Agro- en biotechniek Bachelor in agro- en biotechnologie Dierenzorg
Handleiding voor de opvang van egels en eekhoorns
CAMPUS Geel
Willems, Jasperine
Academiejaar 2007-2008
2
VOORWOORD Dit eindwerk is voortgekomen uit de kans die ik van Mieke De Wit heb gekregen om in haar Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren te helpen bij de verzorging van egels en eekhoorns. Mijn grootste dank gaat dan ook naar haar uit. Ze is een bron van inspiratie voor iedereen die met wilde dieren wil werken. Mijn ouders en Jeroen wil ik bedanken voor het vertrouwen en de steun die ze me bij deze opleiding hebben gegeven. Verder wil ik nog mijn eindwerkbegeleider Andy Verelst bedanken voor de bemoedigende woorden tijdens het schrijven van dit eindwerk.
Jasperine Willems
3
SAMENVATTING Voor het eindwerk Dierenzorg ben ik tot de keuze van een onderwerp gekomen door mijn werk als vrijwilliger in het ‘Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren’ van Herenthout. Daar bleek dat het nuttig zou zijn dat per diersoort de beschikbare informatie voor een correcte verzorging gebundeld, aangevuld en gestructureerd zou worden zodat elke verzorger in een oogwenk kan opzoeken wat hem in een bepaalde situatie te doen staat. Het was niet haalbaar om dit voor elke diersoort te doen, daarom heb ik de twee meest voorkomende zoogdieren in de Vlaamse opvangcentra gekozen: de egel en de eekhoorn. Ik heb een handleiding voor de opvang van egels en eekhoorns kunnen opstellen door het verzamelen en vertalen van informatie en deze toe te passen op de situatie in Vlaanderen. Om het geheel overzichtelijk te maken, heb ik het gedeelte over egels en het gedeelte over eekhoorns op dezelfde manier opgebouwd. Een uitgebreide inhoudstafel moet het mogelijk maken om snel informatie terug te vinden. In de zoektocht naar kwalitatieve bronnen bleek dat er erg weinig Nederlandstalige literatuur voor de verzorging van hulpbehoevende, wilde dieren beschikbaar is. De beste literatuur bleek afkomstig te zijn uit het Verenigd Koninkrijk. Ook was het opvallend dat over de verzorging en opvang van egels al veel meer is geschreven dan over eekhoorns.
4
INHOUDSTAFEL VOORWOORD ..................................................................................................... 2 SAMENVATTING ................................................................................................. 3 INHOUDSTAFEL .................................................................................................. 4 LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN EN SYMBOLEN ........................................ 8 INLEIDING ......................................................................................................... 9 1
EGELS................................................................................................. 10
1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 1.3.7 1.4 1.5 1.6 1.6.1 1.6.2 1.7 1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.7.4 1.7.5 1.7.6 1.7.7
Inleiding ............................................................................................ 10 Ecologie en biologie ........................................................................... 10 Habitat ............................................................................................... 10 Levenswijze ........................................................................................ 10 Anatomie en fysiologie....................................................................... 11 Biologische data................................................................................... 11 Lichaamsbedekking .............................................................................. 12 Oprolmechanisme ................................................................................ 12 Tanden ............................................................................................... 12 Zintuigen ............................................................................................ 12 Voortplanting ...................................................................................... 13 Leeftijdsbepaling.................................................................................. 13 Redenen voor opvang ........................................................................ 13 Vangen, hanteren en transporteren ................................................... 14 Eerste hulpprocedures ....................................................................... 15 Hypothermie of onderkoeling ................................................................. 15 Vochttherapie bij dehydratatie ............................................................... 15 Algemeen klinisch onderzoek............................................................. 16 Algemene toestand............................................................................... 16 Vermogen tot oprollen .......................................................................... 16 Een egel ontrollen ................................................................................ 16 Ademhaling ......................................................................................... 16 Ectoparasieten..................................................................................... 16 Mond.................................................................................................. 17 Staalname .......................................................................................... 17
1.8 1.8.1
Specifieke aandoeningen ................................................................... 20 Trauma .............................................................................................. 20
1.7.7.1 1.7.7.2 1.7.7.3
1.8.1.1 1.8.1.2
Feces................................................................................................................................17 Tracheaal sputum ..............................................................................................................17 Bloed................................................................................................................................18
1.8.1.5 1.8.1.6 1.8.1.7 1.8.1.8 1.8.1.9
Verstrikt of in de val ...........................................................................................................20 Huidwonden ......................................................................................................................20 Behandeling van een open wonde ........................................................................................21 Verkeersslachtoffers ...........................................................................................................22 Fracturen ..........................................................................................................................23 Pootfracturen ....................................................................................................................23 Crushed foot disease ..........................................................................................................23 Fracturen aan de snuit........................................................................................................23 Fracturen van de ruggenwervel............................................................................................24 Oogprolaps .......................................................................................................................24 Penis trauma .....................................................................................................................24 Pop-off syndroom ..............................................................................................................24 Ballon syndroom ................................................................................................................24 Brandwonden ....................................................................................................................25
1.8.2.1 1.8.2.2 1.8.2.3 1.8.2.4 1.8.2.5 1.8.2.6 1.8.2.7
Olie en teer .......................................................................................................................25 Slakkenkorrels (metaldehyde) .............................................................................................25 Rattenvergif (Warfarin en andere coumarine derivaten) ..........................................................26 Herbicide (Paraquat) ..........................................................................................................26 Pesticiden .........................................................................................................................26 Aas vergiftigd met alphachloralose .......................................................................................26 Antivries (ethyleenglycol)....................................................................................................26
1.8.1.3 1.8.1.4
1.8.2
Vergiftiging ......................................................................................... 25
5
1.8.3
Virale ziekten ...................................................................................... 26
1.8.4
Bacteriële ziekten................................................................................. 27
1.8.3.1 1.8.3.2 1.8.4.1 1.8.4.2 1.8.4.3 1.8.4.4 1.8.4.5 1.8.4.6 1.8.4.7
1.8.5
1.8.5.1
1.8.6
1.8.6.1 1.8.6.2 1.8.6.3 1.8.6.4
1.8.7
1.8.7.1
Mond- en klauwzeer ...........................................................................................................26 Morbillivirus.......................................................................................................................27 Salmonellose .....................................................................................................................27 Bordetellose ......................................................................................................................28 Leptospirose......................................................................................................................28 Yersiniosis.........................................................................................................................28 Pyodermie en abcessen ......................................................................................................28 Neonatale enteritis .............................................................................................................28 Ziekten die worden overgedragen door teken ........................................................................29
Schimmelaandoeningen ........................................................................ 29
Ringworm .........................................................................................................................29
Uitwendige parasieten .......................................................................... 30
Vlooien .............................................................................................................................30 Teken ...............................................................................................................................30 Mijten...............................................................................................................................30 Huidmadenziekte of myiasis ................................................................................................31 Vliegeneieren ....................................................................................................................31 Maden ......................................................................................................................31
Inwendige parasieten ........................................................................... 32
1.8.7.2 1.8.7.3 1.8.7.4 1.8.7.5 1.8.7.6 1.8.7.7
Longworminfestatie met Crenosoma striatium en Capillaria aerophila .......................................32 Crenosoma striatium ..........................................................................................................32 Capillaria aerophila.............................................................................................................32 Symptomen ......................................................................................................................33 Diagnose ......................................................................................................................33 Behandeling ......................................................................................................................33 Intestinale Capillaria...........................................................................................................35 Leverbot of Brachylaemus erinacei .......................................................................................35 Cestoden ..........................................................................................................................36 Acanthocephala .................................................................................................................36 Coccidiosis ........................................................................................................................36 Andere endoparasieten .......................................................................................................36
1.8.8.1 1.8.8.2 1.8.8.3
Overgewicht ......................................................................................................................36 Tekorten in de voeding .......................................................................................................36 Te klein voor de winterslaap ................................................................................................37
1.8.8
1.8.9
1.8.9.1 1.8.9.2 1.8.9.3 1.8.9.4
1.9 1.10 1.10.1 1.10.2 1.10.3 1.10.4 1.10.5 1.10.6 1.10.7 1.10.8 1.10.9 1.10.10 1.11 1.11.1 1.11.2 1.11.3 1.11.4 1.11.4.1 1.11.4.2 1.11.4.3 1.11.4.4
1.11.5
1.11.5.1 1.11.5.2
Voedingsgerelateerde aandoeningen ....................................................... 36
Andere ziekten .................................................................................... 37
Tandaandoeningen .............................................................................................................37 Longontsteking ..................................................................................................................37 Tumoren ...........................................................................................................................38 Spondylosis deformans .......................................................................................................38
Toediening van medicatie .................................................................. 38 Geneesmiddelen................................................................................. 38 Algemeen geneesmiddelenformularium volgens Gietema (1995) ................. 39 Antibiotica........................................................................................... 41 Antimycotica ....................................................................................... 42 Anti-endoparasitaire middelen................................................................ 42 Anti-ectoparasitaire middelen ................................................................ 43 Corticosteroïden................................................................................... 43 Geneesmiddelen met invloed op het ademhalingsstelsel ............................ 43 Pijnstillers en ontstekingsremmers.......................................................... 44 Anesthetica en sedativa ........................................................................ 44 Euthanasie .......................................................................................... 44 Het grootbrengen van jonge egels ..................................................... 45 Redenen voor opvang ........................................................................... 45 Eerste opvang ..................................................................................... 45 Leeftijdsschatting ................................................................................. 45 Jonge egels met moeder ....................................................................... 47
Eerste opvang ...................................................................................................................47 Huisvesting .......................................................................................................................47 Verzorging en wegen ..........................................................................................................47 Merken .............................................................................................................................48
Jonge egels zonder moeder ................................................................... 48
Patiëntenfiche....................................................................................................................48 Eerste opvang ...................................................................................................................48 Vocht toedienen.................................................................................................................48
6
1.11.5.3 1.11.5.4 1.11.5.5 1.11.5.6
1.11.5.7 1.11.5.8 1.11.5.9 1.11.5.10 1.11.5.11
1.12 1.13 1.14
Parasieten verwijderen .......................................................................................................48 Opwarmen ......................................................................................................................49 Quarantaine ......................................................................................................................49 Mestonderzoek ..................................................................................................................49 Wegen..............................................................................................................................49 Voeding ............................................................................................................................49 Voederfrequentie ...............................................................................................................50 Voederfrequentie volgens Stocker (2005) .............................................................................50 Voederfrequentie volgens Bexton & Robinson (2003)..............................................................50 Voederfrequentie volgens Gietema (1995) ............................................................................50 Voedermethode .................................................................................................................51 Hygiëne ............................................................................................................................52 Het spenen .......................................................................................................................52 Huisvesting en speelgoed....................................................................................................52 Wat er fout kan gaan..........................................................................................................53 Inhalatie pneumonie...........................................................................................................53 Luchtophoping ...................................................................................................................53 Inprenting ......................................................................................................................53
Huisvesting ........................................................................................ 53 Voeding.............................................................................................. 54 Vrijlating ............................................................................................ 55
2
EEKHOORNS ....................................................................................... 57
2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.5 2.5.1 2.6 2.6.1 2.6.2 2.7 2.7.1 2.8 2.8.1
Inleiding ............................................................................................ 57 Ecologie en biologie ........................................................................... 57 Habitat ............................................................................................... 57 Levenswijze ........................................................................................ 58 Anatomie en fysiologie....................................................................... 59 Biologische data................................................................................... 59 Vacht ................................................................................................. 60 Tanden ............................................................................................... 60 Voortplanting ...................................................................................... 60 Redenen voor opvang ........................................................................ 61 Vangen, hanteren en transporteren ................................................... 61 Vallen................................................................................................. 61 Eerste hulp procedures ...................................................................... 62 Shock................................................................................................. 62 Vochttherapie ...................................................................................... 62 Algemeen klinisch onderzoek............................................................. 62 Bloedname.......................................................................................... 62 Specifieke aandoeningen ................................................................... 63 Trauma .............................................................................................. 63
2.8.2
Virale ziekten ...................................................................................... 64
2.8.1.1 2.8.1.2 2.8.1.3 2.8.1.4 2.8.2.1 2.8.2.2 2.8.2.3
2.8.3
2.8.3.1 2.8.3.2
2.8.4
2.8.4.1 2.8.4.2
2.8.5
2.8.5.1 2.8.5.2 2.8.5.3 2.8.5.4
2.8.6
2.8.6.1 2.8.6.2
Verkeersslachtoffer ............................................................................................................63 Fracturen ..........................................................................................................................63 Bijtwonden........................................................................................................................64 Brandwonden ....................................................................................................................64 Parapoxvirus of pokken.......................................................................................................64 Adenovirus geassocieerde ziekte ..........................................................................................65 Cardiomyopathie................................................................................................................65
Bacteriële ziekten................................................................................. 65
Bacteriële enteritis .............................................................................................................65 Abces ...............................................................................................................................65
Vachtproblemen................................................................................... 65
Kaalheid ...........................................................................................................................65 Schimmelinfectie ...............................................................................................................66
Uitwendige parasieten .......................................................................... 66
Vlooien .............................................................................................................................66 Luizen ..............................................................................................................................66 Teken ...............................................................................................................................66 Vliegeneieren en maden......................................................................................................67 Vliegeneieren ....................................................................................................................67 Maden ......................................................................................................................67
Inwendige parasieten ........................................................................... 67
Coccidiose.........................................................................................................................67 Helminthen .......................................................................................................................68
7
2.8.7
Gebitsaandoeningen ............................................................................. 68
2.8.8
Voedingsgerelateerde aandoeningen ....................................................... 68
2.8.7.1 2.8.7.2 2.8.8.1
2.8.9
2.8.9.1 2.8.9.2 2.8.9.3
2.8.10
2.8.10.1 2.8.10.2 2.8.10.3 2.8.10.4 2.8.10.5 2.8.10.6 2.8.10.7
2.8.11 2.9 2.10 2.10.1 2.10.2 2.10.3 2.10.4 2.10.5 2.10.6 2.11 2.11.1 2.11.2 2.11.3 2.11.4
2.11.4.1 2.11.4.2 2.11.4.3
2.11.5
2.11.5.1 2.11.5.2 2.11.5.3 2.11.5.4
2.12 2.12.1 2.12.2 2.13 2.14 2.14.1 2.14.2
2.14.2.1 2.14.2.2
Tand- en kaakfracturen ......................................................................................................68 Malocclusie........................................................................................................................68 Metabolische botziekte........................................................................................................68
Oog- en ooraandoeningen ..................................................................... 69
Oogletsel en/of oogontsteking .............................................................................................69 Troebele ooglens................................................................................................................69 Oorontsteking....................................................................................................................69
Andere aandoeningen ........................................................................... 69
Diarree .............................................................................................................................69 Luchtweginfecties ..............................................................................................................69 Blaasproblemen .................................................................................................................70 Hersenletsel ......................................................................................................................70 Verlamming ......................................................................................................................70 Eekhoornkoning .................................................................................................................70 Drachtige eekhoorn ............................................................................................................70
Zoönosen............................................................................................ 70 Toediening van medicatie .................................................................. 71 Geneesmiddelen................................................................................. 71 Antibiotica........................................................................................... 71 Antiparasitica ...................................................................................... 73 Corticosteroïden................................................................................... 73 Pijnstillers en ontstekingsremmers.......................................................... 73 Anesthetica en sedativa ........................................................................ 74 Euthanasie .......................................................................................... 74 Het grootbrengen van moederloze eekhoorns.................................... 75 Patiëntenfiche...................................................................................... 75 Eerste opname .................................................................................... 75 Leeftijdschatting .................................................................................. 75 Huisvesting ......................................................................................... 77
Van 0 tot 5 weken..............................................................................................................77 Van 5 à 6 tot 8 à 9 weken ...................................................................................................77 Vanaf 9 weken...................................................................................................................77
Voeding .............................................................................................. 77
Elektrolyten en melkvervanger ............................................................................................77 Voedingsschema ................................................................................................................78 Wegen..............................................................................................................................79 Voedingsmethode ..............................................................................................................79
Huisvesting ........................................................................................ 80 Groepshuisvesting................................................................................ 80 Gedragsproblemen ............................................................................... 81 Voeding.............................................................................................. 81 Vrijlating ............................................................................................ 81 Voorwaarden voor vrijlating................................................................... 81 Vrijlatingstechnieken ............................................................................ 81
Plaats en tijd .....................................................................................................................81 Vrijlating na overgangsperiode ............................................................................................82
BESLUIT .......................................................................................................... 83 VERKLARENDE WOORDENLIJST ....................................................................... 84 LITERATUURLIJST ............................................................................................ 93
8
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN EN SYMBOLEN a.g.v: als gevolg van AH: Animal Health bijv.: bijvoorbeeld cm: centimeter d.m.v.: door middel van enz.: enzovoort g: gram G: gauge im: intramusculair i.t.t.: in tegenstelling tot iv: intraveneus kg: kilogram LA: long acting m²: vierkante meter µg: microgram mg: milligram ml: milliliter µm: micrometer m.n.: met name o.a.: onder andere RX: röntgenfoto sc: subcutaan spp.: species ♂: mannelijk ♀: vrouwelijk ±: ongeveer
9
INLEIDING Ik ben tot een keuze van een onderwerp voor het eindwerk Dierenzorg gekomen door mijn werk als vrijwilliger in het ‘Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren’ van Herenthout. Daar bleek dat het nutig zou zijn dat per diersoort de beschikbare informatie voor een correcte opvang gebundeld, aangevuld en gestructureerd zou worden zodat elke verzorger in een oogwenk kan opzoeken wat hem in een bepaalde situatie te doen staat. Het was niet haalbaar om dit voor elke diersoort te doen, daarom heb ik de twee meest voorkomende zoogdieren in de Vlaamse opvangcentra gekozen: de egel en de eekhoorn. Deze handleiding voor de opvang van egels en eekhoorns heeft vorm gekregen door het verzamelen en vertalen van informatie en deze toe te passen op de situatie in Vlaanderen. Om het geheel overzichtelijk te maken is de structuur van het gedeelte over egels en het gedeelte over eekhoorns hetzelfde. De volgende onderwerpen komen aan bod: ecologie en biologie, anatomie en fysiologie, redenen voor opvang, vangen, hanteren en transporteren, eerste hulpprocedures, algemeen klinisch onderzoek, specifieke aandoeningen, toedienen van medicatie, geneesmiddelen, het grootbrengen van verweesde jongen, huisvesting, voeding en vrijlating. Aan de hand van een uitgebreide inhoudstafel kan gemakkelijk informatie worden opgezocht. Op deze manier hoop ik het werk van een verzorger in een rehabilitatiecentrum wat te vergemakkelijken en het herstel van egels en eekhoorns te bespoedigen.
10
1
EGELS
1.1
Inleiding
De West-Europese egel (Erinaceous europaeus) is het meest voorkomende zoogdier in de opvangcentra voor wilde dieren in Vlaanderen omdat ze vrij algemeen zijn, in de nabijheid van mensen leven en makkelijk te vangen zijn. De redenen voor opvang zijn erg seizoensgebonden. In de lente worden vooral verkeersslachtoffers met breuken binnengebracht. Na het ontwaken uit de winterslaap gaan de dieren op zoek naar een partner. Vooral mannetjes worden slachtoffer van het verkeer omdat ze verder op pad gaan dan vrouwtjes. Verwondingen wegens tuinwerkzaamheden, zoals grasmaaien, komen in deze periode evenzeer voor. Wanneer een gewonde egel een paar warme dagen doormaakt, valt hij ten prooi aan vliegen die in de wonden eieren leggen die snel uitgroeien tot maden. Ook moederloze egels worden binnengebracht in deze periode. In de herfst worden vooral juvenielen en jongvolwassen egels opgevangen die niet voldoende lichaamsreserve hebben om de winter te overleven. Deze dieren komen niet toe aan een winterslaap omdat ze zowel overdag als ’s nachts foerageren om te kunnen overleven. Ze zijn vaak verzwakt waardoor parasieten zich makkelijk in en op het dier kunnen vermenigvuldigen met zware infestaties tot gevolg. Ongeveer 70% van de juveniele egels overleven hun eerste winterslaap niet. (Bexton & Robinson, 2003).
1.2
Ecologie en biologie
1.2.1
Habitat
De West-Europese egel komt overal in Vlaanderen voor. (Verkem, S., De Maeseneer, J. Vandendriessche, B., Verbeylen, G. & Yskout, S., 2003) Het verspreidingsgebied van de egel valt bijna volledig samen met het voorkomen van loofbomen. Als habitat kiest de egel een plaats waar voldoende voedsel en droge schuilplaatsen aanwezig zijn. Dit kunnen bijv. tuinen, parken, kerkhoven, braakliggende gronden en landbouwgronden zijn. Als nestplaats verkiezen ze dichte begroeiing onder struiken, hagen of houtkanten, holle boomstammen, hopen bladeren of takken, konijnenholen of onder tuinhuisjes of stallen. (Brouwers, 1997) Ze leven niet op natte gronden, heidegronden, dichte dennenbossen en intensieve landbouwgronden. (Bexton & Robinson, 2003) Egels leven het grootste gedeelte van het jaar solitair en hebben een sociale structuur die gebaseerd is op een wederzijds vermijden, behalve tijdens de paartijd of wanneer er een bijzonder rijke voedselbron kan worden geëxploiteerd. Egels hebben elk een ‘thuisgebied’, dat gewoonlijk wordt gevestigd wanneer de jongen zich voor het eerst verspreiden. Thuisgebieden variëren in oppervlakte, afhankelijk van het type habitat en de beschikbaarheid van voedsel, maar algemeen bestrijken ze een oppervlakte van 10 tot 30 hectaren. Mannetjes hebben meestal grotere gebieden dan vrouwtjes en de plattelandsgebieden zijn groter dan de stedelijke gebieden. Egels zijn niet territoriaal waardoor de thuisgebieden van de verschillende individuen kunnen overlappen. In het wild komt agressie bijna niet voor, zelfs niet tussen de mannetjes. (Bexton & Robinson, 2003) 1.2.2
Levenswijze
Egels zijn nachtdieren. s’ Nachts zoeken ze met hun bijzonder goed ontwikkeld reukvermogen naar voedsel. Hun dieet bestaat vooral uit kevers, rupsen, aardwormen, slakken, duizendpoten, spinnen en andere ongewervelden. In principe zijn egels insectivoren maar aangezien ze af en toe ook kleine gewervelde dieren (kleine zoogdieren, amfibieën en reptielen), aas, afgevallen vruchten (eikels, beukennoten,
11
bessen) en paddestoelen verorberen zijn het eigenlijk opportunistische omnivoren. Tijdens één nacht foerageren kunnen ze zo’n 1.5 tot 3 km afleggen in een omtrek van 200 tot 300 m rond het nest. Overdag rusten egels in nesten van plantenmateriaal onder struiken of hagen. Een nest heeft meestal twee uitgangen waarvan één is dichtgestopt naargelang de windrichting. Tijdens de dagslaap ligt de egel half opgerold op zijn zij. (Brouwers, 1997) Activiteit overdag is in de meeste gevallen een teken van slechte gezondheid of het onvermogen om ‘s nacht voldoende voedsel te vinden. Zogende moeders kunnen wel overdag foerageren, deze dieren moeten dan ook met rust worden gelaten. (Bexton & Robinson, 2003) De egel gaat in winterslaap om strenge winterpieken te overleven. Deze periode valt meestal tussen januari en maart, maar kan vroeger beginnen bij koude winters. De belangrijkste oorzaak voor aanvang is een langere periode van beneden de 8°C, maar ook andere factoren zoals daglengte, voedselbeschikbaarheid en genoeg lichaamsreserve spelen een rol. Voor de winterslaap wordt een speciaal nest uit plantenresten geconstrueerd. De winterslaap is geen doorlopend proces, de egels kunnen gedurende korte perioden terug actief worden en van nest veranderen. (Bexton & Robinson, 2003)
1.3
Anatomie en fysiologie
1.3.1
Biologische data
Tabel 1.1: Biologische gegevens van de egel (Bexton & Robinson, 2003 en Brouwers, 1997) Gewicht
gemiddeld volwassen gewicht 800-1200 g, variërend naargelang het seizoen maximum gewicht op 3 jarige leeftijd mannetjes over het algemeen zwaarder dan vrouwtjes
Lengte volwassen lengte ongeveer 30 cm Geslachtsonderscheid ♂: preputiale opening op het midden van de buik ♀: vulva en anus liggen dicht bij elkaar Tepels 5 paar Oestrus normaal polyoestrus Paarseizoen april - mei tot september - oktober Dracht 35 dagen met variatie van 4 dagen meer of minder Nestgrootte 3 tot 5 Aantal nesten/jaar 1 tot 2 Geboortegewicht 8 - 25 g Volwassen 8 tot 10 maanden Levensverwachting gemiddeld 2 jaar maximum 6-8 jaar in het wild en 10 jaar in gevangenschap Dieet
voornamelijk insectivoren (kevers, rupsen, slakken en andere invertebraten) maar ook opportunistische omnivoren (kleine gewervelde dieren, aas, vruchten en paddestoelen)
Ademhaling 20-25 ademhalingen/minuut Lichaamstemperatuur rectale temperatuur 35°C
12
1.3.2
Lichaamsbedekking
Een egel heeft stekels op zijn rug en op de bovenkant van zijn kop welke gemodificeerde haren van 1 tot 2 cm lang zijn met een volle scherpe punt en een holle schacht. De stekels zijn zo stevig in de huid geplant dat een egel aan één enkele stekel kan worden opgetild. Een volwassen egel heeft zo’n 5000 tot 8000 stekels. De functie is schokken opvangen en predators afweren. Het schokbrekende effect wordt gebruikt wanneer de egel zich van een kleine hoogte laat vallen nadat hij bijv. over een muurtje of een draad is geklommen. Predators van de egel zijn de das, de bunzing, de vos, grote uilen, roofvogels en honden. Wanneer de egel met een aanvaller in contact komt, rolt hij zich op tot een stekelige bal. Een nadeel van de stekels is dat de egel zijn rug niet kan wassen waardoor hij een gemakkelijke gastheer is voor allerlei ectoparasieten zoals teken, vlooien en mijten. De rest van het lichaam, inclusief het hoofd, de ledematen en de buik, is bedekt met geelbruine stugge haren. Rond de ogen zijn de haren donkerbruin. (Brouwers, 1997). Het hele jaar door worden de haren en stekels verloren en groeien opnieuw aan. (Bexton & Robinson, 2003) 1.3.3
Oprolmechanisme
Het oprolmechanisme wordt verzorgd door de orbicularis en panniculus spier. De panniculus spier ligt over de rug en de flanken, de orbicularis spier is een dikke kringspier die rond het lichaam ligt. Daarnaast heeft elke stekel nog een eigen spiertje. (Bexton & Robinson, 2003) Bij aanraking trekt de egel de spierkap over zijn romp en kop zodat hij oprolt tot een bal. Hierdoor gaat de huid gespannen staan en gaan de stekels in alle richtingen rechtop staan. (Brouwers, 1997) 1.3.4
Tanden
Egels hebben typische tanden voor een insecteneter. De tanden vormen een aaneengesloten rij en hebben scherpe punten. De snijtanden of incisivi in de onderkaak zijn langer en naar voren gericht. (Brouwers, 1997) De kiezen of molaren zijn gevormd voor het stukbijten van insecten. Een melkgebit telt tweeëntwintig tanden en een volwassen gebit zesendertig. Het tijdstip van tandwisseling is variabel en daarmee geen goede indicator voor leeftijdsbepaling. (Bexton & Robinson, 2003)
⎧ 3 1 3 0⎫ C P M ⎬ = 22 ⎩ 1 1 2 0⎭
Tandformule melkgebit: 2 x ⎨ I
⎧ 3 1 3 C P M ⎩ 2 1 2
Tandformule volwassen gebit: 2 x ⎨ I
3⎫ ⎬ = 36 3⎭
Tabel 1.2 Tandformule van de volwassen egel (Brouwers, 1997)
Incisivi of snijtanden (I) Canini of hoektanden (C) Molaren of kiezen: Premolaren of voorkiezen (P) Molaren of echte kiezen (M)
1.3.5
Bovenkaak per kaakhelft 3 1
Onderkaak per kaakhelft 2 1
3 3
2 3
Zintuigen
Het belangrijkste zintuig van de egel is de reukzin, die gebruikt wordt voor het zoeken van prooien. Ze hebben een vomeronasaal orgaan in hun neus waarmee ze feromonen van soortgenoten kunnen waarnemen. Een egel kan ook heel goed horen. De snorharen
13
die instaan voor de tast zijn van secundair belang. Het zicht is bij de egel vrij beperkt en blinde egels kunnen in gevangenschap goed overleven. Egels likken soms speeksel over hun lichaam in antwoord op bepaalde smaken en geuren. Dit gedrag is nog steeds niet helemaal begrepen maar perfect normaal. (Bexton & Robinson, 2003) 1.3.6
Voortplanting
Geslachtsbepaling bij een ontrolde egel is vrij gemakkelijk. Bij het mannetje ligt de preputiale opening ongeveer in het midden van de buik. Bij het vrouwtje liggen vulva en anus dicht bij elkaar. Het paarseizoen begint kort na het ontwaken uit de winterslaap en het paren is vaak langdurig en lawaaierig. (Bexton & Robinson, 2003) Na de paring gaat het egelmannetje zijn eigen weg. Hij bekommert zich niet om moeder en jongen. (Stocker, 2005) De egel heeft meestal éénmaal per jaar, tussen mei en september, een nest van vier tot vijf jongen. Twee nesten per jaar zijn echter ook mogelijk. Met de moedermelk krijgen de jonge egels maternale antistoffen binnen die belangrijk zijn voor hun afweer. De jongen blijven bij de moeder tot acht weken leeftijd. Eens de jongen gespeend zijn, verspreiden ze zich al foeragerend over nieuwe gebieden om genoeg lichaamsgewicht aan te zetten om de winterslaap te doorstaan. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) 1.3.7
Leeftijdsbepaling
Leeftijdsbepaling is niet eenvoudig. Het tijdstip voor het wisselen van de tanden is variabel en daarmee onbetrouwbaar als criterium. Tandsteen en slijtage van de tanden bij volwassen egels geeft enkel een ruwe schatting omdat dit in belangrijke mate dieetafhankelijk is. Aangezien het lichaamsgewicht doorheen de seizoenen fluctueert kan ook dit enkel als een ruw schattingsmiddel worden gebruikt. Bij egeljongen kan het doorkomen en ontwikkelen van de stekels, het openen van de ogen en oren en de mogelijkheid om zich op te rollen, gebruikt worden voor een leeftijdsschatting. Bij egels jonger dan 18 maanden kan de leeftijd bepaald worden aan de hand van orthopedische veranderingen aan de voorpoten die op radiografie zichtbaar zijn. (zie tabel 1.16) (Bexton & Robinson, 2003)
1.4
Redenen voor opvang
De criteria die in overweging moeten worden genomen voordat men overgaat tot het opnemen van een egel in een rehabilitatiecentrum zijn: •
Is de egel gewond?
•
Loopt de egel overdag rond?
•
Heeft de egel ondergewicht vlak voor of tijdens de winter?
•
Zit de egel gevangen of verstrikt?
De meest voorkomende reden voor opname van een egel in een opvangcentrum is dat hij buiten is tijdens de dag. Egels die overdag rondlopen zijn bijna steeds ziek of gewond, behalve wanneer een zogende moeder overdag foerageert, het voedsel schaars is of de slaap van het dier wordt verstoord. Egels zijn strikte nachtdieren waardoor ze zich enkel bij daglicht vertonen als: •
Het juveniele egels zijn die niet in staat zijn geweest om genoeg voedsel te vinden. Dit gebeurt vooral bij het begin van de winter.
•
De egel ziek of gewond is en niet in staat om zich te voeden en een nest te bouwen.
•
De egel nog erg jong is en contact heeft verloren met zijn moeder.
14
•
De egel blind is en het vermogen heeft verloren om dag van nacht te onderscheiden.
Egels in dergelijke situaties zullen sterven wanneer ze niet de nodige zorg ontvangen in een opvangcentrum.(Stocker, 2005) Een egel die uit zijn winterslaap wordt gewekt moet met rust worden gelaten voor zover zijn nest niet vernietigd is en er geen extreme weersomstandigheden zijn. In het andere geval moet de egel worden overgebracht naar een opvangcentrum waar hij in warmte en voedsel wordt voorzien. (Bexton & Robinson, 2003). Egels die de weg oversteken mogen daarbij worden geholpen, maar ze mogen nooit naar een ander gebied worden verplaatst. Een vrouwtjesegel kan immers een nest jongen hebben die zonder haar niet overleven. Egels die in het donker in de tuin of naast de weg rondlopen, behalve wanneer ze gewond of erg klein zijn, gedragen zich normaal en mogen niet uit hun omgeving worden weggenomen. Tijdens de zomer hebben de meeste egels een nest om in te slapen, maar heel wat egels liggen gewoon opgekruld onder een struik of een haag te slapen. De winterslaap gebeurt uitsluitend in een nest, dus nooit op het gras, onder een struik of ergens anders onder de blote lucht. Voor een egel die tijdens de wintermaanden niet in een nest ligt en schijnbaar slaapt is opvang dus aangewezen. (Stocker, 2005)
1.5
Vangen, hanteren en transporteren
Egels kunnen gemakkelijk worden gevangen omdat ze enkel een passief defensiemechanisme hebben. Een bijtende egel is een grote uitzondering. Een egel wordt met een paar stevige tuinhandschoenen opgepakt om de handen te beschermen tegen de stekels zodat het risico op zoönosen verkleint. Stekels kunnen aan de handen kleine verwondingen veroorzaken die toegangspoorten kunnen zijn voor heel wat zoönosen zoals ringworm en salmonella. (Bexton & Robinson, 2003) Sommige egels maken bij het hanteren een waarschuwend snuivend geluid dat gemakkelijk kan worden verward met ademhalingsmoeilijkheden. Geluiden die met pijn kunnen worden verward, zijn een schrille schreeuw die egels af en toe produceren ter afschrikking en een hoog piepend geluid van jonge egeltjes om hun moeder te roepen. (Bexton & Robinson, 2003) Het materiaal om een egel te vangen is een paar stevige handschoenen, een schaar, kniptangen en twee paar ‘stierenneuzen’-tangen. Egels kunnen gemakkelijk worden vervoerd in een kartonnen doos of een transportkooi voor huisdieren met daarin een oude handdoek. •
Egels raken makkelijk verstrikt in allerhande netten. In veel gevallen moet het diertje met een anestheticum worden verdoofd opdat het veilig met een schaar van alle draden kan worden ontdaan. Nadat alle draadjes zijn verwijderd, mag de egel niet onmiddellijk worden vrijgelaten. Hij moet minstens zeven dagen worden opgevolgd voor het geval er ischemie en druknecrose ten gevolge van afbindkwetsuren ontstaat.
