hij bespreekt hier de werking van de organen en het belang van de microorganismen die daar aanwezig zijn om ons systeem in balans te houden.

den, of juist gevaarlijke micro-organismen aan te kunnen pakken. Hij gebruikt hier een grote stad als metafoor.

de werking van antibiotica als superverstoorder. Daarnaast neemt hij ons in zijn boek mee naar diverse onderzoekscentra die werken met bacteriën of juist werken in een steriele omgeving. Een wereldstad van binnen In dit hoofdstuk beschrijft hij uitgebreid en aanschouwelijk de werking van onze darmen en alle interacties die daarbij komen kijken om ons gezond te hou-

Een nieuwe generatie van behandelingen Het afsluitende hoofdstuk gaat over faagtherapie, waarbij virussen ingezet kunnen worden tegen schadelijke organismen. Maar ook wormen of zelfs poeptransplantatie kunnen helpen. Heeft antibiotica zijn langste jaren gehad? Zouden deze vormen van behandelen van ernstige darmaan doeningen en andere gezondheids problemen onze toekomst zijn?

Het was erg interessant om te lezen hoe onze manier van eten ons microbioom beïnvloedt, en te lezen over de vraag wat probiotica wel of niet kunnen doen en waar de grens ligt tussen voeding en medicijn. Allemaal beestjes is geschreven door Jop de Vrieze. Uitgeverij: Maven Publishing

pds

Overgevoeligheid van de darm bij Prikkelbare

Lotte de Smet

Darm Syndroom (PDS) Op 29 april 2014 promoveerde Oana Ingrid Stanisor op het onderwerp ‘Stress-induced (mast cell dependent) visceral hypersensitivity in IBS’. Zij deed haar onderzoek in de Gut Research groep van het Tytgat Instituut voor Lever- en Gastro-intestinaal Onderzoek. Het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) is niet alleen een van de meest voorkomende, maar ook een van minst begrepen maagdarmaandoeningen. Het is een zogenaamde functionele darmaandoening, die alleen aan de hand van wat de arts ziet of van de patiënt te horen krijgt gediagnostiseerd kan worden. Patiënten ervaren buikpijn of ongemak in samenhang met ontlasting of een veranderde stoelgang. Verhoogde gevoeligheid De meerderheid van deze patiënten heeft een verhoogde gevoeligheid voor prikkels uit het maag-darmkanaal. Dit wordt gezien als een mogelijke oorzaak. Het terugdringen van deze overgevoeligheid is wellicht gunstig voor PDS-patiënten. Desondanks blijven effectieve behandelopties vooralsnog uit, waarschijnlijk doordat het precieze mechanisme van deze overgevoeligheid nauwelijks bekend is. Duidelijk is echter wel dat stress bij PDS-patiënten een verhoogde gevoeligheid voor uitzetting van de darm veroorzaakt. Dit gegeven kan worden gebruikt als startpunt voor onderzoek. Stanisor maakte gebruik van ratten om zodoende een beter begrip te krijgen van de mechanismen die

relevant zijn voor door stress ontstane overgevoeligheid voor het uitzetten van de darm. CRH-hormoon Samenvattend toont het in dit proefschrift beschreven preklinische onderzoek aan dat door stress ontstane overgevoeligheid van de darm onder andere afhangt van het vrijkomen van stoffen uit cellen die een rol spelen bij de immuunreactie, de zogenaamde mestcellen. Dit proces wordt getriggerd door het hormoon CRH (corticotrophin releasing hormone). Stanisor en collega’s toonden aan dat de activatie van de mestcellen na langdurige stress niet langer van CRH afhangt. Ze dachten dat dit wellicht de verklaring kon zijn voor het mislukken van recent onderzoek met medicijnen die de werking van CRH blokkeren. Hieruit concludeerden zij ook dat de toekomstige opsporing van factoren die de mestcellen triggeren in een stressfase mogelijkheden kunnen bieden voor nieuwe behandelingen bij PDS. Een alternatieve manier om tot nieuwe behandelingsmogelijkheden te komen, is erachter komen welke invloed vrijgekomen stoffen uit de mestcellen hebben op de aangrijpingspunten daar-

van. Mestcellen kunnen onder andere reageren op de stof histamine. De onderzoekers toonden aan dat de histamine-1-receptor (H1R), waarop stoffen kunnen binden die een proces kunnen activeren of inactiveren, een mogelijke target is. Dit is recent bevestigd in een eerste, nog niet gepubliceerde, klinische proef. Preventie PDS Naast behandeling zou PDS-preventie een andere strategie kunnen zijn. De onderzoekers konden bij ratten aantonen dat wanneer zij een moeder opzettelijk PDS laten krijgen, ook haar kinderen, zonder dat de onderzoekers daar verder nog de hand in hebben, een grotere kans hebben op de aandoening. Hoe deze overdracht over generaties precies in zijn werk gaat, zal verder onderzoek moeten uitwijzen. Wanneer dit echter duidelijk is, kan actief worden ingegrepen om overdracht naar de volgende generatie te voorkomen. Bronnen: http://dare.uva.nl/ www.darmgezondheid.nl/consumenten/nieuws/ actueel-nieuws/overgevoeligheid-van-de-darm-bijprikkelbare-darmsyndroom-pds.html


11

pds en pds-klachten

Dyana Loehr

Veel PDS-patiënten kunnen niet goed tegen melk(producten). Is dat erg? Daar zijn de meningen over verdeeld. Feiten zijn in ieder geval dat volwassenen geen melk nodig hebben en dat er steeds meer negatieve gezondheidseffecten van dierlijke melkproducten bekend worden.

Melk is niet goed voor elk Alle soorten dierlijke melk bevatten onder andere lactose en melkeiwit. Lactose is melksuiker, een disacharide van galactose en glucose. Lactose kan bij een deel van de PDS-patiënten darmklachten veroorzaken of verergeren. Ook het melkeiwit (caseïne) kan een rol spelen bij darmklachten, ook zonder melkallergie. Caseïne lost niet op in water en verteert langzaam. Wat is lactose-intolerantie? Bij baby’s maakt de dunne darmwand het enzym lactase aan om lactose in moedermelk om te zetten in glucose en galactose. Wanneer het kind geen borstvoeding meer krijgt, neemt normaal gesproken de productie van lactase af, want die is niet meer nodig. Als men dan toch een melkproduct eet of drinkt, wordt de lactose niet (goed) omgezet in de dunne darm. Hierdoor wordt water minder goed opgenomen in de dunne darm, waardoor de ontlasting dun blijft en een groter volume heeft. Vervolgens zorgen bacteriën in de dikke darm voor meer gasvorming bij het alsnog ver-

12


werken (fermenteren) van de lactose. Gevolgen kunnen zijn: een opgeblazen buik, winderigheid, buikpijn, misselijkheid en diarree. Ongeveer tachtig procent van de volwassenen over de hele wereld kan lactose niet goed verteren. Dit wordt lactose-intolerantie genoemd en is dus eigenlijk heel normaal. In onder andere Europa kunnen de meeste volwassenen wel lactose verteren, omdat de darmen daar na duizenden jaren melk drinken op aangepast zijn en lactase blijven produceren (lactasepersistentie). Wat is natuurlijk? Een koe produceert koeienmelk voor haar kalfje, een schaap schapenmelk voor haar lammetje, een paard paardenmelk voor haar veulentje. Om dezelfde redenen produceert een vrouw moedermelk voor haar baby. In deze melk zitten precies de juiste voedingsstoffen die nodig zijn om te groeien en ontwikkelen. Er zijn nogal wat verschillen tussen koeien en mensen. Een mensenbaby weegt rond de drie kilo en een kalf

rond de veertig kilo. Een kind kan pas lopen na negen tot achttien maanden, een kalf al na een paar minuten. Een koe groeit veel sneller dan een mens. Een koe heeft vier magen en een mens één. Die verschillen zijn ook terug te vinden in de samenstelling van de melk: mensenmelk bevat bijvoorbeeld zestig procent wei en veertig procent caseïne. Koeienmelk bevat slechts twintig procent wei en maar liefst tachtig procent caseïne. Verder verschillen ook de hoeveelheid lactose en vooral de hoeveelheid groeihormonen. Koeienmelk (en andere dierlijke melk) is daarom niet zo geschikt voor mensen. Volwassen dieren en volwassen mensen hebben geen melk meer nodig; ze hoeven immers niet meer te groeien. Geen enkel dier drinkt melk van een andere diersoort. Kalk en botontkalking Melk bevat toch veel calcium die nodig is voor sterke botten? Klopt. Maar calcium kun je ook uit andere bronnen halen. Waarschijnlijk zorgt het eten en drinken van melkproducten juist

voor een hogere kans op botontkalking (osteoporose). In landen waar veel melk gedronken en kaas gegeten wordt (zoals Nederland en Scandinavië) komt juist de meeste botontkalking voor. Er zijn vier mogelijke verklaringen: • Er zit in verhouding teveel fosfor in melk. Om de verhouding calciumfosfor in balans te brengen kan het menselijk lichaam calcium aan de botten onttrekken. • Er zit weinig magnesium in melk. Voor de opname van calcium is magnesium nodig. • Dierlijke eiwitten bevorderen de productie van zuur in het lichaam. Om het zuur te neutraliseren kan calcium uit de botten gebruikt worden. • In melk zit maar liefst tachtig procent caseïne (melkeiwit). Dit is slecht verteerbaar en blijft kleven aan de darmwand. Hierdoor kan de opname van mineralen zoals calcium verminderen. Er zijn steeds meer wetenschappelijke onderzoeken waaruit blijkt dat melk niet nodig is voor calcium en dat melk mogelijk juist de kans op botontkalking verhoogt. Wat zijn wel goede bronnen van calcium? Onder andere: • chiazaad • sesamzaad en tahin (sesampasta, broodbeleg), hierin zit ook heel veel magnesium • andere zaden en noten • groene groente zoals boerenkool, spruiten, paksoi, broccoli, spinazie • peulvruchten. Belangrijk voor de opname van calcium: • Vitamine D is nodig voor calciumopname. Ons lichaam maakt vitamine D aan onder invloed van zonlicht. ’s Winters heeft de zon in Nederland niet genoeg kracht en is het nodig om vitamine D uit voeding (vis, lever, ei, melk, boter, paddenstoelen) of uit een supplement te halen. Aan jonge kinderen, zwangeren, ouderen, mensen met een getinte huid en mensen die weinig buiten komen, wordt sowieso een vitamine D-supplement aangeraden. • Beweging bevordert de opname van calcium.

