Handicaps en vergrijzing van de bevolking Uitdagingen voor de Stad
Jean-Christophe Vanderhaegen
D-2003/0570/2
I. Inhoudstabel I.
INHOUDSTABEL......................................................................................................................................... 2
II.
INLEIDING............................................................................................................................................... 6
III.
DE VERGRIJZING VAN DE BEVOLKING ...................................................................................... 12
A.
DEMOGRAFISCHE GEGEVENS ................................................................................................................. 13 Inleiding ................................................................................................................................................ 13 De toename van de levensverwachting ................................................................................................. 15 De geringe vruchtbaarheidsgraad ........................................................................................................ 15 De verwachte bevolkingsontwikkeling .................................................................................................. 16
1. 2. 3. 4.
i) De geïndustrialiseerde landen............................................................................................................................. 16 ii) De Europese Unie .......................................................................................................................................... 16 iii) België............................................................................................................................................................. 18 (1) De bevolking blijft verouderen .................................................................................................................. 18 (2) Het gewicht van de gewesten ondergaat wijzigingen ................................................................................ 19 (3) Een oudere bevolking in de grote steden ................................................................................................... 19
B.
DE GEVOLGEN VAN DE VERGRIJZING...................................................................................................... 20 De versnippering van bevoegdheden in België ..................................................................................... 21 De afhankelijkheid ................................................................................................................................ 25
a. 1. i)
De fysieke afhankelijkheid en de ratio van de economische afhankelijkheid..................................................... 25
IV. BELGIË KOMT OP DE LAATSTE PLAATS WAT DE TEWERKSTELLING VAN DE 55PLUSSERS BETREFT....................................................................................................................................... 25 (1) (2) ii)
V.
De door de Internationale Arbeidsorganisatie voorgestelde maatregelen .................................................. 27 De door de OESO voorgestelde maatregelen ............................................................................................ 28 Fysieke afhankelijkheid ................................................................................................................................. 29
AFHANKELIJKHEID EN ONGESCHIKTHEID METEN ............................................................... 29 (1) (2)
2.
De veroudering van gehandicapte personen......................................................................................... 31 HUISVESTING VOOR BEJAARDEN ............................................................................................................ 32 Ageing in place – thuis ouder worden................................................................................................... 32
B. a. i) ii)
VI.
De kosten van de afhankelijkheid.............................................................................................................. 30 Stijgende levensverwachting zonder zware ongeschiktheid ...................................................................... 31
Thuishelpers ....................................................................................................................................................... 33 Thuis of in een instelling ouder worden? ....................................................................................................... 33
FAMILIALE HULP OF FORMELE HULP? ...................................................................................... 33 (1) (2) (3)
2.
De zorg van lange duur.............................................................................................................................. 34 Het zorgcontinuüm .................................................................................................................................... 35 Thuis of in een instelling ouder worden: wat houdt dit in?........................................................................ 35
De Verenigde Staten.............................................................................................................................. 36 i) ii) iii)
3.
Het diversifiëren van het aanbod ........................................................................................................................ 36 De studie van de vraag ................................................................................................................................... 37 Besluiten ........................................................................................................................................................ 39
De Europese Unie ................................................................................................................................. 40 i) ii) iii) iv)
4. 5.
De meeste Europese bejaarden wonen in gewone woningen.............................................................................. 41 Een hoog percentage eigenaars bij de Europese echtparen ............................................................................ 41 Echtparen verkiezen een individuele woning en alleenstaanden een appartement......................................... 42 Artikel 25 van het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie ........................................ 42
De Belgische federale staat................................................................................................................... 42 Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest.................................................................................................... 44 i)
Het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP) ................................................................................................. 44
VII. PUNT 3 VAN PRIORITEIT 11 “DE STEDELIJKE LEEFBAARHEID VERZEKEREN DOOR DE VEILIGHEID VAN PERSONEN EN GOEDEREN” BEHANDELT HET VERKEER. ..................... 45 (1) (2) ii)
Punt 3.4 van prioriteit 7 van het ontwerp van GEWOP2 heeft betrekking op de “bejaarden”................... 45 Punt 6 van prioriteit 7 bepaalt het ziekenhuisbeleid van het Gewest. ........................................................ 47 Het Actieplan van het Toekomstcharter van de Regering van de Franse gemeenschap Wallonië -Brussel ... 47
2. De verschillende soorten institutionele instellingen voor bejaarden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest........................................................................................................................................................... 49
2
i)
VIII.
De bejaardentehuizen ......................................................................................................................................... 49
DE TOEPASSELIJKE WETGEVING EN REGLEMENTERING............................................... 49 (2) De indeling van de bejaardentehuizen volgens eigenaar ........................................................................... 51 ii) De rusthuizen voor bejaarden (ROB) en de rust- en verzorgingstehuizen (RVT) .......................................... 52 iii) Tijdelijke opvangcentra.................................................................................................................................. 53 iv) De Psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT) en de beschermde woningen................................................. 53 v) De serviceflats en seigneuries............................................................................................................................. 53
2. 3.
Niet-conventionele voorzieningen ......................................................................................................... 53 Thuisverzorging in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest...................................................................... 54 i) ii) iii)
4.
De sociale woning voor bejaarden - Europese vooruitzichten.............................................................. 56 i) ii) iii) iv) v) vi)
B.
De Franse gemeenschap ..................................................................................................................................... 54 De hulp aangeboden door het OCMW van Brussel ....................................................................................... 55 De zorgverzekering........................................................................................................................................ 56 Zweden............................................................................................................................................................... 56 Denemarken ................................................................................................................................................... 57 Nederland....................................................................................................................................................... 58 Italië ............................................................................................................................................................... 59 Ierland ................................................................................................................................................................ 60 Groot-Brittannië............................................................................................................................................. 61
BESLUITEN ............................................................................................................................................. 63
IX.
DE PERSONEN MET EEN HANDICAP............................................................................................. 65
1.
HET RECHT OP NON-DISCRIMINATIE ........................................................................................................... 67 Autonomie ............................................................................................................................................. 67 Het recht om geraadpleegd te worden .................................................................................................. 68 Recht op mobiliteit ................................................................................................................................ 68 B. DE VERKLARING VAN BARCELONA VAN 24 MAART 1995 – « DE STAD EN DE PERSONEN MET EEN HANDICAP » ....................................................................................................................................................... 69 C. HET CHARTER VAN MADRID VAN 24 MAART 2002 ................................................................................ 70 D. DE VERENIGDE STATEN ......................................................................................................................... 72 a. Historisch overzicht .............................................................................................................................. 72 a. 1. 2.
i) ii) iii)
1. 2.
Het preïndustrieel tijdperk.................................................................................................................................. 72 De twee wereldoorlogen ................................................................................................................................ 73 De oorlog van Vietnam .................................................................................................................................. 73
The Education for All Handicapped Children Act ................................................................................ 74 De Americans with disabilities act (ADA)............................................................................................. 74 i) ii) iii) iv) v) vi)
Wie kan genieten van de ADA ? ........................................................................................................................ 74 Werkgelegenheid ........................................................................................................................................... 75 Hinderpalen in verband met gebouwen en telecommunicatie ........................................................................ 75 Discriminatie en andere hinderpalen.............................................................................................................. 76 De positieve gevolgen van de ADA ................................................................................................................... 76 De ADA: schoolvoorbeeld van een tekst ....................................................................................................... 77
E.
DE EUROPESE UNIE ............................................................................................................................... 79 a. De resultaten van de Eurobarometer 2001 ........................................................................................... 79 1. Document COM (2000) 284 van 12 mei 2000 – Naar een Europa zonder hindernissen voor de personen met een handicap ........................................................................................................................... 80 2. De Richtlijn van de Raad van 27 november 2000 tot invoering van een algemeen kader ten behoeve van de gelijkheid van behandeling inzake tewerkstelling en arbeid.............................................................. 82 3. 2003 – Europees jaar van de personen met een handicap .................................................................... 82 F. BELGIË ................................................................................................................................................... 83 a. De versnippering van de bevoegdheden................................................................................................ 83 1. België .................................................................................................................................................... 84 2. Het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest .................................................................................................. 85 G. DE VERSCHILLENDE SOORTEN HANDICAPS ............................................................................................. 86 a. Medisch model en sociaal model : de nomenclatuur van WOOD......................................................... 86 1. De internationale indeling van de functionering, de handicap en de gezondheid (CIF)....................... 87 H. BESLUITEN ............................................................................................................................................. 88 a. Yolande, een 23-jarige vrouw met autisme ........................................................................................... 88 1. Eva, een vrouw van 50 jaar die lijdt aan multiple sclerose .................................................................. 91 X.
TOEGANKELIJKHEID EN MOBILITEIT ........................................................................................ 94 1.
ALGEMENE PRINCIPES ................................................................................................................................ 95
3
a.
Mobiliteit en toegankelijkheid............................................................................................................... 95 a) b) c)
2.
Een “anti- auto” politiek veranderen door een “pro-PBM” politiek ................................................................. 95 Mobiliteit, een schakelfunctie tussen autonomie en afhankelijkheid.................................................................. 95 Mobiliteit en toegankelijkheid............................................................................................................................ 95
Het universeel ontwerp ......................................................................................................................... 97 a) b)
3.
De resolutie (2001) van de Raad van Europa ..................................................................................................... 97 De Internationale Organisatie voor Normalisatie (ISO) ..................................................................................... 97
Duurzaam bouwen ................................................................................................................................ 98 a) b)
B.
Duurzame huisvesting ........................................................................................................................................ 98 Economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid maakt deel uit van het begrip duurzaam bouwen.................... 99
DE WONING ............................................................................................................................................ 99 De aangepaste woning en de aanpasbare woning ................................................................................ 99
1.
a) De Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHH) en de woningen met hulp bij het dagelijks leven (HDL)............................................................................................................................ 100 b) Accesslog ......................................................................................................................................................... 101
2. 3.
Technische hulp................................................................................................................................... 101 De domotica ........................................................................................................................................ 102 a) b) c)
C.
Domotica is een factor van sociale integratie ................................................................................................... 102 Installatie van een domoticasysteem: te stellen vragen .................................................................................... 103 Toepassingsvoorbeelden................................................................................................................................... 103 (1) De telegeneeskunde ................................................................................................................................. 103 (2) SMARTBO (Zweden) ............................................................................................................................. 104 (3) Het project “MATS” (België).................................................................................................................. 104 (4) Het Innovatiecentrum voor toegankelijkheid van woningen « In-Ham » (België) .................................. 104
DE OPENBARE RUIMTEN ....................................................................................................................... 105 De inrichting van de openbare ruimte. ............................................................................................... 105
1. a) b) c)
2.
Hinderpalen voor vooruitgang: een lijdensweg ................................................................................................ 105 De ernst van de handicap staat in verhouding tot het aantal hinderpalen ......................................................... 106 Blinden en slechtzienden.................................................................................................................................. 107
De verplaatsingsketen ......................................................................................................................... 107 a) b)
3. 4.
Informatie, signalisatie en bewustmaking ....................................................................................................... 108 Het belang van de continuïteit en van de kwaliteit van de verplaatsingen........................................................ 110 (1) Vancouver, Montreal en New York......................................................................................................... 111 (2) Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest...................................................................................................... 112
De openbare gebouwen....................................................................................................................... 113 Schoolgebouwen.................................................................................................................................. 113 WETGEVING, REGLEMENTERING EN BESTAANDE NORMEN ................................................................... 113 Frankrijk ............................................................................................................................................. 113
D. 1. a)
De wetten van 30 juni 1975 ten bate van personen met een handicap.............................................................. 114 (1) Het openbaar vervoer............................................................................................................................... 115 (2) De woningen en de instellingen die openstaan voor het publiek ............................................................. 115 b) Het besluit van 1 maart 1978 in verband met normen inzake oppervlakte en bewoonbaarheid van de woningen gefinancierd met behulp van leningen met gesubsidieerde rente .............................................................................. 118 c) De omzendbrief nr. 2000-51 van 23 juni 2000 betreffende de toegankelijkheid van de openbare wegen voor personen met een handicap ....................................................................................................................................... 119 (1) De wegen................................................................................................................................................. 120 (2) De stoepen ............................................................................................................................................... 122 d) Schoolgebouwen .............................................................................................................................................. 122 e) De balans van de wetten van 1975 ................................................................................................................... 122 (1) Maatschappelijke oorzaken ..................................................................................................................... 123 (2) Institutionele oorzaken ............................................................................................................................ 125 f) Besluiten........................................................................................................................................................... 126
2.
Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest.................................................................................................. 126 a) b)
Een streng oordeel: de stad is georganiseerd om de gehandicapte personen thuis te doen blijven ................... 126 De Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening ......................................................................................... 127 (1) Titel IV – Toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een beperkte mobiliteit ......................... 128 (2) Titel VII – De wegen, de toegang ernaar en de omgeving ervan ............................................................. 130 c) Het Handboek van de Brusselse Openbare Ruimten ........................................................................................ 132 d) De renovatiepremies......................................................................................................................................... 134
E.
BESLUITEN ........................................................................................................................................... 134
XI.
ALGEMENE BESLUITEN.................................................................................................................. 136
XII.
BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................... 141
XIII.
VERWIJZINGEN ............................................................................................................................. 148
4
De volgende decennia zal het aandeel van de ouderen in de Belgische en Brusselse bevolking gestadig toenemen. Tussen 2000 en 2050 zal het aantal tachtigers verdrievoudigen en het aantal negentigers verviervoudigen. Het is duidelijk dat de levenswijze en het verouderingsproces sterke wijzigingen zullen ondergaan tengevolge van nieuwe factoren waarmee wij rekening zullen moeten houden. Zo verkeren de meeste senioren vandaag in een betere fysieke en mentale toestand dan de vorige generaties ouderen, en hebben zij tevens een hogere levensstandaard. Wij mogen bijgevolg niet blindelings vertrouwen op de ervaringen van het verleden om de behoeften van de ouderen van morgen te bepalen. Als gevolg van de afnemende gezinsgrootte, de scheidingen en het toenemende individualisme, zal de nieuwe generatie bejaarden vermoedelijk minder dan voordien kunnen rekenen op hulp van de familie. De aanpasbaarheid of de aanpassing van de woning, duurzaam bouwen en het universeel ontwerp zullen kernbegrippen worden voor de alleenwonende bejaarden die thuis ouder willen worden. Alhoewel de senioren beter en langer leven dan de vorige generaties, zal hun ongeschiktheid toch toenemen met de jaren. En een handicap zal in de toekomst niet meer automatisch aanleiding kunnen geven tot “opname” in een home van het institutionele type. De senioren van de nieuwe generatie zullen hun numerieke sterkte en hun economisch gewicht gebruiken om passende woningen en diensten te eisen. Het zal noodzakelijk zijn over te stappen van een beleid dat voornamelijk gebaseerd is op een aanbod van institutionele “bedden”, op een beleid dat gebaseerd is op voorafgaande studies over de vraag. Het staat vast dat wij een nieuwe categorie van vastgoedspecialisten zullen zien ontstaan, namelijk de experts in de bouw van bejaardenwoningen. Aangezien de vraag blijkbaar sterk gediversifieerd is, zal het vastgoedaanbod voor de bejaarden voldoende ruim moeten zijn om aan zoveel mogelijk behoeften te beantwoorden. In de loop van 2004 zal de CBB-H hierover een studie voorstellen, dewelke onder meer gebaseerd zal zijn op een vergelijking van de beste buitenlandse systemen. Talrijke stedenbouwkundigen gaan ervan uit dat de stad de “natuurlijke” en de beste omgeving is voor de bejaarden. Door de vermenging van functies in de stad kunnen zij, via buurtdiensten, voorzien in hun behoeften zonder dat een specifieke en bijzonder dure infrastructuur dient te worden uitgebouwd. Dit houdt evenwel in dat een aanpassing van de stedelijke infrastructuur en van de vervoersmogelijkheden voor personen met een middelmatige mobiliteit fundamenteel is. Er is nog een andere bevolkingsgroep die afhankelijk is van de aanpassing van de stedelijke infrastructuur, namelijk de personen met een handicap. De infrastructuur van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest stelt hen vaak voor onoverkomelijke hinderpalen: anti-auto-blokken op de stoepen, onoverkomelijke kantstenen of niet-reglementaire snelheidsvertragende installaties die beletten dat gebruik kan worden gemaakt van de aangepaste voertuigen van het openbaar vervoer. En toch is meer dan één persoon op tien getroffen door één of andere handicap, wat neerkomt op meer dan 100.000 personen in de negentien Brusselse gemeenten! Het is dan ook niet normaal dat belangrijke documenten, zoals het Handboek van de Brusselse Openbare Ruimten, de aanpassing van de openbare ruimte in Brussel niet verplicht stellen, en deze zelfs verhinderen. De bouwsector is één van de economische sectoren die het meest betrokken is bij deze beide uitdagingen. Ik vind dat het onze plicht is er betrouwbare en menselijke oplossingen voor te vinden. Ik hoop dat deze studie bijdraagt tot een sensibilisering van de Brusselse overheid, maar ook van onze ondernemingen die, samen met de architecten en de raadgevend ingenieurs, de directe actoren zijn van de kunst van het duurzaam bouwen. Duurzaam bouwen houdt niet enkel in dat wordt gebouwd met eerbied voor het leefmilieu, maar ook dat wordt gebouwd voor allen zonder uitsluiting, en dat aldus een economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid en mobiliteit wordt tot stand gebracht. Ik wens u allen een goede lezing toe van dit verslag. Jacques De Meester Voorzitter CBB-H
5
II. Inleiding Wanneer men het heeft over onderwerpen zoals de demografische veroudering of het probleem van de personen met een handicap, kan men a priori aannemen dat een groot gedeelte van het overheidsoptreden, zowel kwantitatief als kwalitatief, hieraan gewijd is. Beide onderwerpen zijn immers van fundamenteel belang voor onze westerse samenlevingen. Enerzijds zal de stijging van het aantal bejaarden een aanzienlijke invloed uitoefenen op tal van domeinen van het overheidsbeleid, en zelfs op de samenstelling van de wetgevende vergaderingen. In dit verband lijken domeinen zoals de inrichting van de infrastructuur, zowel privé als publiek, en het ontwerp van gebouwen prioritair. Anderzijds houdt het principe van de non-discriminatie, vervat in internationale verdragen, in dat deze infrastructuren zodanig worden ingericht dat zij geen hinderpaal vormen voor de autonomie van personen met een handicap. Daar waar veroudering een progressief proces is, kan een handicap optreden in eender welke levensfase. Het lijkt moeilijk aanvaardbaar dat een persoon van de ene dag op de andere volledig zijn autonomie en zijn mobiliteit verliest, terwijl redelijke aanpassingen zouden toelaten zulks te voorkomen. Vooraleer deze studie aan te vatten hebben wij een eerste enquête uitgevoerd op het terrein, in de vorm van een snel overzicht van de Brusselse infrastructuur, wegen en gebouwen, met het doel na te gaan in welke mate deze zijn aangepast aan de bejaarden en/of de personen met een handicap. Eerste vaststelling en eerste vraag: zijn er in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest personen met een handicap, want op enkele uitzonderingen na, ziet men er haast nooit in de straten van de hoofdstad? Daartegenover staat dat de vzw Autonomia stelt dat personen met een beperkte mobiliteit, de bejaarden en/of de personen met een handicap ongeveer 40% vertegenwoordigen van de bevolking. Zelfs al zijn niet alle personen van deze groep van 40% getroffen door een zware handicap die een technische hulp vergt, zoals een rolstoel of een witte blindenstok, toch kan men zich afvragen waar deze groep zich te Brussel dan wel verbergt? Ofwel dient zij een verborgen leven te leiden omdat de infrastructuren hen niet toelaten zich te verplaatsen: massa’s trappen aan de ingang van openbare gebouwen, onoverkomelijke stoepranden en afwezigheid van liften in de metro? Tweede vaststelling en tweede vraag: in welke woningen zullen de bejaarden, wier aantal aanzienlijk zal stijgen, wonen? Op het eerste gezicht kan men geneigd zijn te stellen dat de bejaarden van morgen anders zullen zijn dan die van vandaag of van gisteren, en dat zij heel wat langer gezond en dynamisch zullen blijven, dankzij de betere levenstandaard en de vooruitgang van de geneeskunde. Die redenering houdt niet lang stand: in werkelijkheid, en de cijfers tonen het aan, is het niet zozeer de bevolking van de ouderen die zal toenemen, maar de bevolking van de hoogbejaarden. En die groep zal onvermijdelijk erg gevoelig blijven voor eventueel mobiliteitsverlies of voor zware handicaps. De eeuwige jeugd is een mythe. De vooruitgang kan de ouderdom wel uitstellen maar niet doen verdwijnen. Op dit ogenblik wordt voor de huisvesting van die kwetsbare groep van de bevolking doorgaans een institutioneel antwoord gevonden : “Eenmaal dat vader en moeder niet alleen meer thuis kunnen wonen, plaats men ze in een home”. Zodra ze in een dergelijke instelling geplaatst zijn, is het verlies aan zelfredzaamheid van vader en moeder dikwijls van die aard dat een kleine handicap of een hinderlijke kwaal aanzienlijk kunnen verergeren en snel tot totale afhankelijkheid kunnen leiden. Indien vader en moeder de gelegenheid hadden gehad in hun vertrouwde omgeving te blijven wonen, mits bepaalde architecturale aanpassingen, technische hulp en/of thuiszorg, dan zou het verlies van zelfredzaamheid heel wat minder geweest zijn. De kosten van het thuis blijven wonen in een aangepaste omgeving zouden bovendien heel wat voordeliger geweest zijn voor de maatschappij dan de opname in een instelling. En de kosten voor een aanpassing van de woning zouden voor vader en moeder lager geweest zijn, indien bepaalde aspecten van de aanpassing, zoals de breedte van deuren, van in het begin voorzien zouden geweest zijn in het stadium van de nieuwbouw of van de zware renovatie van de woning.
