e
•
•
Har Sanders kiest schilderkunst
Wanneer we de term 'materieschilders' ge
zo'n uiterst doelgericht materiaalgebruik
bruiken denken we in de eerste plaats aan
bereikt hij de illusie dat we niet met doek,
kunstenaars als Tàpies, Jaap Wagemaker,
paneel en verf, maar met het échte ma
Bram Bagart en al die anderen die in hun
teriaal te doen hebben.
schilderijen een bepaalde oppervlakte
Zo'n schilderij van Sanders valt als een
structuur, een reliëf of een bepaalde wer
'tweede huid' over de concreetheid van
king vanuit de verfla(a)g(en) centraal stel
het door hem geschilderde �bject heen.
len door bijvoorbeeld vermenging van de
In zijn andere werk staat Sanders dichter
verf met zand, marmerpoeder of andere
bij de 'normale' illusionistische schilder
materialen.
kunst. We zien direct dat zijn werk uit verf
Hun werk is meestal non-figuratief, het
op doek bestaat en dat hij met deze sim
gaat in de eerste plaats om de spanning,
pele middelen de zichtbare werkelijkheid
de werking van de concrete materialen
voor onze ogen te voorschijn 'tovert'.
waarmee het schilderij is opgebouwd. De
Maar dan nóg is er in deze schilderijen
schilder Har Sanders is wat betreft een
sprake van een zekere overlapping in de
deel van zijn werk ook zo'n materieschil
letterlijke zin van het woord. De schil
der. Vaak vermengde hij zand door zijn
derijen (op doek, op linnen) laten meestal
verf, of volgde allerlei andere technische
geheel of gedeeltelijk stukken doek (een
procédés om (ook) door middel van het
overhemd, een theedoek) en linnen (kus
materiaal zijn schilderijen een extra re-
sensloop, gestreept kussen) zien; een vrij
liëf en uitstraling te geven. Maar tegelijker
recent schilderij toont zelfs niets meer dan
tijd geeft Sanders in zo'n materieschil
een groot stuk markiesdoek. Op het blan
derij de zichtbare werkelijkheid weer; hij
ke linnen waar Sanders begon te schil
is in nog een heel ander opzicht 'materie
deren heeft hij weinig meer gedaan dan
schilder'. In de meeste gevallen zijn zijn
het aanbrengen van het markiesdoekpa
schilderijen een 'weergave' van de ma
troon, enige schaduwvlekken of plooien en
terie, van het uiterlijk, de oppervlaktestruc
de sporen die regen, wind en roest in het
Har Sanders,
tuur van bepaalde objecten: een ruwe, ver
doek achterlieten. De structuur van het
verf, 80 x 100 cm, eigendom van de
weerde muur
doek wàs er al!
kunstenaar
(Steengoed,
roest aangevreten bordje
gang,
1973), een door
(Verboden toe
1972/1973), een trap van grofstenen
tegels
(Overtreffende trap, 1974), een kar tonnen doos (Doos, 1973) of een roze vloei blad (Vloeiblad, 1972).
Doos,
1973, zand met olie
In de grote groep hyper-, super-, foto realisten, of hoe de zo 'net-echt' werken
Har Sanders,
de figuratieve schilders van de jaren zes
olieverf, 70 x 100 cm, privé verzameling
Vloeiblad,
1972, zand met
tig en zeventig ook genoemd worden, is Sanders wellicht degene die het verst gaat
Ook al past Sanders bij de weergave van
wat betreft de illusionistische benadering
Har Sanders,
dergelijke objecten een sterke vergroting
van de objecten die hij voor zijn schil
zand met olieverf op houten plaat,
toe en al isoleert hij het te schilderen
derijen kiest. Hij geeft dat object niet al
366 x 100 cm, eigendom van de kunste
object meestal van zijn omgeving, door
leen uiterst verrassend en knap in verf
naar
Verboden toegang,
1972-73,
0 " CT ::> 0
à:
• 143
Har Sanders, Kussen, _1970, olie op doek,
•
100 x 140 cm, verzameling Ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk
weer, hij zoekt ook wat betreft zijn mate rialen naar een zo veel mogelijk voor de hand liggende overeenkomstigheid met de objecten. Het interessante van dit alles is, dat San ders aan deze mal")ier van kijken en (ver)werken niet zomaar ineens, om een
•
modegril te volgen, is begonnen, maar dat hij al vanaf zijn vroegste werk stap voor stap de weg naar zijn eigen realisme af gelegd heeft. Wanneer we die ontwikke
gen' van nu, het is één recht pad van in
wat materieschilders als Tàpies, Bogart en
lingsgang nauwlettend volgen ontdekken
tegere, vanuit eigen standpunten ingeno
de iets anders gericht werkende Dubuffet
we tegelijk ook waarop de keuze van
men stappen. Die directheid die in San
in hun - overigens non-figuratieve - werk
Sanders' tien favoriete schilderijen van an
ders' vroegere werk zo belangrijk was
bereiken. Hetzelfde geldt voor dat machti
dere kunstenaars, zoals die in deze pu
(Tafelblad van onderen, uit '67 is wat dat
ge schilderij van Howard Kanovitz (Atelier,
blikatie wordt gepresenteerd, gebaseerd
betreft een sleutelstuk) moet hem hebben
1971) een sleutelstuk waarmee deze super
is.
getroffen in schilderijen en schilders waar
realistische kunstenaar op een heldere,
Har Sanders werd geboren in Den Haag,
hij nu - bij deze keuze - nóg enorme be
tegelijk intelligente wijze de driehoeksver
in '29. Zijn vader was kleermaker van be
wondering voor blijkt te hebben, voor hun
houdingen tussen zichtbare werkelijkheid,
roep, zijn grootvader had de kost ver
rake weergave van zo maar, ineens intens
schilderkunst en het fotografische of il
diend met borduurwerk, en als we dit we
beleefde momenten in het alledaagse le
lusionistische beeld manifest maakt.
ten ligt het voor de hand een soort erfe
ven. Geen wonder dat Rik Wouters dan
Ook Sanders exploreert in zijn werk dit
lijkheidslijn door te trekken naar de ma
een der favorieten is, die Vlaming die in
gebied waarin de zichtbare werkelijkheid
nier waarop Sanders stoffen, materialen,
de intieme ruimte in en rond zijn huis zo
steeds van gedachte kan wisselen, steeds
slijtplekken, scheuren en stofstructuren be
vaak trefzeker dat heldere licht ving dat
opnieuw kan worden bekeken, steeds weer
kijkt, onderzoekt, er naar tuurt, er met zijn
de alledaagse dingen, met zijn vrouw Nel
anders kan worden geïnterpreteerd.
ogen als een vlieg overheen kruipt.
als de meest liefdevol bekeken spil van
De keuze van Sanders' 'top-tien' der schil
Kijken, turen naar, observeren van de alle
zijn wereld, betoverde. In Kees Verwey
derkunst toont, meer dan welke toelich
daagse dingen om hem heen, dat is, sinds
herkent Sanders de onverzettelijkheid
ting en explicatie ook, wat de schilder
hij na een typische Hollandse crisisjaren-,
waarmee deze schilder zijn eigen weg
zelf in zijn werk wil vatten en uitdrukken,
oorlogstijd- en spruitjesgeurjeugd in de
volgde, zijn leven lang. Sanders ervoer bij
hoe ànders dat werk er ook uit ziet.