• Zout, cafeïne en roken kunnen de opname van calcium verminderen. Eiwitten en vetten U hoeft niet bang te zijn voor een tekort aan eiwitten of vetten. De meeste mensen eten juist veel te veel eiwitten en/of vetten. Een mens heeft weinig eiwit en vet nodig en bovendien bevatten heel veel voedingsmiddelen (zelfs groenten) eiwitten en vetten. Uit onderzoek blijkt dat het bij een gevarieerde voeding met groenten, fruit, granen, peulvruchten, noten, vis/vlees of vleesvervangers bijna onmogelijk is om een eiwittekort of vettekort te hebben. Volle melk, roomboter en kaas bevatten veel verzadigd vet. Dit kan het cholesterolgehalte (vooral het LDL) verhogen, wat de kans op hart- en vaatziekten verhoogt. Magere melkproducten bevatten weinig vet, maar wel veel melkeiwit. Het melkeiwit caseïne kan ook het cholesterolgehalte verhogen en daardoor de kans op hart- en vaatziekten. Kanker en andere ziekten Zowel caseïne als de grote hoeveelheid groeihormonen en oestrogenen in melkproducten kunnen de kans op diverse vormen van kanker verhogen. Er zijn aanwijzingen voor een hogere kans op borstkanker, eierstokkanker en prostaatkanker. In landen waar veel melkproducten gebruikt worden, komen deze ook vaker voor. Groeihormonen bevorderen de groei, ook van kankercellen. Melk kan de kans op darmkanker verlagen, maar dit komt alleen door de calcium, die men ook uit andere producten kan halen. Melkproducten (met name caseïne) zouden mogelijk ook de kans op diabetes, de ziekte van Crohn, autisme, allergie en luchtwegklachten kunnen verhogen.

Alternatieven Drinken: • Water • (Kruiden)thee • Vruchtensap, groentesap • Plantaardige melk zoals sojamelk, rijstmelk, amandelmelk, hazelnootmelk, macadamianotenmelk, havermelk, kokosmelk, speltmelk, quinoamelk, hennepmelk (deze bestaan gezoet en ongezoet). Broodbeleg in plaats van kaas: • Veganistische (plantaardige) kaas op basis van aardappelzetmeel en/ of kokosolie: Wilmersburger, Cheezly, Daiya, No-Muh, Tofutti • Hummus, vele smaken sandwichspreads en patés zonder melk: Tartex, De Nieuwe Band, Hobbit, Healthy Planet, GranoVita, Vegan Frog, Taifun • Pindakaas, amandelpasta, cashewnotenpasta, hazelnotenpasta (honderd procent hazelnoten), macadamianotenpasta, tahin (sesampasta), zonnebloempittenpasta, pompoenpittenpasta • Jam, honing, appelstroop, speculoospasta, pure chocoladepasta, hagelslag. In recepten in plaats van dierlijke melkproducten: • Melk: plantaardige melksoorten • Room: sojaroom, haverroom, rijstroom • Boter: kokosolie of andere olie met water, plantaardige margarine • Kaas: edelgistvlokken of veganistische kaas • Yoghurt: sojayoghurt, kokosyoghurt.

Bronnen: • http://nutritionstudies.org • http://nl.wikipedia.org/wiki/Lactose-intolerantie • http://missnatural.nl/vijf-redenen-waarom-melk-ongezond-is/ • http://melkjekanzonder.nl • http://melkmoetniet.be • www.hoewerktmijnlichaam.nl/onderdeloep/melk-is-goed-voor-elk • www.radartv.nl/uitzending/archief/detail/aflevering/25-04-2005/de-mythes-over-melk/ • ‘De Vegarevolutie’, Lisa Steltenpool, ISBN 9789035141124


13

Invloed van vezels en polyfenolen op de darmflora Gonneke Nakazawa- Arts

Er is veel onderzoek gedaan naar het gebruik van voedingsvezels om de bacteriehuishouding in onze darmen te verbeteren. Er is echter weinig informatie over de invloed daarop van andere bestanddelen in onze voeding, zoals polyfenolen (chemische verbindingen uit planten die ontstekingsremmend kunnen werken). Het doel van dit onderzoek was het onderzoeken van de relatie tussen de inname van vezels en polyfenolen, en de bacteriën in de ontlasting. Dit onderzoek werd uitgevoerd onder 38 gezonde volwassenen met normale eetgewoonten. De voedselinname werd gemeten via een jaarlijkse enquête waarin werd gevraagd hoe vaak men bepaalde voe-

dingsmiddelen at. Door middel van ontlastingsonderzoek werd het aantal bacteriën in de ontlasting gemeten. De resultaten gaven aan dat de inname van bepaalde stoffen in sinaasappels een negatief effect kan hebben op het aantal goede bacteriën in de darmen, ook al waren deze stoffen op zichzelf gezond. Daarentegen zorgde het eten van wit brood in dit onderzoek voor een verho-

ging van het aantal bacteriën die kunnen helpen bij de vertering van lactose. Momenteel worden de effecten van het eten van voedingsvezels alleen onderzocht door mensen losse vezels te laten innemen. Er wordt niet gekeken naar de invloed van andere bestanddelen van vezelrijke voedingsmiddelen op de werking van de vezels. Toekomstige onderzoeken zouden zich moeten richten op het hele dieet en niet alleen individuele onderdelen daarvan.

Bronnen: http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf501546a 11 juni 2014 Journal of Agricultural and Food Chemistry, vol. 62, nummer 23 Auteurs: Adriana Cuervo, Lorena Valdés, Nuria Salazar, Clara G. de los Reyes-Gavilán, Patricia Ruas-Madiedo, Miguel Gueimonde en Sonia González University of Oviedo, Asturias, Spanje & Instituto de Productos Lácteos de Asturias, Asturias, Spanje

pds

Patiënten gezocht voor probiotica-onderzoek

Dyana Loehr

Wilt u als PDS-patiënt meedoen aan een wetenschappelijk onderzoek met een bestaand probiotica-product? Het onderzoek duurt in totaal zes weken. U bezoekt drie maal het onderzoekscentrum in Beek* of Almere* en u vult een vragenlijst in. U slikt gedurende vier weken een probiotica-capsule of een placebo, waarna wordt gekeken of de darmflora en de klachten verbeteren. Er zijn voor u geen kosten verbonden aan het onderzoek en u krijgt een vergoeding voor uw medewerking. Meer informatie over het onderzoek en een duidelijk instructiefilmpje vindt u

14


op www.mijnbuik.info en of www.facebook.com/PTenR. Als u wilt deelnemen of vragen heeft, kunt u bellen met PT&R op tel. 046-4758687 of e-mailen naar [email protected], of kunt u bellen met EB FlevoResearch op tel. 036-5468346 of e-mailen naar [email protected]. PT&R is een onafhankelijk medisch onderzoekscentrum dat zich voornamelijk richt op de uitvoering van klinisch wetenschappelijk onderzoek.

* Mochten er veel mensen willen meedoen voor wie het te ver reizen is naar Beek of Almere, dan kunnen de mensen van het onderzoekscentrum eventueel ook naar een andere locatie komen. U kunt zich dus gerust aanmelden en hierbij aangeven tot waar u kunt reizen.

pds

Vergoeding PDS-medicijn linaclotide nog onzeker Linaclotide is het enige medicijn dat speciaal voor PDS-patiënten met ernstige verstopping en buikpijn is ontwikkeld. Het wordt echter nog niet vergoed in Nederland. De PDSB en de vereniging van MaagDarm-Leverartsen (NVMDL) proberen voor elkaar te krijgen dat het middel wel vergoed gaat worden.

