HANDLEIDING VOOR REISBEGELEIDERS BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS, MISDAAD, RAMP OF OVERLIJDEN IN DE GROEP

HANDLEIDING VOOR REISBEGELEIDERS BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS, MISDAAD, RAMP OF OVERLIJDEN IN DE GROEP.

1

2

HANDLEIDING VOOR REISBEGELEIDERS BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS, MISDAAD, RAMP OF OVERLIJDEN IN DE GROEP.

KRIS DE GROOF STEUNPUNT ALGEMEEN WELZIJNSWERK

TOERISMEVLAANDEREN 3

INHOUD

INLEIDING...................................................................................................................................................... 6 1 WIE IS ‘HET SLACHTOFFER’ BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS?.......7 2 HOE REAGEREN MENSEN OP EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS?............ 8 2.1. Op het moment van de gebeurtenis zelf...........................................................................................................................................9 2.2. Direct tot een paar dagen na de gebeurtenis................................................................................................................................11 2.3. Het verwerken van de gebeurtenis......................................................................................................................................................12 2.4. Voltooiing........................................................................................................................................................................................................... 14 2.5. Beïnvloedende factoren.............................................................................................................................................................................. 15 2.6. Het geloof in de persoonlijke onkwetsbaarheid.......................................................................................................................... 15 2.7. Reacties van een groep op een schokkende gebeurtenis?.................................................................................................... 16

3 HOE REAGEREN MENSEN OP EEN RAMP? ................................................................ 17 3.1. Op het moment van de ramp..................................................................................................................................................................17 3.2. Direct na tot een paar dagen na de ramp...................................................................................................................................... 18 3.3. Het verwerken.................................................................................................................................................................................................. 18

4 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN VERKEERSONGEVAL MET GEWONDEN?......................................................................19 4.1. Praktische gedeelte....................................................................................................................................................................................... 19 4.2. Het emotionele gedeelte...........................................................................................................................................................................20

4

5 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS?.................................................................................................................................. 21 5.1. Het praktische gedeelte..............................................................................................................................................................................21 5.2. Het emotionele gedeelte........................................................................................................................................................................... 23

6 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN OVERLIJDEN?....... 24 6.1. Het praktische gedeelte............................................................................................................................................................................. 24 6.2. Het emotionele gedeelte............................................................................................................................................................................27

7 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN RAMP?.......................30 7.1. Het praktische gedeelte.............................................................................................................................................................................30 7.2. Emotionele gedeelte..................................................................................................................................................................................... 32

8 TOT SLOT: ZELFZORG!............................................................................................................... 33 BRONNEN.................................................................................................................................................... 34

5

INLEIDING Een schokkende gebeurtenis gebeurt onverwachts, geeft een gevoel van machteloosheid, en heeft een acute ontwrichting van het dagelijks leven tot gevolg. Ze wijkt af van de ‘normale’ belevingen die we alledaags meemaken, en verwachten in ons leven. Ook op reis kunnen deze ‘abnormale’ gebeurtenissen gebeuren: iemand kan bij een verkeersongeval betrokken zijn, een deelnemer of een aantal deelnemers kunnen worden overvallen of er kan iemand overlijden. In deze syllabus proberen we reisbegeleiders handvatten te geven rond ‘hoe omgaan met schokkende gebeurtenissen’. We trachten hierin het gamma van schokkende gebeurtenissen wat te overlopen, van relatief ‘kleine schokkende gebeurtenissen’ tot een grotere ramp. We proberen hierin ook de verschillende actoren te belichten: de rechtstreeks betrokkene van een schokkende gebeurtenis, de groep in zijn geheel en de reisbegeleider zelf. Ieder van hen wordt op zijn eigen manier door de schokkende gebeurtenis geraakt.

6

1 WIE IS ‘HET SLACHTOFFER’ BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS? Niet alleen de personen die ‘direct’ betrokken waren bij de schokkende gebeurtenis kunnen onder de indruk zijn van het gebeurde. Ook deelnemers die getuigen waren van bijvoorbeeld een aanranding maar niet rechtstreeks slachtoffers zijn worden als slachtoffers aanzien, en maken vaak hetzelfde verwerkingsproces door. En ook de deelnemers van de groep die niet aanwezig waren maar hoorden wat er gebeurde kunnen hier erg van onder de indruk zijn, geschokt en verward zijn, en/of terugdenken aan een ervaring die lijkt op wat het slachtoffer zelf meemaakte. Daarnaast reageert een groep in zijn geheel ook op een schokkende gebeurtenis. Elk slachtoffer wordt door een schokkende gebeurtenis uit zijn gevoel van veiligheid gescheurd. Dit gebeurt ook met de groep als geheel. Ook de groep zal vanaf nu de reis anders ervaren, zich minder veilig voelen. Het is als reisbegeleider belangrijk om de groep hierin ook groepsdynamisch wat te begeleiden. In die zin is het belangrijk als reisbegeleider om aandacht te hebben voor alle deelnemers van de groep afzonderlijk, maar ook voor de groep in zijn geheel.

7

2 HOE REAGEREN MENSEN OP EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS? Hoe mensen een gebeurtenis beschouwen hangt af van persoon tot persoon. Wat voor de ene persoon als schokkend ervaren wordt kan voor de ander traumatisch zijn. Daarnaast verwerkt iedereen de schok op zijn manier. Iedereen is anders en reageert anders. Elke gebeurtenis is ook verschillend: hoe zwaar het voor een betrokkene is, hangt niet alleen af van de feiten zelf, maar ook van het moment in je leven waarop deze persoon slachtoffer wordt. Zo zal iemand die op reis overvallen wordt en een paar maanden op voorhand betrokken was in een carjacking anders reageren dan iemand die voor de eerste keer slachtoffer is. Of iemand die geconfronteerd wordt met een overlijden in de groep en een paar jaar geleden zijn ouder verloren is kan ook heftiger reageren omdat het hem doet terugdenken aan dit verlies. Verwerken is een proces waarin pijnlijke maar normale, natuurlijke reacties optreden. Sommige slachtoffers voelen angst of kwaadheid, anderen zien wekenlang telkens opnieuw de film van de gebeurtenis afspelen. Deze reacties zijn typisch voor een verwerkingsproces. Verwerken gaat meestal niet zomaar en gebeurt stap voor stap. Soms hebben slachtoffers zelfs het gevoel dat ze een stap terug zetten. Er zijn 3 fasen in het verwerkingsproces: op het moment van de gebeurtenis zelf, direct tot een paar dagen na de feiten, en het verwerkingsproces dat start na een paar weken.

8

2.1 OP HET MOMENT VAN DE GEBEURTENIS ZELF Op het ogenblik dat iemand slachtoffer wordt, gebeurt er heel wat op verschillende niveaus, namelijk op het niveau van denken, voelen en handelen.

DENKEN

DOEN

Veel slachtoffers vertellen dat zij de allereerste ogenblikken van het misdrijf het idee hadden dat het ging om een grap, een droom, een film, … Dit komt vaak voor: het slachtoffer denkt dat het gaat om een onwerkelijk iets. Men wil op die manier niet laten doordringen wat er werkelijk gebeurd is.

Bij een plotse confrontatie kunnen bij slachtoffers 3 primaire reacties onderscheiden worden: Vluchten, vechten of bevriezen (flight, fight, freeze). Belangrijk is hier goed te beseffen dat dit om primaire reacties gaat, spontaan gedrag dus dat niet bewust of weloverwogen gesteld wordt.

Het komt ook vaak voor dat mensen zich achteraf nog zeer concrete details van het gebeuren herinneren. In normale omstandigheden zijn mensen betrokken met de buitenwereld, met hun omgeving. Wij zien en horen zeer goed wat er rondom ons gebeurt. Op het ogenblik dat we te maken krijgen met een zo indringend iets als een misdrijf, waarbij we een zeer grote angst ervaren, treedt er dikwijls een soort ‘tunnel-ervaring’ op. Op die ogenblikken gaan bepaalde details voor de slachtoffers als het ware het enige zijn dat zij nog horen of zien. Bijvoorbeeld op het moment dat de dader het slachtoffer vastgreep kon zij de haartjes op zijn arm tellen, of slachtoffers zeggen vaak dat zij hun hart hoorden kloppen op het moment van de feiten. Zo gebeurt het regelmatig dat mensen zich op een bepaald detail fixeren en dat datzelfde beeld achteraf in hun hoofd blijft spoken ook bijvoorbeeld de ogen van de dader, een bepaalde manier van spreken, bepaalde woorden, een geur of een bepaald kledingstuk dat hun aandacht trok.