'artistieke' wereld terechtkomt, zijn voor
een bezoek aan zijn atelier hoe ook deze
naamste drijfveer. Hij werkt in de jaren
schilder zijn hele leven lang de wonderen
vijftig als decorateur voor de etalages van
van het gewone, bij voorkeur zelfs het
Jan Juffermans
het grootwinkelbedrijf Vroom en Dreesman
nietige, heeft leren zien, liefhebben en
De hierna volgende teksten zijn integraal
en leert daar de ontelbare mogelijkheden
vastleggen.
geschreven door Har Sanders en dus niet,
van verf en materie ontdekken, hij leert
Ook Sanders is gespitst op al dat gewone;
zoals in andere series het geval was, sa
wat voor effecten er in het tweedimen
hij weet wat voor verrassingen er juist in
mengesteld uit gedeelten van interviews.
sionale vlak zijn te bereiken. Op de avond
al datgene waar wij meestal achteloos aan
De tekstjes in de rechter kolom zijn be
academie van de 'Koninklijke' aan de
voorbij gaan verborgen zitten.
doeld als korte biografie met karakteris tiek van het reuvre en als altijd van de
Haagse Prinsessengracht is er een leraar
In dat opzicht is ook de Brabantse schil
die hem erg aanspreekt en hem steeds
der Kees Bol van groot belang voor San
hand van redactie.
weer leert te kijken: Willem Minderman.
ders geweest. Bol, lange tijd Sanders' leer
Redactie.
In zijn vrije werk houdt hij zich van begin
meester, een figuratief van het traditionele
af aan afzijdig van alle 'nieuwe' trends en
soort, zal op Sanders altijd indruk blijven
modes (de abstractie viert in de jaren vijf
maken vanwege de integer beleefde en
tig hoogtij!) , hij tekent en schildert de
beleden vanzelfsprekendheid waarmee hij
zichtbare werkelijkheid direct, zo onge
het zien en ervaren van de zichtbare wer
kunsteld mogelijk. Van deze direct, spon
welijkheid als leidraad voor zijn kunst
taan uitgewerkte figuratie van vroeger naar
blijft beschouwen.
Har Sanders, Markiesdoek, 1976, acryl op
de volledig van tevoren beredeneerde en
En dan is er natuurlijk Sanders' herken
linnen, 200 x 300 cm, verzameling Museum
geconcipiëerde 'werkelijkheidsoverlappin-
ning, tevens bewondering, voor datgene
Boymans van Beuningen, Rotterdam
144
•
•
•
Okb okt/dec 1976
•
•
•
•
•
•
Peter Paul Rubens Negerkoppen
•
•
Waarom koos ik Rubens? Hij staat eigen
ik zocht. Nu nog verf en doek.
die afbeelding niet tegengekomen, zou ik
lijk iets buiten mijn tiental en hoort er
We leefden in 1945, geen tijd om gemak
dan toch zijn gaan schilderen?
toch bij. Hard lopen om het werk van deze
kelijk materialen in te slaan.
Na een maand of zes was het werk ge
meester te mogen zien heb ik vrijwel nooit
Het lood dat ik bij de winkel moest inle
reed, ik sloeg er een lijst om en hing het
gedaan. Het werk raakt mij niet, ik mis er
veren om tuben verf te kunnen kopen,
doek in de huiskamer van mijn ouders,
de binding mee. Alleen voor de 'Neger
moest ik weghalen tussen het schaarse
waar het nu nog hangt. Mijn kinderen vin
koppen' van Rubens wil ik een uitzonde
glas in loodramen, die nog aanwezig wa
den dit nog steeds het mooiste schilderij
ring maken. Zij vormen voor mij het aller
ren in de afbraakhuizen bij ons in de
dat ik ooit maakte. Van hen had ik na
prilste begin van wat later mijn loopbaan
buurt. Voor wat hoort wat!
deze daad op mogen houden.
zou worden. Zestien jaar was ik, toen ik
Het doek, 82
kennis maakte met Jan Wils, een jongen
loos van een gedesillusioneerde man, die
kopie met het origineel te vergelijken.
even oud als ik. Jan schilderde al vroeg
er zich allang bij neer had gelegd dat zijn
Wat schrok ik toen ik de echte Rubens
met olieverf, iets wat ik nog nooit had ge
stilleven, kantenkleed met te laag in het
vond, zó klein, maar ook zó groot!
daan. Van kunstkaarten en voorbeelden,
vlak geplaatste soepterrine, gedoemd was
x
101 cm kreeg ik belange
Pas in 1950 kreeg ik gelegenheid om mijn
schilderde hij landschappen na. Toen ik
om overschilderd te worden.
Olieverf op doek op hout, 51
hem bezig zag werd ik zó verrukt, dat ik
Angst om met schilderen te beginnen mis
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel
x
66 cm,
direct ook wilde schilderen. Maar hoe?
te ik volkomen. Wel leed ik aan een schro
Wat? Ik wist niets van olieverfschilderen
melijk tekort aan vakkennis. Hoe de verf
af. Nou ja, ik had Jan wel in de buurt,
te verdunnen? Wat voor kwasten? Eén
Peter Paul Rubens, Siegen, Westfalen
maar toen Jan hoorde dat ik een heel
keer gebruikte ik per abuis een tube plak
1577 - Antwerpen 1640. Rubens' belangrijkste artistieke vorming
groot doek wilde opzetten, een doek waar
kaatverf door mijn olieverf.
door al zijn kaarten zouden verbleken,
Ik verbaasde mij nauwelijks over de stroe
vond plaats in Italië, waar hij van 1600
wilde hij mij niet op weg helpen, ik moest
ve, rubberachtige substantie die ik na het
tot 1608 verbleef en de kunst van de An
het zelf maar uitzoeken.
mengen op mijn palet verkreeg. Maanden
tieken, van de Renaissance en de Vroege
Na lang dubben en bladeren trok ik een
werkte ik hard door, gebruikte al mijn
Barok bestudeerde. Werd na zijn terug
blad uit een boek met daarop de 'Neger
schaarse vrije uren. Later heb ik mij vaak
keer in Antwerpen snel een schilder van
koppen' van Rubens. Dàt was precies wat
afgevraagd, had ik Jan nou niet ontmoet,
internationale faam. Hij schilderde veelal religieuze en mythologische taferelen, op monumentaal formaat, in dynamische, kleurrijke en theatrale composities. Ont ving opdrachten van vele Europese vor sten, dikwijls voor het vervaardigen van een cyclus schilderijen. Hij had talloze assistenten en produceerde in hoog tem po. Rubens maakte vele olieverfschetsen. Sommige dienden als voorstudie voor een schilderij, andere waren zelfstandige kunstwerken.