6
Bovendien lijkt het utopisch te geloven dat de overheid enkel en alleen via opname in een instelling zal kunnen inspelen op de demografische veroudering en op de gevolgen hiervan op het gebied van huisvesting. Tegen 2050 zal het aantal 80-plussers in ons land vermoedelijk meer dan verdrievoudigen. De internationale studies tonen aan dat de behoefte aan “opname” van ouderen in een instelling sterk toeneemt vanaf deze leeftijd. Heeft de overheid – zowel van Brussel als van het land – de bedoeling om het aantal beschikbare plaatsen in de rusthuizen te verdrievoudigen, terwijl het aantal hiervan nu al onvoldoende blijkt te zijn? Het is duidelijk dat moet worden nagedacht over alternatieve oplossingen en dat het aanbod ter zake moet worden gediversifieerd. De toestand lijkt bijzonder verontrustend, en de uitdagingen enorm. Laten we terugkeren naar onze wandeling in de straten van de hoofdstad van de Europese Unie, waar het zicht van de grote woongebouwen en van de modelwijken, gebouwd in de jaren 60 en 70, tot nadenken stemt. Zonder een gedetailleerde studie te willen maken, studie die wij ooit wensen uit te voeren op basis van de gegevens van de algemene sociaal- economische enquête van oktober 2001, is het toch duidelijk dat die grote appartementsgebouwen zo onaangepast lijken (onder meer wat de breedte betreft van minuscule liften die men erin aantreft) dat de geringste min of meer erge handicap de bewoner zal verplichten te verhuizen naar een instelling. Ook de kenmerken van de traditionele Brusselse “tweegevelwoning” met haar kelderverdieping en steile trappen in de hal doen een aantal vragen rijzen in geval van een handicap van de bewoners. Welnu, deze problemen komen haast nooit voor in de talrijke plannen en studies, uitgevoerd voor rekening van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. De studies die voorafgaan aan de uitwerking van het nieuwe ontwikkelingsplan van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest bevatten ongeveer 5.000 bladzijden. De problemen in verband met de ouderen worden er erg kort en restrictief in behandeld, enerzijds in de studie over de armoede, en anderzijds in verband met gezondheidszorg en ziekenhuizen. Behoudens vergissing van onze kant, vindt men nergens een fijnmazig onderzoek over de demografische veroudering en de gevolgen hiervan op de infrastructuur en de huisvesting. Dit kan verbazing wekken, en het maakt deze studie ook vrij moeilijk, aangezien zij vernieuwend blijkt te zijn op een domein dat dit niet zou moeten zijn, want zoals wij reeds schreven in het begin van deze inleiding, geloven wij dat de behandelde problemen een centrale plaats zouden moeten innemen in het overheidsbeleid. Zo hebben wij een grondig onderzoek van de diversifiëring van het vastgoedaanbod voor bejaarden moeten uitstellen, precies omdat de ontwarring van dit onderwerp zoveel opzoekingwerk heeft gevergd. We komen erop terug. Wij moeten bijgevolg hoe dan ook vaststellen dat onze vaststelling a priori – namelijk dat het overheidsbeleid resoluut op toegankelijkheid gericht zou moeten zijn – nog geenszins een feit blijkt te zijn in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Vervolgens hebben wij een snel overzicht gemaakt van de gegevens en documenten die beschikbaar zijn op internet. Zoals gewoonlijk, hebben wij enkele dagen besteed aan opzoekingen via de zoekmotor Google. Wij waren bijzonder verwonderd vast te stellen, op basis van de eerst gevonden documenten, dat de Verenigde Staten een ruime voorsprong heeft op de Europese Unie, en dat deze voorsprong voornamelijk kan worden samengevat in 3 woorden: ADA – American of Disabilities Act. Deze wetgeving verbiedt dat een gehandicapte persoon het voorwerp uitmaakt van uitsluiting of segregatiemaatregelen of dat hij anders wordt behandeld dan de andere personen. In de memorie van toelichting bij de ADA, staat dat de gehandicapte personen “een discrete en geïsoleerde
minderheid vormen die bewust onbillijk werd behandeld en die verbannen werd naar een tweederangspositie in onze samenleving.”. Dankzij de ADA onderging de infrastructuur in de Verenigde Staten heel wat wijzigingen. Hellende stoepranden, verbetering van de geluids- en lichtsignalen, verbreding van de deuropeningen, voldoende grote openbare toiletten en berichten in grote letters zijn er vandaag schering en inslag. Indien de ADA in 2002 toegepast zou moeten worden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, zou haast de totaliteit van het stadsgewest als niet-aangepast worden bestempeld!
Naast de aanpassing van de voor het publiek toegankelijke infrastructuur, houdt de V.S. zich eveneens bezig met de huisvesting van de ouderen. Ondanks een sociaal zekerheidssysteem dat minder gunstig kan blijken dan het Europese, hebben de Amerikanen een bijzonder dynamische aanpak op het getouw gezet inzake huisvesting van bejaarden. In enkele jaren tijd hebben zij gezorgd 7
voor een gediversifieerd aanbod, gebaseerd op het principe van “Ageing in place”, het behoud van de bejaarde in zijn omgeving gedurende alle fasen van het verouderingsproces. Door verder te zoeken op internet, zijn wij er vervolgens in geslaagd de beste leerlingen van de klas te vinden op het gebied van handicaps en bejaarden: eens te meer gaat het om onze buren uit Noord-Europa, (voornamelijk Denemarken, Finland en Zweden). Zelfs de Amerikanen erkennen dat de Scandinavische landen een tiental jaren voorsprong op hen hebben op het gebied van vastgoedprojecten voor bejaarden. De Scandinavische landen hebben ook een grote voorsprong op het gebied van non-discriminatie van personen met een handicap. In haar “Nationaal actieplan voor personen met een handicap” van 31 mei 2000, schrijft de Zweedse regering: “De Zweedse visie op de gelijkheid van kansen is gebaseerd
op de gelijke waardigheid van alle mensen. Het onvoorwaardelijk recht op eerbied voor de menselijke persoon kan niet in het gedrang worden gebracht door een functionele ongeschiktheid, welke ook de graad of de aard hiervan moge zijn. Een persoon met een handicap mag niet worden gezien als een voorwerp van specifieke maatregelen, maar als een burger met dezelfde rechten en mogelijkheden inzake zelfbeschikking, wiens wensen worden geëerbiedigd.”
En het Zweedse actieplan stelt verder: “Diversiteit is belangrijk voor de democratie. De ontmoeting
tussen personen met verschillende ervaringen en antecedenten laat toe uiteenlopende gezichtshoeken te weerspiegelen. Dit leidt trouwens tot politieke en andere beslissingen die vollediger en representatiever zijn. De overheid heeft op dit punt een bijzondere verantwoordelijkheid (…) Het is anti-economisch bepaalde maatschappelijke groepen uit te sluiten en het potentieel dat zij bieden niet te benutten. Het verwijderen van de hinderpalen die sommigen beletten bij te dragen tot de groei en de productie is bijgevolg een prioritaire taak.”
Al beschikte België tot in de jaren 60 over een voorsprong op de ander Europese landen, en heeft het Vlaamse gewest op dit ogenblik een voorsprong op de twee andere Gewesten van het land, toch worden wij door de afwezigheid van een globale bezinning ter zake aangespoord om aan de alarmbel te trekken. De toestand is niet hopeloos, maar het is tijd er werk van te maken. De personen met een handicap en de ouderen toelaten hun zelfstandigheid en hun autonomie te verwerven en te behouden, zal op termijn winst opleveren voor de samenleving, zowel op sociaal als op financieel vlak. De aanpassing of de aanpasbaarheid van openbare en privéplaatsen toelaten is voor de maatschappij bijgevolg geen kost maar een investering. In het kader van deze studie zullen wij deze beide groepen van de bevolking uiteraard niet vermengen. Het belang van een aanpassing of van de aanpasbaarheid van de openbare en de privéplaasten kadert echter wel met de wens van deze beide groepen om autonoom te worden. De gemeenschappelijke noemer van deze studie zal er bijgevolg in bestaan toe te laten om, via een geschikte aanpassing van de openbare en privéplaatsen, in te spelen op de vraag naar autonomie van twee bevolkingsgroepen met een – gedeeltelijke, totale, of progressieve - vermindering van de optimale fysieke of zintuiglijke vermogens. In een eerste deel behandelen wij het thema van de demografische veroudering. Eerst zullen wij ingaan op de demografische aspecten, om nadien progressief het probleem van de huisvesting van de bejaarden te behandelen. De demografische veroudering is het vervolg van de stijgende levensverwachting en van de lagere vruchtbaarheidsgraad. We zullen de demografische veroudering vergelijken van de landen van de OESO, de Europese Unie, België en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Zo zal onder meer blijken dat het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest het enige Belgisch Gewest is waar de gemiddelde leeftijd van de bevolking zal dalen of stabiel blijven. Wij zullen vaststellen dat desondanks toch een demografisch veroudering optreedt, aangezien de totale bevolking zal stijgen en de verjonging te wijten zal zijn aan de internationale migratie die zal leiden tot een exogene toename van de jonge bevolking. Vervolgens zullen wij het hebben over de gevolgen van de veroudering van de bevolking en over de noodzaak van de overheid om te anticiperen. Wij zullen zien, dat, in tegenstelling tot de andere landen, de institutionele opdeling van België in talrijke autonome entiteiten met bevoegdheden op 8
verschillende niveaus, ons land moeilijk zal toelaten ter zake afdoende globale oplossingen voor te stellen. De privésector zal trouwens een doorslaggevende rol moeten spelen en creativiteit aan de dag moeten leggen om producten aan te bieden die zo nauw mogelijk inspelen op de vraag van deze nieuwe doelgroep. De privésector alleen zal deze vraag echter niet kunnen bevredigen, onder meer wegens de hoge kosten voor de exploitatie van dit soort van projecten. Wij zullen bijgevolg pleiten voor publiek-private samenwerking, maar ook voor publiek-publieke samenwerking. Wij zullen zien dat de bejaarden er de voorkeur aan geven thuis ouder te worden, of in ieder geval, zo lang mogelijk in hun vertrouwde omgeving te blijven. In dat verband zullen wij de praktische gevolgen van de Angelsaksische benadering “Aging in place” onderzoeken op domeinen zoals thuishulp, zorg van lange duur of het zorgcontinuüm. Wij zullen trachten bepaalde factoren na te gaan die een invloed hebben op de beslissing om “thuis ouder te worden” of te verhuizen naar een rusthuis, waarbij wij zullen aangeven dat elk individueel geval verschillend is en dat de meeste gebeurtenissen die deze beslissing beïnvloeden niets te zien hebben met de wens van de betrokkene. Vervolgens zullen wij in het kort de toestand in de Verenigde Staten schetsen, een land waar de familiale banden en de grote afstanden de gezinshulp minder betrouwbaar hebben gemaakt. Ten dele in antwoord op dit verschijnsel, is de bejaardenindustrie gegroeid en biedt zij aan de gezinnen aantrekkelijker alternatieven aan dan het rusthuis en de traditionele home. Het Amerikaanse motto inzake vastgoedaanbod voor bejaarden is dus een diversifiëring, gebaseerd op de studie van de vraag. Wij hadden meer middelen willen aanwenden om precies te bepalen wat men dient te verstaan onder “diversifiëring van het vastgoedaanbod voor bejaarden” onder meer na een benchmarking tussen de Belgische, de Scandinavische en de Noord-Amerikaanse toestanden. Een dergelijke studie zou eveneens toegelaten hebben bepaalde denksporen te bepalen inzake financiering, zowel publiek als privé. Deze studie, die noodzakelijkerwijze grondig en gedetailleerd moet zijn, zou ons evenwel te ver hebben geleid en wij hopen ze kortelings te kunnen aanvatten. Vervolgens zullen wij ons buigen over de huisvesting van de bejaarden in de Europese Unie. Wij zullen vaststellen dat de bejaarden in de EU doorgaans in gewone woningen verblijven en dat zij hiervan meestal eigenaar zijn. Na een korte – verplichte – omweg via het beleid ter zake van de Belgische Federale Regering, zullen wij het hebben over het bejaardenbeleid in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Het vrij beperkte grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest vormt een microkosmos van de Belgische institutionele complexiteit. Het hebben over het bejaardenbeleid is dus noodzakelijkerwijze complex, te meer daar dit onderwerp niet het voorwerp uitmaakt van een specifiek hoofdstuk in het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP). In het hoofdstuk over “De oudere”, komt het GEWOP moeilijk verder dan een algemene beginselverklaring. Vervolgens trachten wij een overzicht te geven van de verschillende onthaalinstellingen voor bejaarden – bejaardentehuizen, residenties, rusthuizen, senioreries – en van de bouwnormen die door de vergunningverlenende overheid worden toegepast. Ook hier zullen wij niet de mogelijkheid hebben om er in detail op in te gaan. Daarna zullen wij vaststellen dat in België erg weinig voorzieningen van niet-institutionele of niet-conventionele aard aanwezig zijn. Bij wijze van voorbeeld, zullen wij verwijzen naar de Abbeyfield-huizen en, na een hoofdstuk over de thuiszorg, zullen wij dit hoofdstuk afsluiten met een kort overzicht over de sociale huisvesting voor bejaarden in Europa. In een tweede deel, behandelen wij de specifieke problemen van de personen met een handicap. Hier is een voorafgaand wettelijk kader primordiaal, en wij zullen de bijzondere problemen in verband met de bouwsector slechts incidenteel behandelen. Dit gedeelte is hoofdzakelijk gewijd aan de definitie van bepaalde principes, zoals de non-discriminatie of duurzaam bouwen. Wij zullen eveneens zijn en dat een aantonen dat personen met een handicap niet enkel “rolstoelgebruikers” toegankelijkheidsbeleid rekening dient te houden met andere gehandicapten zoals slechtzienden of doven. Deze benadering beantwoordt aan de eensluidende vraag van de verschillende personen met een handicap, met dewelke wij in het kader van deze studie contact hadden. De aanpassing van de infrastructuur aan de personen met een andere mobiliteit dan het gemiddelde van de bevolking zal noodzakelijkerwijze dienen te geschieden via de aanvaarding van een tekst als 9
de Amerikaanse ADA. Na een onderzoek van de toestand in de Europese Unie, zullen wij natuurlijk heel wat aandacht besteden aan de bekende Angelsaksische tekst die door tal van regeringen beschouwd wordt als een voorbeeld. De meest recente Europese tekst ter zake is het Handvest van Madrid van 24 maart 2002. Dit handvest vat de visie van de personen met een handicap samen en stelt in het kader van het Europees jaar van de personen met een handicap in 2003 acties voor, gebaseerd op deze visie. Deze tekst stelt een algemene visie voor volgens dewelke de personen met een handicap niet meer worden beschouwd als doelgroepen voor liefdadigheid of als patiënten, maar als volwaardige burgers die volledig geïntegreerd zijn in de samenleving. Het handvest vraagt dat zo snel mogelijk een volledige wetgeving tegen de discriminatie wordt uitgevaardigd, waardoor de bestaande hinderpalen worden afgeschaft en nieuwe hindernissen worden vermeden, op gebieden zoals de toegang tot goederen en diensten, die personen met een handicap zouden beletten al hun vermogens tot sociale participatie en autonomie te ontwikkelen. In dit verband is de aanpassing van de infrastructuur primordiaal. Na de initiatieven in de Europese Unie te hebben onderzocht, gaan wij verder met België en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, waarna wij besluiten met twee getuigenissen, de ene van een persoon met een handicap en de andere van een ouder van een persoon met een handicap. De beide getuigenissen worden gepubliceerd op verzoek van de groeperingen van personen met een handicap zelf, die alle van mening zijn dat men niet genoeg gesensibiliseerd is voor het probleem zolang men niet zelf gehandicapt is of een gehandicapt gezinslid heeft. Wij hopen dat deze beide getuigenissen, meer nog dan lange besluiten, zullen toelaten de lezer, zowel uit de overheid als uit privésector beter te sensibiliseren. Zonder een volledige lijst te willen geven van alle normen en ontwerpnormen of van de talrijke goede praktijken ter zake, wijden wij het derde en laatste deel van deze studie aan de toegankelijkheid en de mobiliteit. Eerder dan de toe te passen technische normen voor vastgoedprojecten te onderzoeken, om de aanpassing of de aanpasbaarheid ervan te verzekeren, wat eerder een bevoegdheid is van het Wetenschappelijke en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB), gaven wij er de voorkeur aan de elementen van deze problemen te behandelen, om aan te tonen dat het, via een bewuste actie van de overheid en de privésector, mogelijk is talrijke problemen in verband met de vermindering van de mobiliteit van bejaarden en of personen met een handicap op te lossen. In een eerste hoofdstuk zullen wij aantonen dat de mobiliteit een schakelfunctie vormt tussen autonomie en afhankelijkheid. Zich kunnen bewegen en verplaatsen, zowel binnen als buiten zijn woning, vormt dikwijls het verschil tussen autonomie en afhankelijkheid. Voor de bejaarden en/of de personen met een handicap, is mobiliteit onverbrekelijk verbonden met toegankelijkheid. De toegankelijkheid heeft bijvoorbeeld betrekking op de mogelijkheid van een persoon om toegang te krijgen tot een loket in het station, maar ook om ogenschijnlijk banale daden te stellen zoals het bedienen van schakelaars, het gebruik van het sanitair of de regeling van de verwarming. Het ontwerp en de uitvoering van installaties en van de infrastructuur die mobiliteit en toegankelijkheid bieden aan iedereen, dienen te geschieden in het kader van principes zoals het universeel ontwerp en het duurzaam bouwen. Het universeel ontwerp is een strategie die erin bestaat producten en omgevingen te ontwerpen en te bouwen, die zoveel mogelijk en op de meest zelfstandige en natuurlijk mogelijke wijze, toegankelijk, begrijpelijk en bruikbaar zijn voor allen zonder een beroep te moeten op oplossingen die een aanpassing of een speciaal ontwerp vergen. Precies zoals leefmilieueisen, maken de aspecten in verband met de toegankelijkheid van gebouwen en van de infrastructuur voor personen met een beperkte mobiliteit deel uit van het begrip duurzaam bouwen. Om duurzaam te zijn, moet een gebouw ook duurzaam zijn vanuit economisch standpunt. Het ontwerp en de bouw ervan moeten leiden tot een investering met een goede prijs-kwaliteit verhouding; zowel economisch zijn in het gebruik ervan als in het onderhoud, rekening houden met alle kosten, ook de externe kosten en zijn waarde behouden over een bepaalde tijd. Wij zullen ook aantonen dat enkel de economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid deel uitmaakt van het begrip duurzaam bouwen. Vervolgens zullen wij ingaan op het aanpassen en de aanpasbaarheid van woningen, via de uitvoering van aangepaste werken, technische hulp of domotica. Voor de bejaarde of de persoon met een 10
handicap, kan de domotica een instrument zijn dat hem toelaat zijn omgeving te controleren, zijn afhankelijkheid, te verminderen en zelfs de opname in een instelling te voorkomen. In het volgend hoofdstuk gaan wij in op de netelige kwestie van de aanpassing van de overheidsinfrastructuur in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, want al legt een stedenbouwkundig reglement de verplichting op openbare gebouwen toegankelijk te maken bij nieuwbouw of renovatie, toch bepaalt geen enkele tekst dat de wegen naar dit gebouw ook toegankelijk moeten zijn. In dit verband is de continuïteit van de verplaatsingsketen primordiaal: één enkele, soms zelfs minieme, tekortkoming in de keten volstaat om de verplaatsing onmogelijk te maken, en zelfs om de verplaatsing tot een ware “val” te maken voor de personen met een handicap. Quid met de infrastructuur van de NMBS en van de MIVB? Alvorens het specifiek probleem van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest te behandelen, dat het derde deel van deze studie besluit, lijkt het ons interessant de politiek te onderzoeken die Frankrijk sinds de jaren 70 volgt. Het blijkt dat dit land al ettelijke jaren beschikt over een overvloedige wetgeving en over erg gedetailleerde normen, maar dat de verplaatsingen van de personen met een handicap op de meeste wegen van het land een ware lijdensweg blijven. Een onderzoek van de oorzaken van deze mislukking zou de Brusselse beleidsmakers kunnen inspireren bij een eventuele herziening van de Titels IV en vooral VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening.