Het bijzondere aan linaclotide is dat het bij Prikkelbare Darm Syndroom met ernstige verstopping (PDS-C) zowel tegen de verstopping als tegen de buikpijn kan helpen. Het werkt lokaal op de darmwand. Andere middelen, zoals macrogol, werken op een andere manier en helpen vaak alleen tegen verstopping. Ze veroorzaken soms juist meer buikpijn bij PDS-patiënten. Bovendien zijn andere medicijnen tegen verstopping niet speciaal voor PDS ontwikkeld. Linaclotide is inmiddels verkrijgbaar en wordt vergoed in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Zwitserland, Spanje, Noorwegen, Zweden, Finland en Oostenrijk. Onjuistheden In een conceptrapport van het Zorginstituut (onderdeel van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) stond het advies om linaclotide niet (volledig) te vergoeden. De reden hiervan was vooral dat de werking gelijkwaardig zou zijn met macrogol. Dit is gebaseerd op wetenschappelijke onjuistheden en daarom zijn de NVMDL en de PDSB het er niet mee eens. We hebben commentaar

geleverd op het rapport, onderbouwd met wetenschappelijke onderzoeken. Bijbetalen Het Zorginstituut heeft weinig met dit commentaar gedaan. Het voornemen was dat de Commissie Geneesmiddelen eind oktober zou besluiten dat linaclotide slechts vergoed zou worden tot hetzelfde bedrag als macrogol. Linaclotide is echter duurder, dus de patiënt zou dan zelf moeten bijbetalen. In dat geval is de verwachting dat zo weinig patiënten het zouden gebruiken, dat het medicijn mogelijk niet op de markt zou komen in Nederland. Persbericht Daarom heeft de NVMDL in samenwerking met de PDSB een brief met uitleg gestuurd naar de commissie, met als doel: proberen te voorkómen dat deze op basis van onjuiste voorlichting zou besluiten dat macrogol en linaclotide gelijkwaardig zouden zijn. Bovendien hebben we een gezamenlijk persbericht verspreid met als kop ‘Onjuist advies Zorginstituut onthoudt PDS-patiënten passende behandeling’. In het persbericht wordt uitgelegd waarom de

Dyana Loehr

NVMDL en de PDSB verbijsterd zijn over het voornemen om linaclotide niet volledig te vergoeden. Het bericht is overgenomen op heel veel websites (onder andere de Telegraaf, Skipr en Nationale Zorggids). Tevens verscheen het nieuws in honderden Facebook- en Twitterberichten en in enkele kranten. Geen besluit Op 27 oktober vergaderde de Commissie Geneesmiddelen over linaclotide. Waarschijnlijk hebben de media-aandacht en de brief effect gehad: de commissie kon of wilde geen besluit nemen. Dit is een bijzondere en unieke situatie. We weten niet wat de reden is, maar we vermoeden en hopen dat de commissieleden dankzij de brief en het persbericht van mening zijn dat linaclotide toch vergoed moet worden. Afgebakende groep Eind november kregen wij van het Zorginstituut het bericht dat men een tussenadvies aan het ministerie gaat sturen. Daarin komt te staan dat linaclotide voorlopig niet vergoed wordt, maar dat het NHG en de NVMDL een voorstel kunnen doen voor een afgebakende groep PDS-patiënten waarvoor het middel dan mogelijk wel vergoed gaat worden. Daarop heeft de PDSB een Wob-verzoek (verzoek om informatie in het kader van de Wet openbaarheid van bestuur) ingediend om informatie te krijgen waarom er geen beslissing voor vergoeding is genomen en over de reden van het tussenadvies.

Er is dus nog hoop en we strijden verder! Houd onze website en social media in de gaten voor het laatste nieuws.

Persbericht: www.pdsb.nl/nieuws/nieuws/20141016-onjuist-advies-zorginstituut-onthoudt-pds-patienten-passende-behandeling Nieuwsbericht: www.pdsb.nl/nieuws/nieuws/20141029-commissie-gaat-niet-akkoord-met-onjuist-advies-zorginstituut-over-linaclotide


15

pds Dyana Loehr

Deze tien uitspraken die PDS-patiënten wel eens te horen krijgen, met een antwoord daarbij, had ik in september geplaatst op de PDSB-Facebookpagina. Het was een erg populair bericht, het is honderden keren gedeeld.

Tien dingen die een P DS-patiënt nooit meer wil horen! 1. “Prikkelbare Darm Syndroom is geen ziekte, of is een niet-bestaande aandoening.” Helaas bestaat het wel degelijk. En ook al zie je het meestal niet aan iemand, je kunt er ontzettend veel last van hebben! PDS heeft vaak een grote invloed op de kwaliteit van leven. Officieel is het inderdaad geen ziekte, maar een syndroom, maar dat betekent niet dat het minder erg zou zijn. 2. “Maar gisteren kon je dit toch wel?” (doen of eten of drinken) Wat de ene dag wel kan, lukt de andere dag soms niet. Reacties van onze darmen kunnen heel verschillend zijn. Niet alleen afhankelijk van voeding, maar van nog veel meer factoren. Prikkelbare Darm Syndroom kent vaak ups en downs. 3. “Het zit gewoon tussen je oren.” Er zijn wel degelijk lichamelijke afwijkingen gevonden bij Prikkelbare Darm Syndroom, ook in de hersenen. Chronische darmklachten beïnvloeden alles en kunnen zeker als gevolg daarvan óók je gemoedstoestand beïnvloeden. 4. “Ik heb ook wel eens buikpijn/diarree/ verstopping.” Prikkelbare Darm Syndroom is veel meer dan wel eens buikpijn, diarree of verstopping hebben. Meer klachten, en vaak ook ernstiger. Bovendien is het chronisch, wat betekent dat het niet

16


verdwijnt, ook al eet en leef je nog zo gezond. 5. “Mijn buurvrouw/zus/vriendin met Prikkelbare Darm Syndroom werkt ook fulltime, dus waarom doe jij dat niet?” Geen patiënt is hetzelfde. Dat geldt zeker voor Prikkelbare Darm Syndroom. De ernst van de klachten en ook de soort darmklachten verschillen per persoon. De één kan fulltime werken, de volgende parttime, de ander (tijdelijk of helemaal) niet. Dit verschilt per persoon en per soort werk. 6. “Mijn buurvrouw/zus/vriendin met Prikkelbare Darm Syndroom heeft dat medicijn/die therapie/dat dieet/ dat supplement gebruikt en is nu van haar klachten af ! Dat moet je ook doen!” Helaas is iedere PDS-patiënt verschillend. Wat bij de één goed werkt, kan bij de ander juist zorgen voor meer

klachten. Er bestaat geen één medicijn/ supplement/dieet/therapie die bij alle PDS-patiënten werkt. Bovendien is PDS chronisch; je kunt wel tijdelijk klachtenvrij zijn, maar genezen kan (nog) niet. 7. “Je ziet er helemaal niet ziek uit.” Daarom noemen ze het ook wel een ‘onzichtbare ziekte’. Dat is een voordeel, maar ook een nadeel. Het is voor buitenstaanders heel lastig te begrijpen. 8. “Kun je je er niet overheen zetten?” Nee, helaas niet. Als dat zo was dan had iedereen met Prikkelbare Darm Syndroom dat wel gedaan. 9. “Gelukkig heb je geen darmkanker/ Crohn/MS/… Dat is veel erger.” Inderdaad, dat zijn vreselijke ziekten. Maar het leed van een ander verlicht de pijn en de darmklachten van Prikkelbare Darm Syndroom niet. Net zoals verdriet niet minder wordt omdat je weet dat er elders op de wereld mensen sterven van de honger. 10. “Bij jou valt het wel mee, je doet nog zo veel.” Wat anderen niet zien, is dat iemand met Prikkelbare Darm Syndroom soms achteraf wordt ‘gestraft’. Bijvoorbeeld dat er naast werk geen energie meer over is voor andere dingen. Of dat je alleen 's morgens of 's avonds veel darmklachten hebt, maar overdag op je werk niet. Of je hebt wel klachten overdag, maar anderen merken er niets van.

Het bestuur en de vrijwilligers van de PDSB wensen u goede feestdagen en een voorspoedig 2015.

Alcohol schadelijk voor darmwand Twee glazen wijn of een biertje bij het eten, dat moet toch kunnen? Helaas, zelfs een kleine hoeveelheid alcohol kan een nadelig effect hebben op de darmbarrière. Dit blijkt uit promotieonderzoek van Elhaseen Elamin van het Maastricht UMC+. Alcohol tast de doorlaatbaarheid van de darmbarrière aan, waardoor ziekteverwekkers meer kans krijgen om door die natuurlijke beschermlaag heen te dringen. Met name de stof acetaldehyde, het afvalproduct van alcohol, is giftig voor veel typen cellen. Dit betekent een verhoogd risico op bacteriële infecties en ziektes als dikke-darmkanker en leveraandoeningen. Bron: Gezond idee juni 2014 en www.mumc.nl/actueel/nieuws/kleine-hoeveelheid-alcohol-al-schadelijk-voor-darmbarriere


17

DIAlooggestuurde re-integratie: e-learning Zoals in de vorige Prikkels te lezen was, is de e-learning van Project DIA te vinden op de website www.mijnreintegratieplan.nl. Nieuw is dat op deze site in een animatie wordt uitgelegd hoe de e-learning in elkaar zit. Verder zijn we bezig met het ontwikkelen van een flyer voor de werkgever/ bedrijfsarts en een flyer voor de werk-

nemer, om aandacht te besteden aan Mijn Re-integratieplan. In december zal een slotconferentie plaatsvinden, waar we hopen veel draagvlak te vinden voor onze e-learning en Project DIA. Eind van het jaar eindigt het project, maar de website blijft natuurlijk wel bestaan. Daarvoor zijn we nu hard aan het werk om dit voor elkaar te krijgen.

