Handleiding bij de cd-rom ‘Terug Terug in de Tijd’ behorende bij een bezoek aan de Menkemaborg en het gebruik van de junior-audiotour
1.1 Algemeen De cd-rom is te gebruiken in de klas ter verdieping van het bezoek aan de Menkemaborg. De cd-rom kan zowel klassikaal m.b.v. het digibord worden gebruikt, als individueel door leerlingen achter een pc. Voor een optimaal gebruik van de cd-rom dient Javascript op de pc te worden geïnstalleerd, dit programma is via een link op de cd-rom gratis down te loaden. (Bij het laden van enkele pagina’s zal de pc in eerste instantie verhinderen dat een Java-applet wordt uitgevoerd, hiervoor moet dan eerst toestemming gegeven worden door te klikken in de balk boven of onderaan het scherm). Naast de cd-rom ontvangt de docent ook het boekje “16 Groninger Borgen”, met informatie over de zestien borgen die van de oorspronkelijke 200 borgen in Groningen bewaard zijn gebleven. 1.2 De cdrom heeft de volgende onderdelen • Gerhard, Susanna en Fieke Bij dit onderdeel zijn fragmenten van de junior-audiotour te beluisteren. • Weetjes Al zappend tussen verschillende vreemde woorden kunnen leerlingen meer te weten komen over het leven in de 18e eeuw • Quiz Er staan 2 interactieve quizzen op deze cd-rom. In Quiz 1 komen zaken aan de orde die de leerlingen in de audiotour te weten zijn gekomen m.u.v. de laatste twee vragen. Deze vragen gaan over kleding van kinderen in de 18e eeuw. Dit onderwerp is niet in de audiotour aan de orde gekomen, maar de leerlingen kunnen deze vragen beantwoorden door goed naar de afbeeldingen te kijken. In Quiz 2 zien de leerlingen een aantal voorwerpen terug uit het bezoek aan de Menkemaborg. • Kamers Bij het onderdeel 'Kamers' zijn foto's te vinden van alle verschillende kamers. Deze foto's zijn interactief d.w.z. er kan in- en uitgezoomd worden. • 'Puzzels' De link naar 'Puzzels' geeft de mogelijkheid voor kinderen om met voorwerpen uit de Menkemaborg te puzzelen. • Links' Via 'Links' wordt u doorverwezen naar interessante sites, zoals de sites van de verschillende borgen, het Verhaal van Groningen en filmpjes op youtube van dansen in kostuum op barokmuziek.
1
2.1 Lesopbouw - start cd-rom en voorbereiding bezoek Menkemaborg De cd-rom opent met een scherm waarop afbeeldingen te zien zijn van borgen in Groningen, te weten De Menkemaborg te Uithuizen, De Fraeylemaborg te Slochteren, Verhildersum te Leens en Nienoord te Leek. Deze borgen zijn voor publiek toegankelijk. Daarnaast is een foto zichtbaar van de voormalige borg Dijksterhuis te Pieterburen. Deze borg is in het begin van de 20ste eeuw afgebroken, het lot van vele borgen. Dit entreescherm is te gebruiken als voorbereiding op een bezoek aan de Menkemaborg in een kringgesprek. In dit gesprek wordt geïnventariseerd wat kinderen al weten van borgen en wordt zodoende voorkennis geactiveerd. Vragen die gesteld kunnen worden zijn: Wat zien jullie op de foto? Zijn jullie wel eens in één van deze huizen geweest? Wat kunnen jullie daar over vertellen? Hoe noem je deze huizen? Waarin lijken de borgen op elkaar? Zien jullie ook verschillen tussen de borgen? Kun je vertellen wat een borg is? De foto van de Menkemaborg toont twee vrouwen en een man gekleed in kleding van de 18e eeuw. Ook deze foto kan gebruikt worden om een brug te slaan naar het komende bezoek. Vragen die dan gesteld kunnen worden zijn; Wat valt jullie op bij de foto van de Menkemaborg? Waarom zijn deze mensen zo gekleed? Wat verwachten jullie te zien, straks bij een bezoek aan de Menkemaborg? Tot slot kan de leerlingen de opdracht gegeven worden om op internet de website van de Menkemaborg eens te bekijken. Vervolgens kan dan klassikaal geïnventariseerd worden wat de leerlingen reeds te weten zijn gekomen.