11
III. De vergrijzing van de bevolking In het jaar 1800 was de wereldbevolking, na 10.000 jaar aanwezigheid van de mens op onze planeet, opgelopen tot 1 miljard. Nadien, in amper 100 jaar tijd, liep de wereldbevolking op tot 2 miljard personen, en nog eens honderd jaar later verdrievoudigde de bevolking tot 6 miljard 1 Ondanks deze klaarblijkelijke demografische boom, veroudert de bevolking van de ontwikkelde landen. De “ demografische veroudering ” of “veroudering van een bevolking” wijst op een progressieve wijziging van de leeftijdspiramide, die gekenmerkt wordt door een toename van de verhouding der ouderen in de maatschappij en een afname van het relatieve aandeel van de jongeren2. Dit verschijnsel zal een diepgaande invloed hebben op de maatschappij zoals wij die kennen in het begin van de 21ste eeuw. De bescherming van het leefmilieu is vandaag één van de hoofdbekommernissen van het politiek streven, maar de problemen in verband met de progressieve ommekeer van de leeftijdspiramide zullen de volgende decennia zeker de plaats innemen van de zorg voor het leefmilieu. Indien de huidige tendensen aanhouden, zal Italië in 2050 bijvoorbeeld 16 60plussers tellen voor één kind van minder dan 10 jaar oud. Dergelijke statistieken, die eveneens gelden voor ons land, slagen met verstomming. In 2000 was Italië het oudste land ter wereld, terwijl België op de zesde plaats kwam voor Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië. In zijn studie “Demografie, ruimtelijke ordening en duurzame ontwikkeling van de Belgische maatschappij” merkt het “Laboratoire de Démographie de l’Université de Liège3,” op dat de “demografen in België vreemd genoeg afwezig zijn in de debatten over duurzame of houdbare ontwikkeling. Is dit een bewuste wens om zich niet te binden in de grote maatschappelijke debatten, of wordt de demograaf uitgesloten uit deze problemen, hetzij omdat zijn bevoegdheden en zijn werk onvoldoende zichtbaar zijn, hetzij omdat men er van uit gaat dat de demografische dynamiek van onze zogenaamd “ontwikkelde” maatschappijen slechts een geringe invloed heeft op hun toekomstige ontwikkeling? De hedendaagse ingrijpende veranderingen van de demografische gedragingen en van de gezinsstructuren, de hedendaagse wijzigingen in de spreiding van de bewoning en van de mobiliteit, zijn van diepgaande aard. Hierdoor heeft de demografie een krachtige destabiliserende invloed, en de weerslag hiervan op de drie dimensies van de duurzame ontwikkeling - leefmilieu, sociaal en economisch - zijn verre van verwaarloosbaar.” Indien deze demografische tendens aanhoudt, zal zij weldra haast elk domein van het economisch en politiek gebeuren beïnvloeden: de ouderen zullen voldoende talrijk zijn om hun vertegenwoordigers een meerderheid te bezorgen aan het hoofd van de democratische instellingen. De aanpassing van de maatschappij aan de behoeften van de ouderen zal een lonend politiek thema worden en de industrie zal zich aanpassen door een ruim gamma van producten aan te bieden aan de bejaarden, die langer en in betere gezondheid zullen leven. Dit is niet langer een politieke of economische fictie: in de Verenigde Staten is de industrie van “Assisted living” “leven met assistentie” dynamisch en goed georganiseerd. De vertegenwoordigers van deze bedrijfstak beschouwen zich als industriëlen zoals de andere en houden zich vooral bezig met het bevredigen van de behoeften van de 80-plussers via het aanbieden van performante systemen van CRM (relatie klant), aangepast aan de veeleisende klanten die verblijven in hun CCRC (continuing care retirement community - gemeenschappelijke instellingen voor bejaarden). Op het laatste tweejarig congres van de beroepsorganisatie van de industriëlen van Assited living (ALFA) te Boston in april 2002, behandelde de keynote speaker, de belangrijkste spreker op de eerste sessie, precies het thema van de verbetering van het klantenbeheer: hoe de klant bevredigen en dus zijn onderneming verbeteren - via vier, eenvoudig te realiseren, principes. Deze vier principes waren geformuleerd door een zelfstandige consulent4, die deze ‘s anderendaags kwam voorstellen in een onderneming uit de automobielsector en de dag nadien voor de kaderleden van een start-up van Silicon Valley.
12
Op dit zelfde congres was een sessie gewijd aan de uitvoering van een haalbaarheidsstudie met het oog op de realisatie van een vastgoedproject voor bejaarden. Gedurende anderhalf uur legden de sprekers de voorwaarden uit voor het succes van een dergelijk project. Eén van de sleutels tot succes was het uitvoeren van een voorafgaande marktstudie over de aard van het woningaanbod, de bijkomende diensten, de omgeving of de prijs: “probeer niet 75-jarigen te interesseren voor een
project dat opgevat is voor 85-jarigen, zij zullen geen zin hebben om samen te wonen met die oudjes en uw project zal de mist ingaan.” Rekening houdend met de tijd die nodig is voor de uitvoering van de projecten, bestond een andere sleutel voor succes erin zo goed mogelijk de toekomstige vraag in te schatten zonder te allen prijze tegemoet te komen aan de wensen die de overheid ter zake formuleert, “because the governement is not the customer” (de overheid is niet de klant).
Merken we in dit verband op dat het dynamisme van de Amerikaanse bejaardenindustrie in schril contrast staat tot het bureaucratisch kluwen van het Federaal Ministerie van huisvesting (HUD), waarvan de vertegenwoordigers, tijdens hun interventies, niet sterk geïnteresseerd lijken te zijn in de projecten die zij opzetten in samenwerking met privépartners. Het is niet de bedoeling in dit hoofdstuk alle aspecten van deze problemen te behandelen: alleen al de dynamische ontwikkeling van de projecten van “assisted living” “ leven met assistentie” in de Verenigde Staten komen in aanmerking voor een studie van 200 bladzijden, onder meer om na te gaan in welke mate zulks zou kunnen worden toegepast in België en in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Wij zullen ons er dan ook toe beperken enkele bakens te plaatsen in deze uitgebreide documentatie. In dit hoofdstuk zullen wij ingaan op de demografische en economische problemen van de veroudering van de bevolking, en op de uitdagingen op het gebied van het vastgoed die hieruit voortvloeien. Wij zullen een afzonderlijk hoofdstuk wijden aan de toegankelijkheid, mobiliteit en technische aanpassing van de woningen, een materie waar de noden van de bejaarden en van de personen met een handicap kunnen samenvallen. De statistieken waarvan wij gebruik zullen maken zijn afkomstig van verschillende bronnen: OESO, Eurostat, NIS en Planbureau en zijn niet steeds wetenschappelijk vergelijkbaar. De ene keer wordt de drempel van de ouderen vastgesteld op 60 jaar, de andere keer op 65 jaar. Bovendien zijn de nationale statistieken inzake gezondheidszorg van lange duur of handicaps sterk verschillend van land tot land. De vooruitzichten inzake bevolkingsontwikkeling en vergrijzing verschillen overigens sterk naargelang van de geraadpleegde bronnen. Deze verschillen hebben natuurlijk alles te maken met de ontwikkeling op lange termijn van criteria die noodzakelijkerwijze variabel en evolutief zijn. Zoals in onze vorige studies, zullen wij er ons bijgevolg toe beperken deze statistieken te gebruiken om de grote tendensen te bepalen, en niet om een juiste wetenschappelijke vergelijking te maken. In de meeste gevallen zijn deze tendensen wel gelijklopend.
A.
Demografische gegevens 1. Inleiding
De snelle groei van het aantal en van het aandeel van de ouderen in de geïndustrialiseerde landen tot het midden van de 21ste eeuw heeft 2 oorzaken: •
in de eerste plaats, een structurele wijziging die bepaald wordt door de toeneming van de levensverwachting, d.w.z dat steeds meer leden van elke generatie, die aanvankelijk hetzelfde aantal personen telt, de pensioenleeftijd bereiken, en dat diegenen die de pensioenleeftijd bereiken bovendien heel wat langer leven dan voordien;
•
vervolgens, de geringe vruchtbaarheidsgraad.
13
Dit verschijnsel treft in het bijzonder de ontwikkelde landen, allemaal landen met een oudere bevolking, waarvan de veroudering de laatste decennia sterk toenam. Zonder in detail te treden, kunnen wij nochtans opmerken dat, in tegenstelling tot wat velen denken, de ommekeer van de leeftijdspiramide volgens sommigen ook progressief terrein wint in de ontwikkelingslanden5. In 2025 zullen de ouderen in Azië en Latijns-Amerika 15% vertegenwoordigen van de totale bevolking, tegen 8% in 19986. De onderstaande tabel is overgenomen uit het document “An Aging world : 2001”, gepubliceerd door het Amerikaans statistisch agentschap in november 20017. Merken we op dat België in 2000 het zesde oudste land ter wereld was.
14
2. De toename van de levensverwachting De gemiddelde levensverwachting is gestegen dankzij de verbetering van de levensstandaard, de gezondheidszorg en de voeding: in de OESO-landen steeg zij van 66 jaar in 1960 tot 76 jaar vandaag. De bejaarden leven bovendien steeds langer zonder handicaps en hun inkomen laat hen toe beter te genieten van hun opruststelling. De toename van de levensverwachting en de verbetering van het inkomen van de bejaarden gedurende de afgelopen 30 jaar vormen vermoedelijk de grootste wijzigingen die ooit werden verwezenlijkt in een vergelijkbare periode. En over 30 a 50 jaar bieden de innovaties op het vlak van de biotechnologie en van de microprocessoren voor medische doeleinden, die momenteel in een experimentele fase zijn, andermaal uitzicht op een nieuwe verlenging van de levensverwachting met 10 jaar of meer8. De onderstaande tabel bevat ter zake de recentste gegevens van de OESO. Levensverwachting (jaren) bij geboorte
Duitsland Australië Oostenrijk België Denemarken Spanje Verenigde Staten Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland IJsland Italië Japan Luxemburg Mexic o Noorwegen Nieuw-Zeeland Nederland Polen Portugal Verenigd Koninkrijk Republiek Tsjec hië Slowakije Zwitserland Zweden Turkije
1960 Vrouwen 72,4 73,9 71,9 73,5 74,1 72,2 73,1 71,6 73,6 70,7 70,1 71,8 75,0
1960 Mannen 66,9 67,9 65,4 67,7 70,3 67,4 66,6 64,9 67,0 67,5 65,9 68,5 70,7
1970 Vrouwen 73,6 74,2 73,4 74,2 75,7 75,1 74,7
1970 Mannen 67,2 67,4 66,5 67,8 70,8 69,6 67,1
75,9 73,6 72,1 73,2 77,3
68,4 70,1 66,3 68,5 71,2
70,2 71,9 59,5 75,8 73,9 75,4 70,6 67,2 74,2 73,4 72,7 74,1 74,9 50,3
65,3 66,1 56,2 71,3 68,7 71,5 64,9 61,7 68,3 67,9 68,4 68,7 71,2 46,3
74,7 73,9 63,6 77,3 74,6 76,5 73,3 71,0 75,2 73,0 72,9 76,2 77,1 56,3
69,3 67,0 59,7 71,0 68,3 70,8 66,6 65,3 68,6 66,1 66,7 70,3 72,2 52,0
1980 Vrouwen 76,6 78,1 76,1 76,8 77,3 78,6 77,4 77,8 78,4 76,6 72,7 75,0 79,7 77,4 78,8 75,1 70,0 79,2 76,3 79,2 74,4 77,0 73,9 74,3 78,8 78,8 60,3
1980 Mannen 69,9 71,0 69,0 70 71,2 72,5 70,0 69,2 70,2 72,2 65,5 69,5 73,7 70,6 73,4 68,0 64,0 72,3 70,0 72,5 66,0 67,7 71,0 66,8 66,8 72,3 72,8 55,8
1990 Vrouwen 79,0 80,1 78,9 79,1 77,7 80,5 78,8 78,9 80,9 79,4 73,7 77,6 80,3 80,0 81,9 78,5 74,0 79,8 78,3 80,1 75,5 77,9 78,5 75,4 75,4 80,9 80,4 69,0
1990 Mannen 72,7 73,9 72,3 72,4 72,0 73,4 71,8 70,9 72,7 74,6 65,1 72,1 75,7 73,5 75,9 72,3 68,8 73,4 72,4 73,8 66,5 70,9 72,9 67,6 66,6 74,0 74,8 64,4
1998 Vrouwen 80,5 81,5 80,9 81,1 78,6 82,2 79,5 80,8 82,2 79,4 75,2 79,1 81,5
1998 Mannen 74,5 75,9 74,7 74,8 73,7 74,8 73,8 73,5 74,6 74,6 66,1 73,5 77,0
84,0 80,5 77,0 81,3 80,4 80,7 77,3 78,8 79,7 78,1 76,7 82,5 81,9 71,0
77,2 73,7 72,4 75,5 75,2 75,2 68,9 71,7 74,8 71,1 68,6 76,5 76,9 66,4
Bron: Ec o-Santé, OESO 2001
Volgens de cijfers van Eurostat van 7 augustus 2002, bedraagt de levensverwachting in de EU 81 jaar voor vrouwen en 75 jaar voor mannen - wat kadert met het door de OESO voor België vermelde gemiddelde in 1998. “ In 2001 bedroeg de levensverwachting bij geboorte in de EU gemiddeld in 81,4 jaar voor vrouwen
(tegen 77,2 jaar in 1980) en 75,3 jaar voor de mannen ( tegen 70,5 jaar in 1980). De levensverwachting was het langst in Frankrijk voor de vrouwen (83,0 jaar) en in Zweden voor de mannen (77,5 jaar). Ierland was het land met de laagste levensverwachting, zowel voor vrouwen (78,5 jaar ) als voor mannen (73,0 jaar)9.”
De levensverwachting neemt wel erg snel toe (2,5 jaar om de tien jaar, en op dit moment 4 maanden per jaar). Merken we op dat de bijkomende levensjaren jaren zijn die worden doorgebracht in een goede gezondheid (toeneming van de levensverwachting zonder ongeschiktheid) , en dat deze toename van de levensverwachting voornamelijk te danken is aan de steeds hogere ouderdom die de bejaarden bereiken ( terwijl de belangrijkste oorzaak vroeger de vermindering van de kindersterfte was)10.
3. De geringe vruchtbaarheidsgraad
15
De veroudering van de bevolking is eveneens een gevolg van de lage vruchtbaarheidsgraad. In de landen van de OESO, telt men gemiddeld 1,6 kinderen per vrouw, en in landen zoals Italië, Spanje en de Tsjechische Republiek, bedraagt het gemiddelde ongeveer 1,1 à 1,2 kinderen per vrouw: cijfers die heel wat lager zijn dan de 2,1 kinderen die nodig zijn voor de instandhouding van de bevolking11.