- VLUCHTEN Dit is de spontane reactie om ervan door te gaan, weg van het ‘onheil’. Bv: Een koppel wordt overvallen, de man laat zijn vrouw achter en rent tot enkele straten verder. - VECHTEN Dit betekent dat het slachtoffer in de strijd gaat, soms letterlijk begint te vechten, maar ook het uitschelden van de dader. Bv: Een vrouwelijk slachtoffer reageert op haar overvaller met een scheldpartij en zegt hem o.a. dat hij beter wat rustiger en vriendelijker zou zijn zodat zij minder zou schrikken en haar tas zou open krijgen. - BEVRIEZEN

VOELEN Slachtoffer worden van een misdrijf heeft uiteraard ook op het gevoelsvlak een zeer zware impact. Bijna alle slachtoffers ervaren een extreme machteloosheid, wat gepaard gaat met extreem onbehagen. Dit kan aanleiding geven tot het ervaren van emotionele reacties, zoals bijvoorbeeld woede. Deze emoties worden tijdens het gebeuren vaak onderdrukt, maar hebben wel hun invloed nadien.

Hieronder verstaan we, wat veel slachtoffers vertellen: dat zij als een ‘robot’ gehandeld hebben en enkel de opdrachten die zij kregen uitgevoerd hebben. Hierbij was hun eigen wil volledig uitgeschakeld (de-realisatie/de-personalisatie). Sommigen blijven ‘als aan de grond genageld staan’ en hebben geen enkele reactie meer. Een extreme vorm van ‘bevriezen’ is flauwvallen: dit is een manier om alle denken en voelen uit te kunnen schakelen, een soort instinctieve reactie tot bescherming van het individu.

Ook op lichamelijk vlak kunnen mensen heel wat voelen: er kan sprake zijn van hartkloppingen, ademhalingsstoornissen, een krop in de keel krijgen, transpireren, urineverlies, …

9

Hoewel het gedrag dat men stelt geen bewuste keuze is, hebben heel wat mensen een idee over hoe ze zich zouden gedragen moest hen zoiets overkomen. Vooral mensen die meer ‘risico’ lopen om slachtoffer te worden hebben daar wel een mening over. Toch is het vaak zo dat wanneer er dan echt iets gebeurt, hun reacties en gedrag dikwijls niet overeenstemmen met hoe zij het zich hadden voorgesteld of voorgenomen. Dit kan achteraf tot bijkomende ernstige problemen leiden: men is ontgoocheld over zichzelf en boos op zichzelf voor het gestelde gedrag. Er is soms een schuld- en schaamtegevoel.

Er werd ingebroken bij Koen en Lea thuis. Zij én hun dochter werden in bedwang gehouden door een paar mannen terwijl de andere inbrekers rustig uitkozen welke spulletjes ze zouden meenemen. Op het gesmeek van Lea om de medaille van haar opa toch niet mee te nemen, gingen ze niet in. Integendeel, de leider van de inbrekers werd zelfs wat handtastelijk terwijl zij daar in haar nachtkleedje stond, in bedwang gehouden door een andere boef. Koen kon alleen maar toekijken: hij zei niets, hij deed niets, hij stond als aan de grond genageld. Terwijl zijn huis werd geplunderd en zijn vrouw betast, terwijl zijn dochtertje daar doodsbang stond te snikken, deed hij … helemaal niets. Achteraf voelde hij zich immens schuldig dat hij zijn gezin niet beschermd had, dat hij niets gezegd had, dat hij allemaal maar had laten gebeuren. Lea had wel wat aan de bezoeken van slachtofferhulp achteraf, maar hij sloot zich af, wou er niet meer aan terugdenken. Hij was zijn zelfrespect kwijt, ook al verweet Lea hem niets, hun huwelijk leed er onder.

10

2.2 DIRECT TOT EEN PAAR DAGEN NA DE GEBEURTENIS Vlak na de feiten zien we zeer uiteenlopende reacties en gedragingen bij slachtoffers. Sommigen blijven heel kalm en kunnen als het ware koel en nuchter over de feiten vertellen. Zij slagen erin om correct te doen wat er moet gedaan worden.

en maakt dat het slachtoffer zich wat gerustgesteld voelt. Daarnaast kan je ondersteuning bieden in praktische zaken: samen naar de politie of naar de hulpdienst gaan, de nodige documenten opzoeken en meenemen, ....

Bv. een verklaring bij de politie afleggen en op alles antwoorden zonder dicht te klappen.

Het inschatten van de impact die het misdrijf heeft op het slachtoffer is op dat ogenblik moeilijk. Mensen zijn geneigd om aan te nemen dat wanneer iemand overstuur is, huilt of zich angstvallig terugtrekt, dit geen goede tekenen zijn van een goede verwerking. Zij krijgen veelal de nodige zorg en aandacht. Het slachtoffer dat erin slaagt om nuchter en zakelijk te blijven dreigt bijgevolg de illusie te creëren in zijn omgeving dat het allemaal wel zal meevallen, terwijl dit zeker niet altijd het geval is. Sommige slachtoffers slagen erin dit enige tijd vol te houden, doch kunnen achteraf, bijvoorbeeld als ze thuiskomen, een ernstige weerslag krijgen. Soms kan een voor de omgeving ogenschijnlijk onbelangrijk feit er voor zorgen dat het slachtoffer instort.

Anderen klappen wel dicht, er is geen gesprek mogelijk. Zij trekken zich terug en zijn niet meer in staat nog te ‘handelen’. Wat ook kan gebeuren is dat men begint te huilen of roepen, deze slachtoffers zijn volledig overstuur en laten dit ook ongeremd merken. De meeste slachtoffers wenden zich zeer kort na de feiten tot de reisbegeleider. Het is echter heel moeilijk om op dat ogenblik een ‘gesprek’ te hebben met het slachtoffer dat nog zeer onder de indruk is van het gebeuren. Het is niet eenvoudig om te praten met iemand die dichtgeklapt is of zit te huilen. Gewoon aanwezig zijn geeft hierin al een gevoel van troost,

11

Jan maakte een hold-up mee in de supermarkt waar hij gerant is. Hij geeft het geld af terwijl een pistool op hem wordt gericht. Het loopt goed af, Jan is niet gewond, en kan vrij rustig de nodige verklaringen afleggen voor politie, de werkgever, thuis … Een aantal maanden later kan Jan zelfs mee op reis naar Afrika, iets waar hij al jaren van droomde. Iedereen, ook hijzelf, ging er van uit dat het hem goed zou doen. Maar in Afrika wordt hij slachtoffer van een diefstal met geweld. Gewoon op straat, in de drukte, grabbelt iemand hem plots vast, steelt zijn geld uit het buideltje om zijn buik, en geeft hem er een paar flinke trappen bovenop, om vervolgens te verdwijnen in de massa. Jan kan - samen met zijn reisbegeleider - de nodige verklaringen doen, regelt dat hij opnieuw geld kan ophalen, schakelt verzekeringen in, heeft overal de nodige kopies van op hotel …. Maar als enkele dagen later de reisbegeleider hem ’s avonds na het eten vraagt hoe het nu met hem gaat, stort hij in. Hij krijgt pijn in de borststreek, ademhalingsproblemen en wordt helemaal slap in de benen alsof hij gaat flauw vallen. De hele groep schrikt er van. Ze dachten allemaal dat hij er zo goed overheen was.

2.3 HET VERWERKEN VAN DE GEBEURTENIS De eerste weken en maanden worden beheerst door een afwisseling van 2 extreme tendensen: aan de ene kant zijn er momenten van herbeleving van het gebeurde, aan de andere kant zijn er momenten waarop het slachtoffer een sterke neiging tot ontkenning heeft. Volgende symptomen wijzen op een herbeleving: - Schrikreacties of vrij heftige reacties op bepaalde stimuli die voor de buitenwereld eerder onbetekenend zijn. - Dromen over het gebeurde, nachtmerries en slapeloosheid. - Zich telkens opnieuw een bepaald beeld van het gebeuren herinneren (flash-back). - Angst (voor herhaling, voor plotse herkenning, voor represailles, voor vreemden) en een algemeen gevoel van onveiligheid (niet alleen durven blijven, …).

12

De neiging tot ontkenning uit zich in volgende reacties: - Onderdrukken van gevoelens, doen alsof het leven gewoon doorgaat. - Een gevoel van apathie, dofheid, onbewogenheid, geringe aanspreekbaarheid van het gevoelsleven. - Neerslachtigheid, eenzaamheid, verdriet. - Zelfverwijt en schuldgevoelens. - Geen plezier meer beleven in vroegere positieve ervaringen.