Literatuur R.-A. D'Hulst, Olieverfschetsen van Rubens, uitgave van Nederlandse Stichting OKB en OKB-VIaanderen, 1968; Chr. White, Rubens and his world, Lon den, 1968; F. Baudouin, Rubens en zijn eeuw, Ant werpen, 1972.
•
Har Sanders, Negerkoppen, 1945, olieverf op katoen, 82 x 101 cm, verzameling van de heer en mevrouw Sanders, Den Haag 147
Johannes Vermeer
•
Gezicht op Delft
Veel weet ik niet te vertellen over dit schil
zo mooi als oud Delfts aardewerk.
Circa 1658,
derij. noch over de maker. Het weinige
Vanaf mijn bank gaven zich de weerspie
olieverf op doek, 98,5
dat bekend is kunt u evengoed zelf op
gelingen van de huizen in het water, pas
Mauritshuis, Den Haag
x
117,5 cm,
zoeken.
na lang kijken gewonnen. Hoe beter je
Voor mij is Vermeer de allergrootste schil
keek, hoe meer je te zien kreeg. Ja het
der, ja, ik vind hem de beste. Hij heeft be
is een schilderij om te lezen, waar je
Het ceuvre van Vermeer is klein: ruim
wezen dat onderwerp en originaliteit voor
iedere dag naar kunt kijken, het zal nooit
dertig schilderijen. Hij werkte langzaam
de kijker niet belangrijk zijn. Wat hij
vervelen.
en precies, ontwikkelde een superieure
schilderde zijn gewone vrouwen, gewone
De voorste huizen mooi donker gehouden,
techniek. Vermeer begon als historieschil
landschappen, maar hoe hij ze schilder
precies in de juiste schaduwkleur, de
der (bijbelse en mythologische taferelen),
de, dat is zijn grootheid.
achterste gebouwen overgoten door het
maar specialiseerde zich al gauw in het
Rembrandt vind ik natuurlijk ook een pri
licht dat van achter de wolk werd prijsge
schilderen van interieurstukken, een genre dat omstreeks 1620 in Holland ontstond.
Johannes Vermeer, Delft 1632 - 1675.
ma schilder, ik houd van zoveel schilders,
geven. Zó kunnen schilderen! Zo'n wolk
wat ze maakten, maar Vermeer staat bo
opzetten!
Kenmerkend zijn de grote belangstelling
venaan.
Als het zomer werd, de horde met toeris
voor een uitgewogen compositie, voor
Rembrandts verf heeft een lijflucht, ruikt
ten losbrak, griezels in fel detonerende
ruimte en licht. Zijn schilderijen hebben
naar Rembrandt, Karel Appel heeft dat
kleding met verrekijkers en zonnebrillen,
soms een zinnebeeldige betekenis.
ook. Vermeer mist dit. Alles is helder en
die met lawaai en vreemde talen de ka
klaar. Je kunt de schilderijen heel goed
mers kwamen verontrusten, dan verdween
Het Gezicht op Delft is, afgezien van het Straatje in Delft, Vermeers enige stads
als schilderijen bewonderen, zonder zelfs
ik schielijk, totdat de koude van de aan
gezicht, en waarschijnlijk gemaakt met be
aan de maker te denken. Ze zijn er ge
komende winter het Mauritshuis weer ge
hulp van een camera obscura, een ge
woon. Ze bestaan. Het werk is ook niet
zuiverd had. Nu ik in Brabant woon, leg ik
sloten kastje waarin door middel van ver
na te maken, nou ja, jaren geleden was
af en toe droevig mijn Vermeerboek open.
schillende lenzen de buitenwereld op één
er eens ...
Ik had toendertijd zo graag de grote Ver
van de wanden wordt geprojecteerd.
Er zijn perioden in mijn leven geweest
meertentoonstelling willen bezichtigen.
dat ik iedere week even het Mauritshuis
Onderweg, er naar toe, kreeg ik pech met
inliep. Eerst bekeek ik het 'Puttertje', be
de auto, veel te laat kwam ik aan bij het
L. Goldscheider, De schilderijen van Ver
groette Jan van der Heyden, een volko
Mauritshuis, een grote rij wachtenden was
meer, Zeist, 1958;
Literatuur
men over het hoofd gekeken schilder,
er voor mij. ik stapte nog naar de portier
H. Koningsberger, The world of Vermeer
stapte binnen bij Jan Steen, stak mijn
en vroeg: 'Maak ik vandaag nog kans om
1632-1675, New York, 1967;
hand op naar Rembrandt, om vervolgens
binnen te komen meneer?' 'Mogge meneer,
O.A. Finch, 'Vermeer's use of the Camera
uit te komen bij Vermeer. Eerst het 'Meisje
dan bent u de eerste.' Ik had zo graag het
Obscura, a comparative study', in The
met de parel', daarna het 'Gezicht op Delft'.
'Meisje met de rode hoed' willen zien,
Art Bulletin 53, 1971, p. 493-505;
Een volkomen gaaf werkstuk. Een verfbe
23
A. Blanker!, Johannes Vermeer van Delft
handeling zó fijn. Ook van heel dichtbij be
tegen het glas gehouden!
x
18 cm. Al hadden ze het maar even
•
•
1632 - 1675, Utrecht/Antwerpen, 1975.
keken heeft het een zuiverheid. Een huid
• 148
•
Okb okt.ldec. 1976
•
•
•
•
0 L() .--
e
Vincent van Gogh De rots
In een zaal vol met schilderijen van Van
hardop, maar toch mompel ik soms tegen
juli 1888 (F. 1447) ,
Gogh valt mij altijd de blijvende frisheid
hem: 'Zeg, dat oor, aan jouw zelfpor-
potlood, pen, rietpen en zwarte inkt,
op. Dit werk veroudert niet, heeft de
tret, dat goede oor, dat zit er ook niet zo
49 x 60 cm,
eeuwige jeugd.
best aan, of die kop, daar op de schou
Vincent van Gogh Museum, Amsterdam
Van Gogh is jaren een hinderlijke kame
ders .. .' Het was een geweldige schilder,
raad van mij geweest. Ik verdronk in zijn
een zeer felle man. Als vriend zou ik hem
Vincent van Gogh, Groot-Zundert 1853 -
brieven en werk en kwam er niet van los.
nooit uitkiezen, ik vermoed dat hij weinig
Auvers-sur-Oise 1890.