4. De verwachte bevolkingsontwikkeling
a) De geïndustrialiseerde landen Door de verlenging van de levensverwachting en de geringe vruchtbaarheidsgraad zal het aandeel van de beroepsbevolking in de totale bevolking dalen, in het bijzonder vanaf 2010. In de landen van de OESO zou de afhankelijkheidgraad, de verhouding tussen het aantal 65-plusser en het aantal personen tussen 20 en 64 jaar, de vijf volgende decennia verdubbelen en haast 50% belopen. In bepaalde grote Europese landen en in Japan, dat progressief één van de oudste landen ter wereld zal worden12, worden nog sterkere stijgingen van die verhouding verwacht. De twee volgende tabellen tonen aan dat de wereldbevolking van de meest ontwikkelde landen zich stilaan zal stabiliseren tot op het peil van het jaar 2000 Bevolking van 65 jaar en ouder. % van de totale bevolking
Duitsland Australië Oostenrijk België Canada Korea Denemarken Spanje Verenigde Staten Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland IJsland Italië Japan Luxemburg Mexico Noorwegen Nieuw-Zeeland Nederland Polen Portugal Verenigd Koninkrijk Republiek Slowakije Tsjec hische republiek Zwitserland Zweden Turkije
1960
1970
1980
1990
8,5 12,0 12,0 7,5 3,3 10,6 8,2 9,2 7,2 11,6 8,3 9,0 11,2 8,0 9,3 5,7 10,8 4,6 11,1 8,6 9,0 5,8 8,0 11,7 6,7 8,8 10,1 12,0 3,5
8,3 14,1 13,4 7,9 3,3 12,3 9,8 9,8 9,2 12,9 11,1 11,6 11,2 8,9 10,9 7,1 12,5 4,3 12,9 8,5 10,2 8,2 9,2 12,9 9,2 12,1 11,4 13,7 4,4
9,6 15,4 14,4 9,4 3,8 14,4 10,7 11,2 12,0 14,0 13,1 13,4 10,7 9,9 13,1 9,0 13,5 3,8 14,8 10,0 11,5 10,1 10,5 15,1 10,4 13,4 13,8 16,3 4,7
11,2 14,9 14,9 11,3 5,0 15,6 13,8 12,4 13,4 14,0 13,7 13,3 11,4 10,6 15,3 12,0 13,4 4,0 16,3 11,1 12,8 10,1 13,6 15,7 10,3 12,5 14,3 17,8 4,3
1995 15,5 11,9 15,1 15,9 12,0 5,7 15,3 15,3 12,5 14,2 15,1 15,6 14,1 11,4 11,3 16,6 14,6 14,0 4,3 15,9 11,5 13,2 11,1 14,6 15,7 10,9 13,2 14,9 17,5 5,0
1996 15,6 12,0 15,2 16,1 12,1 6,0 15,2 15,6 12,4 14,4 15,3 16,0 14,2 11,4 11,3 16,9 15,1 14,1 4,4 15,8 11,6 13,3 11,3 14,8 15,7 11,0 13,4 15,1 17,4 5,2
1997 15,7 12,1 15,3 16,3 12,2 6,2 15,1 16,0 12,4 14,5 15,5 16,4 14,3 11,4 11,4 17,2 15,6 14,2 4,4 15,7 11,6 13,4 11,5 15,0 15,7 11,1 13,5 15,3 17,4 5,4
1998 15,9 12,1 15,3 16,6 12,4 6,5 15,1 16,3 12,4 14,6 15,7 16,8 14,5 11,4 11,5 17,5 16,2 14,3 4,5 15,6 11,6 13,5 11,7 15,2 15,7 11,2 13,6 15,5 17,4 5,5
1999 16,1 12,2 15,4 16,8 12,5 6,8 15,0 16,7 12,3 14,8 15,8 17,2 14,6 11,3 11,6 17,8 16,7 14,3 4,6 15,5 11,7 13,6 11,9 15,4 15,7 11,3 13,7 15,8 17,4 5,6
2000 16,4 12,3 15,5 17,0 12,6 7,1 15,0 17,0 12,3 14,9 16,0 17,6 14,6 11,3 11,7 18,1 17,2 14,4 4,7 15,4 11,7 13,7 12,1 15,6 15,8 11,4 13,8 16,0 17,4 5,8
Bron : Eco-Santé, OESO 2002
Verwachtingen inzake ontwikkeling van de wereldbevolking Meest ontwikkelde landen (in duizenden)
2.000
2005
2010
2015
2020
2025
2030
2035
2040
2045
2050
1 191 429
1 201 109
1 208 405
1 213 857
1 217 737
1 218 834
1 216 513
1 210 849
1 202 423
1 192 271
1 181 108
Bron : Verenigde Naties, 2001 De meest ontwikkelde landen omvatten geheel Europa, Noord-Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland en Japan
b) De Europese Unie In Europa zal de bevolking afnemen en verouderen. De onderstaande tabel, overgenomen uit de vooruitzichten van de Verenigde Naties, toont dit duidelijk aan.
16
Tussen 2000 en 2040 zal het aantal 65-plussers 2 tot 2,5 maal stijgen en het aantal 80-plussers verdrievoudigen. Tegelijkertijd zal het aandeel van de vrouwen, die de theoretische leeftijd hebben om kinderen te krijgen, in de totale vrouwenbevolking dalen van 50% tot 35%. Demografisch profiel Europa Gemiddelde variante
Bevolking (duizenden) Mannelijke bevolking (duizenden) Vrouwelijke bevolking (duizenden ) Bevolkingsratio volgens geslacht (mannen voor 100 vrouwen) Perc entage leeftijd 0-4 (%) Perc entage leeftijd 5-14 (%) Perc entage leeftijd 15-24 (%) Perc entage 60 plussers (%) Perc entage 65 plussers (%) Perc entage 80 plussers (%) Perc entage vrouwen 15-49 jaar (%) Gemiddelde leeftijd (jaren) Bevolkingsdic htheid (per km²)
2.000 727 304 350 977 376 327 93.3 5.0 12.5 13.8 20.3 14.7 3.0 48.8 37.7 32
2005 720 898 347 851 373 047 93.2 4.7 10.9 13.8 20.7 15.9 3.5 48.5 39.4 31
2010 713 211 344 168 369 043 93.3 4.6 9.9 12.8 22.1 16.3 4.1 47.0 41.0 31
2015 704 506 340 080 364 426 93.3 4.5 9.5 11.2 24.1 17.6 4.5 44.9 42.5 31
2020 694 877 335 606 359 270 93.4 4.5 9.3 10.2 26.4 19.4 5.1 42.9 44.0 30
2025 683 533 330 229 353 304 93.5 4.4 9.2 9.8 28.8 21.5 5.2 41.0 45.4 30
2030 670 311 323 757 346 553 93.4 4.3 9.1 9.7 30.8 23.7 6.0 39.2 46.8 29
2035 655 311 316 361 338 950 93.3 4.3 9.0 9.7 32.6 25.5 7.0 37.4 48.1 29
2040 638 878 308 360 330 518 93.3 4.4 9.0 9.7 34.0 26.9 8.1 35.6 49.1 28
2045 621 520 300 036 321 484 93.3 4.5 9.1 9.6 35.4 28.1 9.2 34.7 49.6 27
2050 603 328 291 497 311 830 93.5 4.6 9.4 9.7 36.6 29.2 10.0 34.6 49.5 26
Bron: Secretariaat Verenigde Naties, World Population Prospects: The 2000 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision
De onderstaande tabel toont de resultaten van een onderzoek van Eurostat over de bevolkingsaanwas of –afname in 2001. Bevolkingsaanwas of -afname in Europa in 2001
Duitsland België Denemarken Griekenland Spanje Frankrijk Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Finland Zweden Verenigd Koninkrijk IJsland Liec htenstein Noorwegen Zwitserland Bulgarije Cyprus Tsjechisc he Republiek Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Roemenië Slowakije Slovenië
Bevolking op 1.1.2001 In duizenden 82 259 10 263 5 349 10 565 40 122 59 040 3 826 57 844 441 15 987 8 121 10 243 5 181 8 883 59 863 283 33 4 503 7 204 8 149 671 10 295 1 367 10 005 2 366 3 693 382 38 644 22 430 5 402 1 990
Geboorten levenden voor 1 000 inwoners
Overlijdens 1 000 inwoners
Natuurlijke aangroei voor 1 000 inwoners
Migratie saldo voor 1 000 inwoners
Totale toename voor 1 000 inwoners
9 11,4 12,2 10,1 10,1 13,1 14,6 9,4 12,4 12,5 9,3 11,2 10,8 10,2 11,2 14,3 12,1 12,6 10,2 8,4 12,1 8,8 9,3 9,8 8,3 8,5 10,2 9,4 9,5 9,5 9,8
10 10,3 10,9 9,5 8,7 8,9 7,5 9,3 8,3 8,7 9,3 10,2 9,3 10,6 10,2 6,1 6 9,7 8,3 13,6 8,6 10,4 13,6 13 13,8 10,8 7,6 9,4 11,2 9,6 9,1
-1 1 1,3 0,6 1,4 4,1 7,1 0,1 4,1 3,8 0,1 1 1,5 -0,4 1 8,1 6 2,9 1,9 -5,2 3,5 -1,6 -4,3 -3,2 -5,6 -2,3 2,6 0 -1,7 -0,1 0,7
2,2 1,8 2,1 2,4 6,2 1 5,2 2,9 9 3,3 2,2 4,9 1,2 3,4 2,6 5,6 6 2,7 5,5 0 5,2 -0,4 0 0 -0,6 -0,9 1,3 -0,4 0 0,1 1,9
1,2 2,8 3,4 3 7,6 5,1 12,3 3 13,1 7,1 2,3 5,8 2,7 3 3,5 13,7 12,1 5,5 7,4 -5,2 8,7 -2 -4,3 -3,2 -6,2 -3,2 3,9 -0,4 -1,8 0,1 2,6
Bevolking op1.1.2002 in duizenden 82 360 10 292 5 367 10 596 40 428 59 343 3 873 58 018 447 16 101 8 140 10 303 5 195 8 910 60 075 287 33 4 528 7 258 8 107 677 10 274 1 361 9 973 2 351 3 681 384 38 629 22 390 5 403 1 995
Bron : Eurostat, 2002
17
c) België Volgens het NIS13, was men er enkele jaren geleden nog van overtuigd dat de Belgische bevolking na een lichte toename tot 2020, in 2050 zou dalen tot 10 miljoen inwoners. Recentere gegevens over het sterftecijfer, de vruchtbaarheid en de migratorische bewegingen, hebben het Instituut er toe genoopt zijn vooruitzichten aan te passen. Het NIS en het Planbureau verwachten nu dat de bevolking toeneemt tot 2040 en nadien lichtjes afneemt: 10,53 miljoen in 2010; 10,72 miljoen in 2020; 10,89 miljoen in 2030; 10,96 miljoen in 2040. In 2043 zou met 10,97 miljoen en piek worden bereikt. Nadien zou de bevolking nauwelijks afnemen, en in 2050 10,95 miljoen bedragen. Zoals in de meeste andere geïndustrialiseerde landen, hebben de generaties van de babyboom tot nu toe de veroudering van de Belgische bevolking vertraagd; maar diezelfde generaties zullen het vergrijzingsproces vanaf 2005 versnellen zodra zij de pensioenleeftijd bereiken. Tevens werd de veroudering in België de afgelopen jaren vertraagd door het feit dat de generaties die de leeftijd van 60 jaar bereiken niet zo talrijk waren, wegens de directe of indirecte gevolgen van de twee wereldoorlogen .
(1) De bevolking blijft verouderen In tegenstelling tot de internationale statistieken die doorgaans de leeftijd van 65 jaar als definitie nemen voor het begrip “ouderen”, maken het NIS en het Planbureau gebruik van de drempel van 60 jaar. In 2000 vertegenwoordigden de Belgische 60-plussers 22% van de bevolking. In 2010 zal dat 24% zijn, 27% in 2020 en 31% in 2030. Het is pas nadien dat de veroudering minder snel zal vorderen: 32% van de bevolking zal 60 jaar oud of ouder zijn in 2040, 33% in 2050. Vlaanderen veroudert in sterkere mate. Momenteel is slechts 22% van de Vlamingen 60 jaar of ouder, maar in 2050 zal dat al 34% zijn. De veroudering van de Brusselaars gaat minder snel: van 21% tot 27% in 2050. Wallonië neemt een middenpositie in met 21% in 2000 en 31% in 2050. Niet enkel blijft de bevolking verouderen, maar bovendien stijgt ook de bereikte leeftijd, wat inhoudt dat er steeds meer hoogbejaarden zullen zijn. Zo zal het aantal zestigers tussen 2000 en 2050 stijgen met een kwart, dat van zeventigers met meer dan een derde, dat van de tachtigers zal zelfs verdrievoudigen en dat van de negentigers verviervoudigen. Zo zullen er in 2050 negenmaal meer honderdjarigen zijn. Op dit ogenblik zijn dat er minder dan 1000, maar in 2050, zullen dat er meer dan 8000 zijn. De leeftijdspiramides en de demografische vooruitzichten op de onderstaande grafiek tonen een progressieve kentering aan, tot bijna een ommekeer in 2050. Zij zijn overgenomen uit de internationale databank van het Amerikaans Statistische agentschap14.
18
(2) Het gewicht van de gewesten ondergaat wijzigingen Nog steeds volgens het NIS, wonen er op de 100 Belgen 58 in Vlaanderen, 33 in Wallonië en 9 in Brussel. Aangezien de bevolking in Vlaanderen minder snel toeneemt, zal deze verhouding veranderen. Tussen 2000 en 2050 zal de Brusselse bevolking toenemen met 14%, de Waalse met 13% et de Vlaamse met amper 2%. In Vlaanderen zal de piek van de curven sneller worden bereikt. In Wallonië zal de bevolking stijgen van 3,35 miljoen tot 3,78 miljoen in 2050. Ook Brussel (de 19 gemeenten) zal een sterke verhoging noteren. Kort na 2010 zal de kaap van het miljoen worden overschreden, en in 2050 zullen er 1,11 miljoen Brusselaars zijn. Dit betekent dat het demografisch gewicht van Vlaanderen zal afnemen in verhouding tot dat van Wallonië en Brussel. In 2050, zullen er op 100 Belgen 55 Vlamingen zijn, 35 Walen en 10 Brusselaars. De Vlaamse bevolking veroudert sterker. Zowel tussen 1981 en 1991 als tussen 1991 en 2001, is de gemiddelde leeftijd met bijna 2 jaar gestegen. De gemiddelde Waal is bijna 1 jaar jonger dan de gemiddelde Vlaming. Nog in Wallonië is de gemiddelde leeftijd de twee voorbije decennia toegenomen met respectievelijk 1 en 1,2 jaar. Het profiel van de Brusselaar is ietwat verschillend. In de plaats van te verouderen, verjongt de bevolking van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. In 10 jaar tijd daalde de gemiddelde leeftijd inderdaad met 6 maanden. Dit is vooral te danken aan de verjonging van de vrouwelijke bevolking (-0,8 jaar), terwijl de gemiddelde leeftijd van de mannen min of meer op hetzelfde peil bleef. De verjonging van Brussel is voornamelijk te danken aan de internationale migratie die leidt tot een exogene toeneming van de jonge bevolking. Globaal genomen, wordt het fenomeen van de veroudering van de autochtone bevolking zowel vastgesteld in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest als in de andere steden van het land.
(3) Een oudere bevolking in de grote steden 19
De bevolking van de grote steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Charleroi, Luik) is ouder dan die in de rest van het land. Antwerpen valt op met een gemiddelde leeftijd van 41,5 jaar. Onder deze 5 steden, is het Brussel dat de jongste bevolking heeft: de gemiddelde leeftijd is 39 jaar. Het NIS verklaart dit fenomeen: “De dalende gemiddelde leeftijd van de vrouwelijke populatie (zoals hierboven reeds
aangehaald) en de relatief jonge mannelijke bevolking vormen de verklaring voor dit lage cijfer in de hoofdstad. De veroudering van de bevolking verloopt trager in de grote steden, maar het gemiddeld leeftijdsverschil tussen de beide geslachten is er groter. Terwijl de vrouwen in België gemiddeld 2,9 jaar ouder zijn dan de mannen, loopt dit verschil op tot 3,4 jaar in Gent, 3,5 jaar in Antwerpen, 3,9 jaar in Brussel, 4 jaar in Charleroi en 4,2 jaar in Luik.“ Ongeacht deze cijfers en de statistische uitleg van het NIS, is dit verschijnsel erg logisch. In de meeste gevallen is het een “natuurlijk fenomeen dat de ouderen in een stedelijke omgeving wonen om gebruik te kunnen maken van de buurtdiensten en het openbaar vervoer. Zij verlaten hun huis in de periferie of het platteland en kopen of huren een appartement in de stad.
B.