Er zijn reacties die eerder te situeren zijn in het raakvlak van beide polen: de vaak voorkomende concentratieproblemen, denk- en geheugenstoornissen. Het is belangrijk dat er een wisselwerking is tussen het herbeleven, het voelen, en het ontkennen. Slachtoffers formuleren dit proces vaak als een ‘voortdurende innerlijke strijd’. De behoefte om alles even te kunnen vergeten, te kunnen doen alsof er niets gebeurd is, is een noodzakelijk iets. Het is immers de manier waarop mensen zichzelf psychisch en lichamelijk even de tijd kunnen geven om wat tot rust te komen. Tevens is het even noodzakelijk zich wel degelijk bewust te zijn van wat er gebeurde en de herinnering eraan te integreren in het leven. Op die manier is het ‘verwerken’ een permanent ‘doorwerken’ van deze gebeurtenis. Het gevoel van onveiligheid kan zeer extreme vormen aannemen, gaande van het niet meer alleen thuis kunnen zijn tot angst om nog op straat te komen. Dit zal de eerste dagen zeker meespelen, en kan de reis en de sfeer in een groep erg bepalen. Zolang er sprake is van een wisselwerking kunnen we spreken van een ‘gezond’ lopend verwerkingsproces. Problematisch wordt het wanneer iemand gedurende langere tijd in één van twee uitersten blijft vastzitten. Het voortdurend blijven ontkennen van het gebeuren maakt dat er geen ruimte komt voor het integreren ervan. Het alsmaar herbeleven van de feiten is voor een mens, zowel psychisch als lichamelijk, niet houdbaar. Het slachtoffer krijgt dan immers op geen enkele manier ‘rust’, en dit kan aanleiding zijn tot een volledige instorting. Het kan helpen om het slachtoffer hier op aan te spreken, of de groep voor wat ondersteuning te laten zorgen om dit wat los te weken. Tevens is het belangrijk oog te hebben voor de psycho-somatische klachten waar veel slachtoffers tijdens het verwerkingsproces mee te maken krijgen. Er kan sprake zijn van hartklachten, hoofdpijn, spijsverteringsmoeilijkheden, spierspanning, algemene moeheid, … Bv. als een reiziger na een overval terug naar dezelfde straat of plaats moet kan de gedachte eraan genoeg zijn om spanningshoofdpijn te krijgen. Slachtofferschap heeft vaak ook invloed op de persoonlijke relaties van het slachtoffer. Het slachtoffer trekt zich terug uit sociale contacten, of reageert anders, heftiger, passiever dan voorheen op zijn omgeving. Dit zal dus ook op de partner die mee is op reis, en op de groep in zijn geheel een effect hebben. Dit stabiliseert zich meestal na verloop van tijd, doch het is belangrijk hier als reisbegeleider oog voor te hebben, en dit naar de groep en de partner wat te kaderen. Bv. een vrouw die sociaal was in de groep wou na een seksuele aanranding geen tijd meer doorbrengen in de groep en vermeed contact met de andere deelnemers.

13

2.4 VOLTOOIING Verwerking wil zeggen dat het gebeuren een plaats gekregen heeft in het leven van het slachtoffer als ‘een ervaring’. Er is een zekere rust gekomen. De intense gevoelens zijn sporadisch. Er kan aan de feiten teruggedacht worden of over gepraat worden zonder in alle hevigheid teruggeslingerd te worden naar het moment van de feiten zelf. Sommige slachtoffers kunnen na verloop van tijd ook verwoorden wat ze in de periode na het misdrijf als positieve ontwikkeling zien (m.a.w. wat ze geleerd hebben/wat het hun opgebracht heeft). Op sommige momenten in het leven kan de slachtofferervaring terug wat meer op de voorgrond komen, dit is daarom geen teken van een slechte verwerking. Meestal is het voldoende om dit dan even aandacht te geven en stil te staan bij wat er is gebeurd. Blijkt dit niet voldoende te zijn dan kan het zinvol zijn hulp te vragen.

Carla drinkt op een feestje op reis wel erg stevig door. Eens alleen op haar kamer slikt ze een heleboel pillen, die ze met een fles drank doorspoelt. ’s Morgens wordt ze bewusteloos maar levend gevonden, en naar het ziekenhuis gebracht. De hele groep is natuurlijk wat overstuur maar Ria raakt het in het bijzonder. Uiteindelijk blijkt zij een oom op dezelfde manier te hebben verloren. Ria is erg emotioneel en durft niet meer alleen slapen. De reisbegeleider regelt een dubbele kamer voor haar en haar vriendin. Ze komt er wel door, maar ze vraagt de hele reis lang wel extra aandacht, zowel van de reisbegeleider als van de groepsleden. Carla komt niet meer terug in de groep. Als haar maag is leeggepompt regelt de reisbegeleider een terugvlucht. Aan de luchthaven wordt ze door de touroperator en haar eigen familie opgewacht.

14

2.5 BEÏNVLOEDENDE FACTOREN Bij de beschrijving van het verwerkingsproces hebben we verwezen naar allerlei beïnvloedende factoren. Uiteraard spelen ook allerlei persoonlijke elementen mee in hoe een gebeurtenis ervaren wordt. Vanuit zijn eigen persoonlijkheidsstructuur en eigen verleden geeft het slachtoffer betekenis aan het gebeurde. Vanuit zijn sociale omgeving zal hij hierin gesteund worden of belemmerd. Ook de context en de materiële omstandigheden waarin het misdrijf plaatsvond gaat de latere betekenisgeving mee beïnvloeden. Bv. zo heeft slachtoffer worden binnen een reiscontext een specifieke betekenis. Mensen hebben soms sterk het gevoel dat hen dit overkomen is omdat ze voor die bepaalde reis, of voor die bepaalde reisvorm gekozen hebben. Het is als reisbegeleider dan ook belangrijk dit te beluisteren, maar soms ook in perspectief te plaatsen door het te relativeren. Uiteraard spelen persoonlijkheidskenmerken een rol bij de manier waarop met het misdrijf wordt omgegaan. Er zijn individuele verschillen in stressgevoeligheid en psychische draagkracht. Sommige mensen integreren nieuwe ervaringen op een soepele manier, anderen streven naar strikte controle. De persoonlijke voorgeschiedenis speelt hierin mee. Wanneer mensen al eerder te maken

kregen met moeilijke gebeurtenissen in hun leven kan dat misschien helpen om het nieuwe probleem waarmee ze geconfronteerd worden aan te pakken. We spreken in dit geval over de draagkracht die iemand heeft. Ook is het belangrijk te weten wat de huidige draagkracht is van het slachtoffer. Dit wil zeggen: op welk ogenblik in zijn leven overkomt hem dit? Gebeurde het op een ogenblik dat er reeds op een aantal vlakken problemen waren? Bv. echtscheiding, rouwproces, problemen op het werk, … Naast iemands persoonlijke voorgeschiedenis en draagkracht op het moment van de gebeurtenis, is de omgeving tenslotte de derde pijler. Het terug belanden in een veilig milieu zal in grote mate de latere verwerking bepalen. Het vertrouwen in de omgeving, dat voordien als vanzelfsprekend en veilig bevonden werd, is immers abrupt geschokt. Een herstel zal nodig zijn en hierbij kan vanuit verschillende hoeken bijgedragen worden: een geduldige opvang door de reisbegeleider, bemoedigende contacten met deelnemers van de groep, positieve contacten met de gids en/of hulpdiensten en instanties waarmee het slachtoffer noodgedwongen te maken krijgt zoals de ambassade, ...

2.6 HET GELOOF IN DE PERSOONLIJKE ONKWETSBAARHEID Mensen leven met een illusie van onkwetsbaarheid. We onderschatten bijvoorbeeld de kans slachtoffer te worden van een ernstig misdrijf, van een bepaalde ziekte of een ongeval. We zijn ons er wel van bewust dat er vaak overvallen gepleegd worden en dat velen onder ons in een verkeersongeval zullen betrokken raken, toch gaan we er als het ware vanuit dat dit vooral anderen overkomt. Dergelijke waanbeelden koesteren we ook ten aanzien van schokkende gebeurtenissen. Deze illusie van onkwetsbaarheid is zeer handig. Ze vermindert onze angst en geeft ons een gevoel controle te hebben over ons eigen leven. Dit gevoel

van onkwetsbaarheid wordt teniet gedaan door een schokkende gebeurtenis. Wanneer ik slachtoffer word, besef ik plotseling dat ik wel kwetsbaar ben, dat mijn leven onzeker is en dat ik er geen controle over heb. Bovendien kan het gebeurde elk moment opnieuw plaatsvinden. Wanneer men slachtoffer wordt van een schokkende gebeurtenis, wordt de illusie van onkwetsbaarheid doorprikt en ontwikkelt men een gevoel van persoonlijke kwetsbaarheid. Dit kan gepaard gaan met negatieve emotionele spanningen, gevoelens van onveiligheid, angst voor herhaling, depressie, hulpeloosheid, angst en verminderd vertrouwen.