Door zijn enthousiasme werd ik opge
gevoel voor humor had. Wist u dat Vin
De artistieke loopbaan van Van Gogh
zweept. Op het stuur van mijn fiets reisde
cent wel eens vliegen en sprinkhanen in
omvat niet meer dan tien jaren: 1880 tot
hij al druk vertellend mee tot in en door
de natte verf van zijn landschappen druk
1890. In die periode ontwikkelde hij zich
de Provence. Alles moest ik van hem zien,
te? Dat gaf het werk iets van de buiten
van een traditioneel, enigszins provin
de bomen, mensen, gebouwen. Thuisge
lucht mee, vond hij (net zoiets als de
ciaal kunstenaar tot één van de meest
komen ging hij weer druk gebarend op de
veertjes aan de eieren.)
moderne schilders van West-Europa. In
top van mijn ezel zitten. Om hem kwijt te
Over zulke daden kan ik nou dagen blij
1886 kwam hij in Parijs en maakte kennis
raken moest ik hem hard vloekend de deur
ven tobben. Voor mij heeft zo'n daad te
met het Impressionisme. De donkere,
wijzen. Niets hielp. Ik probeerde van alles,
maken met bepaalde jongens, die, voor ze
sombere kleuren op zijn palet werden
hem in te ruilen tegen een ander goed
ergens binnenstappen, eerst hun stropdas
voorgoed vervangen door heldere sterke
schilder, ik koos Cézanne, hij bleef komen.
achteloos over hun schouder gooien. Of
kleuren.
Onverwachts dook hij overal op. In mijn
het haar netjes kammen en toch vlot te
1888: Zuid-Frankrijk. Hier liet Van Gogh
tekeninge(l, schilderijen, Vincent werkte
rugduwen. Dat ik deze tekening uitzocht,
het Impressionisme los. Schilderen werd
mee. Ik noemde zelfs mijn zoon naar hem
daar moet U niets achter zoeken. Ik was
de expressie van heel zijn wezen.
die Aris Vincent heet. Nu ik ouder gewor
gebonden aan zoveel zwart-wit, zoveel
Van Gogh ontwikkelde zich in dat ene de
den ben, mijn eigen weg heb gevonden,
kleur, vandaar. Als reproduktie heb ik dit
cennium ook tot een uniek tekenaar. Gro
is de afstand tussen ons, vanzelf gegroeid.
werk al tien jaar aan een wand in. mijn
te invloed op zijn uiteindelijke stijl had
Hij weet nu goed zijn plaats. Ik durf hem
atelier hangen, hij heeft mij nooit ver
den de Japanse kleurenhoutsneden, die
zelfs hier en daar kritiek te geven. Niet
veeld. . .
hij in Parijs, waar ze op dat moment erg in de mode waren, bestudeerde en ko pieerde. Hij bewonderde onder andere het spaarzame en suggestieve gebruik van lijnen, het snelle en trefzekere werken van de Japanse kunstenaars. Voor zijn eigen tekeningen gebruikte hij daarna vaak Japanse rietpennen.
Literatuur J.-8. de la Faille, The works of Vincent
van Gogh, his paintings and drawings, Amsterdam, 1970; J. Hulsker, Van Gogh door Van Gogh, de 0 " 0" ::J 0
� "' n
brieven als commentaar op zijn werk, Amsterdam, 1973; W. Jos de Gruyter, Tekeningen van Vin
cent van Gogh, uitgave van de Stichting Openbaar Kunstbezit, z.j.
Har Sanders, Lhee-Dwinge/oo, 1964, oost indische pentekening 151
Rik Wouters
•
Vrouw in het rood (Nel Wouters)
1912,
Het zou best interessant zijn om te weten
die plek als een hinderlijke oplapperij er
hoe verschillende kunstenaars het werk
varen. Maakte hij fouten, was zijn aanloop
olieverf op doek, 100 x 80 cm,
van vakgenoten, opnemen en verwerken.
niet zeker genoeg, sloeg hij mis, dan
Museum Boymans van Beuningen, Rotter
Of ze alleen door de zalen lopen met de
restte hem slechts één weg, geheel op
dam
gedachte, 'haal ik dit ook nog, zit er voor
nieuw beginnen, schoon palet, nieuw
mij nog een kans in? Waarom hangt hij
linnen.
Rik Wouters, Mechelen 1882 -
hier wel en ik niet?'
De schilderijen van Rik Wouters zijn zel
Amsterdam 1916.
Gaan kunstenaars bewust op tentoonstel
den geheel gesloten, overal kiert en speelt
Schilder en beeldhouwer. Woont vanaf
lingen af, of alleen uit nieuwsgierigheid?
het wit zijn eigen partij.
1907 bij Brussel. Raakt enkele maanden
Worden ze er door gestimuleerd, of juist
De grootste moeilijkheid van Rik Wouters,
na het begin van de Eerste Wereldoorlog
afgeremd? Staan ze open voor wat ze te
zal naast deze uiterste concentratie, wel
in Nederland verzeild. Sterit daar aan een
zien krijgen? Of gedragen ze zich net zo
geweest zijn om het punt te bepalen waar
reeds jaren slepende ziekte.
afwerend als de ene Christen tegenover
op het doek als gereed verklaard kon
Als beeldhouwer, van figuren en koppen,
de andere Christen, omdat hij toevallig uit
worden.
zet hij de Impressionistische traditie voort;
een buurkerk zijn geestelijk pakket haalt?
Tien jaar geleden is het, dat ik twee ex
als schilder slaagt hij erin deze traditie
Mijn werk heeft niets te maken met het
posities van hem mocht bekijken. Eén in
te vernieuwen. Zijn belangrijkste schilder
werk van Rik Wouters.
Amersfoort, één in Mechelen. Beide keren
werk ontstaat vanaf 1912, na een bezoek
Mijn maakproces speelt zich van binnen
voelde ik mij dronken van kijkgenot toen
aan Parijs, waar hij vooral geboeid wordt
af, zeker niet avontuurlijk op een doek. Ik
ik zijn werk zag. Wat een kleur, wat een
door het werk van Cézanne (het construc
moet een schilderij van te voren klaarzien.
spontaneïteit. Met gemak kan ik zó weer
tieve) . Renoir (het levensblije) en Matisse
Goed voorbereid wil ik beginnen, verf op
vele werken voor mijn netvlies brengen,
(het decoratieve).
stalen, grondige tekening, daarna pas de
'Paddestoelen', 'Groene kool', 'Verjarings
Onderwerpen: stillevens, interieurs en,
uitvoering.
bloemen voor Nel', of wat u hier ziet,
vooral, zijn vrouw Nel.
Rik Wouters werkte zo niet, al schilderend
'Vrouw in het rood', alles uitbundig van
Kleur is alles voor Wouters.
liet hij alle ruimte tot veranderen open.
kleur in snel schrift neergezet. Onvergete
Hij is eens 'het zonnekind van de Bel
Snel en gedreven, intuïtief, op de toppen
lijk mooi. Consequent vind ik dat hij geen
gische schilderkunst' genoemd.
van zijn kunnen, smeerde hij zijn onder
verschil maakte tussen de aanpak van een
werpen op het linnen. De spanning mocht
portret, interieur of stilleven. Wat hij on
Literatuur
niet verslappen, hield hij vast tot het einde
dernam, alle onderwerpen kregen dezelfde
toe. Zelfs overschilderingen moest hij mij
aandacht, maar ook alle gedeelten van
den. Op die plaatsen immers, zou de verf
het doek werden als even belangrijk be
Nel Wouters, Het leven van Rik Wouters doorheen zijn werk, Brussel, 1944; R. Avermaete, Rik Wouters, Brussel, 1962.
niet transparant meer zijn. Steeds zou hij
handeld.