2.2 Lesopbouw - bezoek Menkemaborg en junior audiotour Bij een bezoek aan de Menkemaborg krijgen de leerlingen een apparaatje met een koptelefoon mee. Het apparaatje heeft een beeldscherm, waarop verschillende foto's te zien zullen zijn. Via de junior audiotour gaan leerlingen als ware op stap met Gerhard Alberda van Menkema en zijn zusje Susanna (resp. 11 en 7 jaar oud in 1775). Tijdens dit bezoek 'ontmoeten' ze ook Fieke, een meisje dat in de keuken werkt. Op een speelse wijze krijgen de kinderen hierdoor een indruk van het leven op een borg, een buitenhuis, in de 18e eeuw. Ze komen meer te weten over het dagelijks leven - er was bijvoorbeeld geen badkamer - en de verschillende kansen voor jongens en meisjes, arm en rijk. Door de hele audiotour heen is een speurtocht naar het familiewapen van de Alberda's verweven. Dit familiewapen is op verschillende plekken in de borg afgebeeld en te ontdekken. De junior audiotour zelf duurt ongeveer 35 minuten. Bij het volgen van de audiotour worden de leerlingen in groepjes van vier leerlingen gesplitst. Het is handig als deze groepjes al op school zijn aangewezen. (Er zijn 15 apparaatjes beschikbaar en er kunnen 2 leerlingen per apparaatje aan elkaar worden gekoppeld via een splitter van de koptelefoon) Na een korte inleiding op het bezoek door een medewerker van de Menkemaborg die ook de regels in het huis uitlegt (niet rennen, als groepje bij elkaar blijven etc.), krijgt elk groepje het materiaal uitgereikt. Tevens krijgt ieder groepje een kamer aangewezen die zij na de inleiding als eerste gaan bezoeken. Na afloop van de junior audiotour wordt er nog even nagepraat met de medewerker van de Menkemaborg. Daarna is er gelegenheid om de tuin te bekijken – hiervoor is geen audiotour beschikbaar, wel kan men een speurtocht meekrijgen – afhankelijk van de beschikbare tijd. Een bezoek aan de Menkemaborg – inclusief junior audiotour - neemt minimaal een uur in beslag.
2
2.3 Verwerking, verdieping bezoek Terug op school kan het bezoek in één of meerdere lesuren verder worden uitgediept en verbreed door gebruik te maken van de verschillende onderdelen van deze cd-rom. Als in het entreescherm wordt doorgeklikt, komt men terecht op een scherm waar ook een tijdbalk te zien is. In deze tijdbalk heeft het symbool van het tijdvak van ‘de pruiken en de revoluties’ een andere positie dan de andere symbolen, verder staat het jaartal 1775 vermeld. Dit is het fictieve jaartal waarin de junior audiotour zich afspeelt. Het bezoek aan de Menkemaborg kan zo in zijn historische context worden geplaatst. Daarnaast is via een link een filmpje op youtube te bekijken, waarin mensen in barokkledij dansen op muziek van Händel. Vanuit dit scherm zijn de overige onderdelen van de cd-rom toegankelijk. Op dit punt kan gekozen worden voor een meer individuele verwerking of voor een klassikale verwerking. Zo kan een quiz individueel gedaan worden, maar ook in tweetallen of klassikaal. In het laatste geval kan de klas in 4 groepen gesplitst worden, waarbij bij iedere vraag een groep voor een antwoord moet kiezen en deze moet noteren. Vervolgens kan dan met elkaar gekeken worden wat het juiste antwoord is. Vaak wordt hierbij aanvullende informatie gegeven. Aan het eind kan dan gekeken worden welke groep de meeste punten heeft behaald en wat men verder te weten is gekomen. Bij het onderdeel 'Weetjes' – aan de hand van vreemde woorden - kunnen leerlingen van tevoren al trachten te raden wat er met een woord wordt bedoeld, waarna de informatie bij een woord verder wordt besproken.