•
Wanneer een egel in metaaldraad of tuinomrasteringen verstrikt zit, komen kniptangen van pas. Ook deze dieren moet minstens zeven dagen worden opgevolgd om eventuele druknecrose op te sporen.
•
Egels komen regelmatig in onafgesloten afvoerputten terecht. Wanneer het onmogelijk is om een hand onder de egel te stoppen en hem zo uit het putje te lichten, komen de ‘stierenneuzen’-tangen van pas. Door de tangen op enkele stekels te klemmen kan de egel zonder kwalijke gevolgen uit de holte worden gelicht. (Stocker, 2005)
15
Hanteren moet tot een minimum worden beperkt omdat de egel kan wennen aan contact waardoor hij na vrijlating minder snel zal oprollen en makkelijker slachtoffer zal worden van predatoren. (Stocker, 2005)
1.6
Eerste hulpprocedures
In de meeste gevallen moet bij opvang eerste hulp worden toegediend om de patiënt in een stabiele toestand te krijgen. Pas daarna mag een uitgebreid algemeen onderzoek gebeuren. Bij het hanteren van egels moeten latexhandschoenen worden gedragen om de risico’s van zoönosen te beperken. Bij vermoeden van een levensbedreigend probleem krijgt de egel eerst vocht toegediend en wordt daarna minstens dertig minuten met rust gelaten. Pas wanneer het dier stabiel is, mag het met isofluraan en zuurstof onder anesthesie worden gebracht. (Bexton & Robinson, 2003) 1.6.1
Hypothermie of onderkoeling
Veel patiënten zullen bij opvang hypothermisch zijn waardoor ze koud aanvoelen. Een egel heeft een normale rectale temperatuur van 35°C. Een onderkoelde egel moet onmiddellijk opwarmen onder een warmtelamp, op een warmtedeken of in de couveuse. (Bexton & Robinson, 2003) 1.6.2
Vochttherapie bij dehydratatie
De meeste patiënten zullen bij opvang een zekere graad van dehydratatie vertonen. Er is sprake van dehydratie wanneer de huid enige tijd blijft staan wanneer ze wordt samengeknepen. Bij een dier zonder vochttekort zal de huid na samenknijpen onmiddellijk in zijn oorspronkelijke positie terugkeren. Eerst kan geprobeerd worden om de egel ORS (Oral Rehydration Solution) te laten drinken of in de bek te spuiten. Voor toediening moet de oplossing op lichaamstemperatuur worden gebracht. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Als orale toediening niet lukt kan subcutaan Hartmann oplossing worden toegediend. Egels hebben een grote subcutane ruimte op de rug, in de nek en ter hoogte van het middenrif. De huid kan worden opgetild met de vingers of met een zacht pincet zodat de naald onderhuids, tussen de stekels door, kan worden ingebracht. De hoeveelheid vloeistof moet 10% van het lichaamsgewicht zijn, verdeeld over minimum twee toedieningen per dag. Ook hier moet de oplossing op lichaamstemperatuur zijn. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Intraveneuze vochttherapie is tegenaangewezen omdat de venen niet makkelijk toegankelijk zijn waardoor katheters moeilijk op hun plaats blijven. (Bexton & Robinson, 2003) De intra-osseuze weg kan worden gebruikt wanneer een snelle vochtopname in de bloedcirculatie nodig is. De proximale femur is hiervoor geschikt. (Bexton & Robinson, 2003) Intraperitoneale vochttoediening zorgt eveneens voor een snelle vochtopname. (Bexton & Robinson, 2003) Van zodra de hydratatietoestand van de egel goed is, zou hij moeten beginnen eten. Om een egel aan het eten te krijgen moet hij een gevarieerd voedselaanbod voorgeschoteld krijgen. Dit kunnen bijv. kattenbrokken (geen vis), geweekte hondenbrokken, Hill’s Prescription Diet a/d en vers water zijn. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007)
16
1.7
Algemeen klinisch onderzoek
1.7.1
Algemene toestand
Egels met algemene zwakheid waggelen en beven. De algemene voedingstoestand kan worden geschat: te magere egels hebben ingevallen flanken en aan het bekken zijn de botuitsteeksels te voelen. (Bexton & Robinson, 2003) 1.7.2
Vermogen tot oprollen
Voordat een volledig onderzoek wordt uitgevoerd moet de patiënt enige tijd in een rustige omgeving worden geobserveerd. Voor een egel in deze omstandigheden is een normale houding volledig opgekruld zonder dat kop of ledematen uitsteken. Een onvermogen of onwil om bij aanraking op te rollen is meestal een teken van ziekte. (Bexton & Robinson, 2003) 1.7.3
Een egel ontrollen
Een uitgebreid onderzoek impliceert het ontrollen van een egel. Er zijn verschillende technieken voor het ontrollen van een egel bij bewustzijn. Lawaai, onhandig hanteren of het aanraken van het gezicht of de snorharen moeten worden vermeden. Sommige egels zullen spontaan ontrollen wanneer ze enkele minuten met rust worden gelaten. Een gemakkelijke en effectieve methode is om de egel zachtjes heen en weer te wiegen. Een andere eenvoudige methode is stevig over de stekels wrijven van de nek naar de romp. Nog een andere methode is de egel met zijn kop naar beneden boven een vlak oppervlak houden. De egel zal zich dan voorzichtig ontrollen en met de voorpoten naar het oppervlak reiken. Welke methode ook wordt gebruikt, eens het dier is ontrold, moeten de achterpoten in de lucht worden gehouden zodat de egel in een ‘kruiwagen’-positie staat. Deze houding laat een meer gedetailleerd onderzoek toe, vooral van de buik en van de ledematen. Kleinere egels kunnen voorzichtig bij het nekvel worden gepakt om te voorkomen dat ze zich terug oprollen. Voor een volledig en grondig klinisch onderzoek is algemene anesthesie nodig, die enkel bij een stabiele patiënt mag worden toegepast. (Bexton & Robinson, 2003) 1.7.4
Ademhaling
De normale ademhalingsfrequentie van een egel is 20 tot 25 ademhalingen per minuut. Aandoeningen van het ademhalingssysteem zijn vrij algemeen bij egels, vooral vermineuze bronchopneumonie veroorzaakt door longwormen. Alle egels die stabiel zijn moeten de volledige behandeling tegen longworm ondergaan (zie 1.8.7.1). Bij deze aandoening zijn een verhoogde ademhalingsfrequentie en een vergrote inspanning om te kunnen ademen waar te nemen. Dyspnee, ademen met open mond, abnormale ademhalingsgeluiden en hoesten zijn indicaties van een beschadigd ademhalingssysteem. Een milde waterachtige nasale uitscheiding is meestal normaal. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005)) 1.7.5
Ectoparasieten
Een matige hoeveelheid ectoparasieten op de huid van egels is normaal, maar grote aantallen teken of vlooien kunnen een indicatie zijn van andere problemen. Egels moeten steeds nauwkeurig worden gecontroleerd op vliegeneieren of –maden, zeker tijdens de warmere maanden. Vliegen hebben als voorkeursplaatsen voor het leggen van eieren wonden en lichaamsopeningen zoals de anus, de genitaliën, in en rond de oorschelpen, onder de oogleden en in de mond. Vliegeneieren en maden moeten onmiddellijk worden verwijderd. (zie 1.8.6.4) (Bexton & Robinson, 2003)
17
1.7.6
Mond
In de mond moet de toestand van de tanden en het gehemelte worden beoordeeld. Tandsteen en tandvleesaandoeningen zijn algemeen bij zowel wilde als in gevangenschap levende egels. (zie 1.8.9.1) Fracturen van de kaakbeenderen komen ook vaak voor. (zie 1.8.1.4 Fracturen aan de snuit) (Bexton & Robinson, 2003) 1.7.7
Staalname
1.7.7.1
Feces
Coprologisch onderzoek of onderzoek van de feces is een nuttige procedure om de aanwezigheid van endoparasieten aan te tonen. Voor het aantonen van de longwormen Capillaria aerophilia en Crenosoma striatum is een onderzoek van de mest echter niet toereikend. Uit onderzoek is gebleken dat coprologisch onderzoek een derde van door histologisch onderzoek bevestigde longworminfestaties door Capillaria niet kon aantonen. Het aantonen van Crenosoma infestaties scoorde nog slechter. Daarenboven is het erg moeilijk om microscopisch een onderscheid te maken tussen eieren van Capillaria in de longen en Capillaria in de ingewanden. Daarom is voor het stellen van de diagnose longworm, onderzoek van het tracheale sputum meer aangewezen dan onderzoek van de feces. (Cousquer, 2004) De meest gebruikte methode voor het aantonen van wormeieren is het onderzoek na verrijking. Verrijking is het concentreren van wormeieren of larven uit feces zodat ook kleine aantallen eieren kunnen worden aangetoond. Hiervoor is de flotatiemethode een veelvuldig toegepaste werkwijze. In gewoon water bezinken wormeieren omdat hun soortelijk gewicht kleiner is dan 1. Daarom worden de feces in suspensie gebracht in een oplossing met een hoger soortelijk gewicht dan de wormeieren waardoor de eieren gaan drijven. Nematodeneieren drijven op een vloeistof met een soortelijk gewicht tussen 1.10 en 1.20, bijv. een verzadigde keukenzoutoplossing of een suikeroplossing. Trematodeneieren zijn zwaarder en drijven op vloeistoffen met een soortelijk gewicht tussen 1.30 en 1.35 zoals een zinkchloride of een zinkzoutoplossing. (Thienpont, Rochette & Vanparijs, 1979) In een recipiënt wordt met een spatel ongeveer 2 g feces met wat verrijkingsvloeistof vermengd. Daarna wordt de vloeistof aangelengd tot 90 ml. Het geheel wordt goed gemengd zodat een zo homogeen mogelijke suspensie wordt verkregen. Wanneer de feces veel grove stukken bevatten moet het geheel door een zeefje worden gehaald waarna het residu wordt uitgeperst door er met de spatel op te drukken. In dit residu zullen onvermijdelijk eieren achterblijven. Daarna moet het geheel enkele minuten blijven staan totdat alle luchtbellen zijn verdwenen. Dan wordt voorzichtig een dekglaasje bovenop de vloeistof gelegd zodat de drijvende wormeieren hiertegen gaan kleven. Na een halfuur kan het dekglaasje voorzichtig met een tangetje worden opgepakt en op een draagglaasje worden gelegd waarna het microscopisch kan worden bekeken. Het naar de oppervlakte van de vloeistof migreren van de eieren kan eventueel versneld worden door met het dekglaasje op de vloeistof te centrifugeren. (Thienpont, Rochette & Vanparijs, 1979) 1.7.7.2
Tracheaal sputum
Het tracheaal sputum of het speeksel in de luchtpijp wordt gebruikt voor de diagnose en de controle van vermineuze bronchopneumonie, dit is ontsteking van de longen en de vertakkingen van de luchtpijp in de longen wegens longwormen. Deze aandoening wordt veroorzaakt door twee nematoden, Capillaria aerophilia en Crenosoma striatum. Het speeksel wordt verzameld onder algemene anesthesie die niet langer dan vijf minuten duurt. De inductie van de anesthesie gebeurt met 5% isofluraan. Daarna wordt de egel in borstligging gelegd. De epiglottis zit verborgen achter het lange zachte gehemelte en kan zichtbaar worden gemaakt door de tong naar voor te trekken. Wanneer de epiglottis zichtbaar is, kan een tracheotube van een aangepaste grootte (2
18
- 5) over de epiglottis in de luchtpijp worden geschoven. Er is geen lokaal anestheticum nodig. Wanneer er toch spasmen van de larynx optreden, moet de anesthesie met isofluraan worden verdiept via een gezichtsmasker. Deze procedure is geschikt voor alle egels die meer dan 300 g wegen en de meeste egels tussen 200 en 300 g. Wanneer de egel uit de anesthesie wakker wordt, zal hij hoesten in de tracheotube. (Cousquer, 2004) Meestal zit er genoeg materiaal in het laatste stuk van de tube. Moest dit niet het geval zijn dan kan er een tracheale spoeling worden uitgevoerd. Het verzamelde materiaal kan rechtstreeks microscopisch worden onderzocht. Eventueel kan het staal ook gedroogd en gekleurd worden zodat ontstekingscellen zichtbaar worden gemaakt. Het staal kan ook in cultuur worden gebracht. Egels met longworm zijn meestal secundair geïnfecteerd met bacteriën zoals Bordetella bronchiseptica en Pasteurella multocida die kunnen worden aangepakt met een breedspectrum antibioticum. Bij het anthelminticum wordt standaard een antibioticum toegediend omdat het laten uitvoeren van een bacteriecultuur en gevoeligheidstest voor elke egel met longwormen te kostelijk zou zijn. (Cousquer, 2004) Deze methode vermijdt het verdunningseffect van de wormeieren wegens passage door het spijsverteringsstelsel bij coprologisch onderzoek en laat toe om de exacte oorzaak van longontsteking te achterhalen. Een zuivere Capillaria of Crenosoma infestatie kan van een gecombineerde infestatie of een longontsteking zonder vermineuze oorzaak worden onderscheiden. (Cousquer, 2004) 1.7.7.3
Bloed
Een hematologisch profiel is een belangrijk hulpmiddel bij het stellen van een diagnose en een behandeling. Maar dit is niet de enige reden om een bloedstaal te nemen. Ook zou nog voordat de egel wordt vrijgelaten een bloedonderzoek moeten gebeuren. Egels die schijnbaar gezond zijn kunnen toch een tekort hebben aan rode bloedcellen of lymfocyten. Deze dieren zullen kort na hun vrijlating ernstig ziek worden en sterven. Een egel met een normaal bloedbeeld zal een verhoogde kans op overleving hebben wanneer hij naar de vrije natuur terugkeert. (Lewis, Norcott, Frost & Cusdin, 2002) Bij egels kunnen voor bloedname de laterale en mediale vena saphena worden gebruikt. Dit zijn oppervlakkige venen op de achterpoten. De vena jugularis is niet geschikt omdat egels een korte nek hebben en de vene onder een dikke laag subcutaan vet ligt. Bloedname gebeurt onder volledige anesthesie. Zowel voor inductie als onderhoud wordt isofluraan en zuurstof gebruikt die worden toegediend met een gezichtsmasker. De egel wordt in rugligging gelegd en de achterpoot wordt gestrekt. De mediale vena saphena wordt aangeprikt met een 27 G naald waarna er zo’n 0.5 ml bloed in een 1 ml spuit wordt opgezogen. Daarna wordt het bloed in een EDTA bloedbuisje overgebracht. (Lewis, Norcott, Frost & Cusdin, 2002) De hematologische en biochemische normaalwaarden staan in de volgende tabel weergegeven:
19
Tabel 1.3 Normale referentiewaarden voor hematologische en biochemische bloedanalyse van de Europese egel (Bexton & Robinson, 2003) Parameter Hematologie Hematocriet Rode bloedcellen (106/mm³) Hemoglobine (mg/dl) MCH (pg) MCV (fl) MCHC (g/dl) Witte bloedcellen (109/l) Neutrofielen (%) Lymfocyten (%) Eosinofielen (%) Monocyten (%) Basofielen (%) Reticulocyten (109/l) Thrombocyten (109/l) Biochemie Elektrolyten Natrium (mmol/l) Kalium (mmol/l) Calcium (mmol/l) Fosfaat (mmol/l) Chloriden (mmol/l) Nierfunctie Ureum (mmol/l) Creatinine (µmol/l) Eiwit Totaal eiwit (g/l) Globuline (g/l) Albumine (g/l) Vetmetabolisme Bilirubine, totaal (µmol/l) Cholesterol (mmol/l) Lever AST (U/l) ALT (U/l) Alkalische fosfatasen (U/l) Pancreas en darm Amylase (U/l) Koolhydraatmetabolisme Glucose (mmol/l) Spier CK (U/l) LDH (U/l)
Normaalwaarden 0,30 - 0,45 4,49 - 6,41 9,9 - 16,3 16,8 - 18,2 49,1 - 53,2 33,3 - 35,2 5,5 - 17,1 1,43 - 11,7 2,3 - 5,1 0,47 - 1,87 0,06 - 0,58 0,07 - 0,69 < 0,8 230 - 430
121 - 141 3,0 - 6,0 1,45 - 2,55 1,07 - 2,17 90 - 106 2,9 - 12,7 0 - 71 44 - 62 16 - 32 21 - 31 <7 2,7 - 3,9 1,0 - 79,0 22 - 70 20 - 80 < 1500 1,3 - 5,9 < 360 < 490
20
1.8
Specifieke aandoeningen
1.8.1
Trauma
1.8.1.1
Verstrikt of in de val
Egels raken makkelijk verstrikt in tuinnetten, tuinomrasteringen of prikkeldraad of komen terecht in allerhande afvoerputten. Wanneer een egel gevangen zit zal hij zich instinctief oprollen wat zijn situatie alleen maar verergert. Egels die verstrikt hebben gezeten moeten minstens 7 dagen worden opgevolgd omdat er nog letsels kunnen gevormd worden ten gevolge van ischemie of druknecrose en omdat kleine wondjes nog geïnfecteerd kunnen raken. Daarom is het belangrijk dat wanneer de egel bevrijd is, hij onder algemene anesthesie wordt gecontroleerd op verwondingen. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) 1.8.1.2
Huidwonden
Egels vallen vaak ten prooi aan wegverkeer, honden en tuinwerkzaamheden met huidwonden tot gevolg die soms 60 tot 80% van de stekelhuid omvatten. De egel heeft een erg losse huid waardoor deze gemakkelijk wordt losgetrokken zonder de onderhuidse weefsels erg te beschadigen. De wond kan er schrikwekkend uit zien, maar wanneer de egel continu vocht krijgt toegediend, kan de huid terug op zijn plaats worden gelegd en gehecht. Zelden zijn er stukken huid verloren. (Stocker, 2005) Gezichtswonden worden bij egels vooral veroorzaakt door grasmachines en hondenaanvallen. Gewoonlijk is de huid nog intact maar van zijn plaats gerukt waardoor de neusbeenderen en de zachte weefsels komen bloot te liggen. Na verzorging kan de huid terug op zijn plaats worden gelegd en vastgehecht waarvoor een fijne Vicryl (Ethicon) wordt gebruikt. Het is belangrijk dat als startpunt de huid rond de ogen op zijn plaats wordt gehouden terwijl de rest van het gezicht wordt gereconstrueerd. Het dagelijks aanbrengen van hydrogel zal het genezingsproces versnellen. (Stocker, 2005) Een wonde doorloopt verschillende processen om tot heling te komen: 1. Ontstekingsfase: direct na het ontstaan van de wonde 2. Fibroblastische fase of granulatiefase: afzetting van collageenvezels en bloedvaten 3. Epithelialisatiefase: regeneratie van epitheel aan de wondranden 4. Contractiefase: verkleining van de wondoppervlakte door samentrekking van de wondranden 5. Remodeleringsfase: vervangen van het eerste herstelweefsel (Pardon, 2007) De wonden die egels oplopen zijn gecontamineerd of geïnfecteerd. Er is sprake van een gecontamineerde wonde tot 6 uur na het ontstaan. Wanneer er meer dan 6 uur is verstreken, is er sprake van een vuile, geïnfecteerde wonde. Een wonde mag enkel worden gesloten wanneer al het weefsel levensvatbaar is, er geen spanning op de wonde staat en er geen infectie (meer) aanwezig is. Wanneer dit niet het geval is, moet de wonde worden behandeld als een open wonde. Geïnfecteerde wonden moeten meestal meer dan 5 dagen als open wonde worden behandeld. Voor het sluiten moeten het granulatieweefsel en de wondranden worden weggesneden. Kleine vuile wonden kunnen helemaal worden weggesneden en direct worden gesloten. (Pardon, 2007) Gecontamineerde wonden worden met een steriele fysiologische oplossing gespoeld en daarna gehecht. Voor het hechten moeten de stekels en haren aan de wondranden worden verwijderd. Stekels kunnen worden verwijderd met een verbandschaar en haren kunnen worden weggeschoren met een trimmer. De zone rondom de wonde moet worden schoongemaakt en ontsmet. Daarna kunnen de randen worden gehecht
21
met hechtdraad of door middel van stapling. Het is erg belangrijk om te controleren op contaminatie met vliegeneieren of maden. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) Behandeling van een open wonde Wanneer de wonde niet onmiddellijk kan worden gesloten moet deze worden behandeld als een open wonde. Deze behandeling is gericht op het verminderen van contaminatie, het verwijderen van dood weefsel en het stimuleren van het helingsproces. 1. Het wegspoelen van vreemd materiaal, exsudaat en contaminatie door middel van het waterpik systeem, dit is een steriele fysiologische vloeistof of een reinigende oplossing voor wonden door een 21 G naald spuiten. Hierbij mag niet te veel druk op de spuit worden gezet. Niet alle ontsmettingsmiddelen mogen worden gebruikt omdat heel wat van deze producten weefseltoxisch zijn. (Pardon, 2007) Een geschikte reinigende oplossing die eveneens necrotisch weefsel verwijdert is bijv. Dermisol Multicleanse (Pfizer AH). (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) Ook een verdunde Betadine (Meda) oplossing van 1:10 tot 1:20 in lauw water kan worden gebruikt voor het reinigen en spoelen van geïnfecteerde wonden. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden Zolder, s.a.) 2. Wonde vrij maken van dood en necrotisch weefsel door het weg te snijden, te curetteren of d.m.v een verband. Verbanden die gebruikt kunnen worden voor het verwijderen van necrotisch weefsel zijn het Dry-to-wet verband en het Wet-to-dry verband. Het eerste is een droog steriel gaasverband voor natte wonden dat wondvocht absorbeert en kleeft op necrotisch weefsel. Het tweede is steriel gaasverband voor droge wonden dat in 0.9% NaCl wordt gedrenkt zodat viskeus wondvocht wordt geabsorbeerd en necrotisch weefsel aan het verband kleeft. Bij het verwijderen van het verband, wordt debris en necrotisch weefsel van de wonde weggetrokken. Deze methode kan best meerdere keren, waarbij telkens een beetje weefsel wordt verwijderd, worden toegepast dan dat er in één keer veel weefsel wordt weggenomen. (Pardon, 2007) 3. Een laag hydrogel aanbrengen, bijv. IntraSite Gel (Smith & Nephew), dit bevordert de granulatie van de wonde. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) 4. Het aanbrengen van een verband zodat verdere contaminatie wordt voorkomen en het weefselherstel wordt bevordert. In het begin moet naargelang de hoeveelheid exsudaat het verband één maal of meerdere malen per dag worden vervangen. Tijdens de granulatiefase moet het verband om de paar dagen worden vervangen. Bij het verversen van het verband moet de wonde worden gecontroleerd. Indien nodig moet worden gespoeld en debris worden verwijderd. Eens de granulatie is voltooid, is de wonde bestand tegen infectie en is een oppervlakkige antibacteriële behandeling niet meer nodig. Een goed verband bestaat uit drie lagen: een contactlaag, een absorberende laag en een beschermende laag. 1) Contactlaag Voor exsudatieve wonden •
Calcium alginaat verband: zacht verband op basis van zeewier dat het exsudaat omzet in gel, de wonde wordt warm en vochtig gehouden
Voor gecontamineerde wonden met necrotisch weefsel
22
•
Dry-to-wet verband: droog steriel gaasverband dat wondvocht absorbeert en kleeft op necrotisch weefsel
•
Wet-to-dry verband: steriel gaasverband in 0.9% NaCl gedrenkt dat viskeus wondvocht absorbeert en kleeft op necrotisch weefsel
Gecontamineerde en helende wonden •
Niet klevend semi-permeabel (spons type): absorbeert wondvocht maar houdt de wonde vochtig
Gesloten of helende wonden •
Niet klevend semi-permeabel: houdt de wonde vochtig en laat exsudaat door, geperforeerd plastik op een absorberende laag of vaseline tule
Helende wonden met epithelialisatie en contractie •
Hydrocolloïd: niet permeabel verband van hydrocolloïd met plastik achterzijde
•
Hydrogel: dunne laag hydrogel met plastik achterzijde of hydrogel apart zoals IntraSite Gel (Smith & Nephew)
2) Absorberende laag: Laag watten of Softban 3) Beschermende laag: Vetrap (Pardon, 2007) 1.8.1.3
Verkeersslachtoffers
Egels staan bekend als slachtoffers van het verkeer. Hun verwondingen zijn meestal perifeer, aan de poten en de kop, zodat de meeste van hen na verzorging kunnen overleven. (Stocker, 2005) Wanneer ze nog enige tijd rondzwerven voordat ze in een opvangcentrum terecht komen, zijn hun verwondingen oud, vuil en geïnfecteerd en in de zomer gecontamineerd door vliegeneieren of maden. •
Beenderfracturen zijn vaak gecompliceerd. Zo worden regelmatig egels met een verbrijzelde voet gezien. Dit fenomeen wordt ook aangeduid als Crushed Foot Disease. Meestal blijven ze nog enige tijd rondlopen waardoor de voet geïnfecteerd raakt en in vele gevallen niet meer gered kan worden. (zie 1.8.1.4 Crushed Foot Disease)
•
Fracturen van het bekken zijn vooral nefast voor vrouwelijke egels. Wanneer het bekkenkanaal na de breuk vernauwd is, moeten deze dieren worden geëuthanaseerd of in afzondering worden gehouden om zwangerschap en dystocie te voorkomen. Bekkenletstels gaan vaak gepaard met beschadigde heupzenuwen.
•
Bij ruggenmergfracturen en beschadiging van de distale zenuwen is de panniculus reflex afwezig. Dit uit zich doordat caudaal van het letsel de stekels zich niet meer oprichten. Vaak blijven de achterpoten uitsteken wanneer de egel zichzelf probeert op te rollen. Een RX is noodzakelijk voor een correcte diagnose.
•
Rupturen en hernia’s van de abdominale spieren komen ook vaak voor bij verkeersongevallen. Rupturen van het diafragma en traumatische rectale prolapsen kunnen ook voorkomen. (Bexton & Robinson, 2003)
23
1.8.1.4
Fracturen
Pootfracturen Pijnstilling voor alle fracturen kan worden voorzien met: •
Carprofen, bijv. Rimadyl (Pfizer AH)
•
Flunixin bijv. Finadyne (Schering Plough AH)
•
Buprenorphine, bijv. Temgesic (Schering Plough AH) (Stocker, 2005)
Het behandelen van pootfracturen bij egels is gelijkaardig aan dat van andere kleine zoogdieren maar doordat een egel zijn poten mee in een bal oprolt, zullen fixators en verbanden moeilijker op hun plaats blijven en makkelijker verloren raken. (Bexton & Robinson, 2003) Een eenvoudige breuk van de tibia, radius en ulna, metatarsale of metacarpale beenderen kan worden gestabiliseerd met een ouderwetse Parijse gips. Een Parijse gips lijkt bij egels makkelijker hanteerbaar dan synthetische gips. Het aanbrengen van zelfs de meest eenvoudige gips moet onder algemene anesthesie gebeuren. Een klein hoofdmasker is ideaal voor het toedienen van isofluraan en zuurstof. (Stocker, 2005) Het is belangrijk dat de verbanden zo schoon en droog mogelijk worden gehouden. (Bexton & Robinson, 2003) Fracturen van de femur of de humerus kunnen inwendig met hypodermische naalden als pinnen worden gespalkt. Gecompliceerde fracturen, gewoonlijk van de tibia of radius en ulna, kunnen worden gestabiliseerd met een extracutane fixator, zelfs wanneer de wonden nog moeten worden behandeld. Met een extracutane fixator kan de wonde open blijven en worden behandeld met hydrogels zoals IntraSite Gel (Smith & Nephew). (Stocker, 2005) Nadat de breuk is genezen, kan de egel nog enige tijd weigeren om zijn poot te gebruiken. Dagelijks eventjes zwemmen in een kom met warm water zal het diertje stimuleren om al zijn pootjes te gebruiken. (Stocker, 2005) Wanneer een poot moet worden geamputeerd moet de egel in een afgesloten tuin worden gehouden. Egels met drie poten mogen niet in de vrije natuur worden losgelaten. Over het algemeen doen enkel egels met een achterpoot amputatie het goed. (Bexton & Robinson, 2003) Crushed foot disease Het komt regelmatig voor dat een egel wordt opgenomen met één zwaar geïnfecteerde en etterende voet waarvan alle beendertjes verbrijzeld zijn. Het is vaak een raadsel hoe de egel deze verwonding heeft opgelopen en waarom geen enkel ander lichaamsdeel verwond is. Behandeling is zeer moeilijk wanneer de hele voet geïnfecteerd is en het onderhuidse bindweefsel ontstoken is. Een bacterieel monster van wat exsudaat kan een geschikt antibioticum aanduiden. In het beste geval kan de egel, wanneer de infectie is verdwenen, terug een ‘stevige’ voet krijgen. In sommige gevallen moet de poot worden geamputeerd en moet de egel in een afgesloten tuin worden gehouden. (Stocker, 2005) Fracturen aan de snuit Fracturen van zowel de boven- als onderkaak ten gevolge van verkeersongevallen en honden komen regelmatig voor. Een breuk van de bovenkaak en het gehemelte veroorzaakt dyspnee en ademen met open mond. De egel moet in dit geval onder anesthesie grondig worden onderzocht en behandeld. (Bexton & Robinson, 2003) De bovenkaak kan met draad worden vastgezet en het gehemelte, dat dikwijls gescheurd
24
is, kan worden gehecht. De onderkaak en de symfyse kunnen eveneens met draad worden vastgezet. (Stocker, 2005) In niet te herstellen gevallen moet de egel worden geëuthanaseerd. Beschadiging van de neusbeenderen en de neusholte kan de reukzin aantasten en zo de foerageermogelijkheden beperken. Deze fracturen hebben dan ook vaak een slechte prognose. (Bexton & Robinson, 2003) Fracturen van de ruggenwervel Een egel met een gebroken rug kan zijn achterpoten niet meer gebruiken waardoor hij de achterhand achter zich aansleept. Dit is net hetzelfde symptoom als een egel met het ‘pop-off syndroom’ wat, in tegenstelling tot een gebroken rug, wel kan worden hersteld. Een RX is dus noodzakelijk om te bevestigen dat de ruggenwervel is gebroken. Wanneer dit het geval is moet het diertje worden geëuthanaseerd. (Stocker, 2005) 1.8.1.5
Oogprolaps
Een oogprolaps komt bij een egel vaker voor dan bij andere dieren wegens de eenvoudige structuur van het oog. Eens de oogbal buiten de oogkas hangt, zal het oog snel uitdrogen. Egels zonder ogen in halve gevangenschap kunnen zich goed behelpen. In geval van een prolaps wordt de aanhechting van de oogbal geligeerd met een resorbeerbare draad zodat de oogbal kan worden verwijderd. Een oogzalf met een breedspectrum antibioticum moet infectie tegengaan. (Stocker, 2005) 1.8.1.6
Penis trauma
Bij mannelijke egels kan de penis gaan uitpuilen waardoor hij ernstig kan worden beschadigd. Urethrostomie kan dan nodig zijn, dus alle gevallen moeten onmiddellijk naar de dierenarts worden doorverwezen. (Stocker, 2005) 1.8.1.7
Pop-off syndroom
Bij deze aandoening is de musculus orbicularis, die ervoor zorgt dat de egel zich kan oprollen, over de top van het bekken geschoven. De egels veroorzaken dit meestal zelf, bijv. in een poging zichzelf te bevrijden uit een tuinomrastering. Het pop-off syndroom geeft dezelfde symptomen als een gebroken ruggengraat waardoor een RX noodzakelijk is voor een juiste diagnose. (Stocker, 2005) Doordat de spier over het bekken is geschoven gaat deze in een kramp waardoor de egel een eigenaardige houding krijgt. De achterpoten en het bekken zijn zichtbaar en de stekelhuid van de rug is verdraaid en ligt bovenop de egel. De spier kan enkel onder anesthesie weer over het bekken worden geschoven. Postoperatieve analgesie is aangewezen. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.1.8
Ballon syndroom
Bij deze aandoening is de egel opgeblazen met subcutaan emfyseem tot twee keer zijn normale grootte. De normaal flexibele huid staat dan gespannen als een opgeblazen ballon waardoor de hulpeloze egel met zijn pootjes niet meer aan de grond kan. Deze aandoening kan worden veroorzaakt door een trauma van het mediastinum, een gas producerende infectie van een diepe wonde of door een beschadiging van het ademhalingsstelsel waarbij er lucht ontsnapt naar de onderhuidse holten. Door het oprolvermogen is de subcutane ruimte over de rug groter en losser waardoor er zich veel meer gas kan opstapelen dan bij andere dieren. (Bexton & Robinson, 2003) De dierenarts kan verlichting brengen door een kleine incisie door de huid op de rug te maken of door tussen de stekels met een dikke naald, spuit en driewegkraan de lucht uit het dier te zuigen. Het aflaten van de lucht moet verschillende keren worden herhaald maar uiteindelijk zal de aandoening zich vanzelf herstellen. Het lang werkende antibioticum amoxicilline is meestal aangewezen. (Stocker, 2005)
25
1.8.1.9
Brandwonden
Egels die met vuur in contact zijn geweest, hebben verkoolde stekels en brandwonden. De huid kan tot enkele dagen na het ontstaan van de brandwonde afvallen. Wanneer de egel onmiddellijk na het ontstaan van de brandwonde wordt opgevangen moet het verbrande deel van de huid voor minstens tien minuten worden afgekoeld met lauw stromend water. Voor de topicale behandeling van de huid kan best een zilveren sulfadiazine crème worden gebruikt. Breedspectrum antibiotica voor parenterale toediening zijn ook aangewezen. Wanneer het dier veel rook heeft geïnhaleerd, is zuurstoftherapie en ondersteunende vochttherapie nodig. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2
Vergiftiging
Aangezien egels graag in tuinen leven, kunnen ze in contact komen met heel wat giftige stoffen. Het is niet steeds gemakkelijk om de diagnose vergiftiging te stellen behalve wanneer geweten is aan welk gif het dier heeft blootgestaan. De kosten voor bevestiging van een diagnose door middel van een labonderzoek zijn hoog. Er is weinig specifieke informatie over de lange termijn effecten van gifstoffen of de effecten van chronische blootstelling, zoals veranderingen in gedrag, vruchtbaarheid, groei en immuniteit. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2.1
Olie en teer
Het kan voorkomen dat egels in tonnen met olie of teer vallen. Deze dieren moeten als een olieslachtoffer worden behandeld. Teer kan worden verwijderd met de handreiniger Swarfega (DEB) en warm water. (Stocker, 2005) 1.8.2.2
Slakkenkorrels (metaldehyde)
Egels kunnen worden vergiftigd door het eten van slakkenkorrels die metaldehyde bevatten waartegen geen antidoot bestaat. Een volle koffielepel korrels, ongeveer 5 g, bevat genoeg metaldehyde om een volwassen egel te vergiftigen. Metaldehyde wordt in de maag snel afgebroken tot acetaldehyde. Waarden in de maaginhoud van boven de 40 mg/kg lichaamsgewicht worden als toxisch beschouwd. Bij postmortaal onderzoek zullen er in de ingewanden groene of blauwe delen te zien zijn en zal uit de maaginhoud een geur van acetaldehyde opstijgen. Het belangrijkste symptoom is dat de egel ineenkrimpt bij het minste geluid. Andere symptomen zijn een versnelde hartslag, angst, speekselen, ataxie, coördinatiestoornissen van de spieren, beven, eventueel blauwe of groene feces of braaksel, en de dood. De kans dat de egel zal sterven is groot. Behandeling moet het volgende bevatten: •
Diazepam injecties aan een dosis van 2–3 mg/kg om de spieren te relaxeren en hyperthermie tegen te gaan.