•
•
• 152
•
•
0 " C" 0
� 0. CD "
<0 .._, "'
•
153
•
154
•
•
Kees Verwey Atelierinterieur
•
Het opmerkelijke van Kees Verwey vind
Het eerste wat hij mij liet weten was: 'Ik
Dat vond ik ook en ik dacht meteen aan
ik zijn constant door kunnen gaan, zijn
heb verlangd naar dit bezoek, ga rustig
andere schilders die dit ook zouden be
altijd groeien en daarbij kwaliteit handha
zitten en luister naar wat de dingen je te
grijpen, Tàpies, Dubuffet, Heyboer, zelfs
ven. Er zijn niet veel schilders die tot op
vertellen hebben'.
Piet Blom en Le Roy horen hierbij.
hoge leeftijd zó goed konden blijven wer
Zoals we daar zaten, naast elkaar, vielen
In deze wereld stelt Kees Verwey zich be
ken. Nou ja, namen zijn er altijd te vin
de leeftijden weg, we waren gewoon vak
schikbaar, laat de dingen zelf hun verhaal
den. De kunsthandel zal ons nooit doen
genoten, warme schilders, die elkaar veel
vertellen, hij kan luisteren, verwerken, ver taalt het voor ons in verf. Zijn jarenlange
weten dat één van hun schilders allang
te laat ontmoet hadden. Zijn blik groot en
niet meer achter de ezel staat.
veel omvattend, mijn kijken onrustig steeds
werken, denken aan het werk, het er mee
Zo ben ik ontzettend geschrokken toen
verspringend, gedeelten isolerend, probe
bezig zijn, geven ons de garantie dat wat
ik het latere werk van Picasso te zien
rend in te kaderen.·
hij ontvangt, feilloos omgezet zal worden
kreeg. Dat was nou voor iedereen de vi
Ik genoot enorm, zocht het plafond af,
in de werken die wij van hem kennen.
tale rakker, een man die op oudere leef
waar kalkerige stukken, zich bladderend
tijd nog kinderen verwekte, in korte broek
hadden losgelaten, waar het vocht blauw
1974,.
liep, iedere dag een bad nam in de Mid
achtige vlekken had afgegeven. Het be
olieverf op doek, 180 x 200 cm,
dellandse Zee.
hang hing hier en daar met grote ezels
Stadhuis, Haarlem
Kees Verwey is uniek, een grote uitzonde
oren omlaag. De vloer was doorleefd, ge
ring. Eerlijk, ik begin nu al vermoeidheids
bruikt en van een schoonheid die mij ver
Kees Verwey, Amsterdam 1900, woont en
verschijnselen te vertonen, laat staan als
rukte. Stukken brood waren versteend blij
werkt in Haarlem.
ik wat verder in de tijd ben doorgedron
ven liggen, te hard zelfs voor de muizen.
Verwey maakt olieverfschilderijen, aqua
gen. Kees Verwey ken ik een beetje. Ik
Kees nam mij van opzij, met zijn iets ge
rellen en tekeningen. Zijn belangrijkste.
ben eens bij hem in het atelier geweest.
kanteld-luisterende kop rustig op. Hij was
leermeester was de Haarlemse schilder
Een mooie, stemmige, zilverachtig-aange
blij dat ik zijn atelier snapte, er mij thuis
H.F. Boot. Evenals hij is ook Verwey (tot
groeide ruimte met meubelen, die als on
in voelde. Vertelde over zijn werk, wees
1948) grotendeels door het Hollandse Im
kruid, met de vele voorwerpen, waren op
mij gedeelten aan waarvan hij dacht dat
pressionisme bepaald. Dan vindt er een
geschoten tussen het stof.
ik dat wel erg mooi zou vinden.
omslag plaats en begint de fase die hij zelf als 'expressionistisch' heeft aange
•
duid. Stillevens, landschappen en portret ten vormen de hoofdmoot van zijn werk. Dikwijls maakt hij van één onderwerp een serie schilderijen. In zijn werk bli.ift de werkelijkheid weliswaar zichtbaar, maar gaat het vooral om de verhoudingen van kleur, vorm en volume. Verwey: 'Essentieel voor mijn levenserva ring is het begrip 'spiegel - spiegelen'. Alles spiegelt zich immers in de geest van de mens! Een schilder is iemand die van spiegelen houdt'.
0 " 0" ::> 0
� a. "' 0
Literatuur H.L.C. Jaffé, Kees Verwey, Amsterdam, 1964; L. Tegenbosch, Kees Verwey, Venlo, 1974.
• Kees Verwey in zijn atelier, 1976 155
Kees Bol
•
Stilleven in roze
Kees Bol ken ik ongeveer zesentwintig
koude winter en we zijn van al die slap
1965,
jaar. Al deze jaren heb ik genoten van
pelingen af!' Rijen uitspraken ken ik van
olieverf op hardboard, 55 x 63 cm,
wat hij maakte en mij vertelde.
hem. Ik genoot van deze werktochten,
verzameling Kees Bol, Heusden
Mijn allereerste tekenlessen, levenslessen,
leerde er veel van en bewonderde het ge
genoot ik van hem. In mijn atelier hangt al
mak waarmee Kees Bol werkte. Hoe hij
Kees Bol, Oegstgeest 1916.
jaren als tastbaar verbond, de fietsket
zijn handschrift had ontwikkeld door kei
Woont en werkt in Heusden.
ting, die ik tijdens de eerste les moest na
hard te werken, in weer en wind, 'wind
Had sinds 1944 tekenles van Jan Heester
tekenen. 'Goed kijken, bouwen en rond
kracht 8 Har!' in de sneeuw, op de tocht,
en Paul Citroen. Is als schilder autodidact.
zien!' Naderhand hoorde ik dat hij wiel
half in het water, de vorst, zelfs door
Gaf les aan de Haagse Academie voor
renner was geweest.
's nachts Eindhoven bij lamplicht te gaan
beeldende kunsten. De oorsprong van
We hebben samen voor één klas gestaan,
schilderen. Oog en hand volkomen één en
zijn kunst vindt Bol in zijn onmiddellijke
geëxposeerd en buiten geschilderd.
sterk bevriend. Wat de één zag, gaf de
omgeving: zijn gezin, het Brabantse land,
We stonden eens aan de oever van de
ander door. Zoals hij vertelde, zo schilder·
de voorwerpen en de dieren op en rond
Maas. (Het lijkt wel een liedje.) Ik wilde
de hij. Snel formuleren van zinnen, snel
zijn huis. De nadruk ligt op de verschil
weer veel te haastig mijn verf pakken om
schrijven met verf. Naast dit grandioze
lende toonwaarden van de kleur.
snel te kunnen beginnen. Hij als oude rot
handschrift bewonder ik zijn steeds wisse
wist direct de bezwaren die daaraan
lend palet, het niet vasthouden aan ver
kleefden. 'Eerst rustig gaan zitten, keus
worvenheden in kleur. Met zijn werk is
Literatuur Catalogus tentoonstelling Kees Bol, Van
maken, niet zo snel, zenuwachtig, steek
hij binnen zijn zelf gekozen grenzen ge
Abbemuseum, Eindhoven, 1955.
eerst een sigaar op, o, je rookt niet.' (Dat
bleven.
geintje maakte hij iedere dag.) 'Laat alles
De formaten heeft hij altijd aangepast aan
op je inwerken, dan pas ontspannen geven
dàt wat hij nog net spontaan kon beschrij
wat je hebt.'
ven.