15

Hoe de verwerking verloopt wordt ook bepaald door de wijze waarop de ‘schuld’(oorzaak) van het gebeuren wordt verdeeld. Schrijft het slachtoffer de oorzaak van het gebeurde toe aan zijn persoonlijkheid en niet aan een concreet gedrag of actie, dan wordt een vlotte verwerking belemmerd. Gedragingen kan men immers wijzigen, een persoonlijkheidsstructuur veel moeilijker. Men stelt vast dat een slachtoffer van een misdrijf vaak zichzelf gaat beschuldigen, en ook door niet-slachtoffers een stuk beschuldigd wordt. Deze neiging tot zelfbeschuldiging werkt ook nefast als de oorzaak van het gebeuren aan de eigen persoonlijkheid wordt toegeschreven. Wie immers gelooft dat hij slachtoffer werd omdat hij een persoon is die gedoemd is om aangerand te worden, krijgt in zijn zelfbeeld vaak een forse knauw. Zichzelf

de schuld geven draagt bij tot het controleerbaar maken. Ook niet-slachtoffers schrijven slachtoffers graag de schuld toe. Zij stellen zichzelf als verschillend van het slachtoffer, om zo niet geconfronteerd te worden met de eigen illusies. Ze onderlijnen dat zij niet dezelfde fouten maken als het slachtoffer. Hierdoor zullen ze ook minder ondersteunend zijn voor het slachtoffer zelf en daalt de kans op een vlotte verwerking. Deze dynamiek zal ook in een reisgezelschap een rol spelen. Als reisbegeleider moeten we hier aandachtig voor zijn, zowel naar het slachtoffer als naar de groep toe.

2.7 REACTIES VAN EEN GROEP OP EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS? Een groep is een hoeveelheid van verschillende mensen, met elk een ander referentiekader, een andere geschiedenis, en een andere kijk op het gebeuren. Hierdoor vertonen ze ook verschillende reacties. Als reisbegeleider is het belangrijk deze verschillende reacties te overzien, en deze te kunnen kaderen als verschillende, normale reacties op wat gebeurde. Mensen moeten deze verschillen kunnen plaatsen en aanvaarden van elkaar, en hier kan een reisbegeleider een belangrijke rol in spelen. Hoe meer begrip en respect de groepsleden voor elk groepslid en diens verwerkingsproces kunnen opbrengen, hoe meer dit de groep zal versterken. Maar bij weinig begrip voor elkaar geraakt de groep ook verdeeld.

16

3 HOE REAGEREN MENSEN OP EEN RAMP? Door een ramp wordt de samenleving voor korte of langere tijd ontregeld. De vertrouwde zekerheden van het alledaags bestaan zijn weggevallen en opeens vervangen door een andere, onrealistische wereld waarin de gebeurtenissen een plaats moeten krijgen. Dat proces verloopt voor de getroffenen door een ramp in 3 fasen. Deze fasen zijn vergelijkbaar met een schokkende gebeurtenis. Het is vooral de intensiteit en de grootte van de ramp die het verschil maken.

3.1 OP HET MOMENT VAN DE RAMP Meteen na het ontstaan van een ramp kan panieken vluchtgedrag ontstaan. De getroffenen trekken zonder nadenken weg van de directe omgeving, maar kunnen aansluitend ook weer neiging hebben terug te keren naar de plek des onheils om slachtoffers te helpen, vermisten te zoeken of bezittingen in veiligheid te brengen. Men heeft dan nog geen rationeel beeld van de gebeurtenissen, de handelingen zijn heel primair. Na enige uren dringt het besef door

over wat er echt gebeurd is. Van het ene moment op het andere is de vertrouwde leefomgeving een oord vol verschrikkingen geworden of is deze zelfs geheel weggevaagd. Je partner, je groep, de mensen in het hotel zijn opeens dood, vermist of ernstig gewond. Water en elektriciteit is er niet meer, geen dak meer boven je hoofd. De werkelijkheid blijkt te absurd om te kunnen bevatten. Dat kan leiden tot ontkenning, verdringing van de feiten en apathie.

17

3.2 DIRECT NA TOT EEN PAAR DAGEN NA DE RAMP In de dagen na de ramp ontstaat verbondenheid met de mede-betrokkenen. Iedereen heeft hetzelfde doorgemaakt en collectief gaat men proberen de oude zekerheden door nieuwe te vervangen. De nietbetrokkenen in hun omgeving reageren heftig meelevend en behulpzaam. Er is ruimte om over de gebeurtenissen te praten en alle begrip voor psychische trauma’s of lichamelijk onvermogen. Doordat er ook praktische zaken geregeld moeten worden is de aandacht even van de gebeurtenissen tijdens de ramp afgeleid en naar de toekomst gericht. Door deze stroom van positieve impulsen wordt deze fase ook wel de ‘honeymoon fase’ genoemd.

3.3 HET VERWERKEN Na enkele weken of maanden is de nafase van de rampenbestrijding zover gevorderd dat er weer zicht komt op terugkeer naar normale omstandigheden. Bij de niet-betrokkenen zijn de gevoelens na terugkomst van de betrokkenen heel heftig, maar raken de gebeurtenissen na een paar weken op de achtergrond. De betrokkenen zijn hierover meestal verrast en verbaasd, wat leidt tot wederzijds onbegrip. Ineens komt de harde realiteit boven. De betrokkenen gaan een verklaring zoeken voor de gebeurtenissen en hun rol daarin. Waar men in de vorige fasen niet erg geïnteresseerd was in de feitelijke gebeurtenissen en de schuldvragen, willen de betrokkenen nu ieder detail boven water krijgen en elke onduidelijkheid verklaard zien.

PRAKTISCHE TIPS VOORAF - Het is belangrijk dat je als reisbegeleider info hebt over het land dat je bezoekt en hoe politie en hulpdiensten hier werken. Zorg dat je noodtelefoons mee hebt, of dat je een gids hebt die hiervan op de hoogte is. - Vraag op voorhand aan reisgenoten of ze een ICE (In Case of Emergency) -nummer willen programmeren in hun GSM; zo vinden hulpverleners of de politiedienst gemakkelijk enkele telefoonnummers in de contactenlijst terug en kunnen zij aldus de gewenste contactpersonen op de hoogte brengen. - Zorg dat je kopies hebt van belangrijke documenten, en/of spreek af met deelnemers waar deze liggen. - Vraag deelnemers kopieën mee te nemen van hun polissen en alle polisgegevens en telefoonnummers op een aparte plaats bij te houden. - Adviseer mensen om voor hun vertrek inlichtingen in te winnen bij hun ziekenfonds, verzekeringsmaatschappij of reisbureau. Laat hen nagaan welke risico’s de aangegane of de u aangeboden verzekering dekt. Vraag hen de geldigheidsduur van hun verzekeringspolis na te gaan: meestal is deze beperkt tot een verblijf van 3 maanden in het buitenland. De risicodekking waarin het ziekenfonds voorziet is niet altijd aangepast aan de geplande reis en kan ontoereikend zijn, rekening houdend met de medische tarieven in het land waar de verzorging wordt verstrekt. Adviseer reizigers eventueel op zoek te gaan naar mogelijke aanvullende verzekeringen die op de bestemming en aard van de reis zijn toegespitst (avontuur of relax, hotel of camping, ...).