Vanille-ijs-met-spijstaart Ingrediënten voor het ijs • 500 ml sojamelk, amandelmelk of rijstmelk • 250 ml sojaroom, haverroom of rijstroom • 1 vanillestokje • 6 eidooiers • 100 ml agavesiroop • ijsmachine

voor de spijs • 200 gram blanke amandelen • 80 ml agavesiroop Bereiding Maak eerst het ijs. Breng het door gesneden vanillestokje met de melk aan de kook, en laat het vijftien minuten tegen de kook aan staan. Klop de eidooiers en de agavesiroop tot het mengsel witschuimig is. Blijf kloppen en schenk heel voorzichtig, beetje bij beetje, de hete melk erbij.

Irene Spaan

Ook op de PDS-infodag is aandacht besteed aan Project DIA en daarnaast aan de Arbeidsparticipatietool. De PDSB is erg actief op het gebied van PDS en werk. We hopen dat we het u daarmee makkelijker kunnen maken om aan het werk te gaan of aan het werk te blijven.

Ankie van der Kruk

Doe als laatste de room erbij en schenk alles weer terug in de pan. Verwarm het geheel onder goed roeren voorzichtig, laat het beslist niet koken. Als de vla dik wordt en aan de lepel blijft zitten, haal de pan van de warmtebron en laat het geheel afkoelen. Leg even tueel om velvorming te voorkomen over de hele vla plastic vershoudfolie. Schenk, als het geheel goed koud is, het mengel in de ijsmachine. Of schenk het gelijk in de vorm (zie afwerking ijstaart) en roer het mengsel gedurende 3 tot 4 uur elk half uur door totdat het bijna hard is. Duw dan met een lepel of pannenkoekmes het mengsel egaal aan. Maak nu de amandelspijs Maal de amandelen heel fijn en mix er dan de agavesiroop doorheen tot het eruit ziet als een deeg. Het moet goed uitrolbaar zijn. Als het te stevig is, doe er enkele eetlepels water

door. Kleur eventueel de spijs door er sap van rood fruit aan toe te voegen. De blanke spijs blijft twee weken goed in de koelkast. Afwerking ijstaart Voor een ijstaart kunt u het ijs in een vorm doen. Als u een langwerpige vorm neemt, kunt u de ijstaart makkelijker afwerken met amandelspijs. Bekleed de vorm dan eerst ruim met vershoudfolie tot over de rand. Rol de amandelspijs tussen twee vellen magnetronfolie zo uit dat het goed te vormen is. Haal de bovenste folie eraf en vorm de spijs over het ijs. Smeer het met een plat mes (pannenkoekmes) voorzichtig tegen het ijs aan. Snijd het overtollige spijs weg.

Versier de ijstaart met bijvoorbeeld blaadjes chocolade, besjes of amandelschaafsel.

Naschrift redactie Let op: recepten zijn nooit geschikt voor alle PDS-patiënten. Er kunnen altijd ingrediënten of bereidingswijzen genoemd worden waar uw darmen niet tegen kunnen. Vervang deze producten dan door iets anders of gebruik dit recept niet. Ook kunt u ervoor kiezen om minder van een bepaald product te gebruiken als uw darmen hierop beter reageren.

18


pds en pds-klachten Andrea van Vuuren

Veelgestelde vragen over probiotica – deel 3

Probiotica, wanneer werken ze wel of juist niet? Het is een persoonlijke zoektocht naar wat PDS-klachten helpt verlichten. De een heeft baat bij aangepaste voeding, de ander zweert bij beweging of het vermijden van stress. Ook probiotica worden steeds vaker genoemd als remedie. In dit laatste deel van de serie over probiotica antwoorden op veelgestelde vragen over het resultaat en het gebruik. Hoe weet u of ze werken, en hoe lang mag u ze eigenlijk gebruiken? Wanneer weet ik dat probiotica voor mij effect hebben? De meest eenvoudige manier om het resultaat van probiotica te meten, is het klachtenpatroon langere tijd bijhouden in een agenda of dagboek. Bij tijdelijke verstopping of diarree kunt u vaak al na een paar dagen verschil merken, maar bij klachten die bijvoorbeeld eens in de maand voorkomen, is langer gebruik nodig om te beoordelen of probiotica voor u werken. Als het ene product niet werkt, heeft het dan zin om een ander te proberen? Ieder mens is uniek en dat geldt ook voor het darmmicrobioom. Het is daarom mogelijk dat het ene probioticaproduct wel aanslaat en het andere niet. Uit een onderzoek onder mensen met PDS-klachten bleek dat veel van hen een vermindering van darmklachten ervaren bij het gebruik van probiotica. Niet bij iedereen slaan probiotica aan, maar het zoeken naar het meest passende product is dus het proberen waard.

Neem ik probiotica op de nuchtere maag of juist bij de maaltijd? De nuchtere maag heeft de voorkeur. Als de maag leeg is, zijn de probiotica korter in de maag en worden er nog

geen spijsverteringssappen aangemaakt. Die zure sappen zijn natuurlijk nuttig voor de vertering, maar ze verlagen de overlevingskans van de bacteriën. Daarom moet u na het innemen van het supplement een half uurtje wachten voordat u gaat eten, anders worden deze sappen alsnog geactiveerd. Een

Andrea van Vuuren is diëtiste op de afdeling Scientific Services van Orthica. In deze driedelige serie gaf zij antwoord op veelgestelde vragen over probiotica.

andere mogelijkheid is om ze ’s avonds te nemen op de lege maag, voordat u gaat slapen. Het heeft de voorkeur om de inhoud van de capsules of zakjes op te lossen in handwarm water voordat u ze inneemt. De goede bacteriën verkeren in een sluimerstand en komen pas tot leven als er vocht bij komt. Als u ze oplost in water, verhoogt u de werking van de bacteriën. Yoghurtdrink, melk en limonade(siroop) zijn ook geschikt om de probiotica in op te lossen, als ze maar niet rechtstreeks uit de koelkast komen. Neemt u probiotica in kauw tabletten, dan zorgt uw speeksel voor het benodigde vocht om de bacteriën ‘wakker’ te maken. Hoe lang mag ik probiotica slikken? Probiotica zijn hulptroepen die de goede bacteriën in uw darmen tijdelijk versterken. Daarom mag u ze elke dag innemen. Houd wel uw klachtenpatroon in de gaten; soms kunnen probiotica een onplezierig of opgeblazen gevoel in de darmen veroorzaken. Meestal is dat tijdelijk.


19

pds en pds-klachten Lotte de Smet en Gonneke Nakazawa-Arts

Buikpijn door het buikbrein? In onze buik bevindt zich een tweede brein, genaamd het ‘enterisch zenuwstelsel’. Om onze ingewanden bevinden zich miljoenen zenuwcellen, en dit tweede brein bevat dezelfde celtypes, werkzame stoffen en receptoren als de hersenen in ons hoofd. Het is ook een bron van stoffen die op onze hersenen werken, zoals serotonine en dopamine.

Dit zogenaamde ‘buikbrein’ produceert, net als de hersenen, zenuwboodschappers en reageert, net als de hersenen, op geneesmiddelen die worden gebruikt bij psychische aandoeningen. Ook stuurt het veel meer signalen naar de hersenen dan het uit ons hoofd ontvangt. Wat doet echter dit tweede brein, waarvan wij ons vrijwel niet bewust zijn? De nieuwste onderzoeken tonen aan dat psychische processen en het verteringssysteem sterk met elkaar verbonden kunnen zijn. Ontdekking van het buikbrein In het midden van de 19e eeuw bekeek de Duitse zenuwarts Leopold Auerbach een stuk darm door een microscoop. Hij zag dat in de darmwand twee lagen van een netwerk van zenuwcellen ingebed lagen tussen twee spierlagen. Er was toen nog niet veel bekend over hoe ons verteringsysteem werkt, en Auerbach had geen idee dat hij met die blik door de microscoop de aansturing van onze verteringsmachine bekeek. Deze machine bestaat uit een complex netwerk van neuronen, dat niet alleen de voedingssamenstelling analyseert, maar ook het evenwicht van remmende en prikkelende zenuwboodschappers en hormonen controleert.

20


Afweer en vertering In onze darmen bevinden zich meer dan duizend soorten bacteriën. De helft van onze ontlasting bestaat uit afgestorven bacteriën. De darmwand vormt onze meest effectieve verdedigingslinie tegen slechte bacteriën. Een groot aantal afweercellen is daar direct met het buikbrein verbonden. Zij leren tussen goede en slechte bacteriën te onderscheiden. Die informatie wordt opgeslagen en wanneer nodig weer opgeroepen, waarna via het buikbrein

alarmsignalen worden doorgestuurd die bij slechte bacteriën uiteindelijk kunnen leiden tot buikpijn, braken en ontlasting. Onze vertering wordt ook door het buikbrein gesynchroniseerd, en dit is erg gevoelig: rekt een voedselklomp een deel van de darm uit, dan worden slijmvliescellen geactiveerd. Deze stoten neurotransmitters (boodschappers) uit die andere zenuwcellen in de binnenste darmwand stimuleren. Deze sturen remmende en activerende signalen naar