De gevolgen van de vergrijzing
Wanneer men het heeft over de vergrijzing en de economische en sociale gevolgen hiervan, is het moeilijk zich te ontdoen van een a-priori negatieve visie. Een groot aantal economische en sociale gedragingen lijken immers, op individueel vlak, gekoppeld te zijn aan de leeftijd. Men verwacht bijgevolg dat de vergrijzing het gemiddeld belang van dit fenomeen op het niveau van de totale bevolking wijzigt: indien men er bijvoorbeeld van uitgaat dat de productiviteit of de openheid voor vernieuwing afneemt met de leeftijd, dan dient men te verwachten dat een verouderende bevolking minder productief en minder innovatief is. Men kan nog heel wat andere domeinen opsommen waar de vergrijzing gevolgen van economische of sociale aard zou kunnen hebben: het verbruik, de investeringen in huisvesting, het sparen of de uitgaven voor gezondheidszorg. Men veronderstelt bovendien dat deze invloeden negatief wegen op de groei. En het is inderdaad deze pessimistische voorstelling van de gevolgen van veroudering die men terugvindt in heel wat studies. Vreemd genoeg is de verouderingspolitiek bovendien erg versnipperd en zelfs afwezig in het Belgische overheidsbeleid, wat de pessimistische visie over het probleem nog aanzwengelt. Wanneer men inziet hoe versnipperd de institutionele bevoegdheden ter zake wel zijn, rijst de vraag of de Belgische overheid het beheer van een dergelijk uniek probleem, dat toch talrijke facetten bevat, niet opzettelijk toevertrouwt aan een onduidelijk aantal overheidsinstanties en besturen om er geen efficiënt globaal antwoord op te moeten geven, dat sommigen meteen extreem zouden communautariseren. Het is onzeker of de institutionele opdeling van België, zoals doorgevoerd in de jaren 80-90, zal toelaten een aangepaste en solidaire oplossing te bieden voor het probleem van de vergrijzing. 15
opmerkt: “zelfs al komt dit onderdeel niet aan bod in de wetenschappelijke literatuur, toch zullen het beheer en het gebruik van ruimte veranderen door de “grijze revolutie”. Zo zal de toeneming van het aantal bejaarden leiden tot een stijging van het aantal eenpersoonsgezinnen, en meer in het bijzonder van het aantal alleenwonende vrouwen, ten minste wanneer de verschillende sterftecijfers van de beide geslachten behouden blijven. Het gevaar bestaat dat er een concentratie van deze alleenstaanden ontstaat in de grote agglomeraties, in de verouderde woningen waarvan zij de instandhouding en het onderhoud niet meer kunnen verzekeren. De vergrijzing kan bijgevolg bijdragen tot een aftakeling van de stedelijke omgeving, de socio-economische segregatie van de stedelijke ruimte versterken en de onveiligheid doen toenemen.” Zoals het “Laboratoire de Démographie de l’Université de Liège”
Ondertussen regent het alsmaar meer waarschuwingen. In het bijzonder de OESO en de Europese Commissie hebben het probleem uitgebreid onderzocht. De OESO beschikt over een volledig studieen actiedepartement over de demografische veroudering. “De OESO onderzoekt de algemene
hervormingen die de lidstaten zullen moeten doorvoeren om het hoofd te bieden aan de gevolgen van de veroudering op het gebied van de budgetten, financiële markten en arbeidsmarkt, alsmede op het gebied van de pensioenen, de sociale prestaties, de gezondheidssystemen en de zorg van lange duur.16”
20
In een artikel, gepubliceerd in “L’Observateur” van 13 juni 2001, trekt Ignazio Visco, Hoofdeconomist van de OESO, aan de alarmbel:
“De aanpassingen die noodzakelijk zijn door de veroudering en de minder snelle toename van de bevolking vormen één van de belangrijkste structurele veranderingen waarmee de economieën van de OESO geconfronteerd zijn. In verband met het overheidsbeleid, stellen zij verschillende problemen die verbeeldingskracht en moed zullen vergen, onder meer om de manier te bepalen waarop de wettelijke pensioenen en de gezondheidszorg zullen worden gefinancierd.” “De OESO heeft een grondig onderzoek gewijd aan de factoren van de demografische veroudering, hun vermoedelijke invloed op de levensstandaard en de begrotingstoestand en de impact van deze structurele wijzigingen. Het is niet de bedoeling hier in detail op in te gaan, maar één zaak is zeker: de status-quo is geen oplossing. Die zal geenszins toelaten de bejaarden voldoende pensioengeld te waarborgen, en de last die weegt op de belastingplichtigen te beperken.” “ Deze boodschappen moeten ruime aandacht krijgen en aanleiding geven tot echte politieke antwoorden. Indien niets wordt ondernomen, zouden gedurende een lange periode budgettaire beperkingen noodzakelijk kunnen blijken om een steile klim van de openbare schuld te vermijden, wat andere belangrijke domeinen van de overheidsuitgaven onder permanente druk zou zetten, of de fiscale druk zou doen toenemen, met als gevolg dat de groeivooruitzichten voor de toekomst, en bijgevolg de materiële levensvoorwaarden van de toekomstige generaties bedreigd zouden zijn.” “Het publiek moet worden voorbereid op deze hervormingen, en deze laatste dienen progressief te worden ingevoerd ten einde de invloed ervan op de verdeling van de middelen maximaal te beperken. Een vermindering van de inspanningen is uit den boze. Het gaat hier om een hoofdtaak voor de politieke verantwoordelijken, aangezien zij moeten anticiperen op de problemen en moeten zorgen voor een aanvaarding van hervormingen waarvan de resultaten vermoedelijk pas over één of twee decennia voelbaar zullen zijn.” In een mededeling van 21 mei 1999 met als titel “Een Europa voor alle leeftijden” onderzoekt de Commissie verschillende aspecten van de door de veroudering gestelde uitdaging: •
• • •
De eerste uitdaging is de relatieve afname van de beroepsactieve bevolking en de veroudering van de arbeidskrachten. De 20 volgende jaren zullen radicale veranderingen plaatsgrijpen. Dit houdt onder meer in dat vragen moeten worden gesteld bij de politiek die een voortijdige uittreding uit de arbeidsmarkt in de hand werkt, in de plaats van nieuwe toekomstmogelijkheden en het levenslang leren te bevorderen. Een tweede aspect is de druk die de toename van het aantal gepensioneerden en de vermindering van de arbeidsactieve bevolking uitoefent op de pensioenstelsels en op de overheidsfinanciën. Het derde aspect betreft de toenemende behoefte aan gezondheids- en bejaardenzorg. Het vierde aspect betreft de toenemende verscheidenheid van middelen en behoeften van de bejaarden. De toestand van deze laatsten op het gebied van gezin, huisvesting, opvoeding, gezondheid, inkomen en vermogen vormt een doorslaggevende factor voor hun levenskwaliteit.
1. De versnippering van bevoegdheden in België
21
In Canada en Frankrijk bestaan ministeries die uitdrukkelijk belast zijn met bejaardenzaken en gehandicapte personen. Canada doet enorme inspanningen voor de coördinatie tussen de verschillende overheden die bevoegd zijn voor het bejaardenbeleid. De “Federale, provinciale en
territoriale ministers die verantwoordelijk zijn voor de senioren” komen geregeld samen met het oog op “ de vordering van verschillende dossiers die van belang zijn voor de senioren” op alle overheidsniveaus17. Op hun vergadering van 27 juni 2002, “kwamen de ministers tot het inzicht dat de snelle veroudering van de bevolking in de volgende decennia zowel mogelijkheden als belangrijke uitdagingen inhoudt voor de verschillende regeringen van Canada.Zij zien in dat het belangrijk is te zorgen voor de beleidsmaatregelen en programma’s die nodig zijn om een antwoord te bieden op de grote sociale veranderingen die worden verwacht. Het verbeteren van de levenskwaliteit van een verouderende bevolking vergt de verbintenis om een maatschappij tot stand te brengen waarin de bijdrage van de senioren erkend en gewaardeerd zal worden.18” Ook in Frankrijk lijkt een coördinatie noodzakelijk. Volgens de besluiten van in Frankrijk gerealiseerde audits over dit onderwerp, lijdt Frankrijk aan een gebrek aan “gerontologische cultuur”, wat nu tot uiting komt door de afwezigheid van een globale inoverwegingneming van de bejaarde en, de facto, door een concentratie van de aandacht op zuiver medische materies19. Volgens een recent rapport 20 wordt de bejaardensector “wat de totaliteit van sanitaire, sociale en medisch-sociale
aspecten betreft, erg ondergewaardeerd in vergelijking met ander domeinen van de gezondheid en in vergelijking met de behoeften.”
“De sector is ook slecht gestructureerd en georganiseerd, zoals blijkt uit de noodzaak aan coördinatie, een steeds terugkerend thema in het medisch-sociaal beleid voor bejaarden dat nog steeds actueel is ondanks de vorderingen van de afgelopen jaren. Een professionele dynamiek, en soms zelfs de uitoefening van het recht van de gebruiker, wordt ten slotte gehinderd door administratieve en reglementaire hinderpalen.” In hetzelfde rapport suggereren de auteurs de oprichting van een raadgevende raad voor de veroudering: “Er zou overigens een hoge raad voor de veroudering worden opgericht met
raadgevende bevoegdheid voor alle wetgevende of reglementaire teksten in verband met de integratie van de bejaarden in de samenleving, het verlaten van de arbeidsmarkt of het voorkomen van ongeschiktheid, gekoppeld aan de leeftijd. Deze raad zou samengesteld zijn uit vertegenwoordigers van de sociale partners, verenigingen van de territoriale collectiviteiten (vertegenwoordiging aangeduid door de raad van de verenigingen), de sociale zekerheidsinstellingen, het Nationale Parlement, de Senaat, en de bevoegde personen. (…) De Raad zou de contacten verzekeren met de specifieke raadgevende raden, zoals de Nationale Raad voor huisvesting, de Nationale Raad van de steden en de Nationale Raad voor transport …” Een ander rapport21 pleit voor de oprichting van een Nationaal Instituut voor Veroudering. Het zou hier gaan om een “instrument op het specifieke gebied van de veroudering. Het zou toelaten deze
problemen globaal te benaderen en het onderzoeksgebied niet meer te beperken tot enkel en alleen de afhankelijke personen of de personen die een deel van hun zelfstandigheid moeten prijsgeven. (…) Als kennis- en debatinstrument maar ook als assistent bij overheidsbeslissingen, zou het Nationaal Instituut voor Veroudering ook een eerste middel zijn om de bejaarden een echte plaats te geven in de samenleving22.” Zoals wij al stelden in de inleiding, vragen wij ons af of de complexiteit van de Belgische institutionele toestand ter zake – zoals op tal van andere gebieden - ooit zal toegelaten te komen tot een ware coördinatie, in het belang van de betrokken bevolkingsgroepen. Elk facet van het probleem behoort doorgaans tot de bevoegdheid van een andere minister op een ander regeringsniveau. Wij telden aldus zes bevoegdheidsniveaus die betrokken zijn bij deze problemen.
22
Bij deze versnippering van bevoegdheden op het Belgisch grondgebied, komt nog de complexiteit van de organisatie der Brusselse instellingen. Het bejaardenbeleid is in principe een bevoegdheid van de gemeenschappen. Hoe wordt deze bevoegdheid uitgeoefend op het grondgebied van de 19 Brusselse gemeenten? 1. De betrokken bejaarde zal in principe ressorteren, ofwel onder de Vlaamse gemeenschap ofwel onder de Franse gemeenschap, naargelang van zijn taalstelsel. 2. Om elke gemeenschap de mogelijkheid de bieden een specifiek Brussels communautair beleid te voeren, werden voor het grondgebied van de 19 gemeenten nochtans 3 specifieke instellingen opgericht: • • •
De Franse Gemeenschapscommissie (COCOF – Commission Communautaire Française) die bevoegd is voor de Franse “ monocommunautaire” instellingen van het Brusselse gewest. De Vlaamse gemeenschapscommissie (VGC), die bevoegd is voor de Nederlandstalige “monocommunautaire” instellingen van het Brusselse gewest. De Gemeenschappelijke gemeenschapscommissie (GGC) die de communautaire materies regelt en beheerst die gemeenschappelijk zijn voor de beide gemeenschappen van het Gewest.
Elke Commissie beschikt over een Vergadering en een College. Het College van de Franse gemeenschapscommissie omvat de Franstalige ministers en staatssecretarissen van de regering van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Het College van de Vlaamse gemeenschapscommissie omvat de Nederlandstalige ministers en staatssecretarissen van de regering van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Het College van de Gemeenschappelijke gemeenschapscommissie ten slotte omvat de 4 ministers van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest en de minister-president. De minister-president beschikt in het College slechts over een raadgevende stem. Immers, in het College van de Gemeenschappelijke gemeenschapscommissie (GGC) wordt alles beslist op basis van een taalpariteit.
23
Hulp aan personen werd, bij decreet van 19 juli 1993, overgeheveld van de Franse gemeenschap naar de Franse gemeenschapscommissie. De Vlaamse gemeenschap heeft een dergelijke overdracht ten bate van de Vlaamse gemeenschapscommissie achterwege gelaten, “met het doel de banden tussen
Vlaanderen en Brussel te verstevigen.”
“Onder voorbehoud van soms belangrijke uitzonderingen” 23 is de Gemeenschappelijke gemeenschapscommissie zowel bevoegd voor de instellingen “die niet uitsluitend tot de ene of de
ander gemeenschap behoren (bicommunautaire instellingen) als voor de personen in de volgende materies”: • •
het gezondheidsbeleid (zorgverstrekkingsbeleid in of buiten de zorginstellingen, sanitaire opvoeding, preventieve geneeskunde). de hulp aan personen (gezinsbeleid. sociale politiek, personen met een handicap, bejaarden, jeugd, immigranten, sociale hulp aan gedetineerden, enz.)
Met andere woorden, de GGC oefent volkomen autonoom “de bevoegdheden uit die de Franse en de Vlaamse gemeenschap niet mogen uitoefenen in Brussel, voor de aangelegenheden in verband met de gezondheid van en de hulp aan personen, wanneer deze rechtstreeks betrekking hebben op een inwoner van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest of een bicommunautaire instelling24.” Vermelden we nog een recente poging tot coördinatie op dit gebied op het niveau van Franstalig en Duitstalig België. Op 25 februari 2002 zijn de “Franstalige regeringen” samengekomen voor een globale bespreking van alle problemen in verband met de veroudering van de Franstalige bevolking. “In de loop van deze vergadering hebben de Franstalige regeringen de synergiën besproken die
kunnen worden gebruikt, opdat elke entiteit, in het kader van haar bevoegdheden, bijdraagt tot een gecoördineerd antwoord op het verouderingsprobleem en op de situatie die er kan aan verbonden zijn, op het verlies aan zelfredzaamheid en van de diensten die zij kunnen verstrekken25”. Op 26
februari 2002, hebben de regeringen van de Franse gemeenschap, de Waalse regering, het College van de COCOF en de regering van de Duitstalige gemeenschap aan de eerste Minister van de Federale Regering de oprichting gevraagd van een Interministeriële conferentie voor het bejaardenbeleid26. Na dit – ietwat - apart hoofdstuk over de versnippering van de bevoegdheden in verband met de ouderen in ons land, zullen wij nader ingaan op het fenomeen van de toenemende afhankelijkheid, zowel fysiek als economisch, die één van de belangrijkste gevolgen is van de veroudering van de bevolking.
24
2. De afhankelijkheid
a) De fysieke afhankelijkheid en de ratio van de economische afhankelijkheid. Afhankelijkheid is een gevolg van veroudering en de van de ziekten van de bejaarden. In een economische benadering, meet de afhankelijkheidsratio niet de afhankelijkheidsgraad van de bejaarden, maar wel de last van de niet-actieven die weegt de beroepsbevolking. De afhankelijkheidsratio’s zijn van fundamenteel belang om de invloed van een verouderend bevolking te begrijpen en om, eventueel, de sociale zekerheids- en pensioenstelsels te hervormen. De onderstaande tabel toont de evolutie van de afhankelijkheidsratio’s in de OESO-landen sinds 1960, alsmede de verwachte evolutie tot 2030. Hieruit blijkt dat België in 1960 één van de laagste ratio’s had, terwijl deze in 2030 één van de hoogste van de OESO-landen zal zijn. Evolutie van de afhankelijkheidsratio's 1960-2030 OESO-landen in procent
Australië Oostenrijk België Canada Tsjec hisc he republiek Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Hongarije IJsland Ierland Italië Japan Korea Luxemburg Mexic o Nederland Nieuw-Zeeland Noorwegen Polen Portugal Spanje Zweden Zwitserland Turkije Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten
1960 62.8 51.9 55.0 69.6 53.3 55.8 60.3 61.3 48.8 53.2 52.4 74.3 73.2 51.7 56.1 82.7 47.4 98.4 63.9 71.0 58.7 64.6 59.1 55.4 51.4 50.8 81.1 53.7 66.7
1990 49.4 47.9 49.7 47.0 51.4 48.4 48.6 52.1 45.0 49.1 50.5 54.9 63.1 45.3 43.7 44.6 44.9 74.0 45.1 52.7 54.5 54.3 50.6 49.5 55.6 45.4 64.7 53.5 52.2
2000 48.9 46.0 51.0 46.8 43.3 50.0 49.1 52.9 45.4 49.5 46.0 53.8 48.2 46.8 46.4 38.9 47.8 61.0 46.6 52.4 53.5 46.3 48.1 46.2 55.6 46.8 52.2 52.9 51.1
2010 48.4 44.5 49.5 45.1 41.0 52.5 50.1 50.5 47.3 52.4 44.2 51.7 47.5 49.7 56.0 40.3 49.3 52.4 45.8 50.3 51.4 42.8 49.3 46.9 55.0 47.2 48.4 51.1 48.0
2020 54.7 49.0 56.8 54.8 48.6 57.3 62.8 59.0 49.8 56.0 49.9 55.0 55.5 54.4 65.6 41.6 55.0 48.1 54.1 53.8 57.7 51.1 52.1 50.0 63.3 54.5 45.4 57.5 56.2
2030 61.8 62.1 68.0 67.6 50.9 65.0 69.9 67.5 62.1 62.7 51.3 62.1 56.8 66.9 67.4 52.5 64.3 49.1 68.5 58.9 64.7 54.5 58.8 60.2 69.0 70.3 48.5 66.1 64.5
Afhankelijkheidsratio's : Bevolkingsgroep in de leeftijd 0-14 en 65 en meer in proc ent van de beroepsbevolking Bron: Verenigde Naties (1996) ramingen gemiddelde variante
(1) België komt op de laatste plaats wat de tewerkstelling van de 55-plussers betreft. Volgens de Hoge Raad voor de Werkgelegenheid, (HRW) blijft België inzake werkgelegenheidsgraad nog steeds achter in vergelijking met het gemiddelde van de Europese Unie, vooral in het licht van de doelstellingen vastgesteld in het kader van het proces van Luxemburg. Zo komt België met name op de laatste plaats wat de tewerkstelling van 55-plussers betreft. Op dit ogenblik werkt nog amper een kwart van hen in België, tegen 37,5% in de rest van de Europese Unie.Om het door Europa vooropgestelde doel van 50% te bereiken, zal hun aantal tegen 2010 bijgevolg moeten verdubbelen. Dit is trouwens een veralgemeend verschijnsel in ons land: ondanks dat de arbeidsmarkt in Vlaanderen tijdelijk gunstiger is, is het tewerkstellingspeil van de oudere werknemers er inderdaad even laag als in Wallonië.
25
Verwachte evolutie van het aantal gepensioneerden tussen 2000 en 2050 in België In duizenden 2000
2010
2020
2030
2040
2050
2.149
2.293
2.741
3.272
3.573
3.680
(Bron : Planbureau, 2002)
Om deze toestand te verhelpen, beveelt de HRW vier actiedomeinen aan: vorming, herinschakeling van werkzoekenden en niet-actieven op de arbeidsmarkt, een betere afstemming tussen arbeid en privéleven en verlenging van het beroepsleven. “Een ommekeer van de tendens, volgens dewelke het vanzelfsprekend is sneller te stoppen met werken, vergt zowel bij de werkgevers als bij de werknemers een mentaliteitswijziging, alsmede een wijziging van de arbeidsvoorwaarden en van de opleidingsmogelijkheden, wat noch eenvoudig noch gemakkelijk is.”