18

4 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN VERKEERSONGEVAL MET GEWONDEN? 4.1 PRAKTISCHE GEDEELTE OP MOMENT VAN ONGEVAL - Bekijk in de groep wie gewond is, en wie eventueel bij een aantal zaken kan ondersteunen naar andere groepsleden en jezelf toe. - Indien het ongeval doden of gewonden tot gevolg heeft, breng je de hulpverleningsdiensten en de politiedienst daarvan onmiddellijk op de hoogte. Je kan dit zelf doen of via een gids. - Bij een ongeval met letsels, met andere woorden wanneer er gewonde of dode slachtoffers zijn, wordt het voertuig best niet verplaatst. Deze verplaatsing kan immers de reconstructie van de omstandigheden van het ongeval, bedoeld om te bepalen wie verantwoordelijk is, bemoeilijken. - Verplaats de gewonden niet, maar bekijk wel of je een overzicht kan maken: wie is er van de gewonden volgens jou het slechtst aan toe, wat is hun identiteit, hoe waren ze betrokken,…? - Dien waar mogelijk EHBO toe, en instrueer anderen over wat ze kunnen doen. - Blijf samen met eventuele andere reizigers ter plaatse, opdat de politiediensten de nodige vaststellingen kunnen doen. - Wie de plaats van het ongeval tijdelijk moet verlaten om hulp te bieden aan de gewonden of om een politiedienst te waarschuwen, moet – indien andere personen aanwezig zijn – zijn naam en adres aan een van hen geven. Zorg dat er iemand, best jijzelf het overzicht bewaakt. - Iedere persoon die aanwezig is bij een ongeval of later ter plaatse toekomt, is verplicht hulp en bijstand te bieden aan de gewonden (bijvoorbeeld de eerste hulpdiensten verwittigen).

19

- Signaleer het ongeval ook aan de andere weggebruikers (via een gevarendriehoek, of iemand die anderen kan verwittigen zonder zichzelf hier in gevaar te brengen). - De naar de plaats van het ongeval geroepen politiediensten bieden bijstand aan de gewonden indien de medische hulpverleningsdiensten nog niet op de plaats van het ongeval zijn. Zij regelen vervolgens het verkeer in de directe omgeving en beginnen met de vaststellingen betreffende het ongeval. - De politiediensten moeten in principe de familie identificeren en inlichten. Ga na of dit realistisch, haalbaar en wenselijk is. Als reisbegeleider kan je hierover jouw reisgenoten informatie bij verstrekken en/of bij ondersteunen. - Ondersteun de andere groepseden; wie is overstuur en heeft ondersteuning nodig? Wie kan wie troosten? Neem deze rol op waar nodig, maar zorg vooral dat mensen voelen dat je hen gezien hebt, en delegeer. Een groep komt er sterker uit als ze ook van elkaar ondersteuning krijgen.

NA HET VERKEERSONGEVAL - Breng het reisagentschap op de hoogte - Breng verzekeringsmaatschappij of makelaar op de hoogte. Het kan dat er verschillende verzekeringen moeten verwittigd worden (een reisverzekering, een hospitalisatieverzekering, een ongevallenverzekering, een rechtsbijstandsverzekering, een familiale verzekering, een uitvaartverzekering, een autoverzekering). Breng dit overzicht mee in beeld, en zorg dat je weet of er bepaalde verzekeringen bepaalde zaken van het land dekken of niet. - Mutualiteit verwittigen (betrokkene zelf, iemand van de familie of eventueel reisagentschap) en hen vragen wat ze moeten doen om met alles in orde te zijn.

4.2 HET EMOTIONELE GEDEELTE - Heb aandacht voor alle groepsleden. Een schokkende gebeurtenis doet iets met elk lid van de groep en met de groep in zijn geheel.

niet direct-betrokkene troosten. Mensen hierin verschillende functies laten vervullen zal het groepsgevoel versterken.

- We zien dat bij een schokkende gebeurtenis mensen vaak willen helpen. Groepsdynamisch is het belangrijk om te bekijken hoeveel gewonden er zijn, wie kan en wil helpen op het moment zelf. Laat mensen die willen helpen dit doen, zelfs al is het maar bij iemand zitten die gewond is. Dit geeft hen het gevoel opnieuw een beetje controle te hebben.

- Geef aandacht aan de kinderen die door de schokkende gebeurtenis getroffen zijn. Kinderen hebben gelijkaardige gevoelens en reacties, maar uiten die dikwijls op een andere manier. Voor informatie over verwerking bij kinderen kunnen slachtoffers, ook kinderen, terecht bij hulpverleningsdiensten (het adres vind je op www.caw.be).

- Ook na het ongeval kan je bekijken wat de reacties van de groep zijn. Sommige mensen neigen ernaar om het slachtoffer te beschuldigen, anderen reageren heel praktisch en denken op dat gebied mee. Nog anderen willen getroost worden, of willen juist zelf troosten. Bekijk de groep hierin als een geheel dat veel krachten in zichzelf heeft: laat mensen die willen helpen opnieuw iets doen, zelfs al is het een

20

- Heb oog voor jezelf en je eigen reacties op wat er gebeurd is. Ook op jou heeft de schokkende gebeurtenis een effect. Forceer dus ook jezelf niet.

5 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS? 5.1 PRAKTISCHE GEDEELTE ZIE OOK 4.1. HET PRAKTISCHE GEDEELTE BIJ EEN VERKEERSONGEVAL. Ondersteun het slachtoffer bij de gesprekken met politie en hulpdiensten. Neem waar nodig bepaalde zaken mee op. - Contacteer de reisverzekeringen Dekking waarin het ziekenfonds voorziet. - Het ziekenfonds van de deelnemers kan zeggen welke kosten voor medische verzorging en hospitalisatie in het buitenland gedekt zijn. - Voor reizen binnen Europa is er de Europese ziekteverzekeringskaart. Deze kaart is geldig voor de landen van de Europese Unie alsook in Zwitserland, Noorwegen, IJsland en Liechtenstein. Ze is strikt persoonlijk en geldig voor maximaal 2 jaar. Ze wordt, op eenvoudige aanvraag, afgegeven door uw ziekenfonds. Met deze kaart moet slechts een deel van de kosten voor medische verzorging en hospitalisatie betaald worden of krijgt men deze bij uw terugkeer naar België volledig of gedeeltelijk terugbetaald. - Sommige ziekenfondsen bieden eveneens een uitgebreidere aanvullende verzekering aan die de kosten vergoedt voor medische verzorging en hospitalisatie dan wel voor repatriëring in geval van ziekte of een ongeval in het buitenland. - Als u het volledige bedrag van de kosten voor medische verzorging en hospitalisatie in het buitenland betaalt, dient u het bewijs bij u te houden. Het is immers mogelijk dat sommige kosten bij uw terugkeer toch worden terugbetaald; aarzel dan ook niet hieromtrent meer inlichtingen in te winnen bij het ziekenfonds.

21

BIJSTANDSVERZEKERING VOOR PERSONEN Naast een aanvullende ziekte-, ongeval- of hospitalisatieverzekering, zijn er verschillende formules van bijstandsverzekering die bij ongeval of ziekte de repatriëringskosten dan wel de reiskosten of het verblijf van een naast familielid volledig of gedeeltelijk dekken. Er wordt ten zeerste aangeraden een dergelijke verzekering af te sluiten, omdat zulke kosten niet door Buitenlandse Zaken kunnen gedragen worden.

BIJSTANDSVERZEKERING VOOR DE WAGEN In geval van een ongeluk wordt de wagen ter plaatse hersteld of teruggebracht ofwel wordt een vervangwagen ter beschikking gesteld of wordt een retourticket naar België betaald. Wie niet met zijn eigen voertuig reist, moet er rekening mee houden dat de verzekering van de transporteur vaak beperkt is tot een forfaitair bedrag dat de werkelijke waarde van de bezittingen niet dekt.

DIEFSTAL VAN PERSOONLIJKE BEZITTINGEN Verschillende polissen dekken het verlies of de diefstal van persoonlijke bezittingen.

RECHTSBIJSTANDSVERZEKERING - De verzekering rechtsbijstand zorgt ervoor dat de rechten van betrokkenen in het buitenland worden verdedigd en dekt de erelonen van een plaatselijke advocaat of de volledige of gedeeltelijke betaling van een borgsom. - Verwittig bij gestolen of verloren documenten de Ambassade: De ambassades zijn gevestigd in de hoofdstad van het land waar ze hun ambtsgebied hebben. Zie voor adressen: http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/ ambassades_en_consulaten/belgische_ ambassades_en_consulaten_in_het_buitenland/

WAARMEE KUNNEN AMBASSADES EN CONSULATEN JOU HELPEN? - Bij verlies of diefstal van de identiteitskaart of het paspoort, kan de ambassade een vervangend reisdocument uitreiken. Breng een kopie van het proces-verbaal van de aangifte bij de lokale politie mee, samen met drie recente pasfoto’s. De procedure gaat sneller indien u in het bezit bent van een ander identiteitsbewijs (bv. rijbewijs), een fotokopie van het verloren of gestolen document (noteer de nummers ervan op een apart briefje) of wanneer u uw rijksregisternummer kent (op uw identiteitskaart of SIS-kaart). - Helpen om met iemand in België die je verder kan helpen, contact op te nemen. - Hulp bieden bij het opsporen van vermiste personen. De eigenlijke opsporingsbevoegdheid ligt echter bij de lokale autoriteiten. Soms brengen deze de bij de opsporing gemaakte kosten, die hoog kunnen oplopen, in rekening. - Een lijst verschaffen van lokale advocaten, artsen en tolken. - Helpen wanneer je wordt aangehouden. In geval van aanhouding of hechtenis, kun je de ambassade of het consulaat van België hiervan in kennis brengen. Deze bieden, in de mate van het mogelijke, bijstand, voornamelijk op humanitair vlak, aan Belgen in gevangenschap. - Licht aan de groep toe wat er gebeurde. Bekijk vooraf met het slachtoffer wat deze van de groep verwacht, zowel naar ondersteuning als naar praktische zaken toe. Bekijk met de groep of en wie dit wil opnemen.