•
Vochttherapie met Hartmann’s oplossing omdat metaldehyde leidt tot metabolische acidose waartegen de toediening van natriumbicarbonaat kan helpen.
•
De maag spoelen met melk, natriumbicarbonaat of actieve kool waardoor de absorptie van metaldehyde verminderd.
•
Eventueel kunnen zuurstoftherapie en toediening van injecteerbare vitamine B12 helpen.
Verder kunnen ondersteunende behandelingen en warmte het diertje helpen om de vergiftiging te overleven, maar men moet niet te hoopvol zijn. (Bexton & Robinson, 2003)
26
1.8.2.3
Rattenvergif (Warfarin en andere coumarine derivaten)
Egels zullen, net zoals andere dieren, af en toe vergiftigd worden met coumarine dat de vitamine K activiteit verhindert waardoor het bloed niet meer kan stollen. Klinische symptomen zijn bleekheid, neusbloedingen en bloederige diarree. De toxische effecten van warfarin zijn ernstiger bij chronische ingestie dan bij een enkele dosis. De egel moet uiterst voorzichtig worden gehanteerd en een zachte bedding krijgen om inwendige bloedingen te voorkomen. Het dier moet onmiddellijk vitamine K krijgen toegediend aan een dosis van 5-7 mg/kg. Bij postmortaal onderzoek zijn meerdere inwendige bloedingen te zien en kunnen sporen van het gif worden teruggevonden in het spijsverteringsstelsel. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2.4
Herbicide (Paraquat)
Paraquat is een herbicide met een hoge mate van giftigheid voor zowel mens als dier. Vergiftiging geeft bij de egel juist dezelfde symptomen als bij een ernstige longworminfestatie, bronchopneumonie of een trauma aan de neus. Deze zijn een bemoeilijkte ademhaling, ademen met open mond, schuim aan de mond en cyanose. De prognose is slecht. Behandeling bestaat uit de toediening van 5 mg/kg doxapram, multivitaminen en zuurstof. Postmortaal onderzoek legt paarsrode gecongesteerde longen bloot en eventueel een vergrote lever. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2.5
Pesticiden
Methiocarb en andere carbamaten, organofosfaten en PCB’s bevatten acetylcholinesterase en kunnen parese, verlamming, speekselen, aanvallen, abdominale pijnen, braken en diarree veroorzaken. Uiteindelijk zal het dier sterven aan een zuurstoftekort omdat de ademhalingsspieren verlamd geraken. De antidoot van acetylcholinesterase is atropine en moet aan een dosis van 0.2 mg/kg worden toegediend. Het dier moet eveneens zuurstoftherapie krijgen. Wanneer het zeker is dat de egel organofosfaten heeft opgegeten kan binnen de 24 uur na ingestie pralidoxime worden gegeven. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2.6
Aas vergiftigd met alphachloralose
In zeldzame gevallen worden egels vergiftigd door het eten van aas dat is vergiftigd met alphachloralose. Klinische symptomen zijn variabel naargelang de stimulatie of de depressie van het centrale zenuwstelsel. Behandeling bestaat uit injecteerbare diazepam en de toediening van voldoende warmte en ondersteunende therapie. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.2.7
Antivries (ethyleenglycol)
Vergiftiging met antivries komt bij egels voor omdat ethyleenglycol zoet smaakt. Klinische symptomen zijn niet specifiek en kunnen ataxie, coördinatiestoornissen, depressie, nierfalen en de dood zijn. Vochttherapie en andere ondersteunende maatregelen zijn nodig. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.3
Virale ziekten
1.8.3.1
Mond- en klauwzeer
Egels zijn zeer vatbaar voor infectie met het mond- en klauwzeervirus. Deze infectie kan zowel asymptomatisch als symptomatisch en dodelijk zijn. Theoretisch is het mogelijk dat het virus in de egel de winter overleeft en de daaropvolgende lente een
27
veestapel binnendringt. Toch is de rol van egels in de overdracht van de ziekte waarschijnlijk te verwaarlozen. Klinische symptomen zijn activiteit tijdens de dag, anorexie, niezen, speekselen en roodheid en blaarvorming aan voeten, tong, snuit, lipranden en perineum. (Bexton & Robinson, 2003) Tijdens een mond- en klauwzeercrisis mogen egels niet worden verplaatst. Ze mogen dus niet naar de dierenarts of naar opvangcentra worden gebracht. De hulpbehoevende egels moeten dan bij de mensen die het dier gevonden hebben thuis worden verzorgd. Er moeten dagelijkse bezoeken worden geregeld waarbij de verzorger, voordat hij in contact komt met de egel, zich moet bedekken met beschermende kleding, rubberlaarzen en chirurgische handschoenen. Al het benodigde materiaal, eten, kommen, enz. moeten worden behandeld als medisch afval. Na elk bezoek moet de beschermende kleding, laarzen, enz. worden besproeid met een geschikt desinfectans. Al de bezoekers van rehabilitatiecentra moeten hun voeten tot hun enkels in een geschikt desinfectans dopen. Bezoekers afkomstig uit gevoelige gebieden kunnen best niet in het centrum worden toegelaten. (Stocker, 2005) 1.8.3.2
Morbillivirus
Infectie met het morbillivirus is niet ongewoon bij egels. Er zijn virussen aangetoond in de feces en de longen bij gezonde en zieke dieren. Het morbillivirus tast het zenuwstelsel aan waardoor typische symptomen zoals cirkelgang, coördinatiestoornissen, parese van de achterpoten en gewichtsverlies optreden. Aan de neus en de ogen kan etter voorkomen en soms treedt blindheid op. De voetzolen kunnen etteren en gezwollen of sterk verhoornd zijn. Aangetaste egels zijn gewoonlijk overdag wakker en kunnen zich niet volledig meer oprollen. Behandeling bestaat uit vochttherapie en de toediening van een breedspectrum antibioticum om secundaire bacteriële infecties onder controle te krijgen. Supplementaire vitaminen B kunnen ook helpen. Postmortaal onderzoek laat gewoonlijk een ontsteking van de longen en bronchen zien en letsels die lijken op die van hondenziekte. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4
Bacteriële ziekten
1.8.4.1
Salmonellose
Salmonellose bij handgrootgebrachte egels geeft rond speenleeftijd een plotse uitbraak van groene diarree. Overdracht gebeurt via fecaal-orale weg. Deze infecties zijn mogelijk zoönotisch. De meest waarschijnlijke bron van infectie zijn asymptomatische dragers, hoewel overdracht via aas en bepaalde ongewervelden (bijv. loopkevers en maden) ook kan. De soort die het meest wordt aangetoond, is Salmonella enteriditis maar S. brancaster en S. typhimurium komen ook voor. Klebsiella soorten kunnen gelijkaardige symptomen veroorzaken. Klinische symptomen kunnen een moeilijke ademhaling, anorexie, gewichtsafname, dehydratatie en slijmerige, bloederige diarree zijn. Er kan een rectale prolaps wegens tenesmus en intussusceptie optreden. Ook zenuwsymptomen wegens meningitis zijn mogelijk. Acute gevallen veroorzaken plotse dood. Directe cultuur van de feces geeft niet altijd een positief resultaat. Diagnose kan enkel door een cultuur van ingewanden en lever van verse karkassen. Postmortaal onderzoek laat gewoonlijk een slijmerige, bloederige dunne darmontsteking zien met bloedophopingen in de darmslijmvliezen. Verder kunnen ook een catarrale of etterige pneumonie, hepatomegalie, hepatische necrose en tekenen van septicemie te zien zijn. Behandeling bestaat uit vochttherapie, voldoende warmte en medicatie. Producten tegen diarree zoals kaolin kunnen soms helpen. Een geschikt antibioticum op basis van een cultuur en gevoeligheidstest kan worden gebruikt, maar dit werkt een verlengde
28
uitscheiding van de bacterie in de hand. In gevallen van septicemie is de mortaliteit hoog. Om ziekteoverdracht naar andere dieren en mensen te voorkomen moeten de dieren worden afgezonderd. Strikte hygiënevoorschriften moeten worden nageleefd. Ernstig zieke egels zullen zelden genezen en kunnen best onmiddellijk worden geëuthanaseerd om lijden en ziekteoverdracht te voorkomen. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4.2
Bordetellose
Bordetella bronchiseptica veroorzaakt tracheïtis en catarrale rhinitis, wat kan leiden tot bronchopneumonie. Bordetella infecties gaan vaak gepaard met longworminfestaties, maar ook gezonde ademhalingswegen kunnen B. bronchiseptica bevatten. Andere pathogenen zoals Pasteurella multocida, andere pasteurella soorten en hemolytische streptokokken kunnen eveneens infecties veroorzaken. Klinische symptomen zijn bemoeilijkte ademhaling, verhoogde ademhalingsfrequentie, piepende ademhalingsgeluiden, neusuitvloei en neusbloedingen. De prognose is afhankelijk van de schade aan het ademhalingsapparaat. Geschikte antibiotica zijn oxytetracycline, amoxicilline, enrofloxacine of cefalexine. Daarnaast kunnen nog NSAID’s, mucolytica en bronchodilatoren worden gegeven. Patiënten die ademhalingsproblemen hebben moeten zuurstof- en/of nebulisatietherapie krijgen maar sommige gevallen zijn zo ernstig dat onmiddellijke euthanasie gerechtvaardigd is. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4.3
Leptospirose
Leptospirose is waarschijnlijk van weinig klinisch belang bij egels maar is toch belangrijk voor egelverzorgers omdat het een zoönose is. Bij egels zijn Leptospira interrogans en Leptospira bratislava aangetoond. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4.4
Yersiniosis
Yersiniosis komt gewoonlijk bij juveniele egels voor. Symptomen zijn zwakte in de achterpoten, chronisch gewichtsverlies, soms diarree en de dood. Postmortaal onderzoek geeft een beeld dat sterk overeenkomt met dat van pseudotuberculose: witgrijze kaasachtige haarden in de lever, milt of mesenterium en mesenterische lymfadenopathie. Mycobacterium avium en andere mycobacteriën zijn teruggevonden in de mesenterische lymfeknopen van egels. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4.5
Pyodermie en abcessen
Exsudatieve dermatitis komt af en toe voor, vooral op de ventrale huid, en is gewoonlijk geassocieerd met staphylokokken, vooral Staphylococcus aureus. Abcessen komen regelmatig voor bij egels. Ze kunnen over heel het lichaam voorkomen. In de abcessen komen verschillende pathogenen voor maar vooral staphylokokken, Escherichia coli en soms Pseudomonas spp. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.4.6
Neonatale enteritis
Bleke groene kleverige diarree die leidt tot dehydratatie en sterfte komt vooral bij jonge egeltjes voor. Dit wordt voornamelijk door Escherichia coli veroorzaakt maar Proteus spp. geven gelijkaardige symptomen. Een hemolytische E. coli-infectie geeft bloederige slijmerige feces, heldergroene slijmerige feces of etterige feces. Om de infectie onder controle te krijgen moeten de dieren worden afgezonderd en moeten strikte hygiënemaatregelen worden nageleefd waaronder sterilisatie van het materiaal. (Bexton & Robinson, 2003)
29
1.8.4.7
Ziekten die worden overgedragen door teken
Q-koorts wordt veroorzaakt door Coxiella burnetti, een intracellulair groeiende bacterie uit de orde der Rickettsiales. Q-koorts komt voor bij egels maar het klinisch belang is onbekend. Bij andere soorten verloopt de infectie subklinisch of als een griepachtige ziekte. Het is een zoönose en kan worden overgedragen door inhalatie van stof, urinedruppels of feces die rickettsiales bevatten. Borrelia burghdorferi, die de ziekte van Lyme kan veroorzaken, komt ook bij egels voor maar er zijn nog geen klinische symptomen die gepaard gaan met de infectie opgemerkt. Overdracht kan via de teken Ixodes ricinus of I. hexagonus. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.5
Schimmelaandoeningen
1.8.5.1
Ringworm
Ringworm is de enige veel voorkomende schimmelinfectie bij egels. De dermatofyt die hiervoor verantwoordelijk is Trichophyton erinacei die bij 25% van de egels wordt teruggevonden. T. erinacei is mild pathogeen waardoor de meeste infecties subklinisch verlopen. Andere dermatofyten zoals Microsporum canis en M. gypseum kunnen ook bij egels voorkomen. De overdracht kan direct zijn en komt dan ook meer voor bij egels in buitenwijken, waar een grotere populatiedichtheid is, en bij mannelijke egels, die meer sociale interactie hebben. De overdracht kan ook indirect gebeuren via de erg resistente schimmelsporen in nesten die door meer dan één egel worden bezocht. Vooral mannelijke egels hebben meerdere nesten. Symptomen zijn een schilferige huid en korsten aan de basis van de stekels. Ernstige ringworminfecties geven korstige gebarsten letsels en haarverlies, vooral aan de snuit en op de top van de kop. Wanneer de korsten worden verwijderd, bloeden de letsels. Ook op de buik en de rug kunnen kale plekken met korsten voorkomen. Bij chronische infecties is de huid van de oorschelpen verdikt en korstig. Vaak zijn er bijkomende bacteriële infecties of mijteninfestaties. De mijt Caparinia tripilis kan T. erinacei met zich meedragen. Een correcte diagnose is essentieel omdat heel wat andere huidaandoeningen lijken op dermatofytose. Ringworm kan worden aangetoond door een cultuur op Sabouraud’s agar of door een huidbiopt te laten onderzoeken. Direct microscopisch onderzoek is minder betrouwbaar. T. erinacei fluoresceert ook niet onder de Woodse lamp. T. erinacei is een zoönose en kan egelverzorgers besmetten. Infectie geeft atypische letsels die niet gemakkelijk worden herkend als ringworm. Bij de mens zal een ringworminfectie meestal een snel verspreidend, intens jeukend en uitgebreid letstel geven dat er in het begin blaasachtig onder een verdikte opperhuid uitziet. Het is waarschijnlijk de meest voorkomende zoönose onder verzorgers van wilde dieren. Ook honden kunnen geïnfecteerd worden met T. erinacei. Meestal hebben ze letsels aan de lippen of de bek omdat dit gewoonlijk de plaats van contact met een egel is. (Bexton & Robinson, 2003) Omdat T. erinacei bij egels veel voorkomt en weinig pathogeen is, lijkt behandeling overbodig. Toch is behandeling noodzakelijk wegens het hoog zoönotisch potentieel. (Mullineaux, Best & Cooper, 2003) Behandeling gebeurt met enilconazole bijv. Imaverol (Janssen AH) in een verdunning van 1:50 in steriel water. Dit mengsel moet dagelijks op de egel worden gesprayd. (Stocker, 2005) Ook griseofulvine is een geschikt fungicied middel. Herstel en het terug groeien van haren en stekels is een langdurig proces afhankelijk van de ernst van de initiële letsels. De therapie kan worden gestopt wanneer de huidletsels verdwijnen of beter nog na een negatieve schimmelcultuur. (Bexton & Robinson, 2003)
30
1.8.6
Uitwendige parasieten
1.8.6.1
Vlooien
De meeste egels hebben vlooien, vooral tijdens de zomermaanden, wanneer er makkelijk meer dan honderd vlooien per dier voorkomen. De egelvlo Archaeopsylla erinacei is erg gastheerspecifiek en zal geen andere soorten, waaronder mensen, parasiteren. De vlooien leggen eieren in het nest waar de larven zich tot nieuwe vlooien ontwikkelen en bezoekers van het nest of jongen parasiteren. Over het algemeen geven egelvlooien geen grote problemen en veroorzaken geen overmatige jeuk. Een zware infestatie daarentegen kan wel dodelijk zijn omdat deze meestal met andere parasieteninfestaties gepaard gaat. (Bexton & Robinson, 2003) Volgens Stocker (2005) kunnen vlooien het best worden verwijderd met een vlooienpoeder op basis van pyrethrum. Verstuivers en sterkere chemicaliën mogen niet worden gebruikt. Volgens Bexton & Robinson (2003) moeten enkel zware infestaties worden behandeld waarbij zowel pyrethrum, permethrine en fipronil kunnen worden gebruikt. 1.8.6.2
Teken
De teek die algemeen voorkomt bij egels is Ixodes hexagonus of af en toe I. ricinus en I. trianguliceps. Favoriete plaatsen om zich vast te zetten zijn de oorschelpen, de achterpoten en ter hoogte van het middenrif. Een paar teken vormen geen probleem maar een zware infestatie kan een indicatie van zwaardere problemen zijn en bloedarmoede veroorzaken. Tekenbeten veroorzaken een lokale ontstekingsreactie en kunnen de ziekte van Lyme, Q-koorts en tekenparalyse overdragen. (Bexton & Robinson, 2003) Er bestaan speciale tekenpincetten die teken verwijderen zonder dat de monddelen in de huid achterblijven. Alle teken of tekenlarven moeten worden vernietigd, zoniet gaan ze kruipend op zoek naar een mens of dier om zich in vast te bijten. Wanneer een teek zich in een egelverzorger vastzet, moet deze onmiddellijk worden verwijderd en vernietigd. Bij roodheid van de huid, lokale ontstekingsreactie, hoofdpijn of koorts tot dertig dagen na de tekenbeet moet onmiddellijk een arts worden geraadpleegd. (Stocker, 2005) Sommige acariciden zoals fipronil en ivermectine zijn eveneens effectief tegen teken. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.6.3
Mijten
Caparinia tripilis is de meest voorkomende mijt bij de egel. Deze mijt koloniseert tot 40% van de egels. Enkel zware infestaties in combinatie met andere problemen zijn levensbedreigend. De mijten zijn met het blote oog zichtbaar in een poederige neerslag rond de ogen, oren en wangen. Soms komt de schilferige neerslag ook op andere plaatsen van het lichaam voor met haar- en stekelverlies en soms jeuk tot gevolg. Caparinose heeft meestal weinig klinisch belang maar de schilferige neerslag is een ideale omgeving voor vliegeneieren. Ook kunnen de mijten dermatofyten met zich meedragen. Diagnose is gebaseerd op klinisch onderzoek. De mijten kunnen met het blote oog of met een vergrootglas worden gedetecteerd. Haarplukken en stofstalen kunnen microscopisch worden onderzocht. (Bexton & Robinson, 2003) Bexton & Robinson (2003) zien een topicale behandeling met avermectinen als de beste therapie. Stocker (2005) gebruikt injecteerbare ivermectine bijv. Ivomec injecteerbare oplossing voor vee (Merial) aan een dosis van 400 µg/kg of in een verdunning van 1:9 met propyleenglycol aan een dosis van 0.4 ml/kg.
31
Sarcoptes spp. komen af en toe voor, vooral bij jonge egels. Symptomen zijn roodheid en kaalheid. Diagnose gebeurt op basis van verschillende diepe huidafkrabsels. Behandeling gebeurt met injecteerbare ivermectine of door wassen met amitraz. (Bexton & Robinson, 2003) Demodex erinacei is een follikelmijt die papels en korstige huidletsels veroorzaakt. Mijten kunnen microscopisch worden waargenomen in diepe huidafkrabsels van de behaarde huid. Behandeling gebeurt met amitraz. (Bexton & Robinson, 2003) Af en toe wordt bij egels Notoedres cati, wat incrustatie van kop en oren, en Otodectes cynotis, wat otitis externa veroorzaakt, teruggevonden. Waarschijnlijk worden beide parasieten overgedragen door contact met katten. (Bexton & Robinson, 2003) Behandeling bestaat uit één of twee oordruppels in elk oor met neomycine en permethrine of ivermectine gemengd in een verhouding van 1:9 met propyleenglycol. Oormijten lijken resistentie tegen ivermectine te krijgen. (Stocker, 2005) Herfstmijten, Trombiculus autumnalis, die er uitzien als zijn kleine oranje spikkels, zijn niet ongewoon bij egels. Meestal bevinden ze zich onder de oksels, aan de oorschelpen, op de buik en tussen de tenen. Ze zijn van weinig klinisch belang. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.6.4
Huidmadenziekte of myiasis
Tijdens de zomermaanden is elke egel een potentieel slachtoffer van vliegen. Dit is zichtbaar in de vorm van eieren of larven tot volledig uitgegroeide maden. Deze zullen de egel doden wanneer er niets aan wordt gedaan. Aangetaste dieren verspreiden een geur van verrotting. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) Vliegeneieren Vliegeneieren zien eruit als kleine rijstkorrels en kunnen op elke enigszins vochtige lichaamsplaats voorkomen. Ogen, oren, neus, mond, gezicht en oksels zijn dan ook de favoriete legplaatsen voor vliegen. De eieren kunnen met een pincet worden verwijderd of worden weggeborsteld met een stijve afwasborstel. Eieren en maden in de oogholtes kunnen worden verwijderd door met de vingers langs de oogkassen te strijken en de maden zo naar buiten te duwen. Overblijvende eieren moeten worden verstikt met een zachte chlooramphenicol oogzalf. De mond kan worden gespoeld met een gepaste mondspoeling. In de oren wordt elke gemiste made gedood met één of twee oordruppels die een insecticide bevatten. (Stocker, 2005) Een effectief larvendodend product dat lokaal in kleine hoeveelheden bij egels mag worden gebruikt is ivermectine, bijv. Ivomec injecteerbare oplossing voor vee (Merial). De dosering is 1 deel product op 9 delen water. Het mengsel is niet erg stabiel en moet daarom onmiddellijk worden gebruikt. Het oppervlakkige gebruik van dit mengsel moet tot een maximum van 1.0 ml/kg worden beperkt. Egels met een madeninvasie moeten eveneens een subcutane injectie ivermectine krijgen om de overblijvende maden af te doden. De dosering hiervoor is 400 µg/kg. (Stocker, 2005) Maden De vliegeneieren kunnen binnen enkele uren uitgroeien tot maden. Maden tasten zowel gezond als afgestorven lichaamsweefsels aan. Naarmate de maden groeien, boren ze zich steeds dieper in het dier. Elke made moet met een pincet worden weggenomen en vernietigd. Wanneer grote gedeelten van het lichaam zijn aangetast, kunnen de maden worden weggespoeld door middel van het waterpik systeem, dit is een warme zoutoplossing door een 21 G naald spuiten. (Stocker, 2005)
32
Een onderhuidse injectie met ivermectine moet de overblijvende maden doden. Breedspectrum antibiotica, zoals langwerkend amoxycilline, moet eveneens worden voorzien. (Stocker, 2005) Madeninfestaties kunnen bij kleine zoogdieren ook succesvol worden bestreden met het gebruik van, zowel oraal als lokaal, nitenpyram in tabletvorm bijv. Capstar 11.4 mg (Novartis AH). Capstar tabletten kunnen onverdund worden gebruikt aan een dosis van: •
¼ tablet (2.85 mg) per 100 g lichaamsgewicht
•
½ tablet (5.7 mg) per 250 g lichaamsgewicht
•
¾ tablet (8.55 mg) per 500 g lichaamsgewicht
•
1 tablet (11.4 mg) per 700 g lichaamsgewicht
De tabletten hebben tot vier uur nodig om alle maden te doden. Lokaal kunnen geplette tabletten verdund in gedistilleerd water op een stuk gezonde huid worden aangebracht, niet rechtstreeks op de maden. Overschot kan oraal als een siroop worden toegediend aan de aangewezen dosis. Ongebruikte deeltjes van de tabletten moeten onmiddellijk worden weggegooid omdat de actieve stof niet stabiel blijft eens de tablet uit de folie is gehaald. (Stocker, 2005) Maden produceren toxines die door het aangetaste dier kunnen worden opgenomen. Wanneer maden massaal aanwezig zijn, moet medicatie die antitoxines bevat en ontstekingsremmende en pijnstillende eigenschappen heeft, worden toegediend om de egel te ondersteunen in zijn herstel. Een geschikt medicijn hiervoor is flunixine bijv. Finadyne injecteerbare oplossing voor honden (Schering-Plough AH) in een dosering van 2 mg/kg intramusculair, maximum drie dagen. (Stocker, 2005) 1.8.7
Inwendige parasieten
1.8.7.1
Longworminfestatie met Crenosoma striatium en Capillaria aerophila
Longworminfestatie met Crenosoma striatum en Capillaria aerophila is waarschijnlijk de meest voorkomende egelaandoening. Crenosoma passeert nog voor de geboorte de placenta waardoor de meeste egels besmet zijn en dan vooral jonge egels tijdens de herfst. De ziektesymptomen zijn niet altijd even duidelijk maar in sommige gevallen is een vochtige borsthoest te horen. Een egel in ademnood heeft meestal al een longontsteking. (Stocker, 2005) Crenosoma striatium Infestatie met Crenosoma striatium is zo algemeen, vooral bij egels in hun eerste levensjaar, dat behandeling routinematig moet gebeuren. Oudere dieren kunnen enige immuniteit ontwikkelen. De volwassen en larvaire stadia van Crenosoma striatum zijn gewoonlijk aanwezig in het lumen van de trachea, bronchen, bronchiolen en alveolen. Larven die net uit het ei zijn gekomen, worden door het dier opgehoest en ingeslokken waardoor ze uiteindelijk in de feces terecht komen. Daarna dringen ze een tussengastheer binnen, voornamelijk naakt- en huisjesslakken, waar ze zich ontwikkelen tot infectieuze larven. De slakken worden door de egels opgegeten en de infectieuze larven migreren naar de ademhalingswegen. Directe transmissie is ook mogelijk aangezien er wormen zijn teruggevonden in de longen van zogende egeltjes. (Bexton & Robinson, 2003) Capillaria aerophila De volwassen longwormen van Capillaria aerophila zijn zo’n 10-13 mm lang en kunnen worden teruggevonden in het epitheel van de ademhalingswegen, vooral van de bronchen, maar ook in dat van de bronchiolen en de trachea. Wanneer ze zich in het
33
epitheel van de luchtpijp bevinden, kunnen ze af en toe tracheïtis en tracheale granulomen veroorzaken. Meestal komt Capillaria samen met Crenosoma voor. Eieren worden uitgescheiden in de feces en opgegeten door tussengastheren, voornamelijk regenwormen maar mogelijk ook kevers. Directe transmissie is ook mogelijk. Symptomen De klinische symptomen zijn hoofdzakelijk te wijten aan bronchitis en het vasthechten van de wormen in de longen, met secundair een bacteriële bronchopneumonie, vooral te wijten aan Bordetella bronchiseptica. Symptomen zijn een vochtige borsthoest, een ratelende ademhaling, gewichtverlies, zwakheid, bemoeilijkte ademhaling en soms neusuitvloei. Ernstige gevallen leiden tot zuurstoftekort met open mond ademhaling, mogelijk leidend tot emfyseem en circulatiestoornissen. (Bexton & Robinson, 2003) Diagnose (Zie 1.7.7.1 en 1.7.7.2) De diagnose kan worden gesteld door coprologisch onderzoek en door onderzoek van het tracheaal sputum. In direct microscopisch onderzoek van de feces kunnen beweegbare Crenosoma larven van ongeveer 300 µm worden gedetecteerd en ovale bipolaire eieren van Capillaria die lijken op die van Trichuris. Aangezien larven en eieren van beide nematoden niet continue in de feces worden uitgescheiden moeten meerdere monsters worden verzameld en bekeken. (Bexton & Robinson, 2003) Uit onderzoek is gebleken dat coprologisch onderzoek een derde van door histologisch onderzoek bevestigde longworminfestaties door Capillaria niet kon aantonen. Het aantonen van Crenosoma infestaties scoorde nog slechter. Daarenboven is het erg moeilijk om microscopisch een onderscheid te maken tussen eieren van Capillaria in de longen en Capillaria in de ingewanden. Daarom is voor het stellen van de diagnose longworm onderzoek van het tracheale sputum meer aangewezen dan onderzoek van de feces. (Cousquer,2004) Behandeling In de herfst hebben tot 100% van de egels jonger dan een jaar vermineuze pneumonie waardoor de sterftecijfers hoog kunnen oplopen. Daarom moeten al deze egels routinematig worden behandeld. Wachten op een positieve diagnose zou behandeling te lang uitstellen. (Bexton & Robinson, 2003) Levamisol is het meest geschikte anthelminticum. Een breedspectrum antibioticum is nodig om secundair bacteriële infecties aan te pakken. Verder moet een corticosteroïde of NSAID worden toegediend omdat bij het afsterven van de wormen een ontstekingsreactie ontstaat. Millophyllinen en clenbuterol kunnen het uitdrijven van de wormen vergemakkelijken. Mucolytica zijn bruikbaar wanneer er dik tracheobronchiaal slijm aanwezig is. Andere bruikbare therapieën zijn zuurstof- en nebulisatietherapie. (Bexton & Robinson, 2003) Nebulisatietherapie bij ademhalingsproblemen kan relatief gemakkelijk worden toegepast met behulp van een humane astma nebulisator of een op maat gemaakte kamer. Bronchodilatoren (bijv. salbutamol), mucolytica (bijv. acetylcysteïne, carbocisteïne) en antibiotica (vooral gentamicine) zijn geschikt voor nebulisatie. Veiligheidsvoorschriften moeten worden opgevolgd opdat de verzorgers de producten niet inhaleren. (Bexton & Robinson, 2003) Er bestaan verschillende ontwormingsschema’s die eigenlijk op hetzelfde neerkomen. Hierna volgt eerst het ontwormingsregime volgens Stocker (2005) en daarna dat van het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren van Oostende (2007).
34
Tabel 1.4 Ontwormingsregime voor egels (Stocker, 2005) Medicatie
Dosis
Frequentie
Effect
Levamisol
10 mg/kg, sc
3 maal om de week
Ontwormingsmiddel
Etamiphylline camsylate
28 mg/kg, sc
één aanvangsdosis, daarna samen met elke dosis levamisol én de daaropvolgende dag
Bronchodilator
Methylprednisolon
tot 4mg/kg
éénmalige injectie samen met de eerste levamisole
Corticosteroïde
Amoxycillin (langwerkend)
150 mg/kg
samen met de Antibioticum methylprednisolon, daarna om de dag gedurende de gehele behandelingsperiode
Opmerking: Wanneer de egel na de derde dosis levamisol nog hoest, moet een week later opnieuw een dosis levamisol, etamiphylline en amoxycilline worden gegeven.