de spiercellen, die dan een golfachtige reflex veroorzaken: de darmperistaltiek. Het buikbrein zorgt voor het evenwicht hierin. Wordt het remmende systeem te sterk, dan ontspant de darm zo sterk dat de sensoren geen wandspanning meer registreren en chronische verstopping het gevolg is, al dan niet met buikpijn. Is daarentegen het stimulerende systeem te sterk, dan volgt een versneld transport: diarree. Het buikbrein regelt alles zelf: het ontvangt gegevens van de neuronen en reageert daar vervolgens op. Medicijngebruik Medicijnen die worden gebruikt voor stoornissen in onze hersenen, kunnen ook het buikbrein beïnvloeden. Bijvoorbeeld bepaalde typen antidepressiva: deze verhogen de concentratie van de neurotransmitter serotonine. In het hoofd zorgt dat meestal voor een betere gemoedstoestand. In de buik daarentegen – serotonine werkt op de peristaltische reflex – kan dit leiden tot diarree of verstopping, afhankelijk van de soort antidepressiva en de dosis. Veel darmaandoeningen blijken samen te hangen met neurologische problemen in het buikbrein. Pas kort geleden hebben onderzoekers vastgesteld dat er veel meer zenuwverbindingen van de buik naar de hersenen voeren dan omgekeerd: negentig procent van de verbindingen loopt van onder naar boven. Pijnbeleving bij PDS Onderzoekers hebben bij PDS-patiënten de dikke darm geprikkeld. Daarbij werd een kunststof ballon ingebracht en opgeblazen tot de personen de eerste tekenen van pijn ondervonden. Tegelijkertijd werd de hersenactiviteit gemeten in verschillende hersengebieden. Alle patiënten met een prikkelbare darm vertoonden, in vergelijking met gezonde mensen, bij deze onaangename gevoelens onder andere een verhoogde activiteit in het limbische systeem in de hersenen (dit systeem is belangrijk bij de verwerking van emoties). Zieke mensen vinden daardoor de ingreep intensiever en merken langer de negatieve psychische gevolgen ervan. Bij gezonde mensen worden gebieden voor pijndemping gestimuleerd in de hersenen. Bij PDS-patiënten functio-

neert dit beschermingsmechanisme niet meer, volgens de onderzoekers, omdat het daarvoor bedoelde hersengebied onvoldoende gestimuleerd wordt. Hun waarnemingsgevoel voor buikpijn is daardoor ontregeld, waardoor bij hen alles voelt als onaangenaam. Stress Hoe kan een zo belangrijk beschermingsmechanisme voor de psyche ontregeld zijn? Er wordt gedacht dat langdurige, ongecontroleerde stress een van de hoofdoorzaken is. Noodsituaties als pijn of angst voelen mensen vaak in hun buik: wanneer de hersenen spanning waarnemen, roepen zij de hulp in van het buikbrein. Deze laat de immuuncellen in de darmen ontstekingsstoffen uitstoten, waardoor de zenuwcellen in de darm geactiveerd worden. Deze veroorzaken een spasme van de spiercellen en krampen of diarree zijn het gevolg. De algemene alarmsituatie in het buikbrein wordt vervolgens aan de hersenen medegedeeld, waardoor deze weer spanning waarnemen, en zo ontstaat een vicieuze cirkel. Als men dus vroeg in het leven stress ervaart, wordt dit ‘ingebrand’ in de hersenen en kan dit de gevoeligheid van de darm-hersen-as bepalen voor de rest van het leven. En de sterkste indicatie voor de ‘noodlottige’ relaties tussen darmen en psyche: onderzoek toont aan dat veertig procent van de PDS-patiënten naast buikpijn aan angststoornissen en depressies lijden.

Het verbazingwekkend eigenwijze en goed georganiseerde zenuwstelsel rondom de darm wordt in de toekomst steeds belangrijker in de geneeskunde. Een nieuwe onderzoeksrichting zou totaal nieuwe aanknopingspunten voor de genezing van veel darmziektes kunnen leveren. Bij veel aandoeningen ziet men een verband met het buikbrein, en ook bij voedselallergieën zou het buikbrein volgens de nieuwste inzichten zijn ‘voelsprieten’ in het spel hebben.

Verkorte productinformatie van Tempocol Tempocol, maagsapresistente zachte capsules, RVG 109856. Samenstelling: Eén maagsapresistente zachte capsule bevat 182 mg pepermuntolie. Andere bestandelen: gelatine, glycerol, ethylcellulose, sodiumalginaat (E401), middellangeketentriglyceride, oliezuur. Indicaties: lichte spasmen (lichte krampen) in het maag-darmkanaal, winderigheid en buikpijn Dosering en wijze van toediening: eenmaal tot driemaal daags 1 capsule. De dosering kan indien nodig worden verhoogd tot een maximale dosis van 2 capsules driemaal daags. Het betreft orale toediening. Contra-indicaties: Allergie voor pepermuntolie of een ander bestanddeel van dit product, leverlijden, galstenen, verminderde maagzuurproductie. Zwangerschap en borstvoeding: Er zijn geen of zeer weinig gegevens over het gebruik van Tempocol bij zwangere vrouwen. De resultaten van dieronderzoek wijzen niet op schadelijke effecten van menthol op de groei en ontwikkeling (teratogeen effect) van een embryo of foetus. Tempocol mag niet worden gebruikt tijdens de zwangerschap en bij vrouwen die zwanger kunnen worden en geen anticonceptie gebruiken. Het is niet bekend of bestanddelen van pepermunt in de moedermelk worden uitgescheiden. Omdat er niet voldoende gegevens beschikbaar zijn mag u de Tempocol-capsules niet gebruiken wanneer u borstvoeding geeft. Belangrijkste bijwerkingen: Hoofdpijn, wazig zien, brandend maagzuur (pyrose), een brandend gevoel rond de anus. Farmacodynamische eigenschappen: Het belangrijkste farmacodynamische effect van pepermuntolie dat relevant is voor het maag-darmkanaal is een dosisgerelateerde antispasmodisch effect op de gladde musculatuur. Dit effect wordt veroorzaakt doordat menthol het calciumtransport over de celmembraan beïnvloedt. Farmacotherapeutische categorie: ATC-code: AO3AX. Afleverstatus: UAD Datum: November 2012 Will Pharma, Wilgenlaan 5, 1161 JK Zwanenburg

Bron: Vrij vertaald en samengevat van artikel Geo, nr 11 november 2000. R.K. Muts D.O. / D.M. www.osteopaat-amsterdam.net/buikpijn/


21

22


Vrijwilliger aan het woord:

Alan Davis In deze rubriek wordt een vrijwilliger geïnterviewd door Leonie Phaff. Deze keer is het Alan Davis. Hij is betrokken bij het ledenforum, de Facebookgroep van de PDSB en hij zit namens de PDSB in de adviesgroep van Project DIA. Wie ben je? Ik ben Alan Davis, 38 jaar jong en woonachtig in Bergen op Zoom. Waarom ben je destijds lid van de PDSB geworden? Ik ben in 2009 lid geworden van de PDSB omdat ik toen na 14 jaar ellende te horen kreeg dat ik PDS had. Ik was benieuwd naar verhalen en ervaringen van andere mensen, maar natuurlijk ook naar meer informatie. Wat vind je het belangrijkste van de PDSB? Het belangrijkste van de PDSB vind ik het elkaar ondersteunen, het helpen van andere mensen met PDS en het zo veel mogelijk zorgen dat PDS bij meer mensen bekend wordt. Wat doe je allemaal voor de PDSB en waarom? Als vrijwilliger houd ik me op het moment bezig met het ledenforum van de PDSB. Ook zit ik namens de PDSB in de Adviesgroep van Project DIAlooggestuurde re-integratie. Daarnaast ben ik medebeheerder van de pas opgerichte PDSB-groep op Facebook. Daarvoor was ik ook nog medebeheerder van de Facebookpagina van de PDSB, maar daar ben ik mee gestopt. Ik heb heel even als telefonist geholpen voor de PDS-infolijn, maar ik moest er toen ineens mee stoppen omdat ik getroffen werd door Lymfeklierkanker.

Hoeveel tijd besteed je aan het PDSB-werk? De tijd die ik besteed aan PDSB-werk verschilt nogal. De ene week besteed ik er een uurtje aan en de andere week kunnen het wel eens twee uurtjes zijn. Wat zijn je wensen voor de toekomst van de PDSB? Als mijn lichamelijke welzijn het toelaat, wil ik nog meer gaan doen voor de PDSB, zoals zorgen dat het nog bekender wordt en dat PDS een algemeen begrip wordt onder de mensen. Wat wil je verder nog melden? Op het ledenforum en in de Facebookgroep zie ik dat mensen heel vaak erg zoekende zijn. Mensen raken gefrustreerd en worden onrustig. Hiermee heb ik het idee dat het hele acceptatieproces nog niet afgerond is. Wat ik mensen wil meegeven is: laat je niet leiden door je frustraties, want de frustraties maken de klachten vaak alleen maar erger. Ergens komt er een moment waarop het zoeken voorbij is, maar daar is erg veel geduld voor nodig en dat is één van de moeilijkste dingen. Laat je leven niet leiden door PDS, maar leid je leven met PDS.


23

pds

Op 23 september was er een regiobijeenkomst in het Medisch Centrum Leeuwarden. Het auditorium was overvol, er moesten zelfs stoelen bijgezet worden om alle 154 bezoekers een plaats te geven.