22

5.2 HET EMOTIONELE GEDEELTE - Toon belangstelling, maar vermijd sensatie en reageer oprecht. Een kleine blijk van betrokkenheid of steun, een vriendelijk woord of een kaartje laten zien dat je begrip hebt voor de situatie. - Dikwijls willen slachtoffers hun verhaal graag verschillende keren vertellen. Luister daar dan verschillende keren naar. Vraag het slachtoffer zelf hoe het gaat. Niet alleen vlak na de feiten, maar ook in dagen daarna. Respecteer het tempo waarin iemand alles verwerkt. Hou er rekening mee dat het slachtoffer er misschien liever niet over praat, en respecteer dat. - Ontloop het slachtoffer niet. Nodig hem of haar uit om ook nu nog te doen wat je vroeger altijd al samen deed. Maar laat het slachtoffer zelf bepalen of en wanneer hij weer buitenkomt. Praktische hulp kan welkom zijn, maar laat toe dat het slachtoffer nee zegt op je aanbod. - Stimuleer het slachtoffer om genoeg rust en ontspanning te nemen.

23

6 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN OVERLIJDEN? 6.1 HET PRAKTISCHE GEDEELTE REISAGENTSCHAP VERWITTIGEN Het reisgenootschap neemt verschillende praktische zaken op, zoals zaken rond verzekering, contact met familie thuis, ... Zij gidsen je als reisbegeleider vaak door de praktische zaken door. Zij nemen ook de contacten met de pers op.

REISVERZEKERING VERWITTIGEN Wanneer iemand in het buitenland komt te overlijden is een reisverzekering van groot belang. In dat geval kan de alarmcentrale alle hulp coördineren zonder dat jij je zorgen hoeft te maken over de kosten. Een goede reisverzekering zorgt ervoor dat alle kosten zijn afgedekt. Een familielid of reisgenoot verliezen is een ingrijpende gebeurtenis. Wanneer dit in het buitenland gebeurt, is het extra vervelend voor de nabestaanden. Concrete hulp is dan noodzakelijk.

24

Bij een overlijden in het buitenland moet er veel geregeld worden, dat vraagt om specifieke kennis en kunde. Een alarmcentrale van je reisverzekeraar heeft die kennis. Bij overlijden in het buitenland regelen zij de repatriëring van het stoffelijk overschot en de eventuele reisgenoten. Samen met gespecialiseerde internationale uitvaartonderneming wordt het vervoer naar België geregeld. De alarmcentrale coördineert samen met de uitvaartondernemer diverse zaken in het buitenland zoals:

- Wettelijke formaliteiten. - Documenten legaliseren. - Contacten onderhouden met de ambassade of het consulaat. - De overledene verzorgen en prepareren voor het vervoer. - Vervoer naar België organiseren. Douaneformaliteiten op het vliegveld of aan de grens. - Eventueel een opgraving verzorgen, indien de persoon herbegraven moet worden. Ook zorgt de alarmcentrale er voor dat de repatriëringskosten worden betaald door de reisverzekering.

Bekijk met de alarmcentrale of je bij bepaalde praktische zaken kan en moet helpen, wat hierin van je verwacht wordt.

AMBASSADE VERWITTIGEN Zie eerder.

OVERLIJDEN IN EEN ZIEKENHUIS IN HET BUITENLAND Als iemand overlijdt in het ziekenhuis stelt een arts ter plekke een akte van overlijden op. Ga eerst na of de overledene verzekerd is. Zo ja, bel de alarmcentrale van de verzekeraar om te informeren of de reisverzekering de repatriëringkosten vergoedt. Bel het reisagentschap op. Deze zullen je ondersteunen bij de praktische regelingen omtrent de repatriëring. De Belgische ambassade of het consulaat vragen om garant te staan voor de kosten. Zij vragen vaak wel garantie dat zij het geld later weer terug krijgen. De ambassade kan ook op andere manieren helpen, door bijvoorbeeld een tolk beschikbaar te stellen. Als de overledene niet verzekerd is, dan is het raadzaam om een professioneel repatriëringsbedrijf in te schakelen. Dit is makkelijker in verband met de taal en zo’n bedrijf kan de zaken sneller en beter regelen. Het repatriëringsbedrijf is 24 uur per dag bereikbaar en is op de hoogte van prijzen en voorwaarden. Raad nabestaanden aan documenten niet te snel te ondertekenen, maar eerst het advies van het repatriëringsbedrijf af te wachten. Het afgeven van de benodigde documenten rond het overlijden gebeurt in de regel toch niet binnen 24 uur.

TIP: HET PASPOORT OF EEN KOPIE VAN HET PASPOORT MOET BIJ DE OVERLEDENE BLIJVEN, MAAR NEEM EVENTUELE SIERADEN EN WAARDEVOLLE ZAKEN ZELF MEE.

25

Zoek hulp bij familie of vrienden in België. Wellicht kan er iemand naar de nabestaande toe reizen om steun te verlenen.

OVERLIJDEN BUITEN EEN ZIEKENHUIS IN HET BUITENLAND In een situatie waarin iemand buiten het ziekenhuis overlijdt, moet er eerst een arts worden gewaarschuwd. Vervolgens gelden dezelfde adviezen als in het geval van overlijden in een ziekenhuis.

NIET-NATUURLIJKE DOOD OF MISDRIJF Als er sprake is van een niet-natuurlijke dood door een ongeluk of misdrijf, moet zowel een arts als de politie worden gewaarschuwd. Meestal zal het lichaam in beslag worden genomen om onderzoek te verrichten. Na dit onderzoek zal het lichaam worden vrijgegeven en kan het normale proces worden gevolgd. Bij een overlijden in het buitenland vindt vaak een autopsie plaats. Het is verstandig om dit soort zaken voor te leggen aan de alarmcentrale of het repatriëringsbedrijf. Zij kunnen advies geven over hoe je moet handelen om het lichaam zo snel mogelijk te laten repatriëren.

BEGRAFENIS OF CREMATIE IN HET BUITENLAND De nabestaanden kunnen ook besluiten tot een begrafenis of crematie ter plaatse. In verband met het afscheid kan de familie overwegen de overledene in het buitenland te laten opbaren. Bespreek met de familie wat hun voorkeur geniet. Na crematie is het mogelijk de asbus -zo nodig voorzien van papieren van het land van

OVERLIJDEN- MEE TERUG TE NEMEN NAAR BELGIË Aan de invoer van een asbus in België zijn geen beperkingen of voorschriften verbonden. De asbus kan door een professioneel repatriëringsbedrijf naar België worden vervoerd. Nabestaanden kunnen de as ook zelf meenemen in de auto of als handbagage in een vliegtuig. Invoer-documenten zijn niet vereist. Toch kan het verstandig zijn om een verklaring van overlijden en een verklaring inzake de crematie bij de asbus te voegen. Gesloten kokers kunnen anders vragen oproepen bij beveiligingsbeambten.

TERUGREIS VAN HET LICHAAM NAAR BELGIË Voor vervoer naar België wordt het lichaam van de overledene vaak gebalsemd, dit is afhankelijk van het land waar iemand is overleden. Het vervoer naar huis gebeurt per auto of vliegtuig. Als de terugreis per vliegtuig gebeurt, moet het lichaam eerst in een zinken kist worden gelegd die volledig wordt afgesloten. Vervolgens wordt het geheel in een houten kist geplaatst. Soms wordt daar nog een extra verpakking omheen gedaan. Voor de begrafenis of crematie moet de zinken kist worden verwijderd. In veel landen wordt de kist verzegeld, na controle door de Inspectie van Volksgezondheid. Vervolgens moet de kist worden uitgeklaard bij de douane en worden ingeladen in het vliegtuig. Nabestaanden kunnen vooruit reizen om in België de uitvaart voor te bereiden, maar er ook voor kiezen zoveel mogelijk bij de overledene te blijven. Bespreek welke mogelijkheid hun voorkeur geniet. Vervoer per auto is gebruikelijk als de afstand minder dan 1500 km bedraagt. Vaak is vervoer per auto namelijk sneller dan per vliegtuig in verband met aanlevertijden en boekingen van vliegtuigen. Meestal wordt het lichaam van de overledene in een plastic hoes vervoerd.