In het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren van Oostende maakt het ontwormingsprotocol een onderscheid tussen gezonde egels die meer dan 300 g wegen en zieke egels of egels die minder dan 300 g wegen. Ze maken gebruik van Codiverm50 (Codifar), Codimox LA (Codifar) en Moderin LA,(Pfizer AH). (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Codiverm-50 (Codifar) is een anthelminticum dat 50 mg levamisol per ml bevat. Deze stockoplossing moet worden verdund in een verhouding van 1:1 met een 0.9% NaCl oplossing. Van deze verdunde oplossing moet subcutaan 0.075 ml per 100 g lichaamsgewicht worden toegediend. Ontworming kan eventueel ook met ivermectine aan een dosis van 0.2-0.4 mg/kg oraal of subcutaan in 3 tot 5 behandelingen. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Tabel 1.5 Hoeveelheid toe te dienen stockoplossing Codiverm-50 (Codifar) en 0.9% NaCl in functie van het lichaamsgewicht van de egel. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Lichaamsgewicht 100 g 200 g 300 g 400 g 500 g 600 g 700 g 800 g 900 g 1000 g
Codiverm-50 0,037 ml 0,075 ml 0,112 ml 0,150 ml 0,187 ml 0,225 ml 0,262 ml 0,300 ml 0,337 ml 0,375 ml
0,9% NaCl oplossing Totaal sc te injecteren 0,037 ml 0,075 ml 0,075 ml 0,150 ml 0,112 ml 0,224 ml 0,150 ml 0,300 ml 0,187 ml 0,374 ml 0,225 ml 0,450 ml 0,262 ml 0,524 ml 0,300 ml 0,600 ml 0,337 ml 0,674 ml 0,375 ml 0,750 ml
Codimox LA (Codifar) is een antibioticum dat 150 mg amoxicilline per ml bevat en 48 uur werkzaam is. Er moet 0.01 ml product per 100 g lichaamsgewicht subcutaan worden geïnjecteerd. Andere mogelijke antibiotica zijn o.a. Duphamox LA (Fort Dodge
35
AH) en Vetrimoxin LA (Ceva). (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Moderin LA 20 mg/ml (Pfizer AH) is een corticosteroïde dat 20 mg/ml methylprednisolonen bevat en 14 dagen werkzaam is. Er moet 0.01 ml product per 100 g lichaamsgewicht intramusculair worden ingespoten. (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) In de volgende tabel is het ontwormingschema voor gezonde egels die meer dan 300 g wegen weergegeven. Tabel 1.6 Ontwormingsregime voor gezonde egels die meer dan 300 g wegen (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Dag 1 Codiverm-50 Codimox LA
Dag 2 / /
Dag 3 Codiverm-50 Codimox LA
Dag 4 / /
Dag 5 Codiverm-50 Cocimox LA
Voor zieke egels of egels beneden de 300 g komt warmte, vochttoediening en voeding op de eerste plaats. (zie 1.6) Daarna kan het dier ontwormd worden. Tabel 1.7 Ontwormingsregime voor zieke egels of egels die minder dan 300 g wegen (Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende, 2007) Dag Codiverm-50 Codimox LA Moderin LA 1.8.7.2
1 x x x
3
5
7
x
x
x
9 x x
11
13
15
x
x
x
17 x x
Intestinale Capillaria
Intestinale Capillaria spp., zoals C. erinacei en C. ovoreticulata, komen ook voor bij egels en hebben als tussengastheer de aardworm. Het maken van een onderscheid tussen de verschillende soorten op basis van het uitzicht van de eieren is moeilijk zonder meettechnieken. Zo kunnen de bipolaire eieren in de feces op het zicht moeilijk worden onderscheiden van de eieren van de longworm C. aerophila. C. erinacei en C. ovoreticulata lijken een lage pathogeniteit te hebben, zelfs bij zware infestaties, maar kunnen toch groene slijmerige diarree, lethargie en gewichtverlies veroorzaken. De meest gebruikte anthelmintica zijn effectief, bijv. levamisol, fenbendazol en mebendazol. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.7.3
Leverbot of Brachylaemus erinacei
Egels, vooral de jonge dieren, zullen nu en dan groene slijmerige feces produceren wat meestal wordt veroorzaakt door de leverbot Brachylaemus erinacei die als tussengastheer naakt- en huisjesslakken heeft. De volwassen leverbot is 5 tot 10 mm lang, 1-2 mm breed en lancetvormig. Unipolaire, licht assymetrische eieren, ongeveer 20 µm x 30 µm groot, kunnen worden aangetoond door coprologisch onderzoek na verrijking (zie 1.7.7.1). (Bexton & Robinson, 2003) Volwassen leverbotten kunnen bij egels van alle leeftijden in de ingewanden en galgangen voorkomen. Symptomen zijn gewichtsverlies, onrust, krabben en slijmerige feces. Leverbotinfestatie kan fataal zijn bij ernstige diarree of bij leverbotten in de galgangen. In ernstige gevallen kan een letale hemorragische enteritis optreden. Egels met een leverbotinfestatie zijn meestal ook drager van andere endoparasieten zoals Capillaria spp. (Bexton & Robinson, 2003)
36
Behandeling gebeurt met een éénmalige injectie praziquantel, bijv. Droncit Injectable (Bayer) aan een dosis van 5.68 mg/kg of 0.1 ml/kg. (Stocker, 2005) 1.8.7.4
Cestoden
Een lintworminfestatie met Hymenolepis erinacei verloopt bij egels meestal asymptomatisch. Volwassen lintwormen bevinden zich in de ingewanden en kunnen zo’n 80 mm lang worden. De proglottiden (3 mm x 1 mm) worden met de feces uitgescheiden waarna ze binnendringen in tussengastheren, dit zijn voornamelijk kevers. Op mestuitstrijkjes zijn af en toe eieren met inwendige haken zichtbaar. Symptomen zijn gewichtsverlies en diarree. Behandeling gebeurt met praziquantel. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.7.5
Acanthocephala
Bij postmortaal onderzoek worden vaak stekelkoppige wormen in de ingewanden en het mesenterium teruggevonden. De meest voorkomende soorten zijn Moniliformis erinacei en Prosthorhyncus spp. Infestatie blijft meestal symptoomloos maar bij erg zware gevallen kan ulceratie van de darmwand ontstaan wat fataal kan zijn. De tussengastheren zijn waarschijnlijk insecten. Praziquantel kan als behandeling worden gebruikt. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.7.6
Coccidiosis
Het is normaal om coccidiale oöcysten terug te vinden in de feces van egels. Wanneer het aantal coccidia beperkt blijft, zullen er geen ziektesymptomen optreden. Wanneer de coccidia zich echter massaal gaan vermenigvuldigen is er sprake van coccidiosis. Symptomen zijn vermagering en bloederige diarree. De pathogene soorten zijn Isospora rastegaiev, I. erinacei en mogelijk sommige soorten van Eimeria. Behandeling met sulfonamiden is effectief, vooral sulfamidine. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.7.7
Andere endoparasieten
Toxoplasma gondii is al vastgesteld bij egels maar het klinisch belang is ongekend. Giardia en ander soorten van intestinale protozoa kunnen ook worden aangetroffen. Andere nematoden die zelden bij egels zijn teruggevonden en van weinig klinisch belang zijn, zijn Physaloptera clausa (in de slokdarm en de maag), Gongylonema mucronatum, spoelwormen, Strongyloides en Trichinella spp. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.8
Voedingsgerelateerde aandoeningen
1.8.8.1
Overgewicht
Het meest voorkomende probleem bij egels in gevangenschap is obesitas wat aanleiding kan geven tot cardiovasculaire aandoeningen en leverproblemen. Obese egels kunnen zich niet meer volledig oprollen waardoor ze in vrijheid makkelijker het slachtoffer van predatie worden. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.8.2
Tekorten in de voeding
Zinktekort veroorzaakt bij een egel haar- en stekeluitval. Een geheel kale egel kan een vitaminen- en zinksupplement worden toegediend welk de haargroei stimuleert. (Stocker, 2005) Rachitis kan voorkomen bij diëten met een te laag gehalte aan calcium en vitamine D3. (Bexton & Robinson, 2003)
37
Bij handgrootgebrachte egels van minder dan vier weken oud kan achterpotenparese en -paralyse en wijd uitstaande poten voorkomen. Sommige egels met deze symptomen reageren positief op een vitamine B therapie. In deze gevallen is de aandoening waarschijnlijk veroorzaakt door een verminderde absorptie van vitamine B wegens verteringsstoornissen. (Bexton & Robinson, 2003) 1.8.8.3
Te klein voor de winterslaap
Om de winter te overleven zouden egels in november een minimum lichaamsgewicht van 550 tot 600 g moeten hebben. De jongen van late nesten, geboren in augustus, september of oktober, hebben te weinig tijd om genoeg lichaamsreserve op te bouwen om de winterslaap te kunnen overleven. Wanneer in de herfst de temperatuur daalt en er steeds minder voedsel beschikbaar is, zijn de jonge dieren gedwongen om ook overdag te foerageren. (Bexton & Robinson, 2003) De meerderheid van deze egels draagt aanzienlijke hoeveelheden endoparasieten met zich mee, vooral longworm, waardoor ontworming bij opvang noodzakelijk is. Deze egels moeten in een warme omgeving (18-22°C) worden gehouden zodat ze niet in winterslaap gaan en de hele winter door kunnen worden gevoerd. Stocker (2005) voert de egels en houdt ze warm tot een gewicht van 600 g waarna het dier in een buitenhok een winterslaap mag houden. De dieren worden van nabij opgevolgd en hebben steeds voedsel beschikbaar wanneer ze wakker worden uit hun winterslaap. Uiteindelijk worden ze vrijgelaten in april of mei. Volgens Bexton & Robinson (2003) mogen de egels eens ze meer dan 550 g wegen worden vrijgelaten, zelfs tijdens de winter, voor zover het niet te koud is en ze genoeg materiaal hebben om een winternest te bouwen. Dit is volgens hen een goed alternatief voor het bijhouden van de dieren een hele winter lang zodat de tijd in gevangenschap kan worden gereduceerd. 1.8.9
Andere ziekten
1.8.9.1
Tandaandoeningen
Zowel wilde egels als egels in gevangenschap kunnen lijden aan tandaandoeningen. Een onderzoek van de tanden zou standaard moeten zijn bij aankomst van de egel in een opvangcentrum. Bij eventuele problemen moeten deze worden verholpen voordat het diertje wordt vrijgelaten. (Stocker, 2005) Tandsteen kan leiden tot tandvleesontsteking en teruggetrokken tandvlees. Behandeling gebeurt onder algemene anesthesie met intubatie. Tandextractie, detartratie en polijsten gebeurt op dezelfde manier als bij huisdieren. Antibiotica zoals metronidazol, spiramycine of clindamycine zijn effectief, bijv. de orale toediening van Stomorgyl 2 (Merial AH) aan een dosis van een ½ tablet per kg lichaamsgewicht. Het toedienen van hard voedsel zoals droge kattenbrokken of insecten kan helpen bij het verminderen van tandsteenvorming in de toekomst. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005) 1.8.9.2
Longontsteking
Egels met ernstige ademhalingsproblemen hebben meestal pneumonie. Verschillende medicaties kunnen zonder negatieve bijwerkingen worden gebruikt: •
Enrofloxacin – Baytril 5% (Bayer)
•
Bromhexidine - Bisolvon (Boehringer Ingelheim)
•
Etamiphyline camsylate – Millophyline-V (Arnolds Veterinary Products)
•
Clenbuterol – Ventipulmin (Boehringer Ingelheim)
Egels in ademnood kunnen in kweekbakken voor planten met zuurstoftoevoer worden gehouden. Beter nog is een intensive care unit speciaal uitgerust voor de behandeling
38
van de ademhalingswegen bij egels. Deze toestellen beschikken over een zuurstoftoevoer die kan worden verneveld en over een thermostaat geregelde verwarming. Bepaalde medicaties voor ademhalingsaandoeningen kunnen hiermee eveneens worden verneveld. (Stocker, 2005) 1.8.9.3
Tumoren
Egels kunnen vrij omvangrijke tumoren hebben, vooral rond de keel en in de melkklieren. De dierenarts moet in deze gevallen beslissen of er wordt geopereerd of geëuthanaseerd. (Stocker, 2005) 1.8.9.4
Spondylosis deformans
Sommige oudere egels vertonen verlamming of onwil tot het gebruik van de achterste poten. Wanneer er in het verleden geen trauma is geweest, kunnen er beenachtige vergroeiingen rond de tussenwervelschijven voorkomen. Behandeling met corticosteroïden en pijnstillers kan worden toegepast maar de aandoening is onomkeerbaar. (Stocker, 2005)
1.9
Toediening van medicatie
•
Orale toediening van vloeibare medicatie kan met een spuit zonder naald in de mond worden gebracht. Orale medicatie kan eventueel onder het eten worden gemengd. Het voedsel moet dan wel zeker worden opgegeten.
•
De subcutane injectie gaat bij egels vrij gemakkelijk omdat ze een grote subcutane ruimte op de rug, in de nek en ter hoogte van het middenrif hebben. De huid kan met de vingers of met een zacht pincet worden opgetild zodat de naald onderhuids, tussen de stekels door, kan worden ingebracht.
•
Intramusculaire injecties kunnen worden gegeven in de orbicularisspier, die ook bij een opgerolde egel toegankelijk is, of in de spieren van de achterpoot.
•
Intraveneuze toediening is tegenaangewezen omdat de venen niet gemakkelijk toegankelijk zijn waardoor katheters moeilijk op hun plaats te houden zijn.
•
De intra-osseuze weg kan worden gebruikt wanneer een snelle vochtopname in de bloedcirculatie nodig is. De proximale femur is hiervoor geschikt.
•
Intraperitoneale vochttoediening zorgt eveneens voor een snelle vochtopname. (Bexton & Robinson, 2003)
1.10
Geneesmiddelen
Volgende tabellen geven een overzicht van medicatie die bij egels kunnen worden gebruikt. Er zijn geen geneesmiddelen geregistreerd voor het gebruik bij egels. De vermelde dosissen worden algemeen aanvaard en zijn gebaseerd op de ervaring van egelverzorgers. De eerste tabel is een algemeen geneesmiddelenformularium van Gietema (1995) waarin productnamen zijn vermeld. Daarna volgen aparte tabellen voor de verschillende geneesmiddelengroepen volgens Bexton en Robinson (2003). Hierin worden enkel de actieve stoffen van geneesmiddelen vernoemd en geen productnamen.
39
1.10.1
Algemeen geneesmiddelenformularium volgens Gietema (1995)
Tabel 1.8 Algemeen geneesmiddelenformularium voor de egel (Gietema, 1995) Alle injecties moeten subcutaan worden toegediend. De te injecteren plek moet met ontsmettingsalcohol worden ontsmet. Aandoening 1 Uitputting en/of spierzwakte
Geneesmiddel Dexadreson (Intervet)
Posologie 0,5 ml/kg/dag 5 dagen (max. 2 ml)
Vitamine B complex injectie
0,5 ml/kg/dag 1 week
Vitamine B complex oraal
5 druppels/kg/dag 1 week op voer
2
Weinig weerstand
Clamoxyl LA (Pfizer AH)
Onder 350 g → 0,1 ml Tussen 350 en 500 g → 0,2 ml Boven 500 g → 0,3 ml 1e, 3e, 5e en 7e dag en vitamine B (zie 1)
3
Grote benauwdheid
Dimazon (Intervet)
0,1 ml/kg 3 dagen achtereen of om de dag (3x maximaal)
4
Hoesten, rochelen, slijm Longontsteking
Bisolvon (Bisolvon)
1 fijngewreven tablet/dag op voer 10 dagen 0,4 ml/kg 1e, 3e, 5e en 7e dag, eventueel kuur verlengen
5
6
Wonden en/of botontsteking
7
Oorontsteking
8
Tandvleesontsteking
9
Hersenvliesontsteking (bacterieel)
Clamoxyl LA (Pfizer AH) of Baytril (Bayer AH)
0,2 ml/kg/dag 7 dagen, eventueel kuur verlengen
of Duoprim (ScheringPlough AH) of Leotrox (Boehringer Ingelheim AH) met Savlon (Johnson’s) schoonmaken Wondzalf of Acedermspray of -zalf (ACEP)
0,1 ml/ 1,5 kg 2x/dag ± 7 dagen, eventueel kuur verlengen
Otiderm (VetMed), Surolan (Janssen AH), e.a. Gebitsreiniging en Stomorgyl (Merial) Engemycine 5% (Intervet)
Verdunning 1:100 Insmeren of sproeien Bij etter dagelijks in lauw Biotexgroen (Biotex) badje weken Eventueel antibiotica (zie 5)
0,5 ml/kg en vitamine B (zie 1) 6 dagen
40
10 Oogontsteking
Schoonmaken met lauw water Chlooramphenicol oogzalf
11 Longworm e.a.
Ripercol (Janssen AH)
Verdunning 1:10 Injectie 0,2 ml/100 g Oraal 0,2 ml/100 g (in bek of op eten) 1e, 3e, 14e, 21e dag
12 Zuigworm en lintworm
Droncit injectie (Bayer AH)
Boven 400 g → 0,25 ml Onder 200 g → 0,125 ml
Droncit oraal (Bayer AH) 1 tablet = 50 mg
Boven 500 g → half tablet op voer Tussen 200 en 500 g → 1/4 tablet op voer Onder 200 g → 1/8 tablet op voer Beide te geven op 2e en eventueel 22e dag
Eusaprim oraal (GlaxoSmithKline)
In bek of op voer 1 ml/kg 2x per dag 7 dagen
of Esb3 (Novartis) Norit tablet (Vemedia) Imaverol oplossing (Janssen AH)
1 zakje op 1 kg blikvoer Fijngewreven op voer 6 dagen Verdunning 1 ml op 50 ml Vernevelen met plantenspuit of in lauwwarme oplossing baden op de 1e, 4e en 8e dag
13 Coccidiosis
14 Gewone diarree 16 Huidschimmels
Daktarin zalf (Janssen- Aangetaste plaatsen insmeren Cilag) Nizoral (Janssen-Cilag) Oraal (in bek of op voer) 1 ml/300 g Minimum 4-6 weken of Griseofulvine (diverse fabrikanten)
Oraal (op voer) 125 mg/500 g
Na baden eventueel droge huid met baby-olie besprenkelen. Kooien van aangetaste egels desinfecteren op de 1e, 4e en 8e dag met een Neosabenyl verdunning van 1:50. 17 Vlooien
18 Teken
Babyegels, gewonde egels en onderkoelde egels in lauwwarm badje met Biotex-groen (Biotex) of groene zeep vlo vrij maken Met tekenpincet teek zo dicht mogelijk bij de huid vastpakken, dan verwijderen door een draaiende beweging te maken. Daarna ontsmetten met bijv. Betadine (Meda).
41
19 Maden en/of vliegeneieren
Lichaam reinigen onder lauwe waterstraal met tandenborstel Oren indruppelen met oplossing 1:10 Betadine (Meda) of druppel slaolie Wonden afdekken met wondzalf, vaseline of Acederm wondspray (ACEP) Oorontsteking behandelen (zie 7)
20 Vergiftiging 21 Pijn
Vitamine K injectie 0.5 ml/kg Tolfedine injectie 0,02 ml/100 g om de 2 dagen (Vétoquinol) (maximum 3x) 22 Narcose Domitor (Pfizer AH) 0,2 mg/kg Handwarme kruik of warmtekussen geven om onderkoeling te voorkomen. Na 1/2 uur of eerder als antidoot Antisedan (Pfizer AH) aan een halve tot hele hoeveelheid als die van Domitor (Pfizer AH).
1.10.2
Antibiotica
De meeste antibiotica hebben geen negatieve bijwerkingen bij egels, hoewel cephalexine nog niet als veilig mag worden beschouwd omdat het nog niet vaak genoeg is gebruikt. Oplosbare antibiotica voor in het drinkwater mogen niet worden gebruikt omdat voldoende opname van de medicatie niet verzekerd is. (Stocker, 2005) Tabel 1.9 Antibiotica die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Enrofloxacine Amoxicilline/Clavulaanzuur
Clindamycine Oxytetracycline Ampicilline Amoxicilline LA Cefalexine
Metronidazoles/spiramycine (Stomorgyl (Merial))
Posologie 10-20 mg/kg im, sc 2x/dag 30-50 mg/kg im, sc, oraal 2x/dag 10-20 mg/kg oraal 2x/dag 50 mg/kg oraal 2x/dag 20 mg/kg oraal, sc 50-150 mg/kg om de dag 30 mg/kg im, sc oraal 1x/dag of 2x/dag 1/2 tablet/kg oraal
Indicaties Breedspectrum, vooral nuttig bij infecties van de ademhalingswegen en wonden Breedspectrum, nuttig voor infecties van de ademhalingswegen, huid en zachte weefsels (ook abcessen) en enteritis Geïnfecteerde wonden, abcessen en dentale infecties Breedspectrum, bacteriostatisch, vooral voor infecties van de ademhalingswegen Breedspectrum bactericied antimicrobieel middel Breedspectrum bactericied antimicrobieel middel Breedspectrum, bactericied, is vooral effectief bij infecties van huid en zachte weefsels, ook bij pyodermie, abcessen en geïnfecteerde wonden Dentale infecties
42
1.10.3
Antimycotica
Tabel 1.10 Antimycotica die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Posologie Griseofulvine 30-50 mg/kg oraal 1x/dag Enilconazole 0,2% verdunde oplossing topicale behandeling om de 3 dagen, 4-6x
1.10.4
Indicaties Ringworm, behandelen voor minstens 4 weken Ringworm
Anti-endoparasitaire middelen
Tabel 1.11 Anti-endoparasitaire middelen die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Ivermectine
Levamisol
Posologie 0,2-3 mg/kg sc
Indicaties Gastro-intestinale parasieten, is gebruikt geweest om longworminfestaties bij egels te behandelen maar de activiteit komt trager op gang dan levamisol, levamisol is dus beter om ernstige infestaties te behandelen De beste behandeling voor longworm, andere dosissen zijn ook mogelijk
27 mg/kg sc 3x om de dag Fenbendazole 100 mg/kg Bruikbaar als behandeling tegen gastrooraal intestinale rondwormen en longwormen, 1x/dag, 5 dagen kan in het eten worden gemengd, kan een zeker effect hebben op lintwormen Mebendazole 50-100 mg/kg Rondwormen en lintwormen oraal 1x/dag, 5 dagen Praziquantel 10-20 mg/kg Lintwormen en leverbot sc, im Sulfadoxine/trimethorprime 50 mg/kg Coccidiosis sc, im Sulfadimidine 200 mg/kg Coccidiosis sc 3 dagen
43
1.10.5
Anti-ectoparasitaire middelen
Tabel 1.12 Anti-ectoparasitaire middelen die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Posologie Pyrethrum Poeder op de huid verstuiven Permethrine
Poeder op de huid verstuiven
Fipronil
Een beetje sprayen
Amitraz
Om de 3 dagen de huid wassen met een 1:400 verdunning
Ivermectine
1-3 druppels van een verdunning van 1:9 met propyleenglycol topicaal op de huid aanbrengen, om de 7-10 dagen herhalen 0,2-3 mg/kg sc
1.10.6
Indicaties Algemeen gebruikt middel om externe parasietenproblemen aan te pakken, vooral vlooien Behandeling van vlooien Voor vlooien- en tekeninfestaties, tijdens en na de behandeling steeds voor voldoende verluchting zorgen Voor demodicosis en schurft, essentieel om het verblijf tijdens de behandeling goed te reinigen Bruikbaar voor de behandeling van teken, vlooien en mijten
Voor de behandeling van schurft en myiasis
Corticosteroïden
Tabel 1.13 Corticosteroïden die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Posologie Methylprednisolon 1-6 mg/kg im enkele dosis Betamethason 0,5 mg/kg im 1.10.7
Indicaties Langwerkend corticosteroïde Corticosteroïde, kan helpen bij shock en een circulatoire collaps
Geneesmiddelen met invloed op het ademhalingsstelsel
Tabel 1.14 Geneesmiddelen met invloed op het ademhalingsstelsel die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Broomhexine (Bisolvon poeder (Boehringer Ingelheim AH)) Etamiphylline Clenbuterol (Ventipulmin (Boehringer Ingelheim))
Posologie een snuifje op het eten 2x/dag 30 mg/kg im, sc 2-3x/dag een snuifje op het eten 2x/dag
Indicaties Mucolytisch om het opgeven van slijm te vergemakkelijken, vooral in gevallen van vermineuze bronchopneumonie Cardiorespiratoire stimulator, kan helpen bij infectie van de ademhalingswegen Bronchodilator, om bronchospasmen te verminderen en het mucociliaire systeem te ondersteunen bij ademhalingsaandoeningen, waaronder longworm
44
1.10.8
Pijnstillers en ontstekingsremmers
Tabel 1.15 Pijnstillers en ontstekingsremmers die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton & Robinson, 2003) Geneesmiddel Posologie Buprenorphine 20-30 µg/kg im 3x/dag Carprofen 5-10 mg/kg sc 1x/dag oraal 2x/dag Flunixin 2 mg/kg sc, oraal 1x/dag
1.10.9
Indicaties Voor ernstige pijn bij trauma of post-operatieve pijn Pijnstiller en ontstekingsremmer, het gebruik moet beperkt worden tot 3 dagen Pijnstilling en ontstekingsremming bij toxemie, ernstige longontsteking en myiasis
Anesthetica en sedativa
Een egel kan het beste onder anesthesie worden gebracht met het narcosegas isofluraan. Inductie van de anesthesie gebeurt met een gezichtsmasker. Onderhoud van de anesthesie kan via een tracheotube of met een gezichtsmasker. Injectieanesthesie is eveneens mogelijk. (Bexton & Robinson, 2003) Tabel 1.16 Anesthetica en sedativa die bij de egel kunnen worden gebruikt (Bexton en Robinson, 2003) Verdovend middel Isofluraan Halothaan Medetomidine
Ketamine Atipemazole Diazepam
Posologie
Indicaties
Inductie aan 5% in zuurstof en onderhoud aan 1 - 3% Inductie aan 5% in zuurstof en onderhoud aan 1 - 3% 100 µg/kg im
Normale algemene anesthesie
10-20 mg/kg im 300-500 µg/kg 1-3 mg/kg im, iv
Fentanyl/fluanisone 0,5-1,0 ml/kg im
Normale algemene anesthesie In combinatie met ketamine voor algemene anesthesie, variabel effect, soms een vertraagde recovery In combinatie met medetomidine voor algemene anesthesie Antidoot van medetomidine Aan hoge dosis bij beroerte wegens vergiftiging Aan lage dosis sedatief effect Sedatie en pijnstilling bij kleinere ingrepen, bv. hechten
1.10.10 Euthanasie Egels die te ziek of gewond zijn om te herstellen en terug te keren naar de vrije natuur worden geëuthanaseerd. De term ‘euthanasie’ is afkomstig uit het Grieks en betekent ‘pijnloze dood’. Een pijnloze dood is enkel mogelijk wanneer het diertje eerst onder anesthesie wordt gebracht en pas daarna, door intracardiaal barbituraten te injecteren, wordt gedood. Zonder anesthesie, en zeker zonder de egel te ontrollen onder
45
anesthesie, bestaat er geen pijnloze manier om de egel een letale injectie toe te dienen. Wanneer er toegang tot een ader is, kan eveneens een intraveneuze injectie met barbituraten worden toegediend, weliswaar na de nodige verdoving. (Stocker, 2005)
1.11
Het grootbrengen van jonge egels
1.11.1
Redenen voor opvang
Egeltjes worden geboren in de periode tussen mei en oktober. Als bij toeval een toegedekt nest met egeljongen wordt gevonden, moet het nest onmiddellijk met rust worden gelaten. Van op afstand kan nagegaan worden of de moeder terugkeert naar haar jongen. Als dit niet het geval is, moeten de jongen worden opgevangen. Een nest mag niet worden verstoord omdat de kans op het verstoten of kannibaliseren van de jongen door de moeder dan groot is. Achtergelaten egeltjes zullen vaak een fluitend of piepend geluid maken. De omgeving van het nest moet grondig worden doorzocht zodat geen enkel egeltje wordt achtergelaten. De opvang van nesten mét moeder gebeurt enkel wanneer de moeder ziek is, het nest ernstig verstoord is of het nest in een ongeschikte omgeving ligt. (Bexton & Robinson, 2003 en Gietema, 1995) 1.11.2
Eerste opvang
Alle weesjes moeten grondig worden gecontroleerd op vliegeneieren en/of -maden en eerste hulp moet worden geboden. De egeltjes moeten onmiddellijk na aankomst en na elke voedingsbeurt worden gestimuleerd om te urineren en te defeceren door zachtjes te masseren van de buik naar de anus met een vochtig katoenen doekje. De ontlasting van neonaten is van nature heldergroen en wordt bleker met de tijd totdat het bruin wordt na het spenen. (Bexton & Robinson, 2003) Moederloze egeltjes bij een andere zogende egel leggen is niet aan te raden omdat er een reële kans bestaat dat de adoptiemoeder de jongen doodt of opeet. (Bexton & Robinson, 2003) 1.11.3
Leeftijdsschatting
De ontwikkeling van jonge egels verloopt met grote individuele verschillen. Pasgeboren egeltjes hebben een gewicht tussen de 10 en 25 gram. Ze zijn blind, doof en haarloos. De huid tussen de witte stekeltjes is bruingrijs en op het buikje roze. Na twee dagen begint de groei van de jeugdstekels, die steviger en bruin zijn. In de tweede levensweek gaan de ogen en de gehoorgang open en begint de groei van de melktanden. Rond de vijfde week eten de egeltjes zelf en zijn ze volledig zelfstandig. Het lichaamsgewicht kan op dit moment sterk variëren, van 90 tot 200 g in één nest. In de zesde tot achtste week verlaat de moeder haar jongen, behalve de kleinsten, die de hele winter bij haar blijven. Het verstekelen, of het wisselen van de stekels, gebeurt bij egels die in de zomer of vroege nazomer zijn geboren vanaf de zesde week. Herfstegels daarentegen wachten hiermee tot het voorjaar. Wanneer deze dieren in opvang zitten kunnen ze ondersteund worden door Biotine KH (Eurovet AH) op het voer te doen. (Gietema, 1995)
46
Tabel 1.16 De ontwikkeling van jonge egels (Bexton & Robinson, 2003 en Gietema, 1995) Leeftijd
Gewicht
Stekels
geboorte
12-20 g
Haarloos met op de rug kleine roze bolletjes waar de stekels onderhuids klaar zitten, stuk navelstreng eerste stekels komen door de huid: wit, borstelig en flexibel tweede soort stekels komen door: bruin en steviger witte en bruine stekels van gelijke lengte
24 uur
2 dagen
2 weken
45 g
3 weken
75-150 g
Ogen en oren
Tanden
gesloten
geen
beginnen te openen, volledig open op 17 dagen
melktanden beginnen door te komen
Epifysen van de voorpoten (RX)
gaat met moeder mee op korte foerageer uitstappen volledig
150-175 g
gespeend, volledig onafhankelijk
2-3 300-375 maanden g
metacarpale en phalangeale epifysen zichtbaar
3-4 maanden
wisselen melktanden voor volwassen gebit
12 maanden
volwassen gebit volledig
18 maanden
Spenen
gedeeltelijk
witte stekels volledig verborgen door de bruine stekels
4 weken 5-6 weken
Vermogen tot oprollen
enkel epifysen van de distale radius en ulna nog niet volledig gefuseerd, sesamsbeentjes radio-dens
47
1.11.4
Jonge egels met moeder
Een nest met moeder heeft minder intensieve verzorging nodig dan verweesde egeltjes, de moederegel doet immers het meeste werk. Een nest met moeder mag enkel worden opgevangen wanneer de moeder ziek is, het nest in een ongeschikte biotoop ligt of het nest ernstig verstoord is. (Gietema, 1995) 1.11.4.1 Eerste opvang De moederegel moet bij opvang worden gewogen, nagekeken op verwondingen en ziekten, behandeld tegen longworm (zie 1.8.7.1) en van vlooien en teken worden ontdaan. Wanneer de moeder een nest heeft met jongen van minder dan 14 dagen oud moeten de egeltjes in het slaaphuis warm gehouden worden met een in een doek gewikkelde warmwaterkruik. Zodra de verzorging van de moeder beëindigd is, moet ze bij haar jongen worden teruggelegd en moet het nest volledig met rust worden gelaten. Dit geldt ook voor latere behandelingen. Wanneer de jongen bij opvang al zelfstandig kunnen eten moeten zij eveneens behandeld worden tegen longworm en, na mestonderzoek, eventueel ook tegen andere endoparasieten. Mestonderzoek gebeurt de eerste of tweede dag na aankomst, na ongeveer 10 dagen moet het onderzoek worden herhaald. (Gietema, 1995) 1.11.4.2 Huisvesting •
Een ruim hok op een plek waar de dieren niet verstoord worden. Bij nesten jonger dan 3 weken is bezoek, fotograferen of welke verstoring dan ook volledig verboden. Enkel door het moederdier volledige rust te bieden kan worden gegarandeerd dat de moeder haar jongen niet zal verstoten of kannibaliseren.
•
In het hok moet er een ruim slaaphuis met krantensnippers, zaagsel of droge bladeren als bodembedekking staan.
•
Het hok moet dagelijks worden verschoond. Het slaaphuis moet bij jongen die minder dan 2 weken oud zijn met rust worden gelaten en bij jongen die ouder dan 2 weken zijn om de 3 dagen worden schoongemaakt.
•
Wanneer de jongen 3.5 week oud zijn en alles goed gaat met moeder en jongen kan het egelhuis naar een afgesloten tuin of ren in een zeer rustige omgeving worden overgebracht. Een extra woonhuis moet worden voorzien zodat de moeder zich kan afzonderen en de egeltjes nieuwe impulsen en leerervaringen kunnen opdoen. In de tuin leren ze eveneens zelf voedsel te zoeken en een nest te bouwen.
•
Op 5 à 6 weken gaat de moeder de jongen willen verlaten en gaat dat laten blijken door te blazen, happen en apart te slapen. Als alles goed gaat en de temperatuur boven de 12°C ligt, kunnen moeder en jongen worden vrijgelaten in een afgesloten tuin waar eten, nestgelegenheid en indien nodig wat extra zorg voorhanden is. (Gietema, 1995)
1.11.4.3 Verzorging en wegen Wanneer de jongen 2 weken oud zijn en er geen complicaties zijn, mag het slaaphuis worden schoongemaakt en de jongen worden onderzocht en gewogen. Wegen gebeurt met een digitale weegschaal die tot op de gram nauwkeurig weegt. Het tijdstip van wegen moet steeds hetzelfde zijn, bijv. ’s morgens voor het voeren. Het lichaamsgewicht is een goede indicator voor de gezondheidstoestand en de ontwikkeling van de jongen. Hierna mag om de 3 dagen het slaaphuis worden schoongemaakt en de jongen gewogen, onderzocht en verzorgd. Vanaf 3.5 week leeftijd, wanneer jongen en moeder in een tuin of ren zijn ondergebracht, gebeurt wegen en controleren nog maar eenmaal per week. (Gietema, 1995)
48
Er mag een verschil van 10 tot 20 gram van dag op dag in het lichaamsgewicht zitten. Een verlies of toename van gewicht binnen deze marge is niet steeds te wijten aan een verslechtering of verbetering van de toestand van de egel maar kan bijv. toe te schrijven zijn aan ontlasting. Wanneer er over de dagen heen een trend van gewichtstoename is, gaat het goed met het dier. Een doorzettend gewichtsverlies wijst echter op ziekte. (Gietema, 1995) 1.11.4.4 Merken Om te weten om welk egeltje het gaat kunnen de diertjes worden gemerkt met een rood vlekje nagellak op de stekeltjes. Tegen de tijd dat de diertjes worden vrijgelaten is de nagellak verdwenen. Een voorbeeld van merken is de volgende: •
nr. 1 → RRV (rood rechts voor)
•
nr. 2 → RLV (rood links voor)
•
nr. 3 → RRA (rood rechts achter)
•
nr. 4 → RLA (rood links achter)
•
nr. 5 → RK (rood op kop)
•
nr. 6 → blanco
•
Volgende nummers met een andere kleur merken (Gietema, 1995)
1.11.5
Jonge egels zonder moeder
1.11.5.1 Patiëntenfiche Volgende gegevens moeten bij het grootbrengen van verweesde egeltjes dagelijks worden bijgehouden: •
Lichaamsgewicht: de jongen kunnen best ’s morgens voor de eerste voeding worden gewogen met een digitale weegschaal die tot op de gram nauwkeurig weegt.