“(…) Een verbetering van de arbeidsvoorwaarden vormt een belangrijke voorwaarde om een voortijdige uitstap uit het beroepsleven te vermijden, en zal dat in de toekomst steeds meer worden. De verloning of financiële stimuli zijn niet de enige doorslaggevende factoren; aantrekkelijke immateriële arbeidsvoorwaarden, hebben ook – en in steeds grotere mate – een belangrijke plaats in de beslissing om al dan niet langer te werken. De ondernemingen moeten bijgevolg investeren in de kwaliteit van de arbeidsvoorwaarden: afwisselend, niet stresserend, gezond en fysiek draaglijk werk, alsmede een goede werksfeer. Een aangepast levenslang leerproces en soepele arbeidsregelingen die rekening houden met de individuele loopbaan, zoals reeds eerder werd omschreven, kunnen op hun beurt bijdragen tot een langer beroepsleven.” De lage tewerkstellingsgraad in ons land geldt ook voor de personen met een handicap: 18% van de zwaar gehandicapten is aan het werk tegen 37% van de licht gehandicapten en 56% van de niet-gehandicapten. In de Europese Unie belopen deze percentages respectievelijk 24%, 46% en 62%. De deelneming aan het beroepsleven in ons land is dus gering voor alle categorieën in het algemeen en de personen met een handicap vormen geen uitzondering op deze regel. Vermelden we nog dat de personen met een handicap betrekkelijk oververtegenwoordigd zijn in beroepen zoals bestuurder van machines en handarbeider. Zij zijn daarentegen duidelijk minder werkzaam als hoog ambtenaar of beheerder.
26
Werkgelegenheidsgraad van de 55-plusser in de OESO-landen (Tewerkstelling van de leeftijdsgroep 55-64 jaar in procent van de bevolking in de leeftijdsgroep 55-64 jaar)
Verenigde Staten Japan Duitsland Frankrijk Italië Verenigd Koninkrijk Canada Australië Oostenrijk België Tsjec hisc he Republiek Denemarken Finland Griekenland Hongarije IJsland Ierland Korea Luxemburg Mexic o Nederland Nieuw Zeeland Noorwegen Polen Portugal Spanje Zweden Zwitserland Turkije
1980 53,8 61,3 42,2 50,7 n/a n/a 50,2 43,5 n/a n/a n/a n/a 47,1 n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a 36,3 n/a 63,9 n/a 51,3 44,7 65,7 n/a n/a
1985 51,8 60,5 35,5 37,2 33,3 47,0 46,2 37,3 n/a 26,0 n/a 50,1 45,4 45,1 n/a n/a 40,9 n/a 25,4 n/a 27,3 n/a 65,5 n/a 47,0 38,2 65,0 n/a n/a
1990 54,0 62,9 36,8 35,6 32,0 49,2 46,3 41,8 n/a 21,4 n/a 53,6 42,6 40,8 n/a 85,4 38,6 61,9 28,2 54,1 22,4 41,8 61,8 46,8 47,0 36,8 69,4 n/a 42,7
1995 55,1 63,7 37,5 33,5 27,0 47,5 43,4 41,4 29,0 23,3 34,8 49,3 34,4 40,5 17,1 85,1 39,2 63,5 24,0 51,2 22,7 50,4 63,1 45,5 44,7 32,1 61,9 69,8 42,4
1999 57,7 63,4 38,5 34,2 27,5 49,4 46,9 44,2 29,2 24,7 37,5 54,2 39,2 39,1 19,4 85,9 43,7 58,1 26,3 55,2 35,3 56,9 67,3 51,3 50,8 34,9 64,0 71,7 42,6
Bron: OESO, statistieken van de arbeidskrac hten, 2000
(2) De door de Internationale Arbeidsorganisatie voorgestelde maatregelen Om een antwoord te bieden op de uitdagingen van de demografische veroudering, stelde de Internationale Arbeidsorganisatie op de tweede wereldvergadering over veroudering, die plaatsgreep van 8 tot 12 april 2002, de volgende actiemiddelen voor27: • • • • • • • • •
Een progressieve en zachte overgang van het beroepsleven naar het leven op rust in de hand werken, teneinde oudere werknemers de mogelijkheid te bieden langer actief te blijven zo zij zulks wensen. Maatregelen nemen om discriminaties in de tewerkstelling te voorkomen en hierbij een bijzondere aandacht besteden aan de oudere werkneemsters. Beleidsmaatregelen nemen voor de opleiding en de reconversie van oudere werknemers, om ze te helpen zich aan te passen aan de evolutie van de vraag en van de afzetmarkten. Gebruik maken van de door de informatie- en communicatietechnologie geboden mogelijkheden om ouderen toe te laten toegang te krijgen tot een job en een opleiding. Oudere werknemers toelaten langer hun job uit te oefenen en ze hiertoe aansporen. Zich aanpassen aan de evolutie van de structuren en de levenswijze van de gezinnen, door gelijkheid van behandeling te waarborgen tussen mannen en vrouwen, bijvoorbeeld wat de leeftijd van oppensioenstelling en de prestaties voor de overlevenden betreft. Het financiële evenwicht van de systemen der sociale transfers in stand houden, door de financiële last van de veroudering evenwichtig te verdelen tussen de beroepsbevolking en de niet-actieven. Het potentieel en de grenzen van vervangingsmigraties, als oplossing voor de veroudering van de bevolking, inschatten. De arbeidsvoorwaarden en -omgeving verbeteren ten einde de risico’s op invaliditeit op lange termijn te verminderen en ervoor te zorgen dat de ouderen op een waardige manier en in goede gezondheid op rust kunnen gaan.
27
De IAO besluit zijn voorstellen met het volgende: “de vitaliteit van onze maatschappijen hangt hoe
langer hoe meer af van de actieve deelname van de ouderen. Het is bijgevolg essentieel te streven naar een cultuur die de ervaring en de kennis van de ouderen naar waarde schat. De globale doelstelling bestaat erin de sociale en economische voorwaarden in het leven te roepen die alle leeftijdscategorieën de mogelijkheid bieden volledig geïntegreerd te blijven in de maatschappij, vrij te beslissen over de plaats die zij in deze maatschappij willen innemen en zich aldus te kunnen ontplooien.”
(3) De door de OESO voorgestelde maatregelen De door de OESO voorgestelde maatregelen sluiten ten dele aan bij de actiemiddelen van de IAO. Zo heeft deze internationale organisatie zeven principes vastgelegd in verband met de hervorming van het ouderenbeleid28: 1. Er moet werk worden gemaakt van een hervorming van de wettelijke pensioenstelsels, de fiscaliteit en de systemen van sociale transfers, teneinde de financiële stimuli voor een vervroegd pensioen en de hinderpalen voor een latere pensionering af te schaffen. 2. Er zullen verschillende hervormingen moeten worden doorgevoerd om er voor te zorgen dat de oudere werknemers meer mogelijkheden krijgen en de gewenste kwalificaties en kennis hebben om deze mogelijkheden te benutten. 3. De sanering van de overheidsfinancies en de afbouw van de overheidsschuld moet worden verdergezet, bijvoorbeeld door het bedrag van de door de overheid uitgekeerde pensioenen progressief te verlagen en hierop te anticiperen door de pensioenbijdragen te verhogen. 4. De betaling van de pensioenen zou tegelijkertijd moeten worden verzekerd door de door de belasting gefinancierde transfers, de pensioenstelsels door kapitalisatie, het privésparen en het uitoefenen van een activiteit. Het doel bestaat erin de risico’s te spreiden, de last billijker te verdelen over de generaties en de individuen een grotere vrijheid te bieden inzake pensioenkeuze. 5. Op het gebied van de gezondheidszorg en de zorgverstrekking van lange duur zou meer aandacht moeten worden besteed aan de kostenefficiëntie. De kosten en het medisch onderzoek zouden moeten genomen worden er meer op moeten gericht zijn de afhankelijkheid te verminderen, terwijl specifieke beleidsmaatregelen inzake zorgverstrekking aan afhankelijke bejaarden genomen zouden moeten worden. 6. De ontwikkeling van pensioenstelsels via kapitalisatie zou gepaard moeten gaan met een verbetering van de infrastructuren van de financiële markten, onder meer via de invoering van een modern en efficiënt reglementair kader. 7. Op nationaal vlak zouden nu reeds strategische kaders moeten worden ingevoerd om mettertijd deze hervormingen in verband met de veroudering de harmoniseren, ervoor te zorgen dat voldoende aandacht wordt besteed aan de tenuitvoerlegging van deze hervormingen en de openbare opinie te sensibiliseren en zijn medewerking te verkrijgen. Een studie van diezelfde organisatie, gepubliceerd in december 200129 vergelijkt de middelen van de ouderen in 9 OESO-landen – Duitsland, Canada, Verenigde Staten, Finland, Italië, Japan, Nederland, Verenigd Koninkrijk en Zweden – en bestudeert in welke mate de inkomsten van de ouderen rechtstreeks of onrechtstreeks de invloed ondergaan van overheidsmaatregelen. Deze studie wijst op een aantal nieuwe uitdagingen waarmee de overheden van de OESO-landen geconfronteerd zullen worden: •
•
Ervoor zorgen dat de overgang van een voltijdse activiteit naar het pensioen gemiddeld later geschiedt dan op dit ogenblik, en dit volgens soepeler en meer geleidelijke voorwaarden vooraleer te komen tot een volledige stopzetting van de activiteit. Een eerste prioriteit zou erin bestaan de personen die momenteel met pensioen gaan voor 65 jaar, aan te sporen om hun oppensioenstelling uit te stellen. Meer variatie brengen in de inkomstenbronnen van de ouderen bij hun oppensioenstelling (en tijdens de overgangsfase naar hun pensioen), “wat veronderstelt dat men steunt op verschillende elementen die een duurzaam karakter moeten hebben .”
28
•
Blijven zorgen voor een voldoende materiële levensstandaard voor de ouderen in een ruimere context, zodat iedereen verder een waardig leven kan blijven leiden gedurende de pensioenperiode en tijdens de periode van toegang tot het pensioen.
Tot besluit, beveelt de OESO30 aan “dat de financiële stimuli voor een vervroegd pensioen en de
hinderpalen voor een laattijdig pensioen, alsmede de wetten die diegenen die een ouderdomspensioen ontvangen verbieden te werken, zouden moeten worden afgeschaft; er zouden eveneens middelen moeten worden gevonden om de tewerkstellingskansen van de oudere werknemers te verhogen en om hun kwalificaties en competenties te verbeteren. De door de overheid betaalde pensioenbedragen zouden moeten worden beperkt, voor een bepaald bijdrageniveau, om te zorgen voor een beheersing van de begroting en om de invloed van de demografische veroudering op de overheidsschuld te beperken.” Men ziet het, de weg die nog moet worden afgelegd om de afhankelijkheidsgraad in de OESO- landen in het algemeen, en in België in het bijzonder, te verlagen zal lang en hard zijn en zal vanwege de politici moeilijke en niet noodzakelijk populaire beslissingen vergen.
b) Fysieke afhankelijkheid De afhankelijkheid kan van fysieke en/of mentale aard zijn en belet de betrokken bejaarde zelf een aantal essentiële daden in het dagelijkse leven te stellen. De afhankelijke bejaarde is dikwijls niet in staat de taken te verrichten die hem staat zouden stellen alleen te wonen in een gewone woning, zoals het onderhoud van het huis of het klaarmaken van de maaltijden. Volgens de INSEE (Frankrijk) zijn de afhankelijke personen “de personen die gekluisterd zijn aan hun bed of aan een zetel en de personen die op hulp moeten rekenen voor hun toilet of hun aan- of uitkleden 31.” Dankzij bijstandsmaatregelen, zowel in de vorm van personenhulp als van technische hulp, kunnen de ouderen tegenwoordig langer in hun eigen woning blijven dan voordien. Het oplossen van de fysieke afhankelijkheid houdt 3 soorten maatregelen in: medische zorg, huisvesting en bijstand in het dagelijks leven. Dankzij een aangepaste woning zal de afhankelijke oudere opnieuw zelfredzaam kunnen worden via het aangepast karakter van zijn woning, eenvoudige technische hulp, controle van de omgeving en domotica. De fysieke afhankelijkheid kan met name herwonnen worden in het kader van een aangepaste huisvesting of een herinrichting van de eigen woning, rekening houdend met specifieke behoeften zoals de toegankelijkheid voor een rolstoel, bijzonder sterke verlichting voor slechtzienden of communicatie tussen de kamers voor hardhorigen. In het derde deel van deze studie zullen wij in detail terugkomen op de domotica en de technische hulp.
(1) Afhankelijkheid en ongeschiktheid meten Internationale vergelijkingen over de gezondheidstoestand van de bevolkingen maken gebruik van verschillende soorten indicatoren om de ongeschiktheid te meten. Gewoonlijk onderscheidt men32 •
• •
De zware ongeschiktheid, of de staat van personen die lijden aan ten minste één beperking van hun vermogen om hun dagelijkse taken te vervullen. Deze toestand gaat haast steeds gepaard met een behoefte aan hulp voor de persoonlijke zorg, of de persoon nu thuis woont dan wel in een instelling. De gematigde ongeschiktheid, of de staat van personen die nog wel hun dagelijkse activiteiten kunnen verrichten, maar die beperkt zijn wat het gebruik van benodigdheden betreft. Lichte ongeschiktheid of afwezigheid van ongeschiktheid, wat inhoudt dat de personen geen enkele belangrijke functionele beperking hebben.
29
Op het gebied van de afhankelijkheid, bestaan er talrijke studies en gesofistikeerde microeconomische structurele studies en modellen “over de vraag, teneinde de invloed van de veroudering op de potentiële kosten te illustreren33.” Deze modellen bevatten verschillende bepalende factoren van de vraag, onder meer de levensduur, de afhankelijkheid, de levenswijzen en de aanwezigheid van een echtgenoot en kinderen, om de behoeften aan formele zorgverstrekking te kunnen inschatten, zowel voor de bejaarden die nog thuis wonen als voor diegenen die in een gespecialiseerde instelling verblijven. Merken we op dat, volgens de meeste internationale studies, de familiale hulp op dit ogenblik tot 80% zou vertegenwoordigen van de totale hulp.
(2) De kosten van de afhankelijkheid Volgens de OESO blijven de totale kosten van de afhankelijkheid (gezinsuitgaven, uitgaven van de ouderen, overheidsuitgaven) tamelijk beperkt. Globaal genomen vertegenwoordigen de uitgaven voor de afhankelijkheidszorg minder dan 2% van het BBP in de OESO-landen. “In de veronderstelling dat
die kosten de twee of drie volgende decennia sterk zouden stijgen, met bijvoorbeeld 50%, dan zouden deze bijkomende kosten voor de afhankelijkheid toch met maar nauwelijks 1% van het BBP stijgen… Mits correct gepland te zijn en indien men de aanpassingen doorvoert die nodig zijn, zal deze verhoging normaliter kunnen worden opgevangen door de meeste zorgsystemen, op voorwaarde dat de invloed ervan evenwichtig verdeeld wordt tussen de werknemers en de ouderen34.” De onderstaande tabel bevat de uitgaven voor gezondheidszorg van ouderen in de OESO-landen. Men kan vaststellen dat België het OESO-land is dat het grootste percentage van zijn BBP besteed aan gezondheidszorg, maar dat de diensten voor ouderen en personen met een handicap blijkbaar geen aanspraak kunnen maken op dezelfde voorkeurbehandeling. gezondheidszorg voor de bevolking van 65 jaar en ouder In procent van het PBB, 1997 OESO-landen
Australië Oostenrijk België Canada tchegische Republiek Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Ijsland Ierland Italië Japan Corea Luxemburg Mexico Nederland Nieuw -Zeeland Noorw egen Polen Portugal Spanje Zw eden Zw itserland Turkije Verenigd Koninkrijk VSA
Gezondheidszorg voor de totaliteit van de bevolking 5.9 5.8 7.8 6.3 6.6 6.7 5.7 7.4 8.1 5.0 6.7 5.3 5.7 5.7 2.7 5.9 1.6 6.2 6.3 6.7 4.8 5.3 5.7 7.2 7.3 2.4 5.7 6.5
Diensten voor ouderen en gehandicapten 0.7 0.5 0.4 .. 0.5 3.1 1.6 0.7 0.8 0.3 2.0 0.4 0.2 0.3 0.2 0.5 0.0 0.5 0.0 3.1 0.3 0.2 0.3 3.9 0.3 0.1 0.6 0.0
Bron : Ec o-Santé OESO 2002
Op de volgende tabel, eveneens afkomstig van de OESO, wordt het aandeel (in procent van het BBP) van de globale sociale uitgaven (en niet meer enkel van de uitgaven voor gezondheidszorg) getoond, besteed aan de ouderen. België bekleedt een betere middenpositie onder de andere OESO-landen.
30
Sociale uitgaven ten date van de ouderen in procent van het BBP in de de OESO-landen
Verenigde Staten Japan Duitsland Frankrijk Italië Verenigd Koninkrijk Canada Australië Oostenrijk België Tsjec hische Republiek Denemarken Finland Griekenland IJsland Ierland Korea Luxemburg Mexico Nederland Nieuw-Zeeland Noorwegen Polen Portugal Spanje Zweden Zwitserland Turkije
1980 5,9 4,0 10,5 9,5 9,0 7,1 3,1 4,0 11,5 9,3 .. 6,0 5,5 6,0 .. 5,3 .. 10,2 .. 7,6 7,6 5,1 .. 4,1 6,3 7,2 6,1 1,7
1981 6,1 4,3 10,6 9,8 10,0 7,6 3,2 4,0 .. 9,8 .. 6,0 5,8 6,6 .. 5,4 .. 10,8 .. 7,6 7,6 .. .. 4,5 6,8 7,7 5,7 1,7
1982 6,4 4,6 10,8 10,1 10,4 7,7 3,5 4,0 .. 9,9 .. 6,0 6,0 8,4 .. 5,8 .. 10,4 .. 7,9 8,3 .. .. 4,2 7,0 7,8 6,2 1,9
1983 6,4 4,7 10,7 10,3 11,2 7,6 3,6 4,1 .. 10,1 .. 5,9 6,4 8,5 .. 5,9 .. 10,2 .. 7,8 8,1 .. .. 4,7 7,2 7,9 6,1 2,1
1984 6,1 4,8 10,6 10,5 11,0 7,6 3,7 3,9 .. 9,9 .. 5,9 7,2 9,1 .. 5,8 .. 9,7 .. 7,6 7,6 .. .. 4,6 7,4 7,6 6,5 1,9
1985 6,0 4,9 10,5 10,7 11,4 7,3 3,8 3,7 12,4 9,8 .. 5,8 7,4 9,7 .. 5,7 .. 9,6 0,3 7,6 7,9 5,2 .. 4,5 7,6 7,8 6,3 1,8
1986 6,0 5,2 10,4 10,7 11,7 7,3 3,9 3,6 .. 9,9 .. 5,7 7,4 9,8 .. 5,7 .. 9,4 0,3 7,7 7,4 .. .. 4,7 7,5 7,9 6,3 1,8
1987 5,9 5,3 10,5 10,7 11,7 7,1 4,1 3,6 .. 9,7 .. 5,8 7,6 10,1 .. 5,6 .. 9,5 0,5 7,9 7,1 .. .. 5,1 7,4 7,8 6,3 1,8
1988 5,8 5,2 10,4 10,8 11,6 6,6 4,0 3,2 .. 9,7 .. 6,0 7,3 9,9 .. 5,4 .. 9,2 0,5 7,9 6,9 6,2 .. 5,0 7,4 7,9 6,3 2,0
1989 5,8 5,2 10,2 10,3 11,8 6,4 4,1 3,1 .. 9,4 .. 6,3 7,1 10,3 .. 5,0 .. 9,0 0,6 7,8 7,2 6,3 .. 5,0 7,4 8,0 6,0 2,4
1990 5,9 5,1 9,8 10,9 13,4 7,1 4,3 3,2 12,3 9,4 .. 6,3 7,4 11,1 .. 5,0 0,8 9,0 0,5 8,4 7,5 6,3 5,6 5,3 7,8 7,9 6,0 3,2
1991 6,1 5,1 9,7 11,2 13,8 7,6 4,6 3,4 12,4 9,7 6,4 6,5 8,6 10,5 .. 5,1 0,8 9,6 0,6 8,3 8,0 6,3 8,7 5,7 8,0 8,3 6,2 3,3
Bron : OESO, Gegevensbank sociale uitgaven, OECD Economic Outlook no. 67 (Juni 2000).