Regiobijeenkomst

dr. Jebbink

in het MCL De bijeenkomst werd geopend door Ron Hersbach, landelijk coördinator regiobijeenkomsten, met een presentatie over de PDSB. Hij toonde ook het filmpje waarin de vrijwilligers van de PDSB aan het woord komen. Dokter Jebbink Daarna hield dr. Jebbink, MDL-arts van het ziekenhuis, een goede, begrijpelijke presentatie over poep en het Prikkelbare Darm Syndroom. Hij legde uit dat PDS vele oorzaken heeft, en nog meer behandelingsmogelijkheden. Hij vertelde: PDS is een moeilijk te herkennen probleem dat ook moeilijk te behandelen is. Meer dan vijftig procent van de buikklachten bij PDS worden bepaald door verkeerde bewegingen van de darm. Die darm kan er normaal uitzien en toch niet goed werken. Om normaal naar het toilet te gaan heb je vezelrijke voeding, een vlotte darmwerking en een goede darmflora nodig. PDS kan ook gepaard gaan met andere klachten, zoals vermoeidheid (een van de meest voorkomende klachten), hoofdpijn, spier-en gewrichtsklachten, seksuele klachten, rugklachten, zweten en hartkloppingen. Vooral jongere vrouwen hebben last van pijn. Jonge mensen hebben vaak last van een te gespannen bekkenbodem en men is geneigd om ontlasting te lang op te houden. Bekkenbodemfysiotherapie kan bijvoorbeeld helpen om fout aangeleerd

24


Leeuwarden

gedrag te veranderen. PDS wordt ook sterk beïnvloed door voeding. Vezels en vocht zijn daarin belangrijk. Soms is er sprake van een voedselallergie of voedselintolerantie. Ook karakter en psychische gesteldheid hebben invloed op PDS. Ontspanning is enorm belangrijk voor de darmen en ook hypnotherapie zou kunnen helpen. Er werd met volle aandacht geluisterd naar dr. Jebbink, ondanks dat hij meer tijd nam dan eigenlijk de planning was. Daardoor was er helaas geen gelegenheid voor vragen uit de zaal. FODMAPs In de pauze werd de informatiemarkt druk bezocht. Folders, supplementen en boeken vlogen over de tafel. Enkele raakten zelfs ‘uitverkocht’. Na de pauze was diëtist Marieke Lebbink aan de beurt om te vertellen over het FODMAP-dieet. Voor een groot deel van de aanwezigen was dit dieet

nieuw. Het is één van de tien behandelopties in het project Reduce PDS. Ze legde uit wat de afkorting betekent en welke producten FODMAPs bevatten. Ze benadrukte ook dat niet iedereen met PDS dit dieet hoeft te volgen. De voordelen van dit dieet zijn dat het structuur biedt, het goed te overzien is en bij 75% van de mensen kan werken. De nadelen zijn dat het een streng dieet is en er een kans bestaat dat men niet genoeg voedingsstoffen binnenkrijgt. Wie milde klachten heeft, kan eerst beginnen met het aanpassen van de voeding aan de hand van de Voedingspiramide en/of het boek Darmehbo. In verband met de grote toeloop en het grote aantal mensen op een wachtlijst is er inmiddels een tweede bijeenkomst geweest op 14 november 2014, waar dr. Jebbink en Esmée Kroon lezingen gaven.

Regiobijeenkomsten 2015 Datum

Plaats

Ziekenhuis

22-01-15

Harderwijk

St Jansdal ziekenhuis

10-02-15

Haarlem-Zuid

Kennemer Gasthuis

23-03-15

Zoetermeer

Lange Land ziekenhuis

12-03-15

Deventer

Deventer Ziekenhuis

29-04-15

Doetinchem

Slingeland ziekenhuis

15-09-15

Geldrop

St Anna ziekenhuis

22-10-15

Leiden

Diaconessenhuis

Kijk voor meer informatie

20-11-15

Groningen

Martiniziekenhuis

op www.PDSB.nl/agenda .

Janny Meijles

Regiobijeenkomst

Assen

Ron Hersbach bedankt spreker

Tijdens een regiobijeenkomst in Assen vertelde dr. Biber veel over PDS. Duidelijk werd dat voeding en, zeker bij ernstige klachten, het FODMAP-dieet kunnen werken. Dinsdagavond 28 oktober 2014 was er een regiobijeenkomst in het Wilhelmina Ziekenhuis Assen (WZA). Er waren 115 belangstellenden. Na het welkomstwoord van gastvrouw Heleen de Boer begonnen de lezingen. Deze werden verzorgd door dr. Eva Biber (internist WZA) en Esmee Udema (diëtist WZA). Vanuit de PSDB gaf Ron Hersbach een korte presentatie over de vereniging en werden de twee PDSB-promotiefilmpjes getoond. FODMAP Dr. Biber gaf een duidelijke uitleg over het ziektebeeld PDS, de mogelijke oorzaken, de diagnose en de behandelmethoden die door het ziekenhuis worden geadviseerd. Esmee Udema volgde met de voedingsinterventie bij PDS. Na een uitleg over de huidige voedingsrichtlijnen, ging ze dieper in op het FODMAP-dieet. Dit is een nieuwe behandelmethode voor PDS waarvan in Australië goede resultaten bekend zijn. 75% van de patiënten die het FODMAPdieet hebben gevolgd, ervaren minder klachten. “Het is een relatief nieuw dieet, dus er zijn meer onderzoeken nodig,” aldus Udema. Later op de

avond noemde dr. Biber het FODMAPdieet een nieuw gecompliceerd dieet waarvan de resultaten op de langere termijn niet bekend zijn. Ook kan je vooraf niet voorspellen of het FODMAP-dieet bij een bepaalde patiënt effectief zal zijn. Daarom zou je in eerste instantie een makkelijker te volgen behandeling kunnen kiezen. Biber gaf het advies om het FODMAP-dieet onder begeleiding van een diëtist te doen. Binnen het WZA worden geen poliklinische dieetbegeleidingen g egeven aan patiënten met PDS. Deze worden doorverwezen naar de eerstelijns-hulp. Udema verwees in haar presentatie naar twee websites waar je eerstelijnsdiëtisten kunt vinden: www.dieetditdieetdat.nl en www.nvdietist.nl. Vraag en antwoord Tijdens de pauze was er de gelegenheid om vragen in te leveren die tijdens het tweede gedeelte van de avond door de sprekers werden beantwoord. Hierdoor ontstond een leuke interactie tussen sprekers en belangstellenden. Opvallende vragen met hun antwoorden waren: “Wanneer ik Ritalin heb geslikt, moet ik binnen een half uur naar

het toilet en verdwijnen mijn darmklachten. Wordt Ritalin ingezet als medicijn bij PDS?” Antwoord: Nee. Het werkingsmechanisme tussen Ritalin en PDS is bij de sprekers niet bekend. Wel fijn dat het bij deze persoon helpt, maar dat is geen reden Ritalin bij PDS-klachten in te zetten. “Welke psychische klachten kunnen voornamelijk leiden tot PDS?” Antwoord: angststoornissen. “Waarom worden PDS-klachten vaak in de linker onderbuik gevoeld?” Dr. Biber erkent dat dit een veel voorkomende plaats is, maar benadrukt dat de pijnklachten door de hele buik kunnen plaatsvinden en van plaats kunnen wisselen. “Spelen hormonen een rol bij het ontstaan van PDS-klachten?” Ja. “Verergeren bijvoorbeeld de klachten tijdens het gebruik van een Mirena-spiraaltje?” Dit is bij de sprekers niet bekend. Er werd door een aanwezige nog een opmerking gemaakt dat een mesoloog (een mesoloog verbindt wetenschappelijke medische kennis met kennis uit de traditionele geneeskunde) goed kan helpen bij PDSklachten. Tot slot werden de stands van Tempocol, Iberogast en de PDSB tijdens deze avond goed bezocht. Wij kijken terug op een geslaagde avond.


25

advertorial

Column Foto: Steven van Noort

Aalt van de Glind

De Pil Vier jaar voor mijn beroerte, ging ik voor het eerst alleen op reis. Wel ging P.D. Syndroom mee, zoals altijd en overal, en dus ook op een achtdaagse vlieg- en busreis naar Capadocië in Turkije. De hele familie was er al eens geweest, en nu was ik aan de beurt. Er ging reisleiding mee, en dat was voor het thuisfront en voor mij een veilig idee. Eerst naar de GGD. Een prik was nodig en ik moest vooral pillen meenemen tegen diarree en goed opletten met wat ik wel en niet zou eten en drinken. Natuurlijk gingen ook zonnebrandcrème, keeltabletjes, neus- en oordruppels, paracetamol, bloedverdunners, bloeddrukverlagers en Duspatalin tegen mijn PDS mee, evenals een trui tegen de kou en een plu tegen de regen. Er lag op de pas tussen kust en binnenland een halve meter sneeuw, maar de plu kon in de koffer blijven. De reis verliep prima. Ik heb genoten van de geweldige natuur, de imposante cultuur, de indrukwekkende historie en de gastvrijheid. Maar nu de pil, want daarover gaat dit verhaal. Of eigenlijk niet. Want in het eerste hotel pakte ik wat kleren uit, keek in m’n pillentasje en… geen diarreepillen! Alles twee keer nagekeken, niet gevonden. In het derde hotel alles nog eens nagezocht en m’n pil ook daar niet gevonden. Maar dat was niet erg. Want van dunne poep heb ik geen last gehad. Ook niet van mijn dikke darm. Dat kwam, denk ik, door de ontspannen sfeer, door niet te veel te eten, wel veel te drinken en door sommige dingen, zoals alcohol, te laten staan. Een prachtige reis dus. Weer thuis, in de kast, op de plank bij de medicijnen, lag het doosje met de anti-diarreepillen.