•
Hoeveelheid voedsel opgenomen per voeding, beschrijving van het gedrag bij het voeden
•
Consistentie en kleur van de ontlasting
•
Of de egel al zelf van een schoteltje begint te eten (begint vanaf 80 à 100 g lichaamsgewicht)
•
Andere opmerkingen (Robinson, 2002)
1.11.5.2 Eerste opvang Wanneer jonge diertjes worden binnengebracht zijn ze meestal onderkoeld, gedehydrateerd en soms gewond of geïnfesteerd door parasieten. Vocht toedienen Jonge egeltjes moeten bij opvang subcutaan wat vocht op lichaamstemperatuur krijgen toegediend. Oraal kan ook nog een beetje Nutri Drops (Net-Tex) worden gegeven aan een dosis van 0.1 ml per 90 g lichaamsgewicht. (Stocker, 2005) Parasieten verwijderen Bij egeltjes met weinig uitwendige parasieten kunnen de vlooien of teken manueel worden verwijderd. Egeltjes die al een tijd zonder hun moeder hebben doorgebracht zijn meestal ziek, half in coma of bedekt met vliegeneieren of maden. Vlooien kunnen
49
door een badje worden verwijderd. De vliegeneieren en maden moeten worden weggenomen met een pincet en weggespoeld met een waterpik systeem. Daarna wordt zalf op de wonden gedaan en worden de egeltjes gewogen. Van zodra de weesjes parasietvrij en gedroogd zijn moeten ze onder een warmtelamp of in een couveuse worden gelegd. Opwarmen Bij eerste opvang zijn verweesde egeltjes meestal onderkoeld omdat ze voor hun lichaamswarmte nog volledig van het moederdier afhankelijk zijn. Voordat met voeden wordt begonnen, moeten de jongen een normale lichaamstemperatuur hebben, zoniet werkt het spijsverteringsstelsel niet optimaal. (Gietema, 1995) Deze warmte kan worden voorzien met een warmtelamp of couveuse. Volgens Stocker (2005) kan voor babyegels beter geen warmtemat worden gebruikt. Wanneer een warmtelamp wordt gebruikt, moeten de egeltjes weg kunnen gaan van de warmtebron om oververhitting te voorkomen. Krantenpapier en een handdoek zijn geschikt om op te liggen. Verder kan nog een knuffel of warm dekentje om onder of tegen te kruipen worden voorzien. (Bexton & Robinson, 2003) De omgevingswarmte moet de volgende zijn: •
Haarloze jongen: 35°C
•
Jongen met haren maar met de ogen nog gesloten: 32°C
•
Jongen met de ogen open: 30°C
•
Na het spenen: 23°C (Stocker, 2005)
Quarantaine Wanneer er een nieuw weesje wordt opgevangen terwijl er al andere egeltjes aanwezig zijn, moet dit 3 à 4 dagen apart worden gehouden omdat het een infectie met zich mee kan brengen. (Stocker, 2005) 1.11.5.3 Mestonderzoek Mestonderzoek zou direct na opvang moeten gebeuren en zo’n 10 dagen later moeten worden herhaald. Wanneer de egeltjes bij opvang al zelfstandig kunnen eten moeten ze behandeld worden tegen longworm. (Gietema, 1995) 1.11.5.4 Wegen De jongen moeten dagelijks ’s ochtends voor het voeren worden gewogen met een digitale weegschaal die op de gram nauwkeurig weegt. Babyegels in de vrije natuur komen elke dag minimum 5 g bij tot dat ze op 250 g lichaamsgewicht onafhankelijk zijn. Met de hand grootgebrachte egels zouden onder de 60 g lichaamsgewicht 1.5 g per dag moeten bijkomen en na het spenen 6 tot 7 g per dag. (Robinson, 2002) Gewichtsverlies zonder aanwijsbare oorzaak na mestonderzoek is meestal te wijten aan allerlei sluimerende ziektes die zich uiten door een slechte eetlust, dunne ontlasting en snel gewichtsverlies. Een behandeling met het antibioticum amoxicilline geeft dan meestal een goed resultaat. Wanneer het diertje toch sterft is het interessant om de doodsoorzaak in een postmortaal onderzoek op te sporen. (Gietema, 1995) 1.11.5.5 Voeding De eerste 24 uur na opvang krijgen de egeltjes een elektrolytenoplossing om het lichaam van voldoende vocht te voorzien en het gastro-intestinaal systeem op een overschakeling naar een andere melksoort voor te bereiden. (Robinson, 2002) Een elektrolytenoplossing is suikers en zouten opgelost in afgekoeld gekookt water. De
50
aangemaakte oplossing is 24 uren houdbaar en moet in de koelkast worden bewaard. Er wordt gradueel overgeschakeld van de elektrolytenoplossing naar een melkvervanger: •
De eerste twee voedingen moeten volledig uit een elektrolytenoplossing bestaan.
•
De derde voeding moet uit ¾ elektrolytenoplossing bestaan en ¼ melkvervanger
•
De vierde voeding moet uit ½ elektrolytenoplossing en ½ melkvervanger bestaan.
•
De vijfde voeding moet uit ¼ elektrolytenoplossing en ¾ melkvervanger bestaan.
•
De zesde voeding bestaat volledig uit de melkvervanger.
Egeljongen worden gevoed met de melkvervanger Esbilac (PetAg). De kant-en-klare vorm is beter dan de poedervorm omdat bij de bereiding onregelmatigheden kunnen optreden wat gastro-intestinale problemen kan veroorzaken. De vloeibare kant-en-klare vorm kan in de vorm van ijsblokjes worden ingevroren, zodat voor elke voeding een nieuw ijsblokje kan worden gebruikt. Om de weerstand van egeltjes onder de 21 dagen te verbeteren kan aan de melk Kitten Colostrum (Net-Tex) worden toegevoegd in de volgende verhoudingen: •
De eerste 24-48 uur: 1/2 Esbilac en 1/2 Kitten Colostrum
•
De volgende 19 dagen: 3/4 Esbilac en 1/4 Kitten Colostrum
•
Na het spenen: enkel Esbilac (Stocker, 2005 en Robinson, 2002)
1.11.5.6 Voederfrequentie Voederfrequentie volgens Stocker (2005) •
Pasgeboren egeltjes moeten om de 2 à 3 uur worden gevoed, ook tijdens de nacht.
•
Vanaf 50 g om de 3-4 uur voederen.
•
Vanaf 100 g en meer 4 x per dag voederen.
Voederfrequentie volgens Bexton & Robinson (2003) Tabel 1.17 Samenvatting van de voederfrequentie voor verweesde egels. (Bexton & Robinson, 2003) Leeftijd
Gewicht (g)
Hoeveelheid en frequentie
pasgeboren van geboorte tot 1 week 1-2 weken 2-3 weken 3-4 weken
12-20 g 30-50 g
2 ml om de 2 uur 2 ml om de 2-3 uur
50-80 g 80-100 g 110-170 g
5 weken
190-220 g
3-5 ml om de 3-4 uur 6-10 ml om de 4 uur 6 ml elke 4 uur spenen op puppyvoeding stimuleren om melk van een schoteltje drinken spenen op vaste voeding
Voederfrequentie volgens Gietema (1995) Gezonde egels tot ongeveer 40 g moeten overdag om de 2 tot 2.5 uur en ’s nachts om de 3.5 tot 4 uur worden gevoed. Deze tussentijden kunnen geleidelijk met een uur worden verlengd wanneer de egeltjes goed groeien. Dagelijks wegen is dus noodzakelijk. Het moment waarop de diertjes zelfstandig beginnen te eten is individueel sterk verschillend. Om de egeltjes zo snel mogelijk zelfstandig te leren eten moet in het hok een laag schoteltje met melk worden neergezet. In de
51
overgangsperiode moeten de egeltjes nadat ze zelf wat hebben gegeten nog worden nagevoerd. Deze periode valt meestal tussen de 65 en de 80 g lichaamsgewicht. Zieke babyegels moeten vaak nog tot boven de 120 g worden gevoerd. Voor deze patiënten bestaan geen vaste voerregels. 1.11.5.7 Voedermethode Voordat met het voeden wordt gestart, moeten de diertjes een goede lichaamstemperatuur hebben omdat bij een onderkoeld dier het spijsverteringsstelsel niet goed functioneert. Onmiddellijk na opvang beginnen voeden is dus niet aangewezen. Voor het voederen van babyegels worden spuiten en een speen of een druppelteller gebruikt. 1 ml spuiten worden gebruikt voor de jongste egeltjes. Naargelang de diertjes groeien en meer melk per voedingsbeurt krijgen, kunnen ook 2 of 5 ml spuiten worden gebruikt. Grotere spuiten doen de vloeistof met te grote kracht in de mond terecht komen zodat de melk in de luchtpijp of de longen kan terechtkomen. Niet alle babyegels zuigen aan de speen. De melk moet dan traag in de mond worden gedruppeld. Egeltjes die bij hun moeder melk drinken, duwen met hun voorste pootjes tegen de melkklieren van de moeder om het loslaten van de melk te stimuleren. Om het zuigen aan de speen te bevorderen is het daarom aangewezen de egeltjes op een oppervlakte met een goede grip te zetten en ze met hun voorste pootjes tegen de hand aan te laten duwen. (Robinson, 2002) Wanneer meer dan één egel moet worden gevoederd kunnen ze best worden gemerkt (zie 1.11.4.4). Zo kunnen ze steeds in dezelfde volgorde worden gevoerd waardoor het tijdsverschil tussen twee voederbeurten niet te groot is. Als het om enkele egeltjes gaat is wachten geen probleem. Bij grotere nesten kan de honger gestild worden door eerst elk egeltje 1 tot 1.5 ml te geven en dan van voor af aan verder te voederen totdat elk egeltje genoeg heeft. Op deze manier kan het hele nest op een veel rustiger tempo worden gevoerd. Een egeltje heeft genoeg gegeten wanneer hij zijn kopje blijft afwenden, begint te worstelen of inslaapt. (Gietema, 1995) Babyegels kunnen zich niet zelf ontlasten. Ze moeten na elke voedingsbeurt worden gestimuleerd om te urineren en te defeceren door zachtjes te masseren van de buik naar de anus met een vochtig katoenen of papieren doekje of met een kwastje. De ontlasting van neonaten is heldergroen en wordt bleker met de tijd totdat het bruin wordt na het spenen. De consistentie moet vergelijkbaar zijn met tandpasta. Wanneer de huid van de onderbuik en de pootjes geïrriteerd is, kan wat babyzalf, homeopathische callendula zalf of Petroleum Jelly worden aangebracht. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker 2005) Benodigdheden: spuit en speen of druppelteller, waterkoker, bekertje, zacht doekje, stukje toiletpapier •
Water verwarmen in een waterkoker en in een bekertje gieten.
•
De gewenste hoeveelheid elektrolyt of melk optrekken in een spuit en speen op het spuitje plaatsen. De melk opwarmen door de spuit in het bekertje met warm water te plaatsen.
•
De egel in een natuurlijke houding houden, dit is horizontaal met de vier pootjes naar beneden op een oppervlak met grip en met de voorste pootjes tegen de hand aan. Eventueel kan rond het lichaam een zacht doekje worden gewikkeld. Dit fixeert de egel en houdt hem eveneens warm zodat de overschakeling van de warme couveuse- of lamptemperatuur naar kamertemperatuur niet te groot is.
52
•
Op de rug van de hand of op de pols controleren of de melk de juiste temperatuur heeft (lichaamstemperatuur). De spuit wordt tussen wijs- en middenvinger gehouden terwijl de duim de stamper langzaam naar beneden duwt. De melk moet druppel per druppel in het bekje komen. Bij de eerste en tweede voeding weten de egeltjes vaak nog niet wat de bedoeling is. Blijven proberen is de boodschap.
•
Na het voeren het bekje schoonvegen en de egel laten urineren en defeceren door zachtjes te masseren van de buik naar de anus met een warm en vochtig doekje of met een kwastje. (De Wit, 2007, Robinson, 2002 en Gietema, 1995)
Opmerking: een speen kan eventueel zelf gemaakt worden uit verschillende lagen modelleerbare latex over een stompe hypodermische naald. (Bexton & Robinson, 2003) Egeltjes die te zwak zijn of niet aan de speen willen zuigen kunnen gevoerd worden met een sonde, maar de techniek vraagt ervaring om aspiratiepneumonie te vermijden. Een alternatief is druppel per druppel in de mond doen en wachten totdat het diertje slikt, totdat de slikreflex sterker wordt. (Bexton & Robinson, 2003) 1.11.5.8 Hygiëne Jonge egeltjes hebben een slecht ontwikkeld immuunsysteem en zijn afhankelijk van de constante aanvoer van antistoffen in de moedermelk. Strikte hygiëne en afgezonderde verzorging zijn essentieel om kruisbesmettingen te voorkomen. Egeltjes van verschillende nesten of verschillende leeftijden bijeen of te veel egeltjes bij elkaar moet worden vermeden. De verblijven moeten regelmatig worden gereinigd en er moet een verschillende materiaalset voor elke nest worden gebruikt. (Bexton & Robinson, 2003) Na elke voederbeurt moet het gezicht worden schoongemaakt. Aangekoekte melk aan de snuit kan haarverlies, pijn en infectie veroorzaken. Het voedermateriaal moet na elke voederbeurt met detergent worden schoongemaakt en in een steriliserende oplossing worden gelegd, bijv. Milton (Procter & Gamble). Druppeltellers kunnen niet goed worden schoongemaakt en moeten na gebruik worden weggegooid. Elke dag moeten de spuiten worden vernieuwd en de spenen worden geautoclaveerd of gesteriliseerd. Tussen het voederen van de verschillende nesten moet de plaats waar gevoederd wordt, schoongemaakt worden en moeten wegwerphandschoenen vervangen worden. Melk die over is, moet worden weggegooid. Voor elke voederbeurt moet verse melkvervanger worden gebruikt. Indien mogelijk zou elke egel zijn eigen materiaal moeten hebben. (Robinson, 2002 en Stocker, 2005) 1.11.5.9 Het spenen De egeltjes beginnen vanaf een lichaamsgewicht van 80 à 100 g zelf van een ondiep schaaltje melk te drinken. Wanneer ze dit doen, kan onder de melk wat blikvoer, bijv. Hill’s a/d Prescription Diet, en een insectenmix voor vogels worden gemengd. In het begin zullen de egeltjes geneigd zijn door het eten heen te lopen waarna ze zichzelf gaan aflikken. Soms kan een beetje eten op een vingertop hen doen beginnen te eten. Wanneer de hoeveelheid zelf opgenomen voedsel toeneemt, kan de hoeveelheid handgevoerde melk verminderen. Als het lichaamsgewicht plots begint af te nemen moet terug één extra melkvoeding met de hand worden gegeven. Zo kan gradueel overgeschakeld worden op vaste voeding. 1.11.5.10 Huisvesting en speelgoed De eerste 2 weken moeten de egeltjes in een couveuse of in een doos met warmtelamp worden ondergebracht. Onder de 100 g lichaamsgewicht kunnen ze het beste in een kunstmatig nest zoals een plastieken doos met zachte doekjes worden gelegd. Boven de 100 g worden ze actiever en zitten ze best in een omgeving met temperatuursverschil, dit is onder de warmtelamp om te slapen en weg van de lamp om rond te lopen en te eten. Wanneer ze ouder dan 2 weken zijn kunnen ze worden ondergebracht in een kooi met plastic opzetstuk. Een kooi met tralies mag niet worden
53
gebruikt omdat ze in tralies kunnen vastraken. Een slaaphuis met snippers wordt erg gewaardeerd. Wanneer de egeltjes 2.5 week oud zijn, moet speelgoed worden voorzien zoals een takje munt, lavendel, een sok zonder teen, bladeren, een oude schoen of pantoffel. Wanneer de egels 600 g wegen mogen ze naar een gesloten tuin met egelhuis worden overgebracht waar ze nog kunnen worden bijgevoerd indien nodig. Later kunnen ze volledig in vrijheid worden gesteld. (Gietema, 1995 en Robinson, 2002) 1.11.5.11 Wat er fout kan gaan Inhalatie pneumonie Dit is de belangrijkste doodsoorzaak bij handgrootgebrachte zoogdieren. Door als eerste voeding elektrolytenoplossing te geven wordt al een groot deel van het probleem voorkomen. Het diertje moet in een natuurlijke positie worden gehouden bij het voeren, dit is met zijn kopje vooruit en zijn vier pootjes naar onder. Te snel voederen moet worden voorkomen. Wanneer het diertje slecht slikt, moet druppel per druppel in het bekje gedaan worden totdat de slikreflex sterker wordt. Symptomen zijn een zware ademhaling, eventueel met open mond. Soms is er een ‘klik’ te horen in de ademhaling. Een amoxicilline injectie en andere medicatie voor de ademhalingswegen kunnen worden toegediend. Luchtophoping Sommige van de grotere jongen kunnen naast melkvervanger ook lucht mee inslikken. Dit kan verholpen worden door voorzichtig de rug te masseren of er voorzichtig klopjes op te geven. Zwaardere problemen kunnen worden verholpen met een middeltje tegen krampen voor baby’s. Inprenting Het ergste wat een verweesd zoogdier kan overkomen is dat hij volledig afhankelijk wordt van menselijk gezelschap waardoor het niet langer kan overleven in het wild. De volgende regels moeten gevolgd worden om dit te voorkomen: •
Probeer nooit een zoogdier alleen groot te brengen. Zorg er steeds voor dat het kan opgroeien tussen soortgenoten.
•
Spreek niet tegen de dieren, zeker niet na speenleeftijd.
•
Hanteer de dieren zo min mogelijk, dus enkel bij het verzorgen, voederen en doen ontlasten.
•
Laat geen kinderen de dieren hanteren of er mee spelen.
1.12
Huisvesting
Egels in gevangenschap kunnen alleen of in kleine groepen worden gehuisvest. Hoewel het solitaire dieren zijn, zullen ze zich zelden intolerant opstellen ten opzichte van een soortgenoot. Enkel wanneer onnatuurlijk grote groepen samen overwinteren, kan er in de vroege lente worden gevochten. Egels kunnen in kartonnen dozen of plastieken bakken worden gehouden. Elke gehospitaliseerde egel moet minstens 0.5 m² ter beschikking hebben. Grotere oppervlakten zijn beter wanneer het dier voor langere tijd in gevangenschap moet worden gehouden. Bij gezamenlijke huisvesting moet elke egel minstens 1 m² ter beschikking hebben. (Bexton & Robinson, 2003) Er mogen geen tralies of draden aan de kooi zijn aangezien egels de neiging hebben te krabben en te klimmen waardoor ze hun voetzolen kunnen beschadigen of verstrikt
54
kunnen raken. Een stevige bodem is eveneens nodig omdat ze zich een weg naar de vrijheid kunnen graven. (Bexton & Robinson, 2003) Elke dag moet nieuw krantenpapier op de grond en een schone handdoek om onder te kruipen worden gegeven. Hooi, stro en papierstroken zijn niet geschikt omdat egels zich hierin kunnen wentelen waardoor bepaalde lichaamsdelen kunnen afgebonden worden. Egels die zwaar ziek zijn, moeten extra warmte krijgen aangeboden. (Stocker, 2005) Wanneer de egel hersteld is, moet hij verhuizen naar een groter buitenhok, minstens twee weken voordat hij wordt vrijgelaten. Als het buitenhok groot genoeg is, kunnen meerdere egels in één hok worden gehouden, maar het is mogelijk dat ze vechten. Het hok moet voorzien zijn van een groot slaaphuis, deze keer wel met een laagje hooi. Voedsel en water moet steeds ter beschikking staan. (Stocker, 2005) De nagels moeten regelmatig worden gecontroleerd omdat ze te lang kunnen worden in gevangenschap. (Bexton & Robinson, 2003)
1.13
Voeding
Aangezien egels nachtdieren zijn kunnen ze best ’s avonds worden gevoerd, maar zieke dieren en dieren met ondergewicht moeten twee maal per dag eten krijgen. In het wild voeden egels zich met alle soorten ongewervelden. In gevangenschap is het niet haalbaar en betaalbaar om in zo’n dieet te voorzien. Egels krijgen een uitgebalanceerd dieet van honden en kattenvoer uit blik. Kattenvoer met vis is niet geschikt. In gevangenschap kunnen egels zichzelf overeten en te dik worden. Het gewicht in gevangenschap mag maximum 1200 g zijn. Een gevolg van een langdurig dieet van zachte blikvoeding is de ontwikkeling van tandsteen. Om dit te voorkomen moeten eveneens droge honden- of kattenbrokken worden gegeven. Juveniele egels of egels die gewoon honden- of kattenvoer weigeren, kunnen meestal met Whiskas Junior Dry (Mars Inc) overhaald worden te eten. (Stocker, 2005) Het dieet voor egels in gevangenschap kan bestaan uit: •
Katten- of hondenvoer uit blik, ongeveer 80 g per voedingsbeurt, afhankelijk van de inhoud aan voedingsstoffen. Een vitaminen en/of mineralensupplement kan worden toegevoegd indien nodig.
•
Toevoeging van pancreasenzymen supplementen kan de vertering helpen, waardoor juvenielen met ondergewicht sneller lichaamsreserves gaan aanzetten.
•
Voedsel voor insectenetende vogels of speciale egelvoeders.
•
Ongewervelden zoals meelwormen zorgen voor verrijking van de omgeving. Natuurlijke voeders zoals kevers en aardwormen kunnen als traktatie worden gegeven maar veel egelverzorgers vinden dit ongeschikt omdat dit tussengastheren zijn voor verschillende parasieten.
•
Droog honden- of kattenvoer kan in het dieet worden ingebouwd om het risico op tandsteen en obesitas te verkleinen.
•
Het traditionele brood en melk dieet is niet geschikt en kan diarree veroorzaken wegens intolerantie voor lactose.
•
Koekjes, noten, kaas of plantaardige voeding mogen niet aan een egel worden gegeven.
•
Drinkwater moet steeds voorzien zijn in een ondiepe kom. Drinkflessen met metalen drinknippel zijn eveneens mogelijk. Volwassen egels mogen enkel water drinken. Melk kan intestinale problemen veroorzaken en mag voor geen enkel volwassen dier worden gebruikt.
55
•
Egels met mondproblemen of andere ongemakken kunnen een volledige, vloeibare voeding krijgen bijv. Ensure Plus Drinkvoeding (Abbott Laboratories) dat ook erg geschikt is voor dieren die herstellen van een voedseltekort. (Bexton & Robinson, 2003 en Stocker, 2005)
1.14
Vrijlating
Studies hebben aangetoond dat handgrootgebrachte egels en gerehabiliteerde egels gemakkelijk de overstap naar een leven in het wild maken. Hoe dan ook, recente bloedtesten bij egels die klaar waren voor vrijlating in het Wildlife Hospital Trust (St. Tiggywinkles) hebben aangetoond dat egels die uiterlijk perfect gezond lijken toch met inwendige problemen kunnen te kampen hebben. Om goed te zijn, zou dus elke egel voordat hij wordt vrijgelaten volledig gezond moeten worden verklaard. Dit houdt in dat er bloedstalen worden genomen en ontleed en de tanden worden gecontroleerd en gereinigd. (Stocker, 2005) Een egel moet bij vrijlating in staat zijn om zich volledig op te rollen. Dit is noodzakelijk om predators te vermijden en af te weren. Overgewicht moet worden voorkomen omdat dit de mogelijkheid tot helemaal oprollen vermindert. (Bexton & Robinson, 2003). Egels moeten bij hun vrijlating minstens 450 g wegen tijdens de zomer, 500 g tot het einde van november en minstens 600 g tot het midden van december. Egels kunnen best niet vrijgelaten worden van midden december tot midden april. (Stocker, 2005) Bij volwassen, vrouwelijke egels moet in de periode tussen april en oktober nagegaan worden of ze niet drachtig zijn. Drachtige egels moeten zo snel mogelijk worden vrijgelaten omdat nesten die in gevangenschap worden geboren vaak worden gekannibaliseerd. (Bexton & Robinson, 2003). De reukzin is het belangrijkste zintuig voor de egel waardoor egels met ernstige neusbeschadigingen niet in staat zullen zijn om op een efficiënte manier voedsel te zoeken. Het zicht is van minder belang. Blinde egels kunnen zich goed behelpen maar functioneren het beste in een gesloten tuin. (Bexton & Robinson, 2003). Egels met een achterpootamputatie kunnen overleven maar kunnen het beste in een gesloten tuin worden vrijgelaten omdat hun foerageervermogen toch beperkt is. (Mullineaux, Best & Cooper, 2003). Wanneer een egel meer dan één poot niet meer kan gebruiken moet het dier worden geëuthanaseerd. (Stocker, 2005) Egels zijn niet territoriaal en moeten niet noodzakelijk worden vrijgelaten op de plaats waar ze zijn gevonden. Dit geldt natuurlijk niet voor een moederegel met jongen die binnen de 24 uren op de plaats waar ze is aangetroffen moet worden teruggezet. Egels foerageren het liefst in tuinen rond huizen en op braakliggende grond. Egels kunnen in tuinen worden vrijgelaten wanneer ze aan de volgende criteria voldoen: •
Er moeten egels in dat gebied voorkomen zodat het zeker een goede habitat is.
•
De egels moeten onbelemmerd toegang hebben tot minstens tien andere tuinen.
•
Er mogen geen dassenkolonies in de onmiddellijke nabijheid zijn.
•
De egel moet over de mogelijkheid beschikken om wegen te vermijden – het volledig omzeilen van wegen is onmogelijk in Vlaanderen, maar de grotere autowegen vormen het grootste gevaar.
•
De omringende tuinen moeten vrij zijn van weekdierverdelgers en gevaarlijke honden.
•
Vijvers moeten over laddertjes beschikken zodat de egel zich hieruit kan bevrijden.
56
De egels moeten vrijgelaten worden in een geschikt slaaphuis waar ze naar kunnen terugkeren als ze dat willen. De egels kunnen worden gemarkeerd met correctievloeistof of nagellak zodat diegenen die terugkeren kunnen worden geïdentificeerd. (Stocker, 2005)
57
2
EEKHOORNS
2.1
Inleiding
In dit hoofdstuk wordt enkel de Euraziatische rode eekhoorn (Sciurus Vulgaris) besproken omdat dit de enige inheemse eekhoornsoort in Vlaanderen is. Tussen 1960 en 1970 werd de populatie van de rode eekhoorn in Vlaanderen ernstig aangetast wegens een ziekte. Daarna ging de populatie er sterk op vooruit wegens het aanplanten van naaldbomen, het bereiken van de zaaddragende leeftijd van naaldbomen en de volledige bescherming van de rode eekhoorn sinds 1992. Voor zover geweten zijn er geen vrijlevende populaties van de Noord-Amerikaanse grijze eekhoorn (Sciurus carolinensis) in Vlaanderen maar er zijn wel al een paar onbevestigde zichtwaarnemingen geweest. Deze eekhoornsoort heeft een grijze vacht en is groter en zwaarder (500-600 g lichaamsgewicht) dan de rode eekhoorn (300-350 g). De grijze eekhoorn heeft in landen zoals Groot-Brittannië en Italië de inheemse rode eekhoorn praktisch volledig verdrongen. Grijze eekhoorns kunnen beter looizuur, een bestanddeel van eikels, verteren dan rode eekhoorns waardoor ze een voedselvoordeel hebben. Verder kunnen ze het parapoxvirus dragen. Dit virus maakt hen niet ziek maar ze kunnen het wel overdragen op rode eekhoorns die er meestal aan sterven. Overeenkomstig de wet voor de beheersing van organismes die schade kunnen toebrengen aan planten en plantenproducten (1971), is het verboden om grijze eekhoorns in Vlaanderen te houden, te kweken, te vervoeren of te verhandelen. (Verkem et al., 2003 en Zoogdierenwerkgroep, 2007) Een andere uitheemse eekhoornsoort die in Vlaanderen voorkomt is de Aziatische grondeekhoorn. Deze eekhoorn is kleiner (100-120 g) en de pels is bruin met dorsaal vijf zwarte strepen over de lengte van het dier. De grootste populatie leeft in het Zoniënwoud binnen de ring van Brussel maar sinds kort hebben ze zich uitgebreid tot buiten de ring en tracht de overheid ze terug te dringen. Op andere plaatsen in Vlaanderen zijn nog wat kleinere populaties of individuele dieren terug te vinden die als huisdier zijn ontsnapt of vrijgelaten. Ze benadelen de inheemse zoogdieren en vogels omdat ze omvangrijke hoeveelheden voedsel verzamelen en verorberen. (Zoogdierenwerkgroep, 2007)
2.2
Ecologie en biologie
2.2.1
Habitat
In Vlaanderen komt de rode eekhoorn in elk omvangrijk bos voor, onafhankelijk van de voedselrijkdom. In kleine bossen daarentegen wordt de aanwezigheid van de eekhoorn bepaald door de kwaliteit van het bos. In zeer geïsoleerde bossen komt het dier bijna niet voor. De provincie Antwerpen en Noord-Limburg zijn met hun grote naaldbossen het meest geschikt als habitat voor de rode eekhoorn. Ze zijn hier dan ook vrij algemeen. In Zuid-Limburg, Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen (uitgezonderd de bosgordel in het noorden van Oost-Vlaanderen en de bossen ten oosten en zuidoosten van het Brussels Gewest) komt de rode eekhoorn veel minder voor wegens de vochtigheid en de lage kwaliteit van de bossen. In het zogoed als niet beboste WestVlaanderen komt de rode eekhoorn slechts lokaal voor, bijvoorbeeld in de regio rond Brugge. (Verkem et al., 2003) Eens een eekhoorn zich heeft gevestigd blijft hij meestal voor de rest van zijn leven in dat gebied. Het gebied wordt afgebakend met geurmarkeringen op takken of boomstronken. De geurvlagen worden afgezet door te urineren of door met het gezicht langs een object te wrijven waarbij secreties van de mondklieren worden afgescheiden. De geurklieren zitten op mondrand en in de boven- en onderlip. (Sainsbury, 2003)
58
De grootte van het leefgebied is afhankelijk van het voedselaanbod. In naaldbossen, waar gedurende het hele jaar vrij veel voedsel aanwezig is, hebben eekhoorns een leefgebied van zo’n 2 à 4 hectaren. In loofbossen is het voedsel meer verspreid en zijn er sterke schommelingen in het voedselaanbod, bijv. de beuk geeft maar om de 2 à 3 jaar veel beukennootjes. Hierdoor moeten de eekhoorns een veel groter woongebied, van 10 hectaren en meer, bestrijken om genoeg voedsel te vinden. Daarom is de bevolkingsdichtheid in loofbossen hoger dan in naaldbossen, tot één of zelfs meer eekhoorns per hectare. De grootte van het woongebied varieert ook naargelang het seizoen en het geslacht. In de herfst, wanneer het voedselaanbod rijk is, verkleint het woongebied. Mannetjes hebben een groter woongebied dan vrouwtjes. Ze overlappen met het leefgebied van de vrouwtjes om hun kans op paren zo groot mogelijk te maken. Wanneer de vrouwtjes jongen hebben, leven ze in een eerder klein gebied met voldoende voedsel om hun jongen groot te brengen. Dit gebied zullen ze verdedigen tegen indringers. (Zoogdierenwerkgroep, 2007) 2.2.2
Levenswijze
De rode eekhoorn is een dagdier dat in bomen leeft. Ze hebben een bolvormig nest met veel bladeren aan de buitenkant of een nest in een boomholte. Ze doen geen winterslaap maar zijn in de winter wel minder actief. In de voormiddag benutten ze hun wintervoorraad waarna ze in hun nest kruipen om niet te veel energie te verspillen. (Zoogdierenwerkgroep, 2007) Bij erg zwaar winterweer kunnen ze voor twee of meerdere dagen in hun nest blijven. (Sainsbury, 2003) De gemiddelde levensverwachting van een rode eekhoorn is 2 à 3 jaar, maar uitzonderingen kunnen 7 à 10 jaar oud worden. De meeste jongen overleven hun eerste winter niet. De belangrijkste predators zijn de havik en de boommarter. Deze laatste is het enige dier dat de eekhoorn in de bomen kan achterna zitten. Andere roofdieren waarvan de eekhoorn slachtoffer kan worden zijn wezels, bunzingen, steenmarters, hermelijnen, vossen, uilen, sperwers, buizerds en katten. Ook kraaien durven wel eens jongen uit het nest roven. In een sterk verstedelijkt gebied als Vlaanderen is ook het verkeer een veel voorkomende doodsoorzaak bij eekhoorns. (Zoogdierenwerkgroep, 2007) Het dieet van de eekhoorn bestaat in de herfst uit allerlei zaden van bomen, zoals beuk, hazelaar, tamme kastanje, walnoot, Corsicaanse en grove den, fijnspar, enz. Kleine zaden van bomen zoals berk, zwarte els en Canadapopulier laten ze meestal ongemoeid. Eekhoorns die in naaldbossen leven zijn echter wel gedwongen om de eerder kleine zaadjes van dennen- en sparappels te eten . Hiervan moeten ze er zo’n honderd opeten voordat ze verzadigd zijn waardoor eekhoorns in naaldbossen overdag veel actiever zijn dan diegenen in loofbossen. Hier hebben ze na een paar hazelnoten hun buik al vol waarna ze wat kunnen gaan rusten in hun nest. Eikels worden minder graag gelust door eekhoorns omdat deze looizuren bevatten die moeilijk verteerd worden. Slechts bij gebrek aan beter zullen ze hiervan eten. (Zoogdierenwerkgroep, 2007). In de herfst leggen eekhoorns een wintervoorraad aan door één of twee zaden in een ondiep putje in de grond te stoppen. Tijdens de winter en in de vroege lente kan in het bos, waar de eekhoorn zijn winterkostje heeft benuttigd, wel eens een putje met daarnaast twee helften van een hazelnoot worden gevonden. Een deel van deze zaden vinden ze achteraf niet meer terug waardoor ze een belangrijke rol spelen in de verspreiding van bepaalde boomsoorten. (Zoogdierenwerkgroep, 2007). Vanaf de lente schakelen de eekhoorns over op voedsel zoals knoppen, scheuten, bloemen, insecten, insectengallen, rupsen, eieren, jonge vogeltjes, fruit, bessen, paddestoelen en korstmossen. Vanaf juli begint de hoeveelheid zaden in hun dieet weer toe te nemen. (Zoogdierenwerkgroep, 2007) Het is ook al waargenomen dat eekhoorns knagen op beenderen. (Sainsbury, 2003)
59
De aanwezigheid van een eekhoorn kan opgemerkt worden door zijn vraatsporen. Een eekhoorn bijt een hazelnoot meestal in één keer in de lengterichting middendoor of bijt er in één keer een groot stuk uit. Bij dennen- en sparrenappels knaagt hij de schubben van de basis naar de top af om de onderliggende zaadjes te verorberen. Onder de boom waar hij heeft zitten eten, kunnen dan kernen en schubben van de dennen- en sparrenappels worden teruggevonden. Vraatsporen aan andere zaden kunnen moeilijker aan een bepaalde diersoort worden toegeschreven. (Zoogdierenwerkgroep, 2007) Eekhoorns zijn solitaire dieren. Ze zijn enkel tezamen in het paarseizoen, wanneer het om een vrouwtje met jongen gaat of op plaatsen waar veel voedsel aanwezig is. Ze hebben een paartijd in januari-februari en één in mei-juni maar door de warme winters van de laatste jaren kunnen sommige eekhoorns al in december in oestrus zijn. In kleine bossen zijn er meer doorlopend jongen. Een reden kan zijn dat ze hier gemakkelijker jongen verliezen door bijv. predatie of inteelt waarna ze onmiddellijk terug in oestrus komen. (Zoogdierenwerkgroep, 2007). Mannetjes zijn gedurende de hele paartijd vruchtbaar, vrouwtjes maar één dag. Ze wordt die dag door twee tot vier mannetjes achternagezeten waarbij boom in en boom uit wordt gecirkeld. De mannetjes volgen verschillende strategieën om met het vrouwtje te kunnen paren. Het dominante mannetje bewaakt het vrouwtje en mag uiteindelijk met haar paren. Indien hij het zou opgeven kan het tweede sterkste mannetje zijn rol over nemen. Verder kan het vrouwtje snel worden benaderd wanneer het dominante mannetje een andere kandidaat aan het wegjagen is. Jongen van eenzelfde nest kunnen dan ook verschillende vaders hebben. De vader heeft na de paring geen taak meer. De moeder voedt de jongen alleen op. Op een leeftijd van drie maanden zijn de jongen zelfstandig en zoeken een eigen leefgebied. De afstand die ze afleggen om een nieuw gebied te zoeken is afhankelijk van verschillende factoren. Hoe meer verbindingen tussen de bossen, hoe verder de jongen kunnen wegtrekken en hoe meer voedsel in hun geboortegebied, hoe dichter ze bij het moedergebied zullen blijven. (Zoogdierenwerkgroep, 2007).