Kalm zat hij op de grond en vertelde aan
Ik vond hem eens in zijn atelier, bezig
één stuk door verhalen over vroeger, de
met het schilderen van zijn zoveelste
school, thuis, ik hing aan zijn lippen.
meesterlijk geschilderde stilleven met
Werd ik op de terugweg, in de auto zelf
goudreinetten. 'Har, als het mij ooit nog
wat drukker, dan riep hij verbaasd uit:
eens lukt een appeltje goed te schilde
'Jezus man, jij bent ook niet stil'. Onder
ren, dan heb ik bereikt wat ik wilde berei
het schilderen zong, vertelde en citeerde
ken. '
hij: 'Als ik aan de Maas sta Har, dan denk
Wat kon ik daar nog op antwoorden, een
ik aan de Loire, sta ik aan de Loire, dan
man met zo'n ceuvre, een boomgaard vol
denk ik aan de Maas.' Of: 'Arenden vlie
mooie appels?
•
•
gen alleen, eenden in troepen.' 'Eén flinke
• 156
•
•
Okb okt. I dec. 1976
•
•
•
•
• 158
Antonio Tàpies Meuble rose
Kom ik speciaal naar Amsterdam, is mijn
duwd, bloedend op het harde beton blijft
doek op reis. Erg jammer want nu moet
liggen: 'Ik zal het hierbij maar laten, hoe
verf en zand op triplex, 195 x 170 cm,
ik het evenals u, ook met een zwart-wit
wel ik graag ook dat gemene stiefzusje
Stedelijk Museum, Amsterdam
afbeelding doen.
·
1972,
een doodsmak had laten maken.'
. In de bibliotheek van het Stedelijk was
Herman van Veen laat soms een mooi ge
Antonio Tàpies, Barcelona 1923.
zoveel in te kijken, te lezen over Tàpies,
voelig liedje abrupt eindigen met een
Studeerde rechten in Barcelona. Leerde
dat ik er maar van afzag. Het enige boek
schreeuw, een onverwachte draai, zodat
zichzelf schilderen tussen 1943 en 1946.
dat ik doorbladerde was zo geheel de we
je direct weer terugvalt in de realiteit.
Maakte tot 1953 werk in laat-surrealis
reld die ik ook opzoek en bewonder, dat
Tàpies trekt met zijn vinger, eeri stokje,
tische stijl. Daarna ontwikkelt hij zijn per
ik het dichtsloeg en aan de juffrouw te
of de achterkant van een penseel, vier
soonlijke vormentaal, waar het materiaal
ruggaf, bang dat ik voorlopig niets meer
diepe lijnen in zijn schilderij. Waarom
de belangrijkste rol speelt. Uit een meng
zou durven aan te vangen. Dat, wat ik
deed hij dat nou? Neemt hij, door die ker
sel van lijm, gips en zand maakt hij re
nog wilde doen, door hem al gedaan zou zijn. Ik kan mij heel goed indenken waar
ven aan te brengen de vrijheid terug, de
liëfachtige schilderijen in donkere aarde
vrijheid om te mogen maken, maar ook
kleuren, waarin hij vormen en tekens
om er kunstenaars zijn die nooit in com
om te vernietigen? Of bracht hij ze alleen
schildert of krast. Tàpies: 'Ik probeer in
missies willen zitten, in jury's. Als je goed
maar aan omdat ze het mooi doen, het
bezig bent, moet je blijven werken en
vlak zouden breken?
mijn werk de mens te .herinneren aan wat hij werkelijk is, hem een thema te ge
zelden in musea komen. Dit schilderij koos
ven om te overdenken, een schok in hem
ik om de ingekraste lijnen. Ik hou van al
teweeg te brengen die hem zal wekken
het werk van Tàpies, maar dit schilderij
uit zijn kunstmatige wereld'.
heeft iets dat mij steeds blijft bezighou den. Waarom trok hij die lijnen? Heeft het
Literatuur
te maken met wat je in het werk van an dere kunstbeoefenaars ook wel tegen
A. Cirici, Antonio Tàpies, Temoin du Si
komt? Zo met een knipoog naar de lezer, 'ik schrijf dit nou wel, maar trek je er niets
/ence, Barcelona, 1971; V. Linhartova, Antonio Tàpies, Londen, 1972.
van aan, kunst is onzin.' Gerard Reve zet,
•
•
cursief gedrukt, onder zijn verhaal dat een gruwelijke opsomming van ellende is, over een man die van de ladder wordt ge-
Verrotte kerkhofdeur, Parijs, foto Har Sanders, 1976 159
Jean Dubuffet Le désert flamboie
Argeloos geef je toe om je liefste schil
schrokken ben. Ik zal het voor u opschrij
De woestijn schittert,
derijen bekend te maken. Je bent je dan
ven: 'Ik voel mij niet aangetrokken tot uit
1953,
nog niet bewust van het gevaar dat je
zonderlijke dingen. Op alle gebieden kan
olieverf op doek, 89,5 x 116,5 cm,
loopt, om als werkend schilder door te
ik het meest gewone en banale het best
Stedelijk Museum, Amsterdam
dringen tot de wereld van andere schil
gebruiken. Nooit is er iets uitzonderlijks
ders. Tot nog toe heb ik alleen van dit
in mijn werken. Alles wat uitzonderlijk is,
Jean Dubuffet, Le Havre, 1901.
doek gehouden zonder Dubuffet te ken
wordt streng geweerd uit mijn register.
Sinds 1918 in Parijs, waar hij literatuur,
nen. 0 ja, ik wist wel welke werken hij
Banaliteit, daar ben ik dol op. Een dood
muziek en filosofie studeert. Neemt zijn
ongeveer op zijn naam had staan, maar
gewone weg, waarop niets gebeurt en
vaders wijnhandel over in 1924 en schil
dat zijn kijken zó direct met mijn kijken
die zich door niets onderscheidt, de één
dert zo nu en dan. Pas sinds 1942 be
te maken had, dat wist ik geheel niet.
of andere vuile vloer of een stoffig stukje
steedt hij daar al zijn tijd aan. Verzamel
Vreemd vind ik het tevens, dat nog nooit
kale grond; niemand zou het in zijn hoofd
de een grote collectie tekeningen van kin
iemand mij op deze gelijkheid van zien,
halen om er naar te kijken - opzettelijk
deren en geesteszieken, die hij 'art brut'
heeft gewezen.
dan - (laat staan het te schilderen): dat
(letterlijk: ruwe, onbewerkte kunst) noemt
Bij ieder bezoek aan het Stedelijk werd ik
zijn voor mij zeeën van verrukking en ver
en die zijn eigen schilderwijze sterk be
naar dit doek toegezogen. Ik moest het
voering.'