Veel Nederlanders wel eens last van maag en darmen Meer dan de helft van de Nederlanders heeft wel eens last van maag- en darmklachten. Uit recent onderzoek blijkt dat veel van de k lachten in combinatie voorkomen. Bijvoorbeeld misselijkheid in combinatie met een opgeblazen gevoel én maag- en darmkrampen*. Veel respondenten zoeken hun oplossing in het veranderen van hun leefstijl en/of eetpatroon. Slechts een klein gedeelte gaat naar de drogist of apotheek voor een middel dat helpt om de klachten te verminderen. Toch is er wel een vrij verkrijgbaar en natuurlijk geneesmiddel dat een effectieve oplossing kan bieden bij een combinatie van maag- en darmklachten: Iberogast. Effectief, natuurlijk geneesmiddel Iberogast is een natuurlijk geneesmiddel op basis van negen medicinale kruidenextracten. Het middel kan effectief werken bij een combinatie van maag- en darmklachten, zoals krampen, misselijkheid, maagpijn en maagzuur. Ook kan het helpen een vol gevoel te verminderen.

Iberogast is geregistreerd als geneesmiddel. Aan deze registratie liggen wetenschappelijke studies ten grondslag. Verder zijn er, bij gebruik volgens de bijsluiter, z elden bijwerkingen bekend en zijn er geen interacties met andere geneesmiddelen gerapporteerd. Niet voor niets is Iberogast in Duitsland één van de meest verkochte en geliefde producten bij maag- en darmklachten.** Maag en darmklachten op natuurlijke wijze onder controle: Probeer gerust Iberogast! Iberogast is zonder recept verkrijgbaar bij apotheek en drogist (consumentenadviesprijs vanaf ¤ 8,90). Het gebruik is simpel: twintig druppels oplossen in water of vruchtensap en driemaal daags innemen.

Iberogast. Doeltreffend geneesmiddel bij maag- en darmklachten.

www.aaltvandeglind07.nl

Meer info: www.iberogast.nl . Lees voor gebruik de bijsluiter. Bron: * Multiscope panelteam, april 2014, n=1008: 52,5% van de Nederlanders heeft in de afgelopen 6 maanden last gehad van maag- en darmklachten. 17% gebruikt OTC-geneesmiddelen. ** IMS scanning-data OTC market Germany January 2014, PTA-Imagery-Preis, Sympathischstes Produkt 2008 Koag nr. 80-0914-1275

26


Saskia Baeten-Veeger en Susan van der Pasch

Jongerendag:

lekker PDS-vriendelijk bakken De jongerendag, gehouden op 18 oktober in Nijmegen,

Ondertussen zetten de organisatoren allerlei zelfgebakken lekkernijen neer die hoorden bij het volgende onderdeel.

aanwezigen veel tips. Het kan bijvoorbeeld slim zijn om in glutenvrije baksels een extra eitje te doen om het iets smeuïger te maken. Haar belangrijkste tip is proberen, proberen, proberen! In principe kun je alle recepten aanpassen naar jouw eigen dieetwensen, maar het zal je niet altijd de eerste keer lukken. Om iedereen op weg te helpen, hadden we enkele recepten uitgeprint en hebben we in groepjes de recepten zo aangepast dat iedereen uit het groepje het mocht hebben.

Bakparade Inge van der Wurff bakt al van kinds af aan. Ze houdt een zeer goed bezocht blog bij op haar website www.debakparade.nl. Zelf heeft ze geen allergieën, maar ze experimenteert veel met suikervrije, glutenvrije en lactosevrije ingrediënten waarmee ze de lekkerste dingen maakt. Ze gaf de

Brainstorm De dag hebben we afgesloten met een brainstorm over de toekomst van de jongerendagen. Er zijn veel ideeën uitgekomen én veel vrijwilligers die willen helpen. De datum voor de volgende jongerendag is al geprikt, namelijk 11 april. De locatie maken we later bekend.

stond in het teken van lekker en gezond bakken en koken. Natuurlijk waren alle dieetwensen hier een belangrijk onderdeel van. Na een korte kennismakingsronde startten we de dag met een quiz om te testen hoeveel iedereen van voeding wist. Vragen zoals: ‘Waar zit geen lactose in: zachte bolletjes, paprikachips, oude kaas of slagroom?’ Van praten over al dat eten kregen we allemaal trek, dus het werd tijd voor de lunch! Dit keer geen lunch op locatie, maar een zelfgemaakt lopend buffet. Zo kon iedereen zijn of haar gewenste salade of broodje maken. Na de lunch zijn we gaan wandelen en genoten we van het heerlijke zonnetje. pds en pds-klachten

Medicijn gebruiken dat niet in Nederland verkrijgbaar is? Wilt u in overleg met uw arts een toegelaten geregistreerd medicijn gebruiken dat in Nederland (nog) niet verkrijgbaar is, maar in het buitenland wel? Vraag dan uw arts om toch een recept uit te schrijven. Met dit recept kunt u twee dingen doen: 1. U kunt uw eigen apotheek of even

tueel een andere Nederlandse apotheek vragen of men het medicijn kan bestellen in het buitenland. (Dat kan in ieder geval bij International Pharmacy: www.ip-pharmacy.com [email protected] tel. 077-351 92 75). U moet het medicijn zelf betalen.

Dyana Loehr

2. U kunt ermee naar een apotheek in een land waar het medicijn verkrijgbaar is. Met het recept krijgt u dan het medicijn. U moet het zelf betalen. Wij adviseren om bij uw zorgverzekeraar te informeren of u het medicijn wellicht toch vergoed kunt krijgen, zeker als u een aanvullende verzekering heeft.


27

Prijswinnaar FODMAP-arm dieetboek Begin september verscheen het eerste Nederlandse FODMAP-arm dieet basisboek. Prikkels mocht er één weggeven. Bonita Nijbroek uit Den Helder is de gelukkige winnaar van dit fantastische boek. Zij heeft inmiddels het boek ontvangen. We danken de samenstellers van het

Hannemaria van Veen

FODMAP-arm dieet basisboek, Marloes Collins en Sigrid van der Marel-Sluijter, voor het beschikbaar stellen van een exemplaar. De PDSB heeft alle deelnemers aan de PDS-infodag op 1 november dit boek cadeau gegeven.

FODMAP-brochure

Marieke Lebbink

Voor mensen met (ernstige) PDS kan het FODMAP-dieet een goed hulpmiddel zijn om buikklachten te verminderen. De PDSB heeft dit dieet op diverse manieren onder de aandacht gebracht. Nieuw is de brochure FODMAP-dieet, geschreven door de auteurs van Darmehbo, samen met de collega’s van de Voedingspiramide en het Netwerk Orthomoleculair Diëtisten (NOD). Bijzonder aan deze brochure is dat wordt uitgegaan van een natuurlijke voeding die zo min mogelijk is bewerkt. Voor mensen met PDS is het belangrijk onnodige prikkels, zoals ongewenste hulpstoffen en geraffineerde suikers, zo veel mogelijk te laten staan. Deze stoffen kunnen immers tot buikklachten leiden. Daarbij is het belangrijk dat de voeding alle benodigde voedingsstoffen bevat, omdat een tekort aan vitaminen en mineralen PDS kan verergeren. De brochure helpt je op weg. Bezoekt u een NOD-diëtist ( www.netwerkorthodietist.nl )? Dan krijgt u de brochure gratis op het spreekuur. In de praktijk blijkt dat het zeker niet altijd nodig is meteen het strenge FODMAP-dieet te gaan volgen. Eerst zelf aan de slag? Dat kan met het boek Darmehbo (¤ 19,95). Dit boek

28


helpt de oorzaak van buikklachten op te sporen, biedt praktische tips, recepten en dagmenu’s voor buikklachten, diarree en obstipatie. Toch nog klachten? De volgende stap is het FODMAP-dieet. De brochure FODMAPdieet is te bestellen via www.voedingspiramide.nl. De kosten zijn ¤ 5,30. Wilt u het boek Darmehbo (www.darmehbo.nl) en de FODMAP-brochure allebei? Maak dan gebruik van onze darmzinnige aanbieding, exclusief voor PDSB-leden. U betaalt dan ¤ 18,00 voor het boek en de brochure (exclusief verzendkosten). Bestellen kan via www.solideboeken.nl. Plaats de beide producten in de winkelmand en typ bij de betaling de code PDSB14. Marieke Lebbink (links) en Katinka Huiskamp

Samen met Rita Steenbergen heb ik met de PDSB-stand op het congres Ziek van Darmproblematiek op 7 oktober in Houten Brenda Straatman

gestaan. Op het congres waren onder andere artsen, diëtisten en bedrijfsartsen aanwezig. Het thema van het congres was het

Congres:

darmmicrobioom, oftewel de darmflora.

Ziek van darmproblematiek ingrijpen in de samenstelling van het darmmicrobioom bijvoorbeeld de kans op eczeem kan verminderen. Daarnaast blijkt dat het veranderen van het darmmicrobioom ook gunstig kan zijn voor bijvoorbeeld diabetici. Het kan ook de kans op diarree bij het gebruik van antibiotica verminderen.