2.3
Anatomie en fysiologie
2.3.1
Biologische data
Tabel 2.1 Biologische gegevens van de rode eekhoorn (Sainsbury, 2003 en Zoogdierenwerkgroep, 2007) Gewicht
gemiddeld volwassen gewicht 270-350 g, in de herfst kan het lichaamsgewicht tot 10% toenemen Geslachtsonderscheid ♂: ±1 cm tussen genitaliën en anus ♀: genitaliën en anus liggen tegen bij elkaar Lichaamslengte 18-24 cm Tepels 4 paar Oestrus polyoestrus Paarseizoen januari-februari en mei-juni Dracht 38 à 40 dagen Nestgrootte 2 tot 6 Levensverwachting gemiddeld 2 à 3jaar uitzonderingen kunnen 7 à 10 jaar worden Dieet
in de herfst zaden van bomen, in de lente knoppen, scheuten, bloemen, insecten, insectengallen, rupsen, eieren, jonge vogeltjes, fruit, bessen, paddestoelen en korstmossen
60
Feces donkergrijs tot zwarte, cilindrisch tot ronde keuteltjes Lichaamstemperatuur 37.8-38.9°C 2.3.2
Vacht
De dorsale vachtkleur van rode eekhoorns kan variëren van zandkleurig tot helderrood of van grijs tot bruin of donkerbruin. De pels heeft niet altijd helemaal dezelfde kleur. Zo kan een eekhoorn bijv. een rode rug en een zwarte staart hebben. Albino-eekhoorns of volledig zwarte eekhoorns komen af en toe ook voor. De buik is crèmewit gekleurd. Tijdens de herfst krijgen de eekhoorns pluimoortjes, dit zijn lange haren op de puntjes van hun oren. In het midden van de winter zijn de pluimpjes het beste ontwikkeld. De wintervacht is grijzer in de flanken. In de lente dunnen de pluimpjes uit om in de zomer grotendeels te verdwijnen. Een eekhoorn ruift tweemaal per jaar, behalve aan de oren en de staart. Deze worden slechts éénmaal per jaar in de late zomer of herfst vervangen door nieuwe haren. (Sainsbury, 2003) 2.3.3
Tanden
De tandformule van de rode eekhoorn is:
⎧ 1 0 2 3⎫ 2 x ⎨ I C P M ⎬ = 22 ⎩ 1 0 1 3⎭ Tabel 2.2 Tandformule van de volwassen rode eekhoorn (Sainsbury, 2003)
Incisivi of snijtanden (I) Canini of hoektanden (C) Molaren of kiezen Premolaren of voorkiezen (P) Molaren of echte kiezen (M)
Bovenkaak per kaakhelft 1 0
Onderkaak per kaakhelft 1 0
2 3
1 3
De snijtanden van eekhoorns groeien continu door. De eerste bovenste voorkies is rudimentair en vervaagd. De onderste snijtanden komen tussen de 19de en de 21ste dag door en de bovenste tussen de 31ste en 42ste dag. De kiezen en voorkiezen komen door op 7 weken en op 10 weken zijn alle kiezen doorgekomen. Op 16 weken worden de kiezen gewisseld. Er zijn geen hoektanden en er is een ruimte tussen de snijtanden en de kiezen. (Sainsbury, 2003) De onderkaakhelften van eekhoorns zijn verbonden door een ligament. Daardoor kunnen ze afzonderlijk worden bewogen en als een soort hefboom worden gebruikt om noten te kraken. (Zoogdierenwerkgroep, 2007). 2.3.4
Voortplanting
Het geslacht kan worden bepaald door de afstand tussen de genitaliën en de anus. Bij vrouwtjes liggen deze vlak tegen elkaar, bij de mannetjes zit er ongeveer 1 cm tussen. (Sainsbury, 2003) Vrouwtjes zijn polyoestrisch en hebben twee baarmoederhoorns met elk één eierstok. Het moederdier draagt 2 tot 6 jongen gedurende 38 à 40 dagen. Ze heeft 4 paar tepels. Na de partus worden de jongen door de moeder opgevoed. Op 8 weken gaan de jongen met de moeder mee op stap, op 12 weken verjaagt ze hen waarna ze een eigen leefgebied gaan zoeken. (Zoogdierenwerkgroep, 2007 en Sainsbury, 2003).
61
2.4
Redenen voor opvang
De meeste eekhoorns die in opvang terecht komen zijn jongen die uit hun nest zijn gevallen of jongen uit nesten van omgezaagde bomen. Eekhoornjongen die nog warm en goed gehydrateerd zijn mogen enkele uren alleen worden gelaten terwijl in de gaten wordt gehouden of de ouders terugkeren. Heel wat moedereekhoorns bouwen een tweede ‘nood’-nest, dus zelfs wanneer het oorspronkelijke nest is vernietigd, kunnen de jongen op een veilige plaats vlakbij hun originele nest worden achtergelaten. Als de jongen koud aanvoelen moeten ze op een warme, donkere, rustige plaats worden ondergebracht om te herstellen. Wanneer de jongen terug actief worden kan een poging worden ondernomen om hen terug in de buurt van het originele nest te leggen in een kleine doos met lage kanten zodat de moeder er makkelijk in en uit kan. In de doos moet een fles met warm water of een kersenpitkussen onder een handdoek worden gelegd zodat de eekhoornjongen geen tweede maal onderkoeld geraken. Wanneer de moedereekhoorn haar jongen nog steeds niet komt halen moeten ze worden opgevangen. (Smith, 2002) Gezonde volwassen eekhoorns zijn razendsnel en kunnen niet worden benaderd. Er mag dus vanuit worden gegaan dat wanneer een eekhoorn niet vlucht en kan worden opgepakt het dier altijd ziek of gewond is. Redenen voor opvang kunnen zijn dat de eekhoorn slachtoffer is geworden van het verkeer, gepakt is geweest door een hond of kat, verstrikt is geraakt in een net of klem of in aanraking is gekomen met verf of olie. (Holtslag, 2004)
2.5
Vangen, hanteren en transporteren
Rode eekhoorns zijn geneigd hun adem in te houden wanneer ze gehanteerd worden. Daarom moeten ze zo voorzichtig, stil en kort mogelijk worden vastgehouden. Een eekhoorn die zijn adem inhoudt, wordt immobiel en staart gefixeerd uit de ogen. Gevolgen kunnen hypoxie, hypercapnie, bradycardie en, in sommige gevallen, de dood zijn. Wanneer een van deze symptomen zich voordoet moet de eekhoorn onmiddellijk in een donkere doos of zak worden gezet zodat hij de kans krijgt zich te herstellen. (Sainsbury, 2003) Een eekhoorn kan met zijn snijtanden diepe bijtwonden veroorzaken en op die manier zoönosen overdragen. Daarom moeten bij het hanteren handschoenen worden gedragen. Hoewel de tanden door lederen handschoenen geraken, zullen dikkere handschoenen het hanteren te zeer bemoeilijken. Fixeren kan ook met een net, een dwangkooi voor katten, een zak of een hanteerkegel, dit is een kooitje ter grootte van een eekhoorn uit draad gevouwen. Om een eekhoorn uit een transportkooi voor huisdieren te halen kan er best een handdoek over worden gegooid waarna het dier tegen een kant van de kooi kan worden gefixeerd. (Sainsbury, 2003) 2.5.1
Vallen
Er bestaan verschillende soorten vallen voor eekhoorns. Rode eekhoorns kunnen het best worden gevangen in een val met een nestbox. In de val kunnen als lokmiddel appel, wortel, maïs, hazelnoten en walnoten worden gelegd. Een eerste methode om een eekhoorn uit deze val te halen is een jutezak rond het deksel van de nestbox te sluiten op het moment dat het deksel wordt weggenomen. De meeste eekhoorns zullen uit eigen beweging in de zak gaan waarna ze in een hoekje kunnen worden gefixeerd. De lichaamsvorm van het dier kan door de zak worden gevoeld. De eekhoorn kan dan worden bedwongen door de handpalm rond de rug te leggen terwijl duim en wijsvinger het hoofd en de nek controleren. Om het diertje beter te kunnen onderzoeken moet de zak over de eekhoorn worden getrokken. Indien nodig kan anesthesie worden geïnduceerd door een buigzaam rubberen gezichtsmasker op de kop te plaatsen.
62
Een alternatief is de eekhoorn overzetten van de nestbox naar een hanteerkegel, dit is een kooitje ter grootte van een eekhoorn uit draad gevouwen dat van kop naar achterhand van smal naar iets breder uitloopt. De eekhoorn moet vrijwillig in de kegel lopen waarna hij in de kegel kan worden gehouden door de kleine opening dicht te houden. Nu kan het dier worden onderzocht of onder anesthesie worden gebracht met een gezichtsmasker. Een zak, kegel of nestbox kan ook worden gebruikt om dieren van de ene kooi naar de andere te verplaatsen. (Sainsbury, 2003)
2.6
Eerste hulp procedures
Wanneer een eekhoorn in een opvangcentrum wordt binnengebracht moet zo snel mogelijk worden nagegaan wat er juist met het dier aan de hand is, zonder onnodige stress te veroorzaken. 2.6.1
Shock
Eekhoorns die slachtoffer zijn geworden van het verkeer, bevinden zich meestal in shocktoestand. Deze dieren moeten onmiddellijk 0.1 ml Prednisol 2.5% (ASTfarma) subcutaan geïnjecteerd krijgen en op een rustige, duistere plaats worden ondergebracht, best onder een warmtelamp. Op het deksel van het hok moet iets zwaars worden gelegd omdat ze snel kunnen opknappen en makkelijk kunnen ontsnappen. Na een uur moet worden gecontroleerd hoe het met het dier gaat en verdere behandelingen kunnen dan worden ingezet. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.6.2
Vochttherapie
Vochttoediening gebeurt subcutaan aan ongeveer 10% van het lichaamsgewicht tussen de schouderbladen of laterale thorax. Wanneer de eekhoorn er heel erg aan toe is, is de intraveneuze weg via de vena femoralis of de intraperitoneale toediening een alternatief. Het is belangrijk om deze dieren ook warm te houden en pijnstilling te geven. (Sainsbury, 2003 en(Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.)
2.7
Algemeen klinisch onderzoek
De kans op een succesvolle rehabilitatie en dus vrijlating wordt ingeschat op basis van een klinisch onderzoek. De lichaamsconditie wordt beoordeeld door palpatie van de zachte weefsels rond de femur. De snijtanden en kiezen mogen niet overgroeid zijn omdat dit een indicatie van malocclusie kan zijn. Een succesvolle rehabilitatie en vrijlating is in dit geval niet mogelijk. Andere redenen voor euthanasie zijn een insufficiëntie van de organen, het zicht of het gehoor en elk mankement dat een invloed heeft op het vermogen van de eekhoorn om te klimmen. (Sainsbury, 2003) 2.7.1
Bloedname
Bloedname gebeurt via de vena femoralis met een 2 ml spuit en een 25 G naald. De techniek is gemakkelijker wanneer de eekhoorn gesedeerd of onder anesthesie is. De vena femoralis is zelden zichtbaar waardoor de vene blind moet worden aangeprikt. Volgende tabel geeft hematologische referentiewaarden voor de familie van de Sciuridae. (Sainsbury, 2003)
63
Tabel 2.3 Hematologische referentiewaarden voor eekhoorns (Sainsbury, 2003) Variabele n=22; an=15; bn=11;cn=12 Totaal hemoglobine (Hb) (g/dl) Rode bloedcellen (RBC) (1012/l) Hematocriet (PCV) (l/l) Gemiddeld celvolume (MCV) (fl) Gemiddeld celhemoglobine (MCH) (pg) Gemiddeld celhemoglobine concentratie (MCHC) (g/dl) Reticulocyten (%RBC) Heinz-lichamen (%RBC) Witte bloedcellen (WBC) (109/l) Neutrofielen (109/l) Lymfocyten (109/l) Monocyten (109/l) Eosinofylen (109/l) Basofielen (109/l) Trombocyten a (109/l) Erythrocyten sedimentatie snelheid b (mm/h) Fibrinogenen c (g/l)
2.8
Specifieke aandoeningen
2.8.1
Trauma
2.8.1.1
Verkeersslachtoffer
Normaalwaarden 9,90-17,41 4,92-8,29 30,29-52,62 46,63-79,96 14,11-27,76 29,19-36,79 0,10-4,60 0,00-0,50 0,00-12,28 0,00-6,07 0,00-6,44 0,00-0,43 0,00-0,58 0,00-0,00 110,49-708,17 0,00-17,00 1,66-3,82
Een eekhoorn die slachtoffer is geworden van het verkeer mag tegen de shock een injectie met Prednisol 2.5% (ASTfarma) aan een dosis van 0.2-0.4 ml/kg krijgen. Verder kan het dier subcutaan warme infuusvloeistof krijgen toegediend aan ongeveer 10% van het lichaamsgewicht. Wanneer de eekhoorn een bloedneus heeft moet zijn neus worden schoongemaakt met een gaasje en lauwwarm water. Wonden mogen ontsmet worden met Betadine oplossing (Meda). Onverdunde Betadine kan direct op de huid of de wond worden aangebracht. Een verdunde Betadine oplossing van 1:10 tot 1:20 in lauw water kan worden gebruikt voor het reinigen en het spoelen van geïnfecteerde wonden. Indien mogelijk moet de wonde worden gehecht. Zoniet moet de wonde worden behandeld als een open wonde (zie 1.9.1.2 Huidwonden Behandelen van een open wonde) Kneuzingen, verstuikingen en blauwe plekken kunnen ingesmeerd worden met arnica zalf. Als antibioticum kan tweemaal per dag oraal Sulfatrim Drops (ASTfarma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. Volwassen eekhoorns mogen tweemaal per dag een subcutane injectie met Baytril 2.5% (Bayer) krijgen aan een dosis van 0.4 ml/kg, 7 tot 10 dagen. Als pijnstiller kunnen Carprofen drops (ASTfarma) aan een dosis van 0.5 ml/kg, tweemaal per dag, 3 tot 5 dagen worden toegediend. Volwassen eekhoorns mogen éénmaal per dag een subcutane injectie met Ketofen 1% (Merial) van 0.1 ml/kg krijgen, maximum drie dagen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.1.2
Fracturen
Het vermoeden van een breuk moet steeds door RX worden bevestigd. Bij jonge eekhoorns wordt de gebroken poot meestal tegen het lichaam getaped of gespalkt. Er mag als tape geen Leukoplast worden gebruikt omdat eekhoorns een onverklaarbare
64
drang hebben om hieraan te knabbelen. Beter is Leukosilk of Kliniplast Silk. Gips kan niet worden gebruikt omdat dit veel te zwaar is voor een eekhoorn. Bij volwassen eekhoorns wordt er meestal operatief een pen geplaatst. Bij open botbreuken moet als antibioticum tweemaal per dag oraal Sulfatrim Drops (ASTfarma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. Volwassen eekhoorns mogen eventueel tweemaal per dag een subcutane injectie met Baytril 2.5% (Bayer) krijgen aan een dosis van 0.4 ml/kg, 7 tot 10 dagen. Als pijnstiller kunnen Carprofen drops (ASTfarma) aan een dosis van 0.5 ml/kg, tweemaal per dag, 3 tot 5 dagen worden toegediend. Volwassen eekhoorns mogen éénmaal per dag een subcutane injectie met Ketofen 1% (Merial) van 0.1 ml/kg krijgen, maximum 3 dagen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.1.3
Bijtwonden
Bijtwonden worden ontsmet met Betadine oplossing (Meda). Onverdunde Betadine kan direct op de huid of de wond worden aangebracht. Een verdunde Betadine oplossing van 1:10 tot 1:20 in lauwwarm water kan worden gebruikt voor het reinigen en het spoelen van geïnfecteerde wonden. Indien mogelijk moet de wonde worden gehecht. Zoniet moet de wonde behandeld worden als een open wonde (zie 1.9.1.2 Huidwonden Behandelen van een open wonde) Kneuzingen, verstuikingen en blauwe plekken kunnen ingesmeerd worden met arnica zalf. Als antibioticum kan tweemaal per dag oraal Sulfatrim Drops (ASTfarma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.1.4
Brandwonden
Het verbrande deel van de huid moet zo snel mogelijk minstens 10 minuten onder stromend lauw water worden gehouden. Tegen de shock kan de eekhoorn een injectie met Prednisol 2.5% (ASTfarma) aan een dosis van 0.2-0.4 ml/kg krijgen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Voor de topicale behandeling van de huid kan best een zilveren sulfadiazine crème worden gebruikt. Wanneer het dier veel rook heeft geïnhaleerd, is zuurstoftherapie en ondersteunende vochttherapie nodig. (Bexton en Robinson, 2003) 2.8.2
Virale ziekten
2.8.2.1
Parapoxvirus of pokken
Het rode eekhoorn parapoxvirus geeft een hoge mortaliteit onder rode eekhoorns. Besmetting met het virus kan via de grijze eekhoorn gebeuren die het virus draagt zonder er zelf ziek van te worden. Het is nog niet duidelijk hoe het virus wordt overgedragen maar waarschijnlijk gebeurt het via direct contact, huid-op-huid contact en contact tussen huid en lichaamsvocht. De klinische symptomen vertonen veel gelijkenis met de symptomen van myxomatose bij konijnen. Bij rode eekhoorns veroorzaakt het virus typische huidletsels: korstvorming aan de neus, gezwollen en bleke oogleden en kaalheid rond de ogen, blefaritis, roodheid, zwelling, loslaten en zweren van de huid aan de voetzolen, de genitaliën, het ventrale huidoppervlak van het lichaam en op de mediale huid van de poten. De symptomen zijn 4 weken aanwezig en niet in alle gevallen even ernstig. Er zijn eekhoorns die de ziekte overleven maar de immuniteit tegen het virus verschilt van individu tot individu. (Sainsbury, 2003 en Scott, Keymer & Labram, 1981)
65
Diagnose gebeurt door een afkrabsel van een huidletsel onder de elektronenmicroscoop te bekijken. De ziekte kan ondersteunend worden behandeld met antibiotica, antimycotica, analgetica en vochttoediening. Wanneer het zicht is aangetast wegens infectie van de conjunctiva moet het dier met de hand worden gevoerd. (Sainsbury, 2003) In de meeste opvangcentra worden deze dieren onmiddellijk geëuthanaseerd wegens het besmettingsgevaar voor andere eekhoorns en eventueel ook voor de mens. Bij het hanteren van de dieren moeten dan ook steeds handschoenen worden gedragen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.2.2
Adenovirus geassocieerde ziekte
Diarree komt vaak voor bij zieke eekhoorns. Diarree, miltnecrose en sterfte zijn een gevolg van een adenovirusinfectie van de ingewanden. Bij postmortaal onderzoek hebben de intestinale inhouden een grijze kleur en de consistentie van pasta. Detectie van het virus gebeurt met een elektronenmicroscoop. De pathogeniteit van het adenovirus is bij rode eekhoorns nog niet bevestigd en de verspreiding en het voorkomen van de infectie is ongekend. Ondersteunende therapie met vocht en antidiarretica moet worden voorzien. (Sainsbury, 2003) 2.8.2.3
Cardiomyopathie
Rode eekhoorns kunnen worden geïnfecteerd met het encephalomyocarditis virus wat cardiomyopathie veroorzaakt. Deze ziekte kan worden behandeld met een vitamine E en selenium therapie. (Sainsbury, 2003) 2.8.3
Bacteriële ziekten
2.8.3.1
Bacteriële enteritis
Bacteriële enteritis bij eekhoorns wordt waarschijnlijk veroorzaakt door dezelfde bacteriën als bij andere knaagdieren zoals Campylobacter spp. en Salmonella spp. Als therapie moet antibiotica worden toegediend. (Sainsbury, 2003) 2.8.3.2
Abces
Een abces moet worden geopend wanneer het rijp is. Eerst moeten de haren rondom worden verwijderd en het abces en de omgeving errond worden gedesinfecteerd met Betadine oplossing (Meda). Daarna kan met een dikke naald een gaatje in het abces worden gemaakt en een beetje op het abces worden gedrukt. Als er bloed uitkomt is het abces nog niet rijp. Wanneer er pus uitkomt mag het gaatje groter worden gemaakt (0.5-1 cm) met een (abces)-mesje en de pus eruit worden geduwd. Grote abcessen moeten tweemaal per dag worden gespoeld met een spuit waarop een katheter is gezet zodat de spoelvloeistof goed in de wond geraakt. Als spoelmiddel kan een verdunde Betadine oplossing (Meda) van 1:10 tot 1:20 in lauwwarm water worden gebruikt. De verdunde oplossing kan niet worden bewaard en moet onmiddellijk worden gebruikt. De wonde moet twee à drie dagen openblijven. Bij ernstige abcessen moet tweemaal per dag oraal het antibioticum Sulfatrim Drops (AST farma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml /kg, 7 tot 14 dagen. Kleine abcessen moeten goed worden opgevolgd. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.4
Vachtproblemen
2.8.4.1
Kaalheid
Alopecie begint meestal aan beide kanten rond de ogen, waarna het zich eerst uitbreidt naar de neus en daarna naar de rest van het lichaam. Bij kaalheid moet van de aangetaste delen door een laboratorium een kweek worden gezet omdat kaalheid ook een symptoom van een schimmelinfectie kan zijn. Wanneer dit niet het geval is, kan
66
een behandeling van 3 weken met Mifloran KH (Green Balance) worden gestart. Het flesje moet voor gebruik goed worden geschud. Jonge eekhoorns krijgen éénmaal per dag 0.25 ml door de melk, volwassen eekhoorns krijgen 0.5 ml door het drinkwater. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.4.2
Schimmelinfectie
Dermatophyten zoals Trichophyton spp. kunnen eekhoorns aantasten. Bij kaalheid moeten wat haartjes van rond de aangetaste plekken worden opgestuurd naar een laboratorium om na te gaan of het dier een schimmelinfectie heeft. Wanneer dit het geval is moet de eekhoorn worden gewassen met een 0.2% verdunde oplossing Imaverol (Janssen AH), dit is 1 deel product op 49 delen water. Dit moet 4 maal gebeuren met 3 à 4 dagen tussentijd. De oplossing kan het beste in een badje worden gedaan waarin de eekhoorn helemaal, behalve het kopje, wordt ondergedompeld. De kop moet met de handen worden natgemaakt maar er mag geen product in de ogen terecht komen. Eventuele korsten kunnen voorzichtig met een tandenborstel worden verwijderd. Daarna moet de eekhoorn, zonder na te spoelen, worden afgedroogd. In tussentijd moet de kooi zijn schoongemaakt en verneveld met Imaverol. Verder moet éénmaal per dag op het voer 0.06 ml of 3 druppels Nizoral Orale Suspensie (Janssen Cilag) worden gegeven voor 8 weken. Wanneer de eekhoorn gedurende deze periode een verminderde eetlust krijgt, moet onmiddellijk met de medicatie worden gestopt en een dierenarts worden geraadpleegd. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.5
Uitwendige parasieten
Vlooien (Monopsyllus sciurorum), luizen (Neohaematopinus sciuri) en schapenteken (Ixodes ricinus) kunnen rode eekhoorns parasiteren. Bij zieke dieren kunnen de parasieten in aantal zo sterk toenemen dat het dier bijkomend gaat verzwakken. Ook larven van de herfstmijten Neotrombicula spp. kunnen eekhoorns infesteren, maar de klinische symptomen zijn gewoonlijk mild. (Sainsbury, 2003) 2.8.5.1
Vlooien
Vlooien (Monopsyllus sciurorum) moeten met een vlooienkam worden gevangen en met de hand worden verwijderd. Er mogen geen chemische middelen worden gebruikt, behalve bij extreem zware infestaties kan Stronghold 15 mg (Pfizer AH) op de nek worden gedaan. Hiervoor kan men best het pipetje in een schaaltje leegduwen en de inhoud in een 1 ml spuit opzuigen. Eekhoorns tot 150 g lichaamsgewicht krijgen 1 druppel in de nek, eekhoorns die meer dan 150 g wegen 2 druppels. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.5.2
Luizen
Luizen (Neohaematopinus sciuri) kunnen niet met de hand worden gevangen waardoor steeds Stronghold 15 mg (Pfizer AH) moet worden gebruikt. Hiervoor kan men best het pipetje in een schaaltje leeg duwen en de inhoud in een 1 ml spuit opzuigen. Eekhoorns tot 150 g lichaamsgewicht krijgen 1 druppel in de nek, eekhoorns die meer dan 150 g wegen 2 druppels. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.5.3
Teken
Teken (Ixodes ricinus) moeten worden verwijderd met een pincet. Als de teken nog te klein zijn om goed vast te pakken, kan eventueel 1 of 2 dagen worden gewacht tot ze wat groter zijn. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Een zware
67
tekeninfestatie kan worden behandeld met 1% injecteerbare ivermectine aan een dosis van 200 µg/kg, verdund met propyleenglycol. (Sainsbury, 2003) 2.8.5.4
Vliegeneieren en maden
Tijdens de zomermaanden is elk in nood verkerend dier een potentieel slachtoffer van vliegen. Dit is zichtbaar in de vorm van eieren of larven tot volledig uitgegroeide maden. (Stocker, 2005) Aangetaste dieren verspreiden een geur van verrotting. (Bexton & Robinson, 2003) Vliegeneieren Deze zien eruit als kleine rijstkorrels en kunnen op elke enigszins vochtige lichaamsplaats voorkomen. Ogen, oren, neus, mond, gezicht en oksels zijn dan ook de favoriete legplaatsen voor vliegen. De eieren kunnen met een vlooienkam en een pincet worden verwijderd. Eieren en maden in de oogholtes kunnen worden verwijderd door met de vingers langs de oogkassen te strijken en de maden zo naar buiten te duwen. Overblijvende eieren dienen te worden verstikt met een zachte chlooramphenicol oogzalf. De mond kan worden gespoeld met een gepaste mondspoeling. In de oren wordt elke gemiste made gedood met één of twee oordruppels die een insecticide bevatten. (Stocker, 2005 en Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Maden De vliegeneieren kunnen binnen enkele uren nadat ze gelegd zijn uitgroeien tot maden. Maden tasten zowel gezonde als afgestorven lichaamsweefsels aan. Naarmate de maden groeien, boren ze zich steeds dieper in het dier. Elke made moet met een pincet worden weggenomen en vernietigd. Wanneer grote gedeelten van het lichaam zijn aangetast, kunnen de maden worden weggespoeld door middel van het waterpik systeem, dit is een warme zoutoplossing door een 21 G naald spuiten. (Stocker, 2005) Wonden kunnen gespoeld worden met een verdunde Betadine oplossing (Meda) van 1:10 tot 1:20 in lauwwarm water. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum HeusdenZolder, s.a.) De overblijvende maden kunnen worden gedood met een subcutane injectie ivermectine 1% injecteerbare oplossing aan een dosis van 200 µg/kg lichaamsgewicht, verdund met propyleen glycol. (Sainsbury, 2003) Als antibioticum kan tweemaal per dag oraal Sulfatrim Drops (ASTfarma) aan een dosis van 0.5 ml/kg 7 tot 14 dagen worden gegeven. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum van Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.6
Inwendige parasieten
2.8.6.1
Coccidiose
Coccidiose is een vaak voorkomende doodsoorzaak bij rode eekhoorns. Rode en grijze eekhoorns kunnen verschillende Eimeria soorten, waaronder de pathogene E. sciurorum dragen. Hoewel oöcysten frequent worden gevonden in de ingewanden is coccidiose bij vrijlevende eekhoorns nog niet histologisch bevestigd geweest. Er wordt veronderstelt dat coccidiose, net zoals bij andere zoogdieren, wordt geïnitieerd door een verminderde weerstand wegens stress, ziekten of een slechte verzorging in gevangenschap. (Sainsbury, 2003) Coccidiose kan bij eekhoorns oraal worden behandeld met Toltrazuril Drops (ASTfarma) 3 dagen aan een dosis van 0.4 ml/kg vanaf een leeftijd van 6 weken. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.)
68
2.8.6.2
Helminthen
Een eekhoorn kan de eekhoornlintworm Catenotaenia dendritica en Syphacia spp. dragen. De diagnose kan gesteld worden door coprologisch onderzoek (zie 1.7.7.1). Ontworming gebeurt door oraal Iverquantel Drops (AST Farma) toe te dienen aan een dosis van 1 ml/kg. Na twee weken moet de behandeling worden herhaald. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.7
Gebitsaandoeningen
2.8.7.1
Tand- en kaakfracturen
Bij een aangereden eekhoorn moeten de tanden steeds worden gecontroleerd. Als er tanden afgebroken zijn, moeten alle tanden op gelijke lengte worden gebracht. De tanden zullen snel terug tot hun normale lengte groeien. Ook de boven- en onderkaak moet op breuken worden gecontroleerd. Bij een fractuur moet het dier, na verzorging door de dierenarts, vloeibaar voedsel krijgen, dit kan bijv. melkvervanger met wat bambix en wat babyfruit uit een potje zijn. Als de boven- en ondertanden scheef staan, moeten ook alle tanden op gelijke hoogte worden gebracht. Wanneer na een week de tanden opnieuw scheef staan, heeft het dier malocclusie en moet het worden geëuthanaseerd. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.7.2
Malocclusie
Er is sprake van malocclusie wanneer de tanden niet goed op elkaar passen, de onder of bovenkaak van hun normale positie afwijken of bij gebroken tanden. Vrijlevende eekhoorns kunnen te lange snijtanden hebben wat kan leiden tot moeilijkheden bij het bijten en kauwen, slechte conditie en eventueel depressie en hongerdood. In een onderzoek naar tandproblemen bij rode eekhoorns bleek dat de meest voorkomende tandproblemen malocclusie van de snijtanden en afslijting van de kiezen waren. Bij sommige gedomesticeerde knaagdieren is er een erfelijke predispositie om malocclusie te ontwikkelen maar er is nog geen bewijs dat dit bij eekhoorns ook zo is. Hoewel het mogelijk is om eekhoorns met malocclusie van de snijtanden te behandelen, zal de aandoening steeds opnieuw terugkeren waardoor het dier niet geschikt is voor rehabilitatie en moet worden geëuthanaseerd. (Sainsbury, 2003) 2.8.8
Voedingsgerelateerde aandoeningen
2.8.8.1
Metabolische botziekte
In het Verenigd Koninkrijk is bij een wilde, rode eekhoorn metabolische botziekte vastgesteld waarbij er een verband bleek te bestaan met het eten van voedertafels voor vogels. Metabolische botziekte of osteomalacie is beenverweking wegens een onvoldoende verkalking van het bot als gevolg van een stoornis in de fosfor- en calciumstofwisseling door een gebrekkige opname van calcium in de darm, een te groot verlies van calcium via de darm of de nieren, een calciumtekort in het voedsel of vitamine D-deficiëntie. Symptomen zijn lethargie, zwakte, gewichtsverlies en een gebogen houding wegens een ruggengraatsverkromming. (Sainsbury, 2003 en Klaver, 2006) Behandeling gebeurt door een calciumsupplement te injecteren. (Stocker, 2005) Veel van het voedsel dat wordt gebruikt om eekhoorns in gevangenschap te voeden bevat te veel fosfor in verhouding tot calcium (bijv. maïs, fruit en noten). Ook zonnebloempitten en pindanoten zijn niet geschikt als voedselbron omdat ze veel onverzadigde vetzuren bevatten die calcium binden in de darmen en absorptie verhinderen. (Sainsbury, 2003) Stocker (2005) zegt dan ook om nooit pindanoten of zonnebloempitten aan eekhoorns te voederen.