ïnvloedt. Daarnaast speelt in zijn kunst de
bekijken, bewonderen, ik droomde er zelfs
Aan Nathalie van den Eerenbeemt schreef
kwaliteit van het materiaal een belangrij
van. Nergens handschrift, het schimme
ik:
ke rol: met gips, zand, asfalt e.d., dat hij
lige wit van boven, daaronder het aange
'Ik heb aan stoepranden genoeg, of de
kneedt, plakt en bekrast, maakt hij schil
slibde roze materiaal.
vlekken en plekken waar de kabels en
derijen die op vergane oppervlakten of
Voor mij, een volkomen gegroeid-geschil
snoeren het beton inkruipen, daar ontdek
geologische structuren lijken. Sinds de
derd doek.
ik de spanning die ik vast wil leggen. Ge
zestiger jaren maakt hij veel monumentale
Het merkwaardige is, vijfentwintig jaar ge
heimzinnig vind ik de brok cement, die
plastieken en environments in wit met
leden - ik woonde en werkte toen nog in
men gebruikte om de straatpaal te veran
zwart beschilderde betonvormen (o.a.: Kröller Müllermuseum Otterlo).
Den Haag - wist ik ergens in een etalage
keren. Ik geniet van verweerde, geschilfer
een vaas te staan, met precies deze zelfde
de muren, met roze-sienna vochtplekken.
aardekleuren. Van boven een bestorven
Ik kruip over het asfalt, zoek de ingezette
wit, daaronder een soort roze-oker. Al
stukken op, voel voorzichtig hoe de bar
Literatuur P. Selz, The work of Jean Dubuffet,
moest ik straten omlopen, fietsen, ik ging
sten lopen die ontstaan zijn door vorst
New Vork, 1962;
als de mogelijkheid er inzat, iedere dag
schade. In deze wereld voel ik mij thuis.
M. Loreau, Jean Dubuffet, Parijs, 1971.
even mijn vaas bekijken.
Geen kathedralen, maar de ondermuren
Wat is dat toch?
en goten, waar het water is ingetrokken,
Bij het zoeken naar wat Dubuffet had be
langs sijpelde, kringen achterliet.'
wogen om zó te schilderen, vond ik een
Het vergelijken van beide verhaaltjes geeft
verhaal van hem, waar ik echt, door ge
de sleutel tot mijn ademloos genieten van
lijkheid van kijken en genieten, van ge-
dit schilderij van Dubuffet.
•
• 160
•
•
0 "' r::r 0
� ._
Q. CD 0
• 161
•
•
•
Bram Bagart Greengroengreen
Voor ik zelf toe was om deel te nemen aan
verfvlekken, een doek dat mij zeer frap
moet ik die lokale kleur nou handhaven?
het kunst maken, hoorde ik in Den Haag,
peerde. Zelf werkte ik al een poos aan
Bram Bogart staat daar boven, hij maakt
dat er een jonge schilder bestond die
mijn vergrotingen, sterk vergrote details
zelf wel uit wat mag en kan.
Bram Bogart heette en naar Parijs was
en uitsnijdingen. Wat ik hier te zien kreeg
Hij is de baas, laat lopen zoals hij het
vertrokken. In de etalage van Kunsthandel
was een flinke stap verder. Dit bouwsel
wil laten lopen, gebruikt de kleuren die hij
Bennewitz waren uitgeknipte stukjes krant
van verf en specie had als onderwerp ge
mooi vindt.
geëtaleerd waarin de heldendaden van
noeg aan twee verftoetsen, klodders, meer
Als je zover bent, dan mag je je zelf
Bram beschreven waren. Hoe hij werkte,
niet. Wat een durf om zover te gaan. De
vrij-schilder noemen.
wat hij maakte, geen palet gebruikte, zijn
zelfde moed die Dubuffet opbracht in zijn
Waarom ik dit groene werkstuk koos?
verf gewoon voorsmeerde in een koeke
latere werk.
Ik had evengoed een geheel zwart kunnen
pan. Dat was een jongen met durf. Het
Het buiten je boekje gaan, spelen met wat
kiezen, of één der kleinere werken, som
verre Parijs vond ik al geweldig, maar de
je hebt, loslaten van verworvenheden, on
mige wit, doorgelopen geel of rood. Ze bezitten allemaal die geladenheid en het
koekepan liet mij ook niet onberoerd.
gelooflijk flink.
Het duurde nog jaren voor ik eindelijk zijn
Zelf heb ik altijd, bezig zijnd met eigen
aanwezig zijn. Misschien koos ik voor
werk te zien kreeg. Dat was bij Boymans.
werk, erg veel bedenkingen en twijfels.
groen omdat ik zelf zo weinig groen durf
Daar hing een groot schilderij van twee
Kan dit nog wel, hoever mag ik dan gaan,
te gebruiken. 1973, verfpasta op meubelplaat, 130 x 130 cm, Stichting Veranneman, Kruishoutem (0.-VIaanderen) Bram Bogart, Delft 1921. Eigenlijk: Abraham van den Boogaart Woonde en werkte tot 1954 in Delft waar na hij naar Parijs vertrok. Sinds 1961 in Brussel en tegenwoordig in Ohain (Bel
•
gië). Is als schilder autodidact. Wordt wel tot de abstract-expressionisten of tot de matiëristen gerekend doordat in zijn werk zo sterk de nadruk ligt op het 'bezig zijn met de materie' en het daar ook de spo ren van draagt. Toch hebben zijn monu mentale reliëfs een heel eigen karakter: schijnbaar gekneed uit een dikke gips achtige materie werken de simpele, vaak geometrisch gevormde reliëfs met hun heldere kleuren als plastische 'tekens' in de ruimte.
0 :>;" 0" :> 0
�
c. CD 0
Literatuur Catalogus tentoonstelling, Bram Bogart, schilderijen en gouaches, 1954-1969, Lei den, Stedelijk Museum de Lakenhal, april/ mei 1969 (met uitgebreide bibliografie); Catalogus tentoonstelling, Bram Bogart, Badisches Kunstverein, Karlsruhe, augus tus/oktober 1972.
•
Bram Bogart, Zicht, 1964, verfpasta op meubelplaat, 200 x 200 cm, Museum Boy mans van Beuningen, Rotterdam
163
Howard Kanowitz
•
Compositie 1971
Als je voor het eerst tegenover dit schil
Ik vind dit een schilderij dat zich niet di
1971,
derij staat dan denk je met een
rect gewonnen geeft, waar je lang mee
acrylverf op doek, 205 x 155 cm,
kamerwand te doen te hebben. Een ta
bezig blijft, vol met valkuilen. Soms her
Museum Boymans van Beuningen, Rotter
melijk stille wand met uitzicht, via een
ken je het werk van anderen het beste als
dam
helder verlicht raam, op een rijtje huizen.
je zelf met eendere problemen bezig was.