26

6.2 HET EMOTIONELE GEDEELTE HET SLECHT-NIEUWS GESPREK AAN FAMILIELEDEN VAN DE GROEP Slecht nieuws brengen vindt niemand leuk. Het is ook niet eenvoudig om dergelijke boodschappen door te geven. - Heel belangrijk bij een slecht-nieuws gesprek is dat je eenvoudige en duidelijke taal gebruikt. Hou je boodschap kort en gebruik goed verstaanbare woorden. Wind er geen doekjes om maar wees concreet. De boodschap moet eerst binnenkomen en doordringen. - Later kan dan aandacht besteedt worden aan meer uitleg. De vragen zullen dan ook wel vanzelf volgen. - Wees niet bang om je eigen emoties te tonen. Ook jij als boodschapper bent geschokt, geschrokken en verdrietig. Het is niet erg dat de familie- en/of groepsleden dit zien, integendeel. Want hoe moeten zij zich voelen als de boodschapper geen enkele emotie bij deze verschrikkelijke gebeurtenis toont? Door gevoelens weg te stoppen, deel je eigenlijk impliciet mee dat je verdriet voor jezelf moet houden en dat je de dingen moet opkroppen. Let wel op voor een overdreven emotionele reactie bij het tonen van je gevoelens. Je mag jezelf niet verliezen in emoties zodat je de boodschap niet meer kan overbrengen.

EEN KORTE, DUIDELIJKE, CONCRETE EN VERSTAANBARE BOODSCHAP Een mogelijke boodschap zou kunnen zijn: ‘Er is iets ergs gebeurd. Ik vind het verschrikkelijk om het te moeten vertellen, maar op weg naar de activiteit is Jan door een vrachtwagen omver gereden. Hij was onmiddellijk dood.’ Wanneer de boodschap doorgedrongen is zullen de vragen automatisch volgen. Zorg dat je goed geïnformeerd bent en een antwoord op de ‘praktische vragen’ kan formuleren. Hoe is het ongeval gebeurd? Waar is Jan gestorven? Wanneer is het gebeurd?

VERTEL HET NIEUWS PERSOONLIJK EN ZO SNEL MOGELIJK Bij de familieleden ga je na of er ondersteuning nodig is bij politie of hulpdiensten. Ga alleszins zo snel mogelijk naar hen toe om hen te ondersteunen. Wat de andere reisgenoten betreft kan jij hen best persoonlijk vertellen wat er gebeurd is. Soms zal de hele groep samen zijn en kan je dan het slechte nieuws vertellen. Zorg dat je een ruimte of plaats vindt waar iedereen jou goed kan horen. Stuur de leden ook niet zomaar weg na de mededeling. Laat de boodschap doordringen, zorg dat ze op hun verhaal kunnen komen, geef ze de kans om hun verdriet te uiten en vragen te stellen. Vergeet ook niet de afwezige leden te contacteren! Als er meerdere groepen meereizen en je één groep apart neemt, informeer daarna dan ook de rest van de groepen. Zij zullen de overledene misschien minder goed gekend hebben, maar moeten wel op de hoogte gesteld worden van het overlijden. Als je het nieuws hoort wanneer de groep niet samen is, kan je best zo vlug mogelijk deze groepsleden of eventueel andere reisbegeleiders contacteren. Wacht niet tot een volgende activiteit. Contacteer eerst alle reisbegeleiders. Geef hen duidelijke informatie over het gebeuren, want zij zullen als leiding van de groep ook aangesproken worden. Zorg dat ze dan correct kunnen antwoorden op de vragen die hen gesteld worden. Als je al informatie hebt over de repatriëring of begrafenis dan geef je die meteen door.

TIP: GEEF RUIMTE AAN DE EMOTIES Bij het slechte nieuws van een overlijden reageren nabestaanden vaak met een gevoel van verdoving. Mensen zijn overstuur, kunnen het niet geloven. Zeker wanneer het overlijden erg plots en onverwacht is, is de schok erg groot. Sommige mensen gaan als reactie op het slechte nieuws huilen, roepen of tieren, terwijl anderen zich zullen terugtrekken, zich hullen in een volledig stilzwijgen of ingehouden gaan snikken. Heb begrip voor deze verschillende reacties. Dwing mensen niet om op de één of andere manier te reageren. Laat ze zichzelf zijn, ook al heb je moeite met hun reactie.

27

TIP: ‘IK WEET NIET WAT ZEGGEN’ ‘Ik weet niet wat zeggen’ of ‘ik weet niet wat te zeggen’ zijn bijna de meest uitgesproken woorden. Stilte kan soms meer erkenning uitdrukken dan allerlei woorden van goedkope bemoediging.

TIP: LUISTEREN Het is van vitaal belang om te luisteren naar mensen op momenten van verdriet. Soms lijkt luisteren zo ‘weinig’, en wil men meer doen. Men voelt zich soms onbehaaglijk als men ‘enkel’ kan luisteren. Dat kan zijn omdat je op die manier ook zelf in contact komt met eigen onopgeloste gevoelens van rouw en droefheid; of omdat je niet goed weet hoe te reageren; of misschien voel je op zo’n moment de drang om je eigen ervaringen met verlies te vertellen, wat uiteraard hier niet mogelijk is. Maar luisteren is niet te onderschatten en heel belangrijk bij rouwenden.

SLECHTE NIEUWSMELDING NAAR DE GROEP Als iemand overlijdt, voel je je vaak machteloos. Je wilt wel iets doen, maar wat en hoe? In dit onderdeel willen we je enkele richtlijnen aanreiken. De melding van een overlijden gebeurt niet altijd op dezelfde wijze. Het kan zijn dat je telefonisch gecontacteerd wordt, door de partner. Het kan net zo goed dat iemand bij de politie je informeert om het slechte nieuws te vertellen of dat je het via andere groepsleden verneemt. Het is niet slecht om de informatie op te schrijven. Je zal het verhaal nog vaak moeten doorvertellen en het is nodig om juiste informatie te hebben. Probeer aandacht te hebben voor het verhaal van de melder, zowel in feitelijke gegevens als over zijn emotie. Vraag wanneer een familielid of een groepslid dit vertelt naar de gevoelens van de melder, zeg hoe erg je het vindt, toon je eigen emoties. Wanneer politiediensten of ziekenhuizen je informeren is het gewoon een puur informatief gesprek, probeer hierin zo veel mogelijk informatie te verzamelen.. Zorg dat je over volgende gegevens beschikt: - Wie is er gestorven? - Hoe gestorven? Wanneer gestorven? - Lid van welke reisgroep? - Heeft iemand al contact gehad met de familie? Zijn er al afspraken gemaakt? - Is er al een datum voor de repatriëring of begrafenis? - Eventueel telefoonnummer (gsm) van de melder vragen. - Eventueel verifiëren (is de informatie waarover ik beschik wel de juiste?) en extra informatie verzamelen. - Eventueel geheimhouding/discretie tot alle gegevens duidelijk zijn of tot vrijgave van het bericht. (Soms gebeurt het dat je eerder op de hoogte bent dan de familieleden bijvoorbeeld. Of dat het gerecht je verplicht tot (voorlopige) geheimhouding.)

28

TIPS: - Zorg dat ook de groepsleden hun verhaal kunnen vertellen. Dit betekent niet dat jij onder dit alles gevoelloos moet blijven. Integendeel. Onderdruk je eigen gevoelens niet. De leden hebben nood aan authentieke personen, zo zien ze dat ze hun eigen emoties ook mogen tonen. - Verschillende reizigers ervaren verschillende emoties. Mensen worden op het moment van dit verlies met verschillende zaken geconfronteerd: wat heeft deze persoon voor hen betekent? Wat betekent dit voor hen om dit nu mee te maken? Daarnaast worden ze met andere verlieservaringen geconfronteerd. - Ook hebben groepsleden op dat moment vragen die je best als groep bekijkt, en waarin je de groep kan ondersteunen en begeleiden: Wat kunnen ze voor de familie doen? Willen ze als groep iets ondernemen of liefst apart? - Tot slot hebben deze reisgenoten praktische vragen: wat betekent dit voor hun reis? Als reisbegeleider probeer je op deze vraag zo snel mogelijk een antwoord te geven.