69
Volgens Sainsbury (2003) en Holtslag (2004) kauwen eekhoorns in het wild af en toe op beenderen van dieren, waarschijnlijk om een voldoende calciumopname te verzekeren. Daarom is het aangewezen om in het hok kalkblokken, gekookte mergpijp, stukken hertengewei, hoeven van paarden of koeien of een liksteen voor landbouwhuisdieren te leggen. Eventueel kan ook calcium aan het drinkwater worden toegevoegd. Verder moeten eekhoorns een zo natuurlijk mogelijk dieet krijgen, dit zijn pijnboompitten, walnoten, korstmossen, schors, verschillende grassen, kruiden, appels, pruimen en scheuten van inheemse bomen en struiken. Ook wortelen zijn wegens hun goede calcium-fosfor verhouding geschikt als voedsel voor een eekhoorn. Voor Stocker (2005) bestaat een uitgebalanceerd dieet voor eekhoorns uit kwalitatieve droge puppyvoeding, walnoten, krulkool, spinazie en hazelnoten. 2.8.9
Oog- en ooraandoeningen
2.8.9.1
Oogletsel en/of oogontsteking
Na bijv. een verkeersongeval hebben eekhoorns vaak bloed in het oog en een oogletsel. Het oog moet eerst voorzichtig worden schoongemaakt met een nat gaasje. Daarna moet een antibiotica oogzalf tweemaal per dag minimum 7 dagen worden aangebracht, bijv. Fucithalmic ooggel (Leo Pharma). 2.8.9.2
Troebele ooglens
Troebelheid van de lens komt voor bij gedehydrateerde grijze eekhoorns. De lens wordt terug helder na rehydratatietherapie met een glucose zoutoplossing. (Sainsbury, 2003) 2.8.9.3
Oorontsteking
Symptomen van otitis zijn vuil in het oor of het scheef houden van de kop. In het laatste geval kan er ook wel sprake zijn van een hersenletsel. Als antibioticum wordt tweemaal per dag Enrofloxoral Drops (ASTfarma) aan een dosis van 0.5 ml/kg gegeven. Aan volwassen eekhoorns mag in de plaats tweemaal per dag, 5 dagen lang, subcutaan een Baytril 2.5% (Bayer) injectie worden gegeven aan een dosis van 0.4 ml/kg. 2.8.10
Andere aandoeningen
2.8.10.1 Diarree Eekhoorns die bij eerste opvang diarree hebben, moeten 24 uur elektrolyten worden gegeven. Jonge eekhoorns die nog melkvervanger krijgen en diarree hebben moeten 3 à 4 voedingen elektrolyten krijgen, dan 1 voeding melk, 1 voeding elektrolyten, enz. Bij aanhoudende diarree moeten de diertjes tweemaal per dag oraal het antibioticum Sulfatrim Drops (ASTfarma) krijgen aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. Het is ook aangewezen de eekhoorn oraal te ontwormen met een éénmalige dosis Iverquantel Drops (ASTfarma) aan een dosis van 1 ml/kg en oraal te behandelen tegen coccidiose met Toltrazuril Drops (ASTfarma) voor 3 dagen aan een dosis van 0.4 ml/kg. (Vogelen Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.10.2 Luchtweginfecties Wanneer de eekhoorn een reutelende ademhaling heeft, moet als antibioticum tweemaal per dag oraal Sulfatrim Drops (ASTfarma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. Volwassen eekhoorns krijgen in de plaats tweemaal per dag een subcutane injectie Baytril 2.5% (Bayer) aan een dosis van 0.4 ml/kg, 5 dagen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.)
70
2.8.10.3 Blaasproblemen Bij blaasproblemen moet tweemaal per dag oraal het antibioticum Sulfatrim Drops (ASTfarma) worden gegeven aan een dosis van 0.5 ml/kg, 7 tot 14 dagen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.10.4 Hersenletsel Een eekhoorn met hersenverschijnselen vertoont typische symptomen zoals rondjes draaien, meestal naar dezelfde kant, heen en weer schietende pupillen en een scheve kop. Er kan getracht worden het dier te behandelen met een injectie Prednisol 2.5% (ASTfarma) aan een dosis van 0.2-0.4 ml/kg, 1 tot 3 dagen. Als antibioticum wordt tweemaal per dag Enrofloxoral Drops (ASTfarma) aan een dosis van 0.5 ml/kg gegeven. Aan volwassen eekhoorns mag in de plaats tweemaal per dag, 5 dagen lang, subcutaan een Baytril 2.5% (Bayer) injectie worden gegeven aan een dosis van 0.4 ml/kg. De eekhoorn moet op een rustige en donkere plek worden gezet. Wanneer binnen de 48 uur geen verbetering waarneembaar is moet het dier worden geëuthanaseerd. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.10.5 Verlamming Bij eekhoorns met verlammingsverschijnselen zijn het meestal de beide achterpoten, de staart en de blaas die verlamd zijn. De eekhoorns liggen meestal op hun buik met de achterpoten naar achter en de voetzolen naar boven. Wanneer de achterpoten niet worden opgetrokken bij het optillen, in de voetzolen kan worden geknepen zonder pijnreactie en de eekhoorn niet meer kan plassen, heeft het dier een rugletsel. Genezing is niet mogelijk en euthanasie is de enige oplossing. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.10.6 Eekhoornkoning Een eekhoornkoning is een uiterst zeldzaam fenomeen waarbij de staarten van verschillende eekhoorns zo erg met elkaar verstrengeld zijn dat ze onmogelijk uit elkaar kunnen worden gehaald. Euthanasie is de enige optie. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.10.7 Drachtige eekhoorn Wanneer een eekhoorn met een stevige dikke buik in opvang komt, dan is het dier waarschijnlijk drachtig voor zo’n 4 à 5 weken. In de kooi moeten steeds een paar extra handdoeken worden gelegd zodat de jongen op een schone en zachte ondergrond worden geboren. Er mogen geen houtkrullen of –zaagsel als bodembedekking worden gebruikt omdat die aan de pasgeboren jongen blijven kleven. Een drachtig dier mag geen corticosteroïden krijgen omdat dit abortus kan veroorzaken. Het leven van het moederdier gaat steeds voor op dat van de jongen. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) 2.8.11
Zoönosen
Infectieuze ziekten die van eekhoorns op mensen kunnen worden overgedragen zijn Salmonella spp., Campylobacter spp., rabiës, Borrelia burgdorferi, Toxoplasma gondii, Capillaria spp., Hymenolepis nana, Yersinia pseudotuberculosis, Trichophyton spp. en Erysipelothrix rhusiopathiae. (Sainsbury, 2003)
71
2.9
Toediening van medicatie
•
Orale toediening van vloeibare medicatie kan met een spuit zonder naald in de mond.
•
Subcutane injecties kunnen worden toegediend onder de huid in de nek of dorsale thorax met een 25 G naald. Volumes tot 10 ml kunnen zo worden toegediend.
•
Intramusculaire injecties kunnen het best in de quadriceps worden toegediend met een 25 G naald. Rode eekhoorns kunnen 0.2 ml op deze manier krijgen ingespoten.
•
Intraperitoneale injecties kunnen worden toegediend wanneer de eekhoorn op zijn rug ligt met één achterpoot gestrekt. De 25 G naald wordt ingebracht in het verlengde van de poot in het midden van het caudale kwadrant van het abdomen, om de blaas en de lever te vermijden. Ongeveer 5 ml kan op deze manier worden toegediend.
•
Intraveneuze injectie is een moeilijke techniek bij eekhoorns. De vena femoralis of de vene op de ventrale middenlijn van de staart is toegankelijk. (Sainsbury, 2003)
2.10
Geneesmiddelen
2.10.1
Antibiotica
Sommige antibiotica tasten de normale darmflora van knaagdieren aan waardoor andere ongunstige bacteriën zoals Clostridium spp. zich in grote aantallen kunnen gaan vermenigvuldigen. Deze schadelijke bacteriën produceren toxines die in ernstige gevallen dodelijk kunnen zijn. Bij enterotoxemie kan cholestyramine, dat toxines in de ingewanden bindt, worden gegeven. (Saunders, 2003) Injecteerbare antibiotica zijn over het algemeen veiliger dan orale antibiotica. Fluoroquinolones en geassocieerde sulfonamiden zijn zowel in injecteerbare als orale vorm vrij veilig. (Saunders, 2003) Eekhoorns die antibiotica krijgen kunnen eventueel probiotica zoals Avipro Plus (Vetark AH) krijgen om hun gevoelige darmflora in evenwicht te houden. (Stocker, 2005) Tabel 2.4 Antibiotica die bij eekhoorns kunnen worden gebruikt (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Productnaam Samenstelling Behandelingsduur Indicaties Sulfatrim 16 mg trimethoprim en 80 mg 7-14 dagen Diverse Drops 10 ml sulfamethoxazol per ml infecties (AST farma) Enrofloxoral 20 mg enrofloxacin per ml 7-10 dagen Diverse Drops 10 ml infecties (AST farma) 25 mg enrofloxacin per ml 7-10 dagen Diverse Baytril 2,5% (Bayer AH) infecties Fucithalmic 1% fusidinezuur 7 dagen diverse ooggel (Leo ooginfecties Pharma) Toedieningswijze en dosering Sulfatrim Drops 10 Enrofloxoral Drops 10 ml Baytril 2,5% Gewicht ml (AST farma) (AST farma) (Bayer AH) 2x/dag, oraal 2x/dag, oraal 2x/dag, sc 50 g 0,05 ml 0,05 ml 0,02 ml 100 g 0,05 ml 0,05 ml 0,04 ml 150 g 0,10 ml 0,10 ml 0,06 ml 200 g 0,10 ml 0,10 ml 0,08 ml
72
250 g 300 g 350 g
0,15 ml 0,15 ml 0,20 ml
0,15 ml 0,15 ml 0,20 ml
0,10 ml 0,12 ml 0,14 ml
Sainsbury (2003) verwijst in zijn hoofdstuk over eekhoorns naar een tabel met antibiotica die bij ratten en muizen mogen worden gebruikt. De dosering voor eekhoorns ligt dichter bij die van ratten dan bij die van muizen, dus worden hier enkel de doseringen voor ratten weergegeven: Tabel 2.5 Antibiotica voor knaagdieren (Saunders, 2003) Antibioticum Amoxicilline Ampicilline oplossing voor injectie 15% orale preparaten Cefalosporines Cefalexine Chlooramfenicol oplossing voor injectie orale preparaten Amoxicilline gecombineerd met clavulaanzuur Enrofloxacine Neomycine orale preparaten
Posologie 150 mg/kg, im 50-150 mg/kg sc 200 mg/kg oraal 60 mg/kg oraal 15 mg/kg sc 10 mg/kg im 2x/dag 20-50 mg/kg 2x/dag 2 ml/kg oraal 10 mg/kg sc of oraal 1x/dag 50 mg/kg sc 2,0 g/l in het drinkwater
Oxytetracycline langwerkend, oplossing voor 60 mg/kg sc, im om de 3 dagen injectie Sulfamiden geassocieerd met 120 mg/kg sc, im trimethoprim (bijv. sulfadiazine 24% oplossing=240 mg/ml=0,5 ml/kg met trimethoprim) Sulfamerazine Tetracycline injecteerbare oplossing orale preparaten Tylosine
0,02% in het drinkwater 100 mg/kg sc, hoge dosis bij ademhalingsaandoeningen 5 mg/kg in het drinkwater 10 mg/kg sc
73
2.10.2
Antiparasitica
Tabel 2.6 Antiparasitica die bij eekhoorns kunnen worden gebruikt (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Productnaam Samenstelling Behandelingsduur Indicaties Toltrazuril 25 mg toltrazuril per ml 3 dagen Coccidiose Drops 10 ml (AST farma) Iverquantel 0.4 mg ivermectine en 20 mg eenmalig, na 2 Ontworming Drops 10 ml praziquantel per ml weken herhalen (AST farma) pipetten van 0.25 ml met 6% eenmalig Vlooien en Stronghold 15 mg (Pfizer AH) selamectine luizen Toedieningswijze en dosering Toltrazuril Drops 10 Iverquantel Drops 10 ml Stronghold 15 ml (AST farma) (AST farma) mg (Pfizer AH) Gewicht 1x/dag, oraal eenmalig, oraal eenmalig, op de huid in de nek 50 g 0.02 ml 0,05 ml 1 druppel 100 g 0.04 ml 0,10 ml 1 druppel 150 g 0.06 ml 0,15 ml 1 druppel 200 g 0.08 ml 0,20 ml 2 druppels 250 g 0.10 ml 0,25 ml 2 druppels 300 g 0.12 ml 0,30 ml 2 druppels 350 g 0.14 ml 0,35 ml 2 druppels
2.10.3
Corticosteroïden
Tabel 2.7 Corticosteroïden die bij eekhoorns kunnen worden gebruikt (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Productnaam Samenstelling Behandelingsduur Indicaties Prednisol 2.5 25 mg prednisolonacetaat 1-3 dagen Shock en % per ml hersenverschijnselen (ASTfarma) Toedieningswijze en dosering Gewicht 1x/dag, sc 50 g 0,01-0,02 ml 100 g 0,02-0,04 ml 150 g 0,02-0,06 ml 200 g 0,03-0,08 ml 250 g 0,04-0,10 ml 300 g 0,05-0,10 ml 350 g 0,06-0,10 ml 2.10.4
Pijnstillers en ontstekingsremmers
Volgens Sainsbury (2003) gebeurt pijnstilling bij eekhoorns hetzelfde als bij ratten. Dit kan bijvoorbeeld met buprenorphine, subcutaan of intraperitoneaal, aan een dosis van 0.01-0.05 mg/kg elke 8 uur of met carprofen subcutaan aan een dosis van 5 mg/kg eenmaal per dag.
74
Tabel 2.8 Pijnstillers en ontstekingsremmers die bij eekhoorns kunnen worden gebruikt (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Productnaam Samenstelling Behandelingsduur Indicaties 1 g ketoprofen per 100 ml 3-5 dagen Pijn en Ketofen 1% (Merial) ontsteking Carprofen 4 mg carprofen per ml 3-5 dagen Pijn en Drops (AST ontsteking farma) Toedieningswijze en dosering Ketofen 1% (Merial) Carprofen Drops (AST farma) Gewicht 1x/dag, sc 0.01 ml 0,01 ml 0,02 ml 0,02 ml 0,03 ml 0,03 ml 0,04 ml
50 g 100 g 150 g 200 g 250 g 300 g 350 g 2.10.5
2x/dag, oraal 0,03 ml 0,05 ml 0,08 ml 0,10 ml 0,13 ml 0,15 ml 0,18 ml
Anesthetica en sedativa
Zoals andere knaagdieren, kunnen eekhoorns niet braken en daarom is het niet noodzakelijk hen nuchter te houden voor anesthesie. Het kan nuttig zijn subcutaan vocht toe te dienen aan eekhoorns onder anesthesie om het vochtverlies wegens respiratie en urineren te compenseren. Zoals voor alle kleine zoogdieren met een grote lichaamsoppervlakte in verhouding tot het lichaamsgewicht moet tijdens en na de anesthesie warmte worden toegediend om de lichaamstemperatuur op peil te houden. (Sainsbury, 2003) Tabel 2.9 Sedativa en anesthetica voor eekhoorns (Sainsbury, 2003 en Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a.) Verdovend middel Ketamine
Posologie 40 mg/kg, im
Combinatie medetomidineketamine in dezelfde spuit
0.1 mg/kg medetomidine + inductie van de anesthesie 5 mg/kg ketamine, im 0.5 mg/kg medetomidine + algehele anesthesie voor 75 mg/kg ketamine, im kleine ingrepen 1-4% in zuurstof Normale algehele anesthesie, onderhoud van de anesthesie halve dosis van recovery toegediende medetomidine
Isofluraan Atipemazole 2.10.6
Enkele indicaties sedatie voor ongeveer 1 uur
Euthanasie
Een eekhoorn euthanaseren gebeurt door een intraveneuze of intraperitoneale injectie pentobarbital aan een dosis van 200 mg/kg toe te dienen. De vena femoralis is de meest aangewezen vene voor intraveneuze injectie. (Sainsbury, 2003) Redenen voor euthanasie zijn malocclusie, parapoxvirusinfectie, insufficiëntie van de organen, het zicht of het gehoor, aangeboren afwijkingen en mankementen die het klimvermogen negatief beïnvloeden zoals rugletsel met achterhandverlamming,
75
hersenletsel, open- en gecompliceerde fracturen, etc. (Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder, s.a. en Sainsbury, 2003)
2.11
Het grootbrengen van moederloze eekhoorns
2.11.1
Patiëntenfiche
Bij het grootbrengen van verweesde eekhoorns moeten volgende gegevens dagelijks worden bijgehouden: •
Lichaamsgewicht: de jongen kunnen best ’s morgens voor de eerste voeding worden gewogen met een digitale weegschaal die tot op de gram nauwkeurig weegt
•
Hydratatietoestand
•
Hoeveelheid voedsel opgenomen per voeding, beschrijving van het gedrag bij het voeden
•
Urine- en fecesproductie met een beschrijving van de consistentie en de kleur
•
Gedrag, houding en eetlust
•
Andere opmerkingen
Gewichtsverlies, dehydratatie of diarree kan snel levensbedreigend zijn wanneer het niet onmiddellijk wordt aangepakt. Een verandering in het gedrag kan een indicatie zijn van een aankomende ziekte of een volgende fase in de ontwikkeling van de eekhoorn. (Smith, 2002) 2.11.2
Eerste opname
Wanneer de eekhoorns bij opname nog in hun nest zitten, moeten ze hieruit worden gehaald en naargelang de leeftijd in een couveuse of een binnenhok worden ondergebracht. Wanneer het om nog erg kleine eekhoorns gaat is het belangrijk te controleren of alle eekhoorns uit het nest verwijderd zijn omdat ze diep in de constructie kunnen wegkruipen waardoor ze gemakkelijk over het hoofd worden gezien. De jongen moeten een volledig fysisch onderzoek ondergaan. Leeftijd, gewicht, lichaamstemperatuur (normaal 37.8-38.9°C), pols, ademhaling en hydratatietoestand moeten worden beoordeeld. De jongen moeten met een vlooienkam van externe parasieten worden ontdaan en worden gecontroleerd op verwondingen. Wanneer het nog om erg jonge diertjes met weinig haren gaat, kunnen de vlooien gemakkelijk van de huid worden geplukt. Teken worden met een pincet verwijderd. Vlooien en teken kunnen in een bodempje alcohol of aceton worden gegooid waardoor ze sterven. (Smith, 2002) Onderkoelde jongen hebben weinig reactievermogen en voelen koud aan. Deze dieren moeten eerst een normale lichaamstemperatuur krijgen voordat met de eerste voeding wordt gestart. Dit kan door subcutaan opgewarmd infuusvloeistof toe te dienen. Van zo gauw het diertje terug is opgewarmd, kan met het voeden van een warme elektrolytenoplossing worden begonnen. (Smith, 2002) 2.11.3
Leeftijdschatting
De leeftijdsschatting gebeurt op basis van het gewicht en het uiterlijk. Het wegen van een eekhoorn gebeurt met een digitale weegschaal die tot op 1 g nauwkeurig weegt.
76
Tabel 2.10 Leeftijdschatting van jonge eekhoorns (Holtslag, 2004) Leeftijd
Gewicht Uiterlijk
1-5 dagen
12 g
haarloos, roze huid, grootte van een kurk
1 week
20 g
haarloos, huid iets donkerder, ogen dicht, oren plat tegen kopje
7-10 dagen
30 g
haartjes op de snuit komen door
2 weken
40 g
haren beginnen te groeien, donkergrijs lijfje, ogen en oren dicht
2-3 weken
50 g
kop, schouders en rug worden langzaamaan behaard, ogen en oren dicht, de onderste snijtanden komen door
3 weken
70 g
zachte glanzende vacht, ogen en oren dicht
4 weken
80 g
hele lichaam bedekt met roodbruine haren, op de poten en de buik beginnen witte haren te groeien, ogen en oren dicht
4-5 weken
100 g
de vacht is dichter begroeid, de ogen gaan open: meestal eerst één waarna het tweede volgt, hier kunnen een paar dagen tussen zitten. De ogen mogen nooit worden opengetrokken!
5 weken
110 g
vacht over het hele lijfje, ook de op de buik en aan de binnenkant van de poten, de staartharen zijn nog kort en liggen parallel en plat, ogen en oren zijn open
5-6 weken
130 g
de staartharen liggen nog plat, de eekhoorn is langere perioden wakker en kan stevig rechtop staan, bovenste snijtanden komen door, er mag voor het eerst vast voedsel worden gegeven
6-7 weken
150 g
de vacht is volgroeid, de eekhoorn kan zien en is steeds langer wakker en actiever
7-8 weken
180 g
de eekhoorn heeft een pluimstaart, is steeds langer wakker, heel actief, eet en verteert goed vast voedsel
8-9 weken
200 g
de eekhoorn ziet er compleet uit, hij speelt veel en knaagt overal aan
9-10 weken
220 g
doorbraak van de kiezen, de eekhoorn mag in een grotere kooi
10-12 weken
250 g
de eekhoorn heeft 75% van zijn volwassen grootte bereikt, hij is zeer actief, kan goed klimmen en zelf noten kraken
12 weken
250-300 g
de eekhoorn is sterk genoeg en voldoende getraind om voor zichzelf te zorgen zodat hij in de vrije natuur kan worden vrijgelaten
77
2.11.4
Huisvesting
2.11.4.1 Van 0 tot 5 weken Babyeekhoorns worden bij voorkeur in een couveuse ondergebracht, maar onder een warmtelamp is ook mogelijk. In de couveuse moet voor haarloze jongen een temperatuur van 29.4-32.2°C en een vochtigheid van 70-80% worden voorzien. In de couveuse of in de bak onder de lamp worden zachte handdoeken of een polyester fleecedekentje gelegd met bij voorkeur een lichte kleur zodat de keuteltjes makkelijk kunnen worden gecontroleerd. Een normaal eekhoornkeuteltje is klein en droog. Vochtige keuteltjes wijzen op diarree. (Holtslag, 2004 en Smith, 2002) 2.11.4.2 Van 5 à 6 tot 8 à 9 weken Op een leeftijd van 5 à 6 weken kunnen de eekhoorns worden ondergebracht in een gewone binnenkooi. Vanaf 7 à 8 weken mogen ze in een hoge kooi worden gehuisvest zodat ze kunnen klimmen. De kooi wordt ingericht met dennentakken en dennenappels. Als bodembedekking wordt krantenpapier en als slaaphuisje een holle berkenstam met daarin een zacht doekje gebruikt. De eekhoorns krijgen nog melk maar daarnaast ook water en hun eerste vaste voeding, dit is eekhoornmengeling, walnoten, hazelnoten en stukjes appel. Er moet regelmatig worden gecontroleerd of de diertjes al dan niet zelfstandig urineren. (De Wit, 2007) 2.11.4.3 Vanaf 9 weken Wanneer de eekhoorns gespeend zijn en zelfstandig kunnen plassen, mogen ze naar een buitenhok om te verwilderen. Ook deze kooi wordt ingericht met dennentakken, dennenappels en holle boomstammen. Als bodembedekking worden zand en bladeren gebruikt. Als stimulans tot het zoeken van voedsel kan een gedeelte van het voer worden verstopt in grote dennenappels, onder de grond of in een WC-rolletje. (De Wit, 2007) 2.11.5
Voeding
2.11.5.1 Elektrolyten en melkvervanger De eerste 24 uur na opvang krijgen moederloze zoogdieren een elektrolytenoplossing. Dit zijn suikers en zouten opgelost in afgekoeld gekookt water. De aangemaakte oplossing is 24 uur houdbaar en moet in de koelkast worden bewaard. Er wordt gradueel overgeschakeld naar melkvoeding: •
De eerste twee voedingen moeten volledig uit een elektrolytenoplossing bestaan.
•
De derde voeding moet uit ¾ elektrolytenoplossing en ¼ melkvervanger bestaan.
•
De vierde voeding moet uit ½ elektrolytenoplossing en ½ melkvervanger bestaan.
•
De vijfde voeding moet uit ¼ elektrolytenoplossing en ¾ melkvervanger bestaan.
•
De zesde voeding bestaat volledig uit melkvervanger. (Sainsbury, 2003)
Als het eekhoornjong in een bepaald stadium van dit proces intolerantiesymptomen vertoont zoals diarree, gas of een opgezwollen buikje moet naar het vorige stadium dat wel werd getolereerd, worden teruggekeerd. Ernstig gedehydrateerde jongen vereisen een heel trage overgang naar 100% melkvervanger. De 1ste dag mag het jong enkel elektrolytenoplossing krijgen, daarna mag het percentage melkvoeding over de volgende 72 uur langzaamaan worden verhoogd tot 100% op de 4de dag. Sterk vermagerde jongen kunnen al vanaf de eerste voeding ¼ melkvervanger in een elektrolytenoplossing nodig hebben om hypoglycemie te voorkomen. (Smith, 2002)
78
De melkvervanger bestaat uit als basismelk Multi Milk (Pet-Ag) en als toevoeging Esbilac (Pet-Ag). Dit mengsel benadert het best de samenstelling van de moedermelk. In de bussen melkpoeder zit een rood schepje. Met één deel wordt één schep bedoeld. Het gebruikte water moet gekoeld en gekookt zijn. Opdat een zo homogeen mogelijk mengsel wordt bekomen, worden eerst de poeders gemengd en daarna het water toegevoegd. Het mengsel is in de koelkast 24 uur houdbaar. (Holtslag, 2004) Tabel 2.11 Mengverhoudingen van de melkvoeding (Holtslag, 2004) Leeftijd
Mengverhouding
< 2 weken → kaal
1 deel Esbilac + 20 ml water
enkele dagen later
1 deel Esbilac + 15 ml water + beetje bij beetje Multi Milk toevoegen
> 2 weken → haartjes komen 1 deel Multi Milk + 2 delen Esbilac + 45 ml water door 2.11.5.2 Voedingsschema De hoeveelheid die per voederbeurt moet worden gegeven is afhankelijk van het gewicht en de leeftijd van het diertje. Hoe jonger de eekhoorn, hoe kleiner de hoeveelheid en hoe meer voederbeurten per 24 uur. Volgende tabel geeft een overzicht. De eerste twee dagen krijgen de eekhoorns vaak de aanbevolen hoeveelheid niet op. Wanneer de eekhoorn goed begint te eten moet zo strikt mogelijk aan het schema worden gehouden. De hoeveelheid melk per voederbeurt mag slechts traag worden opgevoerd. Bijvoorbeeld: Wanneer een eekhoorn 50 g weegt krijgt hij volgens het schema 0.8 ml per voederbeurt. Dit houdt in dat wanneer het diertje 52 g weegt, hij 0,9 ml krijgt en wanneer hij 55 g weegt 1,0 ml. (Holtslag, 2004) Het volgende schema geldt enkel voor het melkmengsel Multi Milk (Pet-Ag) – Esbilac (Pet-Ag). Tabel 2.12 Voedingsschema voor jonge eekhoorns (Holtslag, 2004) Gewicht
Hoeveelheid
Voedingen/24u
Frequentie
10 g
0,2 ml
9
2-2,5 uur + 1 nachtvoeding
20 g
0,3 ml
9
2-2,5 uur + 1 nachtvoeding
30 g
0,4 ml
9
2,5 uur + 1 nachtvoeding
40 g
0,5 ml
8
2,5 uur + 1 nachtvoeding
50 g
0,8 ml
7
2,5 uur
60 g
1,3 ml
6
3 uur
70 g
1,5 ml
6
3 uur
80 g
2 ml
6
3 uur
90 g
2,5 ml
6
3 uur
79
100 g
3 ml
6
3 uur
120 g
3,5 ml
6
3 uur
160 g
3,8 ml
5
4 uur
180 g
4 ml
5
4 uur
200 g
4,5 ml
4
4 uur
220 g
4,8 ml
2
6 uur
2.11.5.3 Wegen De eekhoorns moeten dagelijks voor de voeding en op een vast tijdstip worden gewogen met een digitale weegschaal die op 1 g nauwkeurig weegt. De eerste week zullen de dieren in gewicht afnemen. Pas na ongeveer een week zal het gewicht stabiliseren en vervolgens toenemen. (Holtslag, 2004) 2.11.5.4 Voedingsmethode Voordat men met voeden begint, moeten de diertjes een goede lichaamstemperatuur hebben omdat bij een onderkoeld dier het spijsverteringsstelsel niet goed functioneert. Onmiddellijk na opvang beginnen voeden is dus niet aangewezen. (Holtslag, 2004) Voor het voederen van babyeekhoorns worden best spuiten en een speen gebruikt. De kleinste eekhoorntjes worden gevoed met 1 ml spuiten. Naargelang de eekhoorn ouder wordt kunnen 2 en 5 ml spuiten worden gebruikt. Een te grote spuit doet de vloeistof met te grote kracht in de mond terecht komen zodat de melk rechtstreeks in de luchtpijp of de longen kan spuiten. Wanneer dit gebeurt, ontstaat meestal longontsteking wat één van de belangrijkste doodsoorzaken is van handgrootgebrachte eekhoorns. Flessen zijn evenmin geschikt voor het voederen van eekhoorns. De dieren krijgen hiermee te veel voeding in één keer binnen wat kan leiden tot diarree, een andere belangrijke doodsoorzaak. Wanneer er melk uit de neus komt, gebeurt het voederen te snel. De neus moet dan direct worden schoongemaakt en er moet trager worden gevoerd. (Holtslag, 2004) De melk wordt opgewarmd door de spuit in een bekertje met warm water te plaatsen. Opwarmen in de microgolfoven mag niet omdat hierdoor de eiwitsamenstelling van de melk kan veranderen waardoor de voedingswaarde negatief wordt beïnvloed. (Smith, 2002) Babyeekhoorns kunnen zelf defeceren. Normale keuteltjes zijn klein en droog, wanneer dit niet zo is hebben de diertjes diarree. Ze kunnen echter niet zelf urineren. Daarom moeten de genitaliën na elke voederbeurt worden gestimuleerd zodat de eekhoorns kunnen plassen. Dit gebeurt door met een warm en licht vochtig doekje snelle op- en neerwaartse bewegingen over de genitaliën te maken. Het puntje van het doekje mag de genitaliën maar amper raken omdat te hard wrijven huidirritatie veroorzaakt. In geval van diarree wordt 3 à 4 voedingen elektrolyten gegeven, daarna afwisselend 1 voeding melk, 1 voeding elektrolyten. (De Wit, 2007 en Holtslag, 2004 ) Als meer dan één eekhoorn moet worden gevoederd, kunnen best eerst alle vrouwelijke en dan alle mannelijke dieren worden gevoederd of omgekeerd. Zo is het tijdsverschil tussen twee voederbeurten niet te groot. De eekhoorns kunnen eventueel ook worden gemerkt. Het geslachtsonderscheid is gemakkelijk te maken. Bij vrouwtjes liggen anus en vulva vlak tegen elkaar. Bij de mannetjes is er een duidelijke ruimte tussen anus en penis, ook de balzak is duidelijk te zien. (Holtslag, 2004)
80
Benodigdheden: spuit, speen, waterkoker, beker, zacht doekje, stukje toiletpapier •
Water verwarmen in een waterkoker en in een bekertje gieten.
•
De gewenste hoeveelheid elektrolyt of melk optrekken in een spuit en speen op het spuitje plaatsen. De melk opwarmen door de spuit in het bekertje met warm water te plaatsen.
•
De eekhoorn in een natuurlijke houding houden, dit is horizontaal met de vier pootjes naar beneden, zodat de kans op verslikking vermindert. Best rond het lichaam een zacht doekje wikkelen. Dit fixeert de eekhoorn en houdt hem eveneens warm zodat de overschakeling van de warme couveusetemperatuur naar de kamertemperatuur niet te groot is.
•
Op de rug van de hand of op de pols controleren of de melk de juiste temperatuur heeft (lichaamstemperatuur).
•
De melk langzaam en met tussenpozen in de mond duwen. Enkel op de spuit duwen wanneer het diertje kauw-, zuig- en/of slikbewegingen maakt, niet dwingen omdat de kans op verslikking dan toeneemt.
•
Wanneer de eekhoorn niet wil eten kan het helpen om met de speen het gehemelte aan te raken of de speen in en uit het bekje te bewegen. Wanneer ook dat geen verbetering geeft, kan het soms helpen om eventjes te stoppen en met een warm licht vochtig doekje over het lijfje te wrijven of de eekhoorn eerst te laten plassen.