Bij langere aandacht bemerk je, dat je
Ik zal een voorbeeld geven.
geheel verkeerd keek, dat wat je voor een
In 1970 schilderde ik mijn 'Mona Lisa'. Een
1929.
raam aanzag slechts een papieren prent
schilderij met een verhaal.
Tot 1949: Providenee college, Rhode Is
was, misschien wel een zeefdruk. Je ziet
Leonardo mocht beginnen. Hij schilderde
land. 1949-1951 Rhode lsland School of
dan ook dat de voorstelling, in de voor
eerst ZIJn 'Mona Lisa'. Dit verrukkelijke
Design. Gaf les aan het Brooklyn College
stelling, wat scheef hangt, iets klungelig
schilderij kwam in het Louvre terecht. Een
tussen 1961 en 1964 en aan het Pratt
Howard Kanowitz, Fall River, Mass., U. S.A.
is opgehangen, met kleefstripjes. De wand
anoniem gebleven ontwerper vond het
lnstitute in New Vork. Kanowitz wordt ge
schijnt geen echte wand te zijn, maar wat
daar, genoot er zeer van en besloot het
rekend tot de 'Fotografische Realisten',
vellen tekenpapier, wanordelijk aange
schilderij om te bouwen tot voorwerkpa
een groepsnaam voor een aantal Ameri
bracht. Wat doen die paskruisjes, zwarte
troon voor kunstminnende dames, die zich
kaanse kunstenaars die sinds de zestiger
aanlegstrookjes daar op de wand, is het
toch maar verveelden. Hij lukte vrij aar
jaren de werkelijkheid weergeven met een
dan misschien geen wand?
dig. Overal verschenen de Wollen Mona's,
'fotografisch oog' , dit wil zeggen: zij stel
Wat is de bedoeling van de uitgesneden
op tafels, iets scheef neergelegd, dat
len door een dia of een foto exact na te schilderen de manier van kijken aan de
mal die onder het raam hangt wat geen
moest, in stoelen, glimlachend tegen de
raam is? Met een dopkwast zijn er sporen
wanden der kamers.
orde die wij gewend zijn sinds de uitvin
op achtergebleven van de zwarte verf
Deze gang van olieverf tot wol verbaasde
ding van de fotografie. Kanowitz zelf is niet alleen geïnteresseerd in die 'con
waar de kunstenaar de huizen mee tam
mij zeer en ik besloot deze verstrengeling
ponneerde op de zeefdruk die nu ook al
weer ongedaan te maken. Te besluiten.
ditionering van het kijken' maar in de il
geen zeefdruk meer kan blijven. De prop
Ik bracht het voorwerkpatroon weer terug
lusie in het algemeen.
papier op de vloer, zou dat de restvorm
tot een echt olieverfschilderij en noemde
Kanowitz: 'een lijn, een rand, doet een
zijn van de sjabloon?
het doek, 'Mona Lisa-Vice Versa'.
soort niemandsland ontstaan, een plaats
De vloer is mooi in perspectief geschil
Of, Mona, krijg het heen en weer.
waar realiteit en illusie elkaar overlappen.
derd-gespoten. De prop is onwerkelijk.
Beide functioneren op een bepaalde ma nier, waar de ene ophoudt en de andere begint weet ik niet zo precies'.
•
•
Literatuur U. Kultermann, Radikaler Realismus, Tü bingen, 1972; Catalogus tentoonstelling, Werkelijkheid
in meervoud, Groningen, oktober - novem ber 1973; Catalogus tentoonstelling, Kanowitz, Wil helm Lehmbruckmuseum, Duisburg, maart april 1974; Catalogus tentoonstelling, Kanowitz, He dendaagse Kunst, Utrecht, december 1973januari 197 4.
Har Sanders, Mona Lisa-Vice Versa, 1970, olie op linnen, 50 x 70 cm, eigendom van de kunstenaar 164
•
•
•
Literatuur:
1945 werkzaam als etaleur bij Vroom en Dreesmann, Den Haag;
J. Leering, inleiding catalogus 'Relativerend Realisme', Stedelijk Van
1950 weigert op principiële gronden
Abbemuseum, Eindhoven, 1972;
militaire dienst, waarna tewerk
Fanny Kelk, editie 'Collection d'Art',
stelling in de Rijks Psychiatrische
Amsterdam, 1972;
Inrichting, Eindhoven;
Ed Wingen, Magazin Kunst nr. 48, 1972; Peter Sager, Neue Formen des
1953 wordt ontwerper van etalage decors;
Rea/ismus, 1973, pag. 165;
1953-
Liesbeth Hesselink, inleiding catalogus
1958 avondopleiding Koninklijke
Dwars, Hederik en Verhey, Amersfoort,
Akademie Den Haag;
1970 't Venster, Rotterdam; De Krabbedans, Eindhoven;
1971 Data, Doorn; 1972 Galerie Correction d'Art, Amsterdam;
1973 Ingenieursbureau Dwars, Hederik en Verhey, Amersfoort;
1973 Stedelijk Van Abbemuseum, Eindhoven;
1974 Galerie Correction d'Art, Amsterdam;
1973;
1954-
1976 idem
lmre Rona, Avenue, oktober 1973;
1965 maakt lange reizen door Frankrijk
1976 Galerie Veranneman, Kruishouten,
Lily van Ginnekenn, Het jaar in woord en beeld, in Winkier Prins Jaarboek,
en Italië, waar hij veel tekent;
(België).
1965 aanstelling als docent Akademie
1973;
voor Industriële Vormgeving,
Werk in bezit van o.a. Stedelijk Museum,
Jan Juffermans, inleiding catalogus Van
Eindhoven;
Amsterdam, Stedelijk Van Abbemuseum,
Abbemuseum, 1973; Jan Juffermans, 'Har Sanders', uitgeverij
1973 geeft dit werk op om zich geheel aan het schilderen te wijden. Eenmanstentoonstellingen (selectie):
27 december 1974;
1961 Kunststichting Waddinxveen;
Amsterdam, 1974. Biografie:
1929 geboren in Den Haag;
Eindhoven, Stedelijk Museum, Schie dam, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam, Dienst voor 's Rijks Ver
De Fontein, De Bilt, 1974; Ben Kroon, 'Kijken naar', De Tijd, Hein van Haaren, editie Col/eetion d'Art,
•
Kunstcentrum Burgvliet, Gouda
spreide Kunstvoorwerpen, .Den Haag, Museum Commanderie van St. Jan, Nijmegen, Groninger Museum,
1963 Kunststichting Waddinxveen;
Groningen, diverse particuliere
1967 Technische Hogeschool,
collecties.
•
Eindhoven;
1968 't Meyhuis, Helmond;
•
• 166