Er waren verschillende lezingen van onder andere prof. dr. Eric Claassen, prof. dr. Michiel Kleerebezem, prof. dr. Paul Savelkoul en prof. dr. Robert Jan Brummer. In de lezingen kwam het volgende naar voren: Het darmmicrobioom bevat een voor ieder mens unieke collectie aan darmbacteriën en andere micro-organismen. Recente onderzoeksresultaten tonen het belang aan van het darmmicrobioom bij gezondheid en ziekte. Dit betekent dat mogelijke effecten van voeding, (anti) biotische behandeling, maar ook stress en spanning tot persoonsspecifieke veranderingen in het darmmicrobioom kunnen leiden en daarmee de gezondheid kunnen beïnvloeden.

PDSB Wij stonden namens de PDSB met een stand in de algemene ruimte. Voor aanvang, in de pauzes en aan het eind van het congres konden bezoekers bij ons terecht voor informatie. Het viel ons op dat sommige artsen heel geïnteresseerd waren en andere artsen helemaal niet naar de stand kwamen.

Darmmicrobioom Ieder mens komt steriel ter wereld. Tijdens de bevalling staat het kind voor het eerst in contact met de microorganismen van de moeder en start de opbouw van het darmmicrobioom. Onderzoek wijst uit dat vroegtijdig

Reduce PDS We hebben vragen van bezoekers beantwoord en de vereniging gepromoot, maar ook reclame gemaakt voor Reduce PDS. Veel bezoekers hadden hier nog niet van gehoord en wilden hier graag meer informatie over. Ook wilden ze

weten in welke ziekenhuizen ze hiervoor terecht kunnen. FODMAP Er was ook veel interesse in het FODMAP-dieet. Deze bezoekers hebben we verteld dat dit bij een groot aantal PDS-patiënten de klachten kan verminderen, maar dat dit dieet wel onder controle van een gespecialiseerde diëtist gedaan moet worden. Tevens hebben we ze doorverwezen naar de website van FODMAP.

Het was een nuttige dag en hiervoor wil ik Rita Steenbergen bedanken.

Jubileumjaar 2015 In 2015 bestaat de PDSB 15 jaar! We willen een jubileumeditie van Prikkels maken en een speciale PDS-infodag organiseren, waarschijnlijk op zaterdag 7 november. Wij zoeken ideeën en vrijwilligers voor twee werkgroepen. Meld u aan via [email protected]


29

Uit het forum

Danny Spee

Veel PDS-patiënten hebben baat bij aanpassing van de voeding. Vaak helpt het om koffie, alcohol, zoetstoffen en vet te vermijden en veel oplosbare vezels te eten. Het ideale dieet is echter voor iedereen anders. Wat zijn de ervaringen van onze forumleden?

Strijd Robert Janssen (geplaatst in onze Facebookgroep)

Iedere dag die strijd, De strijd met je buik, jezelf, de tijd. Kan ik vertrekken? Ja of nee? Of moet ik weer naar de wc? Vijf keer in de week die strijd, Die eeuwige strijd met je buik, jezelf, de tijd. De vrijdag is nu eindelijk voorbij. Het geluid van het weekend maakt me blij. Twee hele dagen even geen strijd, Dan hebben we eindelijk eens genoeg tijd. We kunnen bijkomen van het zware gevecht, Want voor je het weet gaat weer slecht. Iedere dag die strijd, De strijd met je buik, jezelf, de tijd. Het is weer die vervelende wekker die ik hoor, En dit gedicht gaat eindeloos door.

30


Kruiden • Verse muntthee is een optie: een paar takjes verse munt uit het kruidenschap van je supermarkt met heet water. • Wat ik ook wel eens doe is heet water, een theezeefje erin en dan de rasp van een gewassen citroenschil en de rasp van een stukje gember erbij. • Groene thee met zo groot mogelijke bladeren pepermunt of citroenmelisse er vers in. Groente • Waar ik slecht tegen kan, zijn uien, prei, zuurkool, rode kool, spitskool, veel knoflook, bruine bonen, witte bonen, tuinbonen en kidneybonen. Wat in die categorie juist wel goed lijkt te gaan, zijn paksoi, bloemkool, broccoli, bimi, sperziebonen, peultjes en asperges (zowel wit als groen). Ook gaan bij mij paprika, courgette, aubergine en paddenstoelen meestal wel goed. Zuivel • Ik gebruik zelf alles van Alpro. Mijn ontbijt bestaat uit sojayoghurt met cruesli. Je hebt ook Soja Cuisine voor bij het koken en als toetje neem ik nog wel eens vla. Daar zijn niet veel smaken van, daardoor eet ik het niet heel veel. Het gaat zo vervelen; elke keer vanillevla, karamelvla of choco ladevla. Daarnaast gebruik ik ook de yoghurt drink af en toe, vind de bananen smaak en perzik-abrikoos het lekkerste. • Het is mogelijk dat je allergisch voor soja bent. Dus soja is niet altijd een goed alternatief voor melk.

• Harde kazen bevatten nauwelijks lactose. Schapenkaas is ook erg lekker en is qua smaak minder heftig dan geitenkaas. Zoetstoffen • Stevia, een hele krachtige natuurlijke zoetstof. Het bestaat al heel lang, maar het is nu eindelijk goedgekeurd en wordt nu volop verkocht. Stevia is veel zoeter dan suiker, dus je hebt er maar heel weinig van nodig. Het bevat vrijwel geen calorieën, het is niet slecht voor je tanden, heeft geen invloed op de bloedsuikerspiegel en het is niet ongezond. Voor zover bekend dan. Als het goed is, zou het dus ook geen invloed moeten hebben op darmklachten. • Honing, dadelstroop, rijststroop en kokosbloemsuiker zijn ook lekker als zoetstof. Gebroken lijnzaad • Gebroken lijnzaad kan laxerend werken. Het is wel zo dat je het langzaam moet opbouwen qua hoeveelheid, om te kijken hoe je erop reageert en welke hoeveelheid nodig is om jouw probleem eventueel te verhelpen. Begin met een halve lepel per dag en kijk na een aantal dagen hoe je lichaam het verdraagt. Als je nog niet het gewenste resultaat hebt bereikt, verhoog je de hoeveelheid per paar dagen met een halve lepel tot het gewenste resultaat is bereikt. Bij ieder mens is het verschillend of het helpt, maar het is zeker het proberen waard. Drink wel genoeg water per dag, anders werkt ook gebroken lijnzaad negatief en zal er dus meer obstipatie ontstaan.

PDSB digitaal

Dyana Loehr

Social media:

wie volgen wij? Op Twitter heeft de PDSB inmiddels bijna 3.000 volgers en op Facebook bijna 5.400 fans. Als PDSB volgen wij zelf ook een heleboel organisaties en personen. Op Twitter volgen we bijna iedereen

die ons volgt terug, maar we kunnen natuurlijk niet alle tweets lezen. Daarom maken we gebruik van lijsten. Op Facebook kunnen wij als organisatie geen vrienden met personen worden,

maar we kunnen wel andere organisaties volgen (leuk vinden). Misschien zijn onderstaande accounts die wij volgen ook interessant voor u!

Organisatie:

Op Twitter:

Op Facebook:

Ieder(in) (voorheen CG-raad)

http://twitter.com/Iederin

www.facebook.com/Iederin

Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie

http://twitter.com/NPCF

www.facebook.com/Patientenfederatie.NPCF

PGO-support

http://twitter.com/PGOsupport

Maag Lever Darm Stichting

http://twitter.com/MLDS

www.facebook.com/mldstichting

Stichting Darmgezondheid

http://twitter.com/darmgezondheid

www.facebook.com/Darmgezondheid

Stichting Onzichtbaar Ziek

http://twitter.com/onzichtbaarzyk

www.facebook.com/Onzichtbaarziek

Project DIAlooggestuurde re-integratie

http://twitter.com/Project_DIA

Steungroep ME en arbeidsongeschiktheid

http://twitter.com/SteungroepME

www.facebook.com/steungroep

Patiëntenvereniging Fibromyalgie en Samenleving

http://twitter.com/FESalgemeen

www.facebook.com/pages/Fibromyalgie-Patienten-Vereniging/117743941619318

Nederlandse Vereniging van Rugpatiënten 'de Wervelkolom'

http://twitter.com/wervelkolom

www.facebook.com/wervelkolom

Crohn en Colitis Ulcerosa Vereniging Nederland

http://twitter.com/CCUVN

www.facebook.com/CCUVN

Nederlandse Coeliakie Vereniging

http://twitter.com/NCV_glutenvrij

www.facebook.com/Nederlandsecoeliakievereniging

Samenwerkingsverband Pijnpatiënten naar 1 stem

http://twitter.com/Pijnpatienten

Thuisarts

http://twitter.com/Thuisarts

Nederlandse Vereniging van Diëtisten

http://twitter.com/nvdietist

www.facebook.com/pages/Dieet-dit-Dieet-dat/577795775659598

Actiegroep Treinen met Toiletten

http://twitter.com/pleeback

www.facebook.com/pages/Treinen-met-Toiletten-Pleeback/475074265912951

Hoge Nood

http://twitter.com/HogeNood

www.facebook.com/HogeNood

Volg de Prikkelbare Darm Syndroom Belangenvereniging op: Twitter: @PDSB http://twitter.com/PDSB Facebook openbare pagina: www.facebook.com/PrikkelbareDarmSyndroomBelangenvereniging Facebook besloten groep: www.facebook.com/groups/PDSBelangenvereniging LinkedIn: www.linkedin.com/company/prikkelbare-darm-syndroom-belangenvereniging Google+: www.google.com/+PDSBNL


31

Havermout Melk niet goed voor elk Buikpijn door buikbrein

Recommend Documents