2.4 Lesopbouw – afronding van het project Mocht een docent kiezen om het bezoek aan de Menkemaborg in een projectvorm te behandelen, dan kan gebruik gemaakt worden van suggesties op de cd-rom - te vinden bij ‘docent’. Hier zijn verschillende verwerkingsopdrachten, werkbladen te vinden zoals; • het opzoeken van woorden in een tekst die afkomstig zijn uit het Frans (n.a.v. 'bonjour' bij 'Weetjes') • het schrijven van eigen verhaal over Gerhard, Susanna en Fieke met zoveel mogelijk ‘Franse’ woorden • het werken met de atlas of een wereldbol (n.a.v. ‘hemelglobe’ bij ‘Weetjes’). • het maken van een eigen zonnewijzer (n.a.v. 'zonnewijzer' bij 'Weetjes'), • het schilderen van een portret of stilleven (n.a.v. de quiz 'Heb je dit gezien?') • ook zijn hier opdrachten rondom muziek te vinden en een recept van kokosmacronen (n.a.v. de verhalen van Fieke uit de keuken) De genoemde verwerkingsopdrachten zijn als werkbladen down te loaden vanaf de cd-rom. Verder kan de cd-rom ingezet worden voor de individuele leerling voor zelfwerkzaamheid. Ook de puzzels kunnen daarbij gebruikt worden, omdat leerlingen op deze manier specifieke voorwerpen en schilderijen bekijken. Op de cd-rom is bij ‘docent’ eveneens een toetsblad te vinden. Tot slot: een ander onderdeel kan de workshop muziek zijn, zoals aangeboden in het erfgoededucatie-traject ‘Zilvertje en de schatten van Eemsmond’
3
3.1 Leerdoelen Als leerdoelen worden gesteld: • De leerling kan in eigen woorden vertellen wat een borg is (een buitenhuis dat ooit als versterkt huis – steenhuis - is ontstaan). • De leerling kan in eigen woorden vertellen over het dagelijks leven van een jongen en een meisje in de Pruikentijd. • De leerling ontdekt dat jongens en meisjes in die periode geen gelijke kansen hadden. Jongens mochten studeren, meisjes niet. • De leerling ontdekt dat het leven van een meisje in de keuken heel verschillend is van het leven van de dochter van de borgheer. • De leerling ontdekt dat voor mensen in de Pruikentijd hygiëne een andere invulling had dan tegenwoordig. • De leerling kan in eigen woorden vertellen dat deftige mensen in de Pruikentijd Frans spraken. De leerling kan in de Nederlandse taal van vandaag een aantal woorden van Franse herkomst aanwijzen. • De leerling ontdekt dat er met de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie veel nieuwe zaken in Nederland terecht kwamen, zoals thee, koffie, specerijen, porselein, bijzondere schelpen en houtsoorten. • De leerling ontdekt dat het wereldbeeld in de Pruikentijd verschilt van het wereldbeeld dat kinderen tegenwoordig hebben. (Niet alle werelddelen waren bekend, de baan van de planeten was nog niet voor iedereen duidelijk, vreemde planten, dieren en mensen werden ontdekt. En ook de tijd was een ander begrip – het was niet overal even laat!)
3.2 Kerndoelen Het lespakket (inclusief verwerkingsopdrachten) sluit aan op de volgende kerndoelen; 1. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 4. De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema's, tabellen en digitale bronnen. 9. De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. 12. De leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder 'woordenschat' vallen ook begrippen die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken. 42. De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. 45. De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren. 50. De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld.
4
51. De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen, zoals aanwezig in ons cultureel erfgoed, en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52. De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer. 54. De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 55.
De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.
56. De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
3.3 Tijdvakken, nationale canon en canon van Groningen Een bezoek aan de Menkemaborg en het gebruik van de cd-rom past in binnen het leergebied “oriëntatie op jezelf en de wereld” – het gebied ‘tijd’ - en sluit aan op het tijdvak van ‘Pruiken en revoluties’. De leerlingen ontmoeten Gerhard en Susanna Alberda in het jaar 1775 en ontdekken allerlei zaken over het dagelijks leven in de 18e eeuw in een buitenhuis van een rijke Groningse familie. Het bezoek sluit bovendien aan op het venster ‘Buitenhuizen in de 17e en 18e eeuw’ van de nationale canon. Maar ook het venster ‘de Verenigde Oost-Indische Compagnie’ biedt aanknopingspunten, daar er in de Menkemaborg tal van voorwerpen staan die met de VOC zijn meegekomen zoals meubels, porselein en specerijen. De informatie op de cd-rom sluit daar eveneens op aan. Het venster ‘De Atlas Major van Blaeu’ en ‘Eise Eisinga’ bieden eveneens aanknopingspunten – in het onderwijs dat Gerhard Alberda van zijn gouverneur kreeg stonden immers de laatst verkregen inzichten centraal. Op cd-rom wordt zo bij ‘Weetjes’ bij het woord ‘hemelglobe’ ook het planetarium van Eise Eisinga besproken en is er zowel een link te vinden naar de website van het planetarium met een demoversie als een link naar de website over de Atlas Major van Blaeu. De informatie op de cd-rom bij ‘Weetjes ’- ‘schoorsteenstuk’ verwijst naar een boegbeeld van de canon van Groningen: ‘Hermannus Collenius’ - de bekende schilder, die niet alleen de Menkemaborg heeft verfraaid, maar ook de borg Nienoord en het provinciehuis in Groningen. 3.3 Vakoverstijgend karakter en aansluiting op lesmethoden Een bezoek aan de Menkemaborg en het gebruik van de bijbehorende cd-rom valt zoals gezegd al binnen het leergebied “oriëntatie op jezelf en de wereld” – het gebied ‘tijd’. Maar zoals al blijkt uit de informatie onder het kopje ‘kerndoelen’ zijn er op de cd-rom ook aanknopingspunten te vinden voor andere leergebieden. Zo is er bij ‘Weetjes’ – ‘hemelglobe’, informatie te vinden over zowel een wereldbol als een hemelglobe. Daarbij wordt ook kort ingegaan op de manieren waarop mensen vroeger hun weg zochten en hun plaats bepaalden. Dit gedeelte kan worden uitgebreid door de daaraan gekoppelde opdracht te laten uitvoeren en ook kan vanaf dit punt worden gezapt naar de website met de atlas van Blaeu. De genoemde opdracht valt dan ook onder het gebied ‘ruimte’ en is te vinden bij ‘tips voor verwerkingsopdrachten, werkbladen - aardrijkskunde’.
5
Het pakket heeft echter een breder vakoverstijgend karakter. Zo heeft het onderdeel ‘Weetjes’ ook alles te maken met taal – zeker het onderdeel ‘bonjour’. Hier wordt ingegaan op woorden met een Franse herkomst in de Nederlandse taal, aan dit onderdeel is dan ook een schrijfopdracht gekoppeld – zie ‘tips voor verwerkingsopdrachten, werkblad – taal’. De informatie op de cd-rom bevat bovendien aanknopingspunten voor het gebied ‘natuur en techniek’ – zoals over de werking van een zonnewijzer (‘Weetjes’ – zonnewijzer’). Tot slot zijn er opdrachten te vinden die passen binnen het leergebied ‘kunstzinnige oriëntatie’, zoals de schilderopdrachten voor een stilleven of een portret en de opdrachten rondom muziek. Daarnaast is er voor de scholen in de gemeente Eemsmond de gelegenheid om een workshop muziek te volgen (via KunststationC). Nieuwe methoden voor het leergebied “oriëntatie op jezelf en de wereld” – gebied ‘tijd’ – behandelen de geschiedenis in de tien tijdvakken, enkele methoden geven daarbij ook al de aansluiting aan op vensters van de canon. Sommige methoden (zoals ’Wijzer door de tijd’ van Noordhoff Uitgevers) kiezen ervoor om al in groep 5 een overzicht te geven van de belangrijkste tijdvakken, andere methoden (zoals “Brandaan” van Uitgeverij Malmberg) splitsen de tijdvakken over groep 5 en 6. Het tijdvak ‘Pruiken en revoluties’ wordt dan pas later als periode behandeld, evenals het tijdvak ‘Regenten en vorsten’, waar de VOC en de Gouden Eeuw ondervalt. Dit tijdvak komt echter direct aan het begin van groep 6 aan de orde, zodat het in beide gevallen een prima aanknopingspunt biedt voor een bezoek aan de Menkemaborg, waar de inrichting van de Menkemaborg nadrukkelijk bepaald is door de verworvenheden van zowel de Gouden Eeuw als VOC.
Illustraties – Monique Beijer © Menkemaborg - 2011
6