(3) Stijgende levensverwachting zware ongeschiktheid
zonder
De OESO-statistieken tonen aan dat een toenemende levensverwachting gepaard gaat met een stijging van het aantal jaren gedurende dewelke een persoon uitzicht heeft op een leven zonder zware ongeschiktheid35 Alhoewel de «chronische pathologieën » tengevolge van de veroudering ook zouden moeten toenemen, zal de wetenschappelijke en technologische vooruitgang leiden tot een sterke verbetering van de zorgkwaliteit, zodat er hoop is op nog efficiëntere behandelingen tegen vandaag dodelijke ziekten, en misschien op behandelingen voor nieuwe pathologieën. “De vorderingen in de
biotechnologie bieden nieuwe mogelijkheden om te anticiperen op nieuwe genetische ziekten (met inbegrip van bepaalde vormen van kanker) en om deze ziekten te voorkomen en te verzorgen. Ook in de sector van de chirurgie wordt vooruitgang geboekt, dankzij de medische beeldvorming en de toepassing van endoscopische technieken die in de plaats treden van zware chirurgische ingrepen. Ten slotte zal de informatisering de beschikbaarheid, het beheer en de efficiëntie van de gezondheidsdiensten aanzienlijk verbeteren36.” Dankzij de telegeneeskunde en het informatiebeheer zullen afgelegen streken toegang krijgen tot gespecialiseerde diensten en medische expertise. Kunstmatige intelligentie en gespecialiseerde systemen zullen vlot gebruikt worden voor medische diagnoses en zullen een beslissende rol spelen in de preventieve geneeskunde. In het derde deel van deze studie zullen wij hierop terugkomen.
3.
De veroudering van gehandicapte personen
De veroudering van de gehandicapte personen is een relatief recent verschijnsel dat de volgende jaren zal toenemen, samen met de algemene veroudering van de bevolking. Dankzij de vooruitgang van de geneeskunde, is de veroudering immers een vrij nieuw fenomeen bij de personen die lijden aan zware handicaps die aangeboren zijn of tijdens het leven opgedaan werden; bij deze personen gaan de verouderingsproblemen samen met de problemen van de handicap37. zullen zich onvermijdelijk huisvestingsproblemen stellen: “zullen er specifieke huisvestingsmogelijkheden moeten worden voorzien voor oudere meervoudig gehandicapten voor dewelke de nood aan bijstand, veiligheid, intimiteit en zelfrespect kan worden gelenigd door een aangepaste nursing, een aangepaste woning, gekwalificeerd personeel en socio-culturele animatie. Indien zulks het geval is, zouden toegangscriteria, architecturale normen en personeel moeten worden voorzien, en zou een levensproject moeten worden uitgewerkt38.”
Hier
31
1992 6,1 5,3 9,9 11,5 14,9 7,7 4,8 3,4 12,4 9,8 6,6 6,5 9,6 10,5 .. 5,1 0,8 9,7 0,6 8,3 7,3 6,4 10,3 6,1 8,4 9,0 6,5 3,6
Precies zoals de niet-gehandicapte ouderen, wensen ook deze personen klaarblijkelijk in hun eigen woning te blijven. “In termen van globale kosten voor de gemeenschap, is het duidelijk dat de keuze
voor een opname in een instelling met medische voorzieningen duurder is. De voorkeur moet bijgevolg uitgaan naar een langer verblijf in de eigen woning, en dit via voorzieningen, een evolutieve domotica en door aangepaste buurtdiensten39.”.
C.
Huisvesting voor bejaarden
Wij hebben een aantal beleidsmaatregelen in verband met de veroudering van de bevolking al uitvoerig behandeld, aangezien deze gekoppeld zijn aan de gevolgen van de bevolkingsafname en aan de verhoging van de afhankelijkheidsratio’s. We zullen vervolgens de beleidsmaatregelen voor de ouderen op het gebied van huisvesting en aanpalende diensten zoals zorgverstrekking of bijstand in het dagelijks leven behandelen.
1. Ageing in place – thuis ouder worden. De meeste bejaarden willen zelfstandig blijven leven in hun wijk en in hun gemeenschap en doorgaans – hun levensstijl behouden. Hun behoeften en mogelijkheden ondergaan nochtans wijzigingen. Al is het verlaten van de eigen woning waar men sinds lang in woont, een moeilijke beslissing, toch kan een bejaarde een verhuizing overwegen omdat: • • • • • • •
de wijk waarin men woont aftakelt en de persoon bezorgd is om zijn veiligheid; hij dichter bij zijn kinderen wil wonen; zijn woning niet meer beantwoordt aan zijn behoeften; zijn woning te groot is en de onderhoudskosten te hoog worden; zijn woning zijn enig bezit is en hij geld nodig heeft; hij niet meer in staat is met de auto te rijden en niet kan rekenen op het openbaar vervoer. de bejaarden denken aan een groter gamma van huisvestingsopties op het ogenblik dat zij beslissen te verhuizen.
Een bejaarde kan eveneens weigeren te verhuizen omdat hij gehecht is aan zijn huis, zijn wijk, zijn omgeving of zijn kinderen. De beslissing om niet te verhuizen betekent “thuis ouder worden” of nog, in het Engels, “Aging in place”. Er moet zorgvuldig worden gepland om hierin te slagen. Tal van personen vinden bijvoorbeeld dat de dagelijkse taken, zoals het huis net houden of het gras maaien mettertijd moeilijker worden. Zij zullen zich misschien moeten organiseren om deze taken toe te vertrouwen aan andere personen, de thuishelpers.
32
a) Thuishelpers Wij komen meer in detail terug op de thuishelpers in het hoofdstuk over de toegankelijkheid en de mobiliteit. Thuishelpers dekken een brede waaier van activiteiten in verband met hulpverstrekking in het dagelijks leven, en kunnen zorgen voor huishoudelijke taken, bereiding van maaltijden, boodschappen, begeleiding bij vrijetijdsbesteding (wandelen, lectuur), het vervullen van administratieve formaliteiten, nachtelijk toezicht, kleine herstellingen of kleine werken in de tuin. Thuishelpers kunnen ook een medische taak hebben, en in dat geval heeft men het niet over dagelijkse thuishulp, maar over thuiszorg: •
•
Verpleegkundige thuiszorg. In Frankrijk worden de lichaamsverzorging (toilet, aan- en uitkleden) en de verpleegkundige zorg (geneesmiddelen, verbanden) bijvoorbeeld verstrekt door zelfstandige verpleegsters of door de verenigingen voor verpleegkundige thuiszorg (SSIAD). Deze zorg kan dagelijks of tweemaal per dag en zeven dagen op de zeven worden verstrekt naargelang van de behoeften van de zieke. De kosten hiervan worden voor 100% gedragen door de sociale zekerheid op medisch voorschrift zodra de ziekte van de patiënt erkend wordt als een aandoening van lange duur. De aanvraag tot terugbetaling van 100% (vrijgesteld van remgeld) moet worden ingediend door de behandelend geneesheer. De ziekenverzorgers. In Frankrijk verstrekken zij bijvoorbeeld hulp aan personen met een handicap of afhankelijke personen. Zij staan in voor de opschik, nursing, het huishouden of de boodschappen naargelang van de behoeften. Zij worden tewerkgesteld door verenigingen (wet 1901) en worden doorgaans vergoed door de zieke en zijn familie. In bepaalde gevallen kunnen de kosten van deze hulp evenwel ten laste worden genomen door de pensioenkassen.
Zoals voor de personen met een handicap,bestaan er eveneens een groot aantal vormen van thuishulp in de vorm van technische hulp. Wij komen hierop terug.
b) Thuis of in een instelling ouder worden? De Amerikanen trachten, tenminste in de privésector, de benaming “bejaardeninstelling” of plaatsing in een instelling” te vermijden en bieden erg aantrekkelijke vastgoedprojecten aan, die aangepast zijn aan de behoeften van de bejaarden. Dit is met name het geval met de Continuing Care Retirement Communities, doorgaans aangeduid door een afkorting CCRC. De Amerikaanse benadering verdient
nadere aandacht. Verder in deze studie komen wij hierop terug.
(1) Familiale hulp of formele hulp? De internationale vergelijking40 toont aan dat het feit dat de familie de eerste potentiële hulpverstrekker is van afhankelijke bejaarden niet in strijd is met het ontwikkelen van een meer formele hulp. De bejaarden kunnen een beroep doen op thuiszorgdiensten; zij kunnen ook in een instelling verblijven. In de jaren 80 kwam de toename van de plaatsingen in een instelling in Europa evenwel tot een einde. In nagenoeg alle landen verminderde de graad van de opnamen in instellingen. Het is nu de oplossing van de het thuis blijven – het Engelse principe “Aging in place” – dat bevorderd wordt door de regeringen en vergemakkelijkt wordt door de ontwikkeling van nieuwe buurtdiensten.
33
Door het ontbreken van homogene gegevens op het gebied van de onthaalcapaciteit en van de beschikbare diensten en door het feit dat gelijkaardige benamingen verschillende situaties kunnen dekken, zijn internationale vergelijkingen moeilijk. Het begrip “ opname in een instelling” kan verschillende situaties dekken: huisvesting met eenvoudige hoteldiensten of opname met medische zorg, en zelfs hospitalisatie van lange duur. De vorm, de omvang en de financiering van het collectief zorgaanbod van lange duur kunnen sterk uiteenlopen: sommige landen beschikken over vrij volledige zorgprogramma’s die gefinancierd en aangeboden worden door de overheid, terwijl andere landen enkel zeer beperkte en gefragmentariseerde diensten aanbieden. Het internationaal onderzoek toont overigens aan dat de plaatsing in een instelling slechts toeneemt na de leeftijd van 80 jaar. Anderzijds zijn de landen die de nadruk leggen op het onthaal van de bejaarden in een instelling, eveneens de landen waar de meeste bejaarden genieten van een formele thuishulp. Thuishulp blijkt het gebrek aan onthaalinstellingen, dus nauwelijks te compenseren, maar, op globaal maatschappelijk niveau, een verzorging door de familie eerder te vervangen. Vergelijking van de zorgsystemen van lange duur OESO-landen Raming van de Raming van de Percentage van Percentage van Percentage van Percentage van de 65-plusser in de 65-plussers de privétotale uitgaven overheidsuituitgaven voor ZLD gaven ZLD instellingen dat thuiszorg bedden in instellingen in de krijgt instellingen totale uitgaven voor ZLD
Australië Oostenrijk België Canada Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Japan Luxemburg Nederland Noorwegen Zweden Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Griekenland Ierland Italië Portugal Spanje Zwitserland
(1992-1995) % BBP 0.90 1.4 1.21 1.08 n/a 1.12 n/a n/a n/a n/a 2.70 2.80 2.7 1.30 1.32 0.17 0.86 0.58 0.39 0.56 0.75
(1992-1995) % BBP 0.73 n/a 0.66 0.76 2.24 0.89 0.50 0.82 0.15 / 0.62 n/a 1.80 2.80 2.7 1.00 0.70 n/a n/a n/a n/a n/a n/a
% v.h. totaal 6.8 4.9 6.4 6.2 to7.5 7 5.3 to 7.6 6.5 6.8 6.0 (6) 6.8 8.8 (6) 6.6 8.7 5.1 5.7 n/a 5 3.9 n/a 2.9 n/a
% v.h. totaal 11.7 24 4.5 17 20.3 14 6.1 9.6 5 n/a 12 17 11.2 5.5 16 n/a 3.5 2.8 n/a 1.6 n/a
% v.h. totaal 26 n/a 49 38 n/a 12 32 33 n/a n/a n/a 10 n/a 44 100 n/a 47 33 n/a n/a n/a
% v.h. totaal 73 n/a 53 67 80 86 59 48 n/a n/a 76 63 n/a 70 67 n/a n/a n/a n/a n/a n/a
Bron: OESO, 1999
Op de bovenstaande tabel41 kan men vaststellen dat België helemaal op de laatste plaats komt wat het aandeel van de 65-plusser betreft dat thuiszorg krijgt. Deze laatste plaatst moet enigszins genuanceerd worden, aangezien het bijzonder moeilijk is perfect vergelijkbare cijfers voor te leggen in een dergelijke complexe materie. De versnippering van de bevoegdheden voor bejaardenzorg in ons land vormt trouwens een belangrijke hinderpaal voor de betrouwbaarheid van de Belgische gegevens.
(2) De zorg van lange duur Wat verstaat men onder zorg van lange duur? De definitie die doorgaans gebruikt wordt werd opgesteld door het geneeskundig instituut van Washington in 198642: “Verschillende sociale en
gezondheidsdiensten, verstrekt aan personen die permanent hulp nodig hebben wegens een fysieke of mentale ongeschiktheid. De zorg kan worden verstrekt in de woning van de betrokkene, in een instelling of in een gemeentelijk centrum. De diensten bevatten zowel de door familieleden of vrienden verstrekte informele diensten, als de formele diensten, aangeboden door gespecialiseerd personeel of instellingen.”
Zorg van lange duur stelt een bijzonder moeilijk probleem voor de gezondheidswerkers, aangezien, dezen ook nauw betrokken zijn bij andere domeinen van het overheidsbeleid, zoals de huisvesting en de sociale zekerheid43. De problemen van de zorg van lange duur hebben een grote invloed op de beslissing om thuis te blijven, dan wel om te verhuizen naar een gespecialiseerde instelling.
34
(3)
Het zorgcontinuüm
Het zorgcontinuüm houdt in dat de bejaarde, in de levensfase waarin hij ertoe genoopt is een beroep te doen op hulp- en zorgverstrekking, op eender welk moment en zonder lacunes kan rekenen op de hulp die hij nodig heeft en vrij kiest. Op organisatorisch vlak, zouden alle dienstprestaties, zorgvoorzieningen en prestaties van gezondheidszorg als één geheel moeten functioneren. Dit principe laat toe te vermijden dat men één van de diensten of een vorm van beschikbare zorg kiest om andere redenen dan de reële behoeften aan hulp of zorg44. De nota van Minister Frank Vandenbroucke van sociale zaken en pensioenen “actief ouder worden en zijn” van 5 november 2001 stelt in dit verband essentiële vragen. “Zowel voor thuiszorg als thuisvervangende zorg moet het centrale aandachtspunt zijn een zo goed mogelijke levenskwaliteit en een zo goed mogelijke graad van zelfredzaamheid van de bewoner te bekomen. Beide zorgvormen liggen in elkaars verlengde en kunnen zelfs elkaar versterken. Waarom zou de thuisverpleegkundige niet doorgaan met de zorg wanneer de oudere naar een dagverzorgingscentrum gaat? En kan de rustoordsector niet instaan voor kleinschalige kortopvangplaatsen waar thuiszorg de zorg verstrekt? Lijkt het niet logisch dat de permanentie in rustoorden ook instaat voor telebewaking van thuiswonende ouderen en bij problemen een beroep doet op wachtdiensten vanuit de thuiszorg? Kunnen er vanuit de keuken van het rustoord geen maaltijden vertrekken naar thuisverblijvende ouderen? Kan de thuiszorg geen beroep doen op de ergotherapeut van het rustoord om een aanpassing van de woning te bespreken?”
Diezelfde nota onderstreept meteen ook het belang van de continuïteit inzake opname in een instelling. “Wanneer de bejaarde zich vestigt in een instelling, of wanneer een opname onvermijdelijk wordt, is het noodzakelijk dat hij er zo correct en efficiënt als mogelijk wordt opgevangen. Men zou zoveel mogelijk de ongelijkheid inzake onthaal van patiënten met gelijkaardige zorgbehoeften moeten vermijden. Ook zouden zo mogelijk verschillen tussen de gewesten moeten worden vermeden. De instellingen zouden bij voorkeur ook polyvalent moeten zijn, zodat de bejaarde niet gedwongen wordt te verhuizen van de ene instelling naar de ander wanneer zijn afhankelijkheidsprofiel wijzigt.” Het is wenselijk dat op deze vragen efficiënte, gecoördineerde en solidaire antwoorden kunnen worden gegeven.
(4) Thuis of in een instelling ouder worden: wat houdt dit in? In Frankrijk berust de nationale strategie voor de huisvesting van bejaarden op 3 basiselementen: thuis kunnen ouder worden, vermenging van functies en een aangepast vastgoedaanbod: • • •
de ondersteuning en/of het behoud van de bejaarde thuis, waarbij hij geholpen wordt om zo lang mogelijk zelfstandig in zijn woning te kunnen verblijven; de bouw en de renovatie van verblijven die geïntegreerd zijn in de woonbuurten, om te vermijden dat de bejaarden losgerukt worden uit hun vertrouwde omgeving; het aanbieden van een hele reeks nieuwe woonmogelijkheden, gekoppeld aan sociale diensten en zorgverstrekking, overeenkomstig de behoeften van de derde leeftijd.
Het hoofddoel van de Franse politiek, zoals trouwens van de meeste beleidsmaatregelen inzake huisvesting van ouderen, bestaat er bijgevolg in de woningen aan te passen zodat de bejaarden zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen, waardoor meteen de kosten voor de gemeenschap beperkt worden. Welke factoren beïnvloeden echter de beslissing van de bejaarde om te verhuizen, naast het feit dat hun woning niet aangepast is aan hun specifieke behoeften? Een studie van het Statistisch Instituut van Canada,” Thuis of in een instelling ouder worden: wat houdt dit in?“ onderzoekt de elementen die de woonkeuze van de 65-plussers beïnvloeden45.
35
Zoals kon worden verwacht is de gezondheidstoestand van de bejaarde een doorslaggevende factor in diens beslissing om te gaan wonen in een instelling met zorg voor lange duur: chronische invaliditeit, zoals de ziekte van Alzheimer, incontinentie aan de urinewegen of de gevolgen van een hersentrombose. Aangezien de ziekte van Alzheimer, en alle andere vormen van dementie, één van de belangrijkste kwalen lijkt te zijn die noopt tot een opname in een instelling, zouden de vooruitgang van de geneeskunde op dit vlak en de verbetering van de behandeling van deze gezondheidsproblemen er kunnen toe bijdragen het aantal personen dat woont in een instelling, voor langdurige zorgverstrekking te doen verminderen in de toekomst. Een ruimer aanbod van thuiszorgdiensten en een aanbod van diensten dat beter is aangepast aan de door dementie getroffen personen, zouden eveneens kunnen leiden tot een daling van de vraag naar zorg van lange duur. Toch blijkt dat een groot aantal bejaarden, dat aan geen enkele ongeschiktheid lijdt, woont in een zorginstelling voor lange duur. Daartegenover staat dat bijna een kwart miljoen bejaarden dat lijdt aan een zware ongeschiktheid nog steeds thuis woont. Het feit dat een bejaarde thuis blijft wonen kan dus afhangen van andere overwegingen dan enkel en alleen de gezondheidstoestand. De toename van het inkomen van de bejaarden zal ongetwijfeld een steeds groter aantal ouderen toelaten langer thuis te blijven en de verhuis naar een instelling uit te stellen. Aangezien het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt gestadig toeneemt, zal het aandeel van de bejaarde vrouwen dat een inkomen haalt uit gespaarde middelen, beleggingen en door de werkgevers aangeboden pensioenstelsels in de toekomst stijgen. Een Franse studie46 toont eveneens aan dat er geen verband is tussen zware afhankelijkheid en het wonen in een instelling. In 1990 verbleef drie kwart van de 65-plussers die bedlegerig waren of gekluisterd waren aan een rolstoel nog thuis, meestal uit vrije keuze. De meeste bejaarden, ongeacht hun gezondheidstoestand en hun autonomie voor het verrichten van de taken van het dagelijks leven willen immers tot hun dood thuis blijven wonen. De auteurs van de studie besluiten als volgt: “Deze
verzuchting zou trouwens nog kunnen toenemen: de huidige generaties van senioren zijn immers beter voorbereid op een zelfredzaam leven. De meeste bejaarden stappen pas naar een instelling wanneer zij hiertoe gedwongen zijn door de onomkeerbare verslechtering van hun gezondheidstoestand en de afwezigheid van alternatieve oplossingen, en nadat zij andere oplossingen hebben gezocht.” Merken we op dat de studie erop wijst dat er geen alternatief is tussen de zelfredzaamheid thuis en een instelling van het traditionele type.
Het Amerikaanse voorbeeld moet ons aansporen om het aanbod aan dergelijke tussenoplossingen uit te breiden, via oplossingen zoals assisted living – leven met assistentie.
2.
De Verenigde Staten
De volgende 40 jaar47, zal het aantal bejaarden in de VS sterk stijgen, terwijl de groei van de beroepsbevolking zal vertragen. Voor elke persoon op actieve leeftijd, zullen er tweemaal meer 65plussers zijn dan vandaag. De in de VS verwachte wijzigingen zouden echter nog heel wat gematigder zijn dan in vele landen van de OESO, aangezien de vruchtbaarheidgraad en de immigratie vrij hoog zullen blijven
a) Het diversifiëren van het aanbod
36
Tot voor enkele jaren48, had een bejaarde met behoefte aan medische zorg of zorg van lange duur slechts twee oplossingen: de familie of instellingen van het type home, rusthuis of ziekenhuis. Grosso modo is dit nog steeds het alternatief waarvoor de gemiddelde Europeaan en de Belg in het bijzonder zich geplaatst ziet. Door het losser worden van de familiale banden en de toeneming van de afstanden, is familiale hulp minder vanzelfsprekend geworden. Ten dele in antwoord op dit verschijnsel is de seniorenindustrie gegroeid en ontwikkelde zij aantrekkelijker alternatieven voor de families dan de rusthuizen en de traditionele homes. Vandaag bestaan er voornamelijk vier huisvestingsvormen voor bejaarden: de zorginstellingen (nursing homes), de instellingen voor leven met assistentie (assisted living facilities), de “rust- en zorggemeenschappen” (CCRC, Continuing Care Retirement Community), en de thuiszorg (Home Care). 8. De nursing homes zijn bestemd voor zieke of gehandicapte bejaarden die geen behoefte hebben aan intense medische diensten. De nursing homes kunnen langeduurzorg bieden 9. De Assisted Living Facilities zijn individuele woningen bestemd voor personen die te ziek of te gehandicapt zijn om alleen te wonen, maar die nog geen behoefte hebben aan de zorg, verstrekt in de Nursing Homes. De Assisted Living Facilities bieden een uiteenlopend gamma van diensten, met natuurlijk hulp in het dagelijks leven. 10. De Continuing Care Retirement Centers (CCRC) zijn het troetelkind van de Amerikaanse industrie van leven assistentie. Zij laten toe huisvesting voor zelfstandig wonen (eventueel vergezeld met een reeks van aanvullende diensten) te combineren met leven met assistentie en zorgeenheden, zodat het hele levenstraject van een bejaarde kan worden gevolgd, zonder dat hij hoeft te verhuizen (aging in place). 11. De Home Care, aangeboden door specialisten in de huisvesting van bejaarden, is het segment van de Amerikaanse gezondheidsindustrie dat het snelst groeit. Het Amerikaanse motto inzake huisvesting voor bejaarden is dus diversifiëren. In België beperkt men zich er nog te dikwijls toe enkel en alleen één enkel type aanbod aan te bieden: het rust- of het bejaardentehuis van het type traditionele “home” , beheerd door de overheid, de privésector of een vzw. Al zijn de Europese en de Amerikaanse sociale zekerheidsstelsels volledig verschillend, en lijkt het bijgevolg erg utopisch en weinig wenselijk om blindelings de bevoegdheidsverdeling over te nemen, toch lijkt de diversifiëring in het Amerikaanse aanbod een bijzonder interessante basis, waarop de Belgische en Brusselse promotoren zich zouden kunnen inspireren om hun toekomstig aanbod te ontwikkelen.
b) De studie van de vraag De Amerikaanse ervaring toont aan dat gedetailleerde marktstudies moeten worden verricht over de behoeften van de bejaarden, alvorens te hunnen behoeve een vastgoedaanbod te ontwikkelen. De promotoren van de VS bestuderen zorgvuldig de vraag, alvorens een investeringsproject op papier te zetten. Eén van de lijfspreuken die gehoord werden op het congres van Boston van 3-5 april 2002 van de Amerikaanse industrie van leven met assistentie is: “know your market” (ken uw markt) en “know your competition” (ken uw concurrentie).
“Wij weten dat onze residenten de keuzevrijheid willen hebben, en dat hun vermogen om zelf hun dagelijkse keuzen te maken, een reeds aangename omgeving omvormt tot een waar huis. Indien u de persoon de kans geeft om zelf een keuze te maken uit het gamma van diensten dat beschikbaar is in het kader van leven met assistentie, dan is dat een uitermate aantrekkelijke optie voor de ouderen en hun familie.” Karen A. Wayne, past-voorzitter-CEO van de Assisted Living federation of America (ALFA).
37
De studie van Margaret Wylde, uitgevoerd voor de rekening van de National Association of Home Builders,« Boomers on the horizon – Housing preferences of the 55+ market49” , is hiervan een voorbeeld. De studie onderzoekt de behoeften van de 55-plussers (die in dat geval niet worden beschouwd als bejaarden, maar als « boomers », personen geboren tijdens de naoorlogse periode van de babyboom) en besluit dat de nieuwe behoeften die deze categorie formuleert in een relatief nabije toekomst een revolutie zullen verwekken in de bouwnijverheid (op het ogenblik dat zij de leeftijd van 65 jaar overschrijden). De onderstaande tabel bevat de criteria die gehanteerd werden in het marketingonderzoek, uitgevoerd op het niveau van de Verenigde Staten. Boomers aan de horizon: voorkeur van de 55-plussers inzake huisvesting Verenigde Staten 2002 Kenmerken van de gezinnen
Leeftijd, samenstelling, statuut Inkomen Eigenaar of huurder Kenmerken, ligging en waarde van de huidige woning Aantal c omputers Toegang Internet
Voorkeur inzake omgeving , afmetingen en aard van de woning
Gewenste ligging: periferie, stad, platteland Gewenste prijs voor de nieuwe woning Type woning (ééngezins, multifamiliaal) (huis of appartement) Type woning (nieuw, bestaand, te renoveren) Vereiste oppervlakte van de woning Vloeren (gelijkvloers of verdiepingen, met of zonder kelders) Aanwezigheid van privéparking en tuin
Kamers en ruimten
Gewenst type keuken Gewenst aantal vertrekken en slaapkamers Badkamer, waslokaal
Uitrusting en design
Versc hillende soorten voltooïng en uitrusting van het gebouw (tapijt, tegelvloer, hoogte plafond, sanitair, domotica, enz…)
Bijzondere wensen
Beter omgevingsbeheer van het gebouw Aangepast of aanpasbaar voor beperkte mobiliteit of handicap
Openbare infrastructuur
Nabije aanwezigheid gemeenschappelijk vervoer Nabijheid van een park en van sportinstallaties Wegen en infrastructuur, berekend op beperkte mobiliteit of handic ap Bewaking van het gebouw Buurtdiensten, culturele infrastructuur
Bron : Margaret Wylde, NAHB, 2002 interpretatie en tabel door CBB-H)
38
c) Besluiten Wij zouden nog verder kunnen ingaan op de manier waarop de Amerikanen hun studies met het oog op de bouw van hun CCRC’s uitvoeren, op de problemen die rijzen bij de uitvoering of verkoop van de appartementen, op de verschillende financieringsformules en de geboden fiscale ondersteuningsmaatregelen, maar dit zou ons toch te ver leiden. Wij zullen ons ertoe beperken in het volgend punt enkele essentiële aspecten van deze Amerikaanse diversifiëring samen te vatten, die toch in zekere mate interessant kunnen zijn voor de ontwikkeling van het vastgoedaanbod voor bejaarden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, mits een aantal aanpassingen, onder meer wegens het sterk verschillend sociale zekerheidsstelsel en het bekende individualisme van de Belgen. 1. 90% van de Amerikaanse senioren geeft op dit ogenblik de voorkeur aan “zelfstandig wonen” (independent living) boven “leven met assistentie” (assisted living). Bijgevolg dienen de zorg- en thuiszorgdiensten te worden ontwikkeld, zonder daarom de projecten voor wonen met assistentie in de CCRC’s te verwaarlozen. De verwachte stijging van het aantal bejaarden toont immers aan dat er een groeiende behoefte zal zijn aan woningen met leven met assistentie in de CCRC, en dat dit bijgevolg een sector is met een sterk groeipotentieel. De gemiddelde leeftijd van de Amerikanen die verhuizen naar eenheden voor wonen met assistentie bedraagt 80 jaar. Welnu, de cijfers tonen aan dat het precies deze leeftijdscategorie is die het sterkst zal toenemen. 2. Het thuis ouder worden (aging in place) dient in de hand te worden gewerkt via aanpassing van de bestaande woningen en nieuwe technologiën, aangezien er onvoldoende plaatsen zijn in de CCRC’s. In dit verband dient gebruik te worden gemaakt van de technologische evolutie: de bejaarden van vandaag zijn niet meer dezelfde als die van gisteren of van morgen. Bepaalde fundamentele problemen van gisteren en vandaag zullen morgen niet meer bestaan, onder meer dankzij de technologisch evolutie op het gebied van de domotica en de telecommunicatie, tot en met de medische raadplegingen via internet. 3. Men moet trachten afstand te doen van het begrip “plaatsing” in een instelling. De “plaatsing” in een instelling is te dikwijls synoniem van “achteruitgang” en “vrijheidsberoving”. De Amerikaanse mentaliteit is nog niet volledig bevrijd van deze pejoratieve connotaties, maar door de massale instroom van de 80-plussers komt er stilaan een mentaliteitsverandering met een ruime positieve aanvaarding van het “leven met assitentie” in woningen die aangepast zijn aan de specifieke behoeften van de bejaarden. De kwaliteit van de voorgestelde diensten en van de omgeving is doorslaggevend voor de verandering van de geestesgesteldheid. 4. Deze verandering van de geestesgesteldheid is eveneens belangrijk voor het afzwakken van de reacties van het type nimby (« not in my backyard ») in de buurt van een vastgoedproject voor bejaarden. Zoals voor andere vastgoedprojecten, is de kwaliteit van de communicatie met de buurt en met de vergunningverlenende overheid van primordiaal belang. 5. De functievermenging in een stedelijke omgeving geldt eveneens voor vastgoedprojecten voor bejaarden. De aangepaste huisvesting dient te worden geïntegreerd in het globale leven, de sociale vermenging moet in de hand worden gewerkt en de vorming van bejaardengetto’s moet worden vermeden. De veiliger omgeving en openbare ruimte, die noodzakelijk is voor de bejaarde, zal bijvoorbeeld ook ten goede komen van de jonge kinderen van gezinnen die in de buurt wonen.
39
6. Een standaardisatie van de vastgoedprojecten voor bejaarden dient alleszins te worden vermeden. De belangrijkste doelstelling van de Amerikaanse industriëlen van het leven met assistentie bestaat erin het aanbod aan te passen aan de verschillende behoeften op basis van doorgedreven marktstudies. De keuze van de overheid op het gebied van huisvesting voor bejaarden is te dikwijls van sociale aard en onvoldoende gericht op de behoeften van de eindverbruiker, de bejaarde. Wanneer men zegt dat “de regering niet de klant is “, dan betekent dit dat een project niet op touw moet worden gezet omdat het wordt aangemoedigd via stedenbouwkundige plannen of bouwpremies, maar omdat er klanten zullen zijn om de geplande woningen te kopen of te huren. 7. Aan de hand van een haalbaarheidsstudie zullen de bouwvereisten van het project worden nagegaan, onder meer op het gebied van stedenbouw en ruimtelijke ordening. Op basis van een kosten/baten analyse zal, geval per geval, worden gekozen tussen renovatie of sloop heropbouw. 8. De architectuur en het ontwerp van de projecten moeten evenwel verder gaan dan de heersende stedenbouwkundige reglementen: bejaarden hebben bijvoorbeeld driemaal meer licht nodig om comfortabel te kunnen wonen en ronde deurklinken zijn niet geschikt. Een ander voorbeeld: een tapijt met bloemmotieven is niet geschikt voor demente personen. Het ontwikkelen van vastgoedprojecten voor bejaarden is bijgevolg een volwaardige specialiteit, die het voorwerp moet uitmaken van een specifiek opleidingsprogramma.
3. De Europese Unie Het slotcommuniqué van de vergadering van de Europese Ministers van huisvesting van 27-28 september 1999 – met als thema “De huisvesting van de derde leeftijd- duurzame stedelijke ontwikkeling” – vat vrij goed de uitdagingen samen waarmee het huisvestingsbeleid geconfronteerd wordt en zal worden in het kader van de vergrijzing. In een eerste punt stelt het communiqué vast dat “de Ministers tot de vaststelling kwamen dat de voorziene toename van het aantal bejaarden grote
uitdagingen stelt voor talrijke sectorale beleidsdomeinen, onder meer het huisvestingsbeleid50.”
Vervolgens wordt onderstreept dat de vastgoedmarkt gediversifieerd moet zijn en zich moet aanpassen aan de behoeften en specifieke wensen van de ouderen: “De ministers onderstreepten het
algemeen belang van de voldoende keuzevrijheid die moet worden gelaten aan de bejaarden op het gebied van huisvesting en van hieraan gekoppelde ondersteunende diensten, in het bijzonder voor diegenen die het kwetsbaarst zijn op het gebied van gezondheid en financiële mogelijkheden.”
Vervolgens beklemtoont het communiqué dat een aanpassing van de woning noodzakelijk is om de bejaarde toe te laten langer thuis te wonen, en dat deze aanpassing gepaard moet gaan met een reeks diensten en hulpverstrekkingen in het dagelijkse leven: “ Een woning die aangepast is aan de
behoeften van de bejaarde vormt een voorafgaandelijke voorwaarde om hem toe te laten thuis te blijven wanneer hij ouder wordt. De Ministers hebben onderstreept dat de mogelijkheid voor de bejaarden om thuis te blijven wonen beantwoordt aan hun wensen, en dat deze situatie overigens voordelig is voor de gemeenschap en voor de maatschappij in het algemeen.”
“De huisvestingsproblemen van de bejaarden kunnen enkel worden opgelost met behulp van een ruim
gamma van huisvestingsdiensten en hulpmaatregelen. De Ministers hebben bevestigd dat, voor het oplossen van de huisvestingsproblemen van de bejaarden, de belangrijkste inspanning zou moeten worden gericht op het verstrekken van hulp die hen toelaat zo lang mogelijk in hun eigen woning te verblijven, waarbij de bejaarden tevens de keuze moeten hebben te verhuizen naar een meer passende of geschikte woning wanneer zij ouder worden. Tevens dienen de toegankelijkheid, het comfort en de veiligheid van de woningen het voorwerp uit te maken van een bijzondere aandacht; de woningen moeten echt beantwoorden aan de behoeften van residenten met afnemende mobiliteit.”
40
Vervolgens wordt onderstreept dat het begrip aanpasbaarheid deel moet uitmaken van het duurzaam bouwen:“In de mate van het mogelijke, zouden de nieuwe woningen zodanig opgevat moeten zijn dat
zij ook beantwoorden aan de behoeften van de ouderen, of ten minste, dat zij gemakkelijk aanpasbaar zijn aan die behoeften, wat aldus bijdraagt tot duurzame huisvesting en duurzaam bouwen. De Ministers hebben onderstreept dat de aanpassing van het bestaande park de echte uitdaging vormt om te beantwoorden aan deze behoeften.”
Tot slot van hun communiqué, vragen de Europese Ministers dat het huisvestingsbeleid wordt geïntegreerd in een globale strategie: “het probleem van de huisvesting van bejaarden gaat heel wat
verder dan enkel en alleen overwegingen inzake huisvestingsbeleid. Daarom is het belangrijk er voor te zorgen dat de oplossingen passen in een geïntegreerde strategie, waarvan huisvesting, vervoer, gezondheid en andere diensten deel uitmaken.”
a) De meeste Europese bejaarden wonen in gewone woningen. Een enquête, uitgevoerd door het Finse Ministerie van Leefmilieu met het oog op de jaarlijkse vergadering van de Europese Ministers van huisvesting van 27-28 september 1999, toont aan dat de meeste bejaarden van de EU wonen in gewone woningen. In bepaalde landen wonen de bejaarden zelfstandig in hun eigen woning, terwijl zij in andere landen wonen bij hun familieleden 51. Zo kan Europa worden onderverdeeld in twee grote groepen: enerzijds, de sterk katholieke landen (Zuid Europa) waar de bejaarden doorgaans wonen bij hun familieleden; anderzijds de landen waar de bejaarden grotendeels zelfstandig wonen (Centraal en Noord-Europa). In de meeste EU-landen verkiezen de bejaarden in hun eigen huis te wonen, zoals het geval is in de Verenigde Staten.
b) Een hoog percentage eigenaars bij de Europese echtparen Volgens Eurostat52 zijn de bejaarde echtparen van de Europese Unie veelal eigenaar van hun woning en wonen zij in sterkere mate in een individuele woning dan de totaliteit van de gezinnen