•
Na het voeren het bekje schoonvegen en de eekhoorn laten plassen door met een warm en vochtig stukje toiletpapier heel snelle op- en neerwaartse bewegingen over de genitaliën te maken. Het puntje van het toiletpapiertje mag de genitaliën maar amper raken omdat te hard wrijven huidirritatie veroorzaakt. (De Wit, 2007 en Smith, 2002)
2.12
Huisvesting
Kooien kunnen het best gemaakt zijn van roestvrij staal omdat eekhoorns in staat zijn om door zachtere materialen zoals aluminium te bijten. De kooi moet hoger dan een meter zijn aangezien rode eekhoorns in bomen leven. In de kooi moet een slaaphuis voorzien zijn, bijv. een doos of een holle boomstam en takken en touw om in te klimmen. Er mogen geen takken van buxus of taxus worden gebruikt omdat deze erg gifig zijn. Tropisch hardhout en industriehout kan beter ook niet worden gebruikt omdat de lange vezels van deze houtsoorten in de kaak van een eekhoorn kunnen blijven steken. De takken mogen niet beschimmeld zijn. Jutte zakken, krantenpapier, zand en bladeren kunnen als bodemmateriaal worden gebruikt. (Sainsbury, 2003 en Holtslag, 2004) Voor de vrijlating moeten eekhoorns naar een volièrehok met een buitenloop worden overgeplaatst dat is ingericht met verschillende takken om in te klimmen. Ook andere zaken uit hun natuurlijke omgeving zoals dennenappels, stukken hout, botjes, enz. moeten in de kooi liggen. Zieke eekhoorns krijgen extra warmte via een warmtelamp. Naargelang het rehabilitatieproces in positieve zin evolueert moet de aangeboden warmte gradueel verminderen. Kunstmatig licht moet in de loop van het rehabilitatieproces ook langzaamaan worden veranderd naar natuurlijk licht. (Sainsbury, 2003) 2.12.1
Groepshuisvesting
Eekhoorns worden meestal alleen gehuisvest omdat ze onderling agressief kunnen zijn. Toch is het mogelijk om eekhoorns in groep in grote buitenvolières te huisvesten maar dan moet elke eekhoorn minstens één slaaphuis hebben. (Sainsbury, 2003)
81
2.12.2
Gedragsproblemen
Eekhoorns in gevangenschap kunnen stereotiep gedrag gaan vertonen zoals steeds dezelfde heen en weer bewegingen maken of cirkelen. Het is niet geweten of dit gedrag gevolgen heeft voor hun welzijn en overleving in de vrije natuur maar waarschijnlijk zijn de effecten minimaal wanneer dit slechts enkele weken duurt. (Sainsbury, 2003)
2.13
Voeding
Eekhoorns mogen nooit pindanoten of zonnebloempitten gevoederd krijgen. (zie 2.8.8.1 Metabolische botziekte) Volgens Sainsbury (2003) en Holtslag (2004) kauwen eekhoorns in het wild af en toe op beenderen van dieren, waarschijnlijk om een voldoende calciumopname te verzekeren. Daarom is het aangewezen om in het hok kalkblokken, gekookte mergpijp, stukken hertengewei, hoeven van paarden of koeien of een liksteen voor landbouwhuisdieren te leggen. Eventueel kan ook calcium aan het drinkwater worden toegevoegd. Verder moeten eekhoorns een zo natuurlijk mogelijk dieet krijgen, dit zijn pijnboompitten, walnoten, korstmossen, schors, verschillende grassen, kruiden, appels, pruimen en scheuten van inheemse bomen en struiken. Ook wortelen zijn wegens hun goede calcium/fosfor verhouding geschikt als voedsel voor een eekhoorn. Voor Stocker (2005) bestaat een uitgebalanceerd dieet voor eekhoorns uit kwalitatieve droge puppyvoeding, walnoten, krulkool, spinazie en hazelnoten. Zieke of gewonde eekhoorns zullen nauwelijks eten. De eerste dag moet een paar keer elektrolytenoplossing in de bek worden gedaan. Als de eekhoorn dan nog niet begint te eten kan melkvervanger met wat bambix in een spuitje worden gegeven. Eekhoorns met een mond- of kaakletsel die wel zelfstandig willen eten kunnen melkvervanger met wat bambix en babyfruit uit een potje in een schaaltje worden gegeven. (Holtslag, 2004) Vers drinkwater moet steeds beschikbaar zijn en wordt meestal voorzien met een drinkfles of een kom. Wilde eekhoorns zijn niet gewoon om van een drinkfles te drinken dus moeten ze eerst een kom met water hebben om te wennen aan de fles. (Sainsbury, 2003)
2.14
Vrijlating
2.14.1
Voorwaarden voor vrijlating
Wanneer de eekhoorn de rehabilitatie succesvol heeft doorstaan, gezond is verklaard en geen tekenen van abnormaal gedrag vertoont, kan hij worden vrijgelaten. Het is belangrijk dat de eekhoorn zijn lichaamsconditie goed is en dat zijn lichaamsgewicht stabiel is voor minimum 7 dagen. (Sainsbury, 2003) 2.14.2
Vrijlatingstechnieken
2.14.2.1 Plaats en tijd De eekhoorn kan het beste worden vrijgelaten op dezelfde plaats waar hij is gevonden. De beste periode in het jaar voor vrijlating is waarschijnlijk van augustus tot november, wanneer de eekhoornpopulaties hun paarseizoen hebben beëindigd en het de normale tijd van verspreiding en sociale reorganisatie is. Daarenboven is het weer nog niet te koud of overdreven nat en zijn er voldoende boomzaden beschikbaar. Nabijheid van wegen moet worden vermeden om verkeersongevallen te vermijden. De aanwezigheid van honden en katten moet eveneens worden vermeden. (Sainsbury, 2003)
82
2.14.2.2 Vrijlating na overgangsperiode Voor handgrootgebrachte eekhoorn is vrijlaten na een overgangsperiode in een groot afgesloten gebied (bijv. 1 hectare) ideaal zodat ze zich aan een leven in de vrije natuur kunnen aanpassen. De meeste opvangcentra hebben dit echter niet ter beschikking. In zo’n gebied krijgt elke eekhoorn zijn eigen slaaphuis ongeveer 3 à 4 meter boven de grond. Bij de verhuis zit de eekhoorn in het slaaphuis met wat nestmateriaal en voedsel. De ingang van het slaaphuis is losjes dichtgemaakt met nestmateriaal zodat de eekhoorn er niet onmiddellijk vandoor gaat. Op voedertafels is geschikt eekhoornvoedsel en water met een calcium supplement beschikbaar. 6 à 9 uur later worden de slaaphuizen gecontroleerd. Indien nodig kan het nestmateriaal voor de ingang worden verwijderd. Eekhoorns die 4 uur later nog steeds in hun huis zitten moeten naar buiten worden gejaagd. De eekhoorns moeten 4 tot 6 weken voor hun eigenlijke vrijlating in dit afgesloten gebied blijven. (Sainsbury, 2003)
83
BESLUIT Deze handleiding voor de opvang van egels en eekhoorns is tot stand gekomen door informatie te verzamelen, te vertalen en toe te passen op de situatie in Vlaanderen. In de zoektocht naar kwalitatieve bronnen voor de verzorging van hulpbehoevende, wilde dieren bleek dat er erg weinig Nederlandstalige literatuur beschikbaar is en dat de beste literatuur uit het Verenigd Koninkrijk afkomstig is. Ook was het opvallend dat over de verzorging en opvang van egels al veel meer geschreven is dan over die van eekhoorns. Redenen kunnen zijn dat de egel vrij veel voorkomt, in de nabijheid van mensen leeft en gemakkelijk kan worden opgepakt. Hierdoor komt dit dier makkelijker in een opvangcentrum terecht dan de schichtige eekhoorn die bij het minste onraad in de bomen verdwijnt. Ongetwijfeld zullen er nog andere manieren van verzorging en opvang bestaan dan in deze handleiding beschreven staan. Daarom is het belangrijk dat verzorgers uit verschillende opvangcentra regelmatig nieuwe inzichten en ervaringen uitwisselen zodat het gezamenlijke doel, zo veel mogelijk hulpbehoevende, wilde dieren terug in vrijheid stellen, op de beste manier kan worden gerealiseerd.
84
VERKLARENDE WOORDENLIJST Alle woorden zijn verklaard in de context van dit werk en aan de hand van: Klaver, P. (2006). Zakwoordenboek van de diergeneeskunde. Doetinchem: Elsevier. Behalve: * Kerkhof, P.L.M. (2006). Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen E-N/N-E. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://books.google.be/books?id=HURSIquX6lkC&dq=dysmetria&source=gbs_summary _s&cad=0 **Online Woordenboek. Medisch. Engels-Nederlands. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.mijnwoordenboek.nl/thema/ME/EN/NL/I/1 ***Geerts, G. & Heestermans, H. (1992). Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal. Turnhout: Brepols. ****Voigt, G.L. (2000). Hematology techniques and concepts for veterinary technicians. Iowa: Blackwell Publishing *****Centraal Laboratorium Antwerpen. (2008). Aanvraagformulier. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.cla.be/LG2004/Testen/Biochemie/Lever/LDH.htm
A Abdomen: buik Acaricide: bestrijdingsmiddel tegen mijten Acidose: zuurvergiftiging, ophoping van zuren in het lichaam waardoor de pH-waarde van het bloed daalt Actieve kool: poreus gemaakte kool dat makkelijk aan stoffen bindt en zo onschadelijk maakt, grondstoffen hiervoor zijn turf, hout, bruinkool of kokosnoot, wordt toegepast bij vergiftigingen en diarree Albumine: in water oplosbaar eiwit, komt o.a. voor in het bloedplasma Alkalische fosfatase: enzym dat o.a. in lever en bot voorkomt, gehalte in het bloed is vaak verhoogd bij o.a. leverziekten Alopecie: kaalheid na haaruitval ALT: Alanine Amino Transferase, leverenzym dat verhoogd is in het bloedserum bij leverproblemen en –beschadiging Alveool: longblaasje Amylase: zetmeelsplitsend enzym, aanwezig in speeksel en alvleeskliersap Analgesie: ongevoeligheid voor pijn Analgeticum: pijnstillend geneesmiddel Anatomie: kennis van de bouw van het lichaam Anesthesie: gevoelloosheid, ongevoelig maken Anestheticum: verdovend of narcotiserend middel*** Anorexie: gebrek aan eetlust Anthelminticum: wormdodend middel Antidiarreticum: middel tegen diarree Antidoot: tegengif, heft de werking van bijv. een medicijn, narcosemiddel of giftige stof op Antimycoticum: middel tegen schimmelziekten Antistoffen: stoffen die door slijmvlies worden geproduceerd en bacteriële groei tegengaan
85
Anus: het einde van het darmkanaal, aarsopening Aspiratiepneumonie: longontsteking ten gevolge van vloeistof in de longen wegens verslikking AST: aspartaat-aminotransferase in het serum, dit enzym komt voor in de lever, de spieren, het hart en de nieren, het AST-gehalte in het serum is verhoogd bij weefselbeschadigingen Ataxie: incoördinatie van de skeletspieren, onzekerheid in bewegingen of in het handhaven van een bepaalde stand, veelal a.g.v. beschadigingen in hersenen, ruggenmerg of zenuwbanen
B Bactericide: bacteriedodend middel Bacteriostaticum: stof die de bacteriegroei remt maar de bacterie niet doodt Barbituraten: groep van slaap- en verdovingsmiddelen, veel gebruikt bij anesthesie van kleine huisdieren Basofiel: vorm van granulocyt, structureel en functioneel gelijkend op een mastcel, speelt een rol in allergische reacties en reacties tegen migrerende endoparasieten **** Bilirubine: een rood bestanddeel van de gal Biochemie: leer van de chemische processen in levende organismen Biologie: leer van de levende organismen Biopt: stukje weefsel verwijderd bij een levend dier voor weefselonderzoek Blefaritis: ontsteking van de ooglidrand Bradycardie: lage hartfrequentie Breedspectrum antibioticum: antibioticum dat werkt tegen meerdere soorten bacteriën Bronchen: vertakkingen van de luchtpijp Bronchiolen: vertakkingen van de luchtpijp tussen de bronchen en de alveolen Bronchitis: ontsteking van de bronchen Bronchodilatator: verwijdt de bronchen Bronchopneumonie: ontsteking van de longen en de bronchen
C Canini: hoektanden Cardiomyopathie: aandoening van de hartspier, waardoor de pompfunctie tekort schiet Cardiorespiratoir: m.b.t. het hart en de ademhalingswegen Cardiovasculair: m.b.t. het hart en de bloedvaten Carpus: pols Catarraal: betrekking hebbend op een catarre, vandaaruit ontstaand*** Catarre: ontsteking van enig slijmvlies, gepaard gaand met veel afscheiding van slijm*** Caudaal: in de richting van de staart Cestode: lintworm Cholesterol: bestanddeel van o.a. galzuren CK: creatine phosphokinase, enzym dat in staat is om de fosfaatgroep van creatinefosfaat over te brengen naar ADP waardoor het energierijke ATP ontstaat, bij verhoging van CK in het serum wijst dit bij de meeste dieren vrij specifiek op spierschade in de skeletspieren Coccidiën: eencellige darmparasieten Collageen: eiwitachtige stof in het bindweefsel Congestie: stuwing, overmatige bloedtoevoer naar een orgaan in het lichaam Contaminatie: besmetting Coprologie: onderzoek van de ontlasting, meestal controle op wormeieren Corticosteroïde: ontstekingsremmend geneesmiddel
86
Creatinine: eindproduct van de stikstofwisseling, gevormd in de spieren en uitgescheiden met de urine, bepaling van creatinine in het bloed is een maat voor de nierfunctie omdat de vorming van creatinine een vrij constant proces is, verhoging van de bloedspiegel is een indicatie voor verminderde nierfunctie Curetteren: met een scherpe lepel of ringmes overtollig weefsel wegschrapen Cutaan: m.b.t. de huid of cutis Cyanose: blauwe verkleuring van de huid, meestal door zuurstoftekort
D Debris: afvalmateriaal, de resten bij weefselafbraak Demodicosis: parasitaire huidaandoening, infestatie van de huid met de demodexmijt Dentaal: m.b.t. de tanden Depressie: verlaagd bewustzijnsniveau Dermatofyt: schimmel die huid, haren en nagels aantast Desinfectans: ziektedodend middel dat micro-organismen buiten het lichaam doodt Detartratie: het verwijderen van tandsteen Diafragma: middenrif Diagnose: vaststellen welke ziekte het betreft Distaal: van het lichaam af, van het centrum af Dorsaal: aan de rugzijde, in de richting van de rug, i.t.t. ventraal Dysmetria: coördinatiestoornis van spieren * Dyspnee: ademnood, benauwdheid, kortademigheid Dystocie: abnormaal baringsproces
E Ecologie: wetenschap die de relatie tussen het dier en zijn omgeving bestudeert Ectoparasiet: parasiet die buiten op het lichaam leeft, bijv. teken, vlooien en luizen Elektrolyten: stoffen die opgelost in water in ionen worden gesplitst en elektrische stroom geleiden Emfyseem: luchtzucht, vergrote luchthoudendheid van de longen door verminderde elasticiteit van de longblaasjes of in ander weefsel waarin normaal geen lucht voorkomt Endoparasiet: parasiet die in het lichaam van zijn gastheer leeft, bijv. maagdarmwormen, leverbot en lintworm Enteritis: dunne darm ontsteking Eosinofielen: vorm van granulocyten, die in hun celplasma korreltjes (granula) hebben, ze spelen o.a. een rol in allergische reacties en kunnen de larvale stadia van sommige wormen beschadigen Epifyse: eindstuk van een pijpbeen Epiglottis: strotklepje achter de tong dat bij zoogdieren de luchtpijp bij het slikken afsluit Epitheel: laag cellen die de huid en inwendige holten bekleedt Euthanasie: dood zonder lijden, meestal door gebruik van een injectie met een sterk werkend slaapmiddel Exsudaat: ontstekingsvocht, dat uit de bloedvaten treedt, troebel is, veel eiwit bevat en stolt
F Feces: uitwerpselen, mest, ontlasting Femur: dijbeen, bovenbeen
87
Feromonen: sekslokstof, geurstoffen die het (seksuele) gedrag van soortgenoten stimuleren Foerageren: specifieke manier waarop een dierlijk organisme aan zijn voedsel komt Fractuur: botbreuk, verbreking van de natuurlijke samenhang van beenweefsel; open fractuur: gecompliceerde fractuur, breuk waarbij de weke delen boven de breuk beschadigd zijn waardoor er een open verbinding bestaat tussen de breukuiteinden en de buitenwereld Fungicide: schimmeldodend middel Fysiologie: wetenschap die de functies van een normaal levend organisme en organen bestudeert
G Gastro-: m.b.t. de maag of buik Genitaliën: de voortplantingsorganen, uitwendige en inwendige geslachtsorganen Globuline: bloedeiwit, eiwitbestanddeel van hemoglobine en myoglobine, slecht oplosbaar in water, speelt een belangrijke rol in de afweer en vorming van antistoffen; de bloedeiwitten die geen albumine zijn worden gerekend tot de globuline Granulatie: vorming van korrelig bindweefsel dat zich o.a. in een wond afzet bij genezing Granuloom: gezwel met granulatiewefsel
H Habitat: natuurlijke leefomgeving van een diersoort Heinz-lichamen: gedenatureerd hemoglobine dat wordt geassocieerd met toxische oxidatieve schade **** Helminth: ingewandsworm Hematocriet: PCV (packed cell volume), het verhoudingsgetal van het (rode) bloedcelvolume t.o.v. het totale bloedvolume Hematologie: leer van het bloed *** Hemoglobine: bloedkleurstof, de ijzerhoudende kleurstof van de rode bloedcellen, verbindt zich met zuurstof in de longen en vormt oxyhemoglobine dat via de bloedstroom de verschillende weefsels bereikt; bepaling van hemoglobinegehalte in het bloed is een indicatie voor het aantal rode bloedcellen en of er sprake is van bloedarmoede Hemolytisch: bloedoplossend Hemorragisch: bloeding betreffend, met bloeding in verband staand Hepatisch: m.b.t. de lever Hepatomegalie: leververgroting Hernia: breuk Histologie: weefselleer, met de microscoop weefsels bestuderen Humerus: opperarmbeen Hypodermaal: onderhuids, subcutaan Hypoxie: te laag zuurstofgehalte van de weefsels Hypercapnie: te hoog CO2 gehalte in het bloed Hyperthermie: te hoge lichaamstemperatuur Hypothermie: te lage lichaamstemperatuur
I Incisivi: snijtanden Incrustaties: verharding, verkalking van weefsels *** Inductie: inleiding, inductietijd, tijd tussen het moment van toedienen van narcosemiddelen en het moment van voldoende verdoving
88
Infectie: het binnendringen en de vermeerdering van ziektekiemen in een organisme, al dan niet gevolgd door ziekteverschijnselen Infestatie: infectie met dierlijke parasieten Ingestie: het via de mond naar binnen krijgen van schadelijke stoffen *** Insectengal: uitwas aan bladeren of takken van bomen, heesters of kruiden, ontstaan door de steek of een andere prikkel van insecten die er hun eieren in leggen *** Insecticide: insectendodend middel Insectivoor: insecteneter Intestinaal: m.b.t. de buikingewanden of het darmkanaal Intracardiaal: in het hart Intramusculair: in de spier Intra-osseus: in het bot Intraperitioneaal: in het peritoneum Intraveneus: in de ader of vene Intuberen: het inbrengen van een buisje in het strottenhoofd door de mond of neus voor een narcose Intussusceptie: inschuiving, instulping van een gedeelte van de darm in het aangrenzend gedeelte ** Ischemie: plaatselijke bloedeloosheid door belemmering van de bloedtoevoer, gevolg is een blokkade van de toevoer van zuurstof (anoxie), voedingstoffen, mineralen, enz.
J Jongvolwassen: adolescent, ontwikkelingsfase tussen het verschijnen van de secundaire geslachtskenmerken en het bereiken van de volwassenheid Juveniel: jeugdig, m.b.t. de jeugd
K Katheter: stijve of slappe dunne buis die via lichaamsopeningen of via een bloedvat naar binnen gebracht kan worden Klinisch onderzoek: onderzoek naar ziekteverschijnselen die onmiddellijk te constateren zijn ***
L Larynx: strottenhoofd, het bovenste deel van de luchtpijp Lateraal: naar de zijkant, i.t.t. mediaal LDH: Lactaat dehydrogenase of melkzuurdehydrogenase is een oxidoreductase dat de reversiebele omzetting van melkzuur naar pyrodruivenzuur katalyseert, het enzym komt voor in alle lichaamscellen, vooral in lever, hart, nier, gestreepte spieren, lymfeklieren en erythrocyten; analyse gebeurt in het serum; verhoging kan onder andere wijzen op spiercelnecrose ***** Lethargie: slaperigheid, dofheid Ligament: bindweefselband Lumen: holte van een buis of van een hol orgaan Lymfadenopathie: afwijkingen aan, meestal vergroting van, de lymfeknopen Lymfocyt: witte bloedcel in het bloed en de lymfe
M Malocclusie: onvermogen de gebitselementen van onderkaak en bovenkaak goed passend op elkaar te klemmen Maternaal: van de moeder afkomstig
89
MCH: Mean Cell Haemoglobine, gemiddelde celhemoglobine MCHC: Mean Cell Haemoglobine Concentration, gemiddelde celhemoglobineconcentratie MCV: Mean Cell Volume, gemiddeld celvolume Mediaal: naar het midden, i.t.t. lateraal Mediastinum: ruimte waarin zich de weefsels tussen de linker en rechterlong bevinden, bijv. hart, slokdarm en luchtpijp Meningitis: acute of subacute infectieziekte gekenmerkt door ontsteking van de hersenvliezen en/of de ruggenmergvliezen Mesenterium: darmscheil, vliezen waaraan de darmen vastzitten en de bloedvaten doorlopen Meta-: na, tussen, achter Metabolisme: stofwisseling, de gezamenlijke chemische veranderingen die in het organisme plaatsvinden om dit op te bouwen en te handhaven evenals de afbraak van levende stof tot eenvoudige uit te scheiden stoffen Molaren: kiezen Monocyt: grote witte bloedcel die deeltjes, bijv. bacteriën, op kan nemen Mortaliteit: deel van een populatie dat aan een bepaalde ziekte sterft Mucociliair systeem: niet-immunologisch afweersysteem in de luchtpijp en de bronchiën, bestaande uit trilhaarepitheelcellen bedekt met mucus, zorgt voor een constante stroom van slijm richting larynx Mucolyticum: verhoogt de vloeibaarheid van slijm in luchtwegen en verbetert daarmee het functioneren van het trilhaarepitheel Musculus: spier Mycobacteriën: zuurvaste bacteriën Myiasis: huidmadenziekte
N Nasaal: m.b.t. de neus Natriumbicarbonaat: zuiveringszout, heeft een bufferende werking in het bloed, geneesmiddel bij acidose Nebulisatietherapie: vernevelen van geneesmiddelen Necrose: het plaatselijk afsterven van weefsel, kan veroorzaakt worden door schadelijke invloeden van buitenaf, belemmering in de toevoer van bloed of voeding naar de weefsels enz. Nematode: rondworm, soms parasitair Neonataal: kort na de geboorte Neutrofielen: aanduiding voor de neutrofiele granulocyten die zorgen voor fagocytose NSAID: non-steroidal anti-inflammatory drugs, onstekingsremmende geneesmiddelen die niet behoren tot de groep van de corticosteroïden
O Obesitas: overgewicht Oestrus: de fase waarin het vrouwelijk dier paringsbereid is en meestal ook vruchtbaar Omnivoor: alleseter, planten- en vleesetend dier Ontsteking: (plaatselijke) reactie van een weefsel op een schadelijke prikkel, de prikkel kan zijn van fysische, chemische en immunologische aard of bestaan uit microorganismen (bacteriën, virussen, schimmels, parasieten e.a.); het ontstekingsproces bestaat hoofdzakelijk uit celbeschadiging, vaatverwijding, oedeem- en exsudaatvorming, infiltratie van leukocyten, evenals chemische veranderingen; als waarneembare verschijnselen van ontsteking gelden warmte, pijn, roodheid, zwelling en gestoorde functie Oöcyste: ontwikkelingsstadium van een coccidie waarin hij besmettelijk is voor zijn gastheer
90
Opiaat: verzamelnaam voor uit opium bereide middelen of de (semi-) synthetische afgeleiden daarvan Oraal: via de mond Orthopedisch: m.b.t. het bewegingsapparaat, m.n. het skelet Otitis externa: ontsteking van de uitwendige gehoorgang
P Palpatie: betasting, onderzoek door aftasten met de vingers Pancreas: alvleesklier, klier in de buik die verteringssappen en insuline produceert Papel: knobbeltje of verhevenheid van de huid Paralyse: verlamming, krachteloos zijn Parese: onvolledige verlamming, zwakte van beweging Pathogeen: ziekmakend, ziekteverwekkend Pathologie: ziekteleer Perineum: bilnaad, het gedeelte tussen anus en uitwendig geslachtsorgaan Peritoneum: buikvlies Permeabel: doordringbaar, doorlaatbaar Phalanx: vinger- of teenkootje Pneumonie: longontsteking Poly-: veel, dikwijls Posologie: leer van de dosering van geneesmiddelen *** Postmortaal: na de dood Predator: roofdier, leeft van de jacht op andere dieren Premolaren: voorkiezen Preputiaal: m.b.t preputium Preputium: voorhuid van de penis Proglottide: rijstkorrel, segment van een lintworm Prolaps: verzakking van een ingewand door een natuurlijke lichaamsopening of wond Protozoa: ééncelligen Proximaal: in de richting van de basis liggend, vooral gebruikt voor aanhangsels en uitsteeksels, i.t.t. distaal Pyodermie: bacteriële ontsteking van de huid
Q Quadriceps: vierhoofdige dijbeenspier
R Rachitis: verstoring van de botstofwisseling t.g.v. vitamine D3 tekort, gepaard gaande met kromme beenderen en botwoekeringen Radiografie: fotografische opname d.m.v. röntgenstralen Radius: spaakbeen Rectaal: m.b.t het rectum Rectum: endeldarm, het laatste gedeelte van de dikke darm, beginnend bij de karteldarm (colon) en eindigend bij de anus Renaal: m.b.t. de nier Reticulocyt: nog niet volgroeide erythrocyten van 3-5 dagen oud, volgroeiing vraag 68 dagen, reticulocyten komen in de bloedvaten bij een verhoogde vraag naar erythrocyten **** Rhinitis: ontsteking van het neusslijmvlies Rode bloedcel: erytrocyt, belangrijk voor het zuurstoftransport Ruptuur: verscheuring, breuk
91
S Sedatie: (pijnstillende) kalmeringstoestand Sedativum: kalmerend middel Semi-permeabel: half doorlaatbaar, half doordringbaar Septicemie: aanwezigheid van bacteriën of virussen in het bloed Sesamsbeentje: in een pees gelegen botstuk Solitair: afgezonderd, op zichzelf levend Spenen: afwennen van de moedermelk bij zoogdieren Sputum: het opgehoeste, fluimen bestaan uit afscheidingsproducten van het ontstoken slijmvlies van de ademhalingsorganen, bestaan uit een slijmerige of etterige substantie en kunnen ook bloed bevatten, het opgeven van fluimen heet expectoratie Steriel: vrij van micro-organismen Subcutaan: onderhuids Subklinische verschijnselen: zonder dat ziekteverschijnselen te zien zijn Suspensie: vloeistof met daarin een vaste stof vermengd, die de neiging heeft te bezinken Symfyse: kraakbenige verbinding tussen twee botten
T Tarsus: hiel Tenesmus: pijnlijke aandrang tot en lozing van ontlasting of urine, wordt meestal veroorzaakt door ontsteking van het slijmvlies van de endeldarm of van de urineblaas. Tibia: scheenbeen Topicaal: plaatselijk, voor plaatselijk gebruik Toxisch: vergiftigend Trabecula: steunend spier-, bot- of bindweefselbundeltje, botbalkjes Trachea: luchtpijp, verbindingspijp verstevigd met kraakbeenringen tussen strottenhoofd en longen Tracheïtis: ontsteking van de luchtpijp Transmissie: overbrenging van ziektekiemen Trauma: verwonding, letsel, kneuzing Trematode: platworm, bijv. leverbot Trombocyt: bloedplaatje, belangrijk voor de bloedstolling
U Ulna: ellepijp Uremie: te hoge concentraties ureum in het bloed omdat de nier deze stof niet of onvoldoende uitscheidt Ureum: in de lever gevormd uit ammoniak, afbraakproduct van de eiwitstofwisseling dat door de nieren met de urine wordt uitgescheiden Ureum/creatinine ratio: verhouding van deze twee stoffen in het bloed wordt bepaald als een indicatie voor een renale of pre-renale uremie
V Vena: vene, ader Ventraal: m.b.t. de buik, wat aan de buikzijde is gelegen i.t.t. dorsaal Vermineuze bronchopneumonie: ontsteking van de luchtpijp, vertakkingen van de luchtpijp en de longen wegens longwormen Viskeus: stroperige, taai-vloeibare, samenhangende vloeistof *** Vomeronasaal orgaan: orgaantje in de neus dat feromonen waarneemt
92
Vulva: uitwendig geslachtsdeel van een vrouwelijk dier
W Witte bloedcel: leukocyt, wit bloedlichaampje dat een belangrijke functie heeft in de afweer van het lichaam Woodse lamp: lamp met een bepaalde golflengte, die wordt gebruikt om bepaalde huidschimmels op te sporen
Z Zoönose: ziekte die van dieren op mensen kan overgaan en omgekeerd
93
LITERATUURLIJST Bexton, S. & Robinson, I. (2003). Hedgehogs. In E. Mullineaux, D. Best & J.E. Cooper. British Small Animal Veterinary Association Manual of Wildlife Casualities (pp.49-65). Gloucester: British Small Animal Veterinary Association. Brouwers, E. (1997). De egel. ‘Daar steek je wat van op’. Brussel: s.l. Centraal Laboratorium Antwerpen. (2008). Aanvraagformulier. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.cla.be/LG2004/Testen/Biochemie/Lever/LDH.htm Cousquer G. (2004). Analysis of tracheal sputum for diagnosing and monitoring verminous pneumonia in hedgehogs (Erinaceus europaeus). Veterinary Record, 154, 332 - 333. De Wit, M. (2007). Mondelinge toelichting bij het grootbrengen van moederloze zoogdieren in het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren van Herenthout. Geerts, G. & Heestermans, H. (1995). Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal. Turnhout: Brepols. Gietema, N. (1995). Het grootbrengen van jonge egels. Dier en arts, 4, 243-248. Holtslag, M. (2004). Handleiding voor het opvangen en grootbrengen van eekhoorns. Een uitgave van Stichting Eekhoornopvang Nederland. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.moederlozedieren.nl/ Kerkhof, P.L.M. (2006). Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen EN/N-E. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.google.be/books?id=HURSIquX6lkC&pg=PA385&dq=Woordenboek+genees kunde+en+biomedische+wetenschappen&sig=b3smH6yzflDzeObO3yZOTcNLdRk#PPA2 46,M1 Klaver, P. (2006). Zakwoordenboek van de diergeneeskunde. Doetinchem: Elsevier. Lewis, C. M., Cusdin, P. Norcott, M. R. & Frost, L. M. (2002). Normal haematological values of European hedgehogs (Erinaceus europaeus) from an English rehabilitation centre. Veterinary Record, 151, 567 - 569. Online Woordenboek. Medisch. Engels-Nederlands. Gevonden op het internet op 16 april 2008: http://www.mijnwoordenboek.nl/thema/ME/EN/NL/I/1 Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende. (s.a.). Protocol bij ademhalingsstoornissen egels. Onuitgegeven nota’s van het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende. Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende. (2007). Protocol ontworming egels. Onuitgegeven nota’s van het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Oostende. Pardon, H. (2007). Hospitalisatie & Euthanasie. Cursus voor het derde jaar van de opleiding Dierenzorg, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Agro- en Biotechniek Geel.
94
Robinson, I. (2002), Hedgehogs. In L.J. Gage. Hand-Rearing Wild and Domestic Mammals. (pp.75-80). Iowa: Blackwell Publishing. Sainsbury, A.W. (2003). Squirrels. In E. Mullineaux, D. Best & J.E. Cooper. British Small Animal Veterinary Association Manual of Wildlife Casualities (pp.66-74). Gloucester: British Small Animal Veterinary Association. Saunders, R. (2003). Other insectivores and rodents. In E. Mullineaux, D. Best & J.E. Cooper. British Small Animal Veterinary Association Manual of Wildlife Casualities (p.89). Gloucester: British Small Animal Veterinary Association. Scott, A.C., Keymer, I.F. & Labram, J. (1981). Parapoxvirus infection of the red squirrel (Sciurus vulgaris). The Veterinary Record, 109, 202. Smith, D. (2002), Ground and Tree Squirrels. In L.J. Gage. Hand-Rearing Wild and Domestic Mammals. (pp.90-95). Iowa: Blackwell Publishing. Stocker, L. (2005). Practical wildlife care. Oxford: Blackwell Publishing. Thienpont, D., Rochette, F. & Vanparijs O.F.J. (1979). Diagnose van verminosen door koprologisch onderzoek. Beerse: Janssen Research Foundation. Verkem, S., De Maeseneer, J., Vandendriessche, B., Verbeylen, G. & Yskout, S. (2003). Zoogdieren in Vlaanderen. Ecologie en verspreiding van 1987 tot 2002. Een uitgave van Natuurpunt Studie en JNM-Zoogdierenwerkgroep. Gevonden op 9 april 2008 op het internet: http://www.zoogdierenwerkgroep.be/atlas/index.php?l=N&id=1 Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder. (s.a.). Medisch ABC voor de opvang van zieke en gewonde eekhoorns. Onuitgegeven nota’s van het Vogel- en Zoogdierenopvangcentrum Heusden-Zolder. Voigt, G.L. (2000). Hematology techniques and concepts for veterinary technicians. Iowa: Blackwell Publishing Zoogdierenwerkgroep. (2007). Soorten en projecten. Eekhoorn. Gevonden op 9 april 2008 op het internet: http://www.zoogdierenwerkgroep.be/index.php?id=107