29

7 WAT MOET JE ALS REISBEGELEIDER DOEN BIJ EEN RAMP? 7.1 HET PRAKTISCHE GEDEELTE ZIE OOK TIPS BIJ EEN VERKEERSONGEVAL, SCHOKKENDE GEBEURTENIS EN OVERLIJDEN. Eigen aan rampen zijn de chaotische en onoverzichtelijke situatie en hierdoor vaak in de eerste fase verkeerde informatie. Dit maakt dat het vaak niet in eerste instantie mogelijk is een volledig beeld te krijgenwaardoor u meer dan bij de andere situaties moet vertrouwen op de medische hulpdiensten en politiediensten. Ondersteun waar nodig, en delegeer waar nodig, maar vooral daar waar niemand anders aanwezig is om deze taak op te (kunnen) nemen. Bij een ramp krijg je een waarschuwing van de hulpdiensten via luidsprekers, een sirene, radio of tv.

30

VRAGEN DE HULPDIENSTEN OM TE SCHUILEN? VOLG DAN DE 5 REGELS 1. BLIJF BINNEN - Bent u binnen? Blijf dan binnen. - Bent u buiten? Stap ergens binnen waar u beschut bent. Blijf daar tot het einde van het alarm. - Breng iedereen naar binnen: andere volwassenen, kinderen en huisdieren.

2. SLUIT ALLE RAMEN EN DEUREN - Sluit ramen en deuren. Sluit alles wat rook of gassen kan doorlaten. - Zit u in de auto? Sluit de ramen en het open dak. Schakel de verwarming, ventilatie en airconditioning uit.

3. LUISTER NAAR DE RADIO. KIJK TV. CHECK DE WEBSITE. Stem af op de nationale tv of radio. Zij houden u op de hoogte van de ramp. Zij vertellen wat u moet doen.

4. TELEFONEER WEINIG OF NIET - Bel niet met uw vaste of mobiele telefoon als dit niet nodig is. Telefoonlijnen moeten vrij blijven voor de hulpdiensten. - Wilt u anderen laten weten dat u OK bent? Stuur dan een sms naar één persoon buiten het terrein van de ramp. Vragen de hulpdiensten om uw woning te verlaten? (een evacuatie).Volg dan alle instructies van de hulpdiensten strikt op.

BIJSTAND CRISISCENTRUM IN EEN CRISIS Doet er zich een natuurramp of een ongeval voor waarbij veel Belgen zijn betrokken, dan opent Buitenlandse Zaken het crisiscentrum. Zodra het crisiscentrum open is, werkt het samen met de Belgische posten in het buitenland, de betrokken touroperators en reisbureaus, verzekeraars en de andere departementen van Buitenlandse Zaken in Europa. Zijn hoofdtaak bestaat erin informatie en crisisplannen uit te wisselen, met al deze instanties en met de familie en kennissen in België. Een ploeg coördinatoren en telefonisten stellen alles in het werk om de Belgen te identificeren, op te sporen en, zo nodig, op een veilige plaats samen te brengen. Kortom, het crisiscentrum is hét communicatie- en coördinatiepunt bij een crisis. In het ergste geval wordt er soms een repatriëring georganiseerd. Dat is evenwel geen standaardprocedure, het is geen ‘recht van de burger’. Meestal wordt de reiziger in het ‘Reisadvies per land’ gewaarschuwd voor het bestaan van grote risico’s in bepaalde landen.

31

7.2 HET EMOTIONELE GEDEELTE Het individueel verwerkingsproces van een ramp is heel vergelijkbaar met het verwerkingsproces van een schokkende gebeurtenis, alleen dat dit alles zich veel intensiever en in vergrote vorm voordoet. Dit bekijken we dan ook groepsdynamisch.

ALS GROEP OMGAAN MET EEN RAMP Uit onderzoeken naar de rol van de burgers tijdens een ramp komt naar voren dat de mensen uit de directe omgeving van het rampterrein heel goed in staat zijn, in de eerste periode na de ramp, hulp te verlenen. In die zin is het belangrijk als reisbegeleider mee die spontane krachten te activeren, te helpen waar mogelijk, en de deelnemers die willen helpen waar mogelijk te ondersteunen om een taak op te nemen. Vaak zijn er immers de eerste momenten, uren en soms zelfs dagen geen hulpdiensten ter plaatse. Deze positieve, spontane krachten blijken vaak het meest belangrijk en deugddoend bij een ramp. Groepsdynamisch zien we dat een ramp vaak het gevoel van samenhorigheid versterkt. Dit maakt dat een groep vaak heel sterk aan elkaar blijft hangen, ook na de reis. Deze mensen hebben hetzelfde meegemaakt en beleefd, en zoeken elkaar daarom ook na de reis nog op. Ze worden hierin een soort ‘lotgenotengroep’, en het op regelmatige basis samenkomen zorgt ervoor dat ze op dat vlak vaak een groot gevoel van samenhorigheid blijven hebben.

32

8 TOT SLOT: ZELFZORG! Tot slot willen we hier ook nog vermelden dat bij een schokkende gebeurtenis ook zelfzorg belangrijk is. Je moet immers zowel met een hoop praktische zaken bezig zijn alsde emotionele reacties van de groep en deelnemers inschatten. En zo een gebeurtenis doet ook iets met jou als mens. In die zin is het belangrijk om zowel op het moment zelf, als erna wat afstand te nemen, en zelf je verhaal eens te kunnen doen.

KOM ZELF OOK OP VERHAAL Als het gesprek te dicht komt, moet je als begeleider afstand kunnen nemen om jezelf te beschermen. Mogelijke manieren: - Eigen stoel een beetje achteruit zetten - Benoemen dat het je raakt (zeker wanneer cliënt kan merken dat je het moeilijk hebt) - Aarden (focus op buikademhaling, voeten op de grond) - Beetje water drinken - Visualiseren dat er een muur staat - In gedachten even ‘weggaan’

ZORG ZELF VOOR ONDERSTEUNING Neem bij het contacteren van je reisagentschap ook een paar minuten de tijd om te zeggen wat het met jou doet. Zorg dat je achteraf bij anderen je verhaal eens kwijt kan: bij familie of vrienden, en/of bij het reisagentschap.

33

AUTEUR: Kris De Groof, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk DATUM: januari 2015 OPDRACHTGEVER: Toerisme Vlaanderen TYPE PUBLICATIE: vormingsmateriaal voor lessen aan reisbegeleiders

Bronnen CAW De Mare, niet gepubliceerde tekst. Rouwbegeleiding. CAW De Mare, niet gepubliceerde tekst. Het verwerkingsproces. De Groof, K. (2013). Eerstelijnshulp vanuit de noden van slachtoffers. Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Berchem. De Soir, E (2004). Handleiding voor de emotionele doorverwerking van shockervaringen. Het zoeken naar een nieuw levensevenwicht na een traumatisch keerpunt. Maklu Uitgevers, Antwerpen - Apeldoorn. Website Buitenlandse zaken i.v.m. reisverzekering, ambassades en bij rampen: http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/Op_reis_in_het_buitenland/Reisverzekeringen/ http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/Diensten_in_het_buitenland/ http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/ambassades_en_consulaten/belgische_ambassades_en_ consulaten_in_het_buitenland/ http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/Op_reis_in_het_buitenland/Belgen_in_nood/ KLJ. Omgaan met verlies en verdriet in je afdeling: http://archive-be.com/page/232368/2012-08-29/http://www.klj.be/Default.aspx?tabid=1208&language=nl-BE

Disclaimer Toerisme Vlaanderen en Steunpunt Algemeen Welzijnswerk hebben deze publicatie met de grootste zorg samengesteld. Toch dient deze publicatie enkel als hulpmiddel bij het leren van de juiste eerste hulp. Ze vervangt dus niet de tussenkomst van professionele hulp. Bij twijfel raadpleeg je steeds deskundige hulp. Toerisme Vlaanderen en Steunpunt Algemeen Welzijnswerk kunnen niet aansprakelijk worden gesteld in geval van schade die voortkomt uit het onjuist gebruik van de informatie en de inhoud van deze publicatie.

Verantwoordelijk uitgever TOERISMEVLAANDEREN - Peter De Wilde - Grasmarkt 61, 1000 Brussel

Wettelijk depot D/2015/5635/42/1

Copyright beeldmateriaal istockphoto.com/profile/toerismevlaanderencommunicatie

34

35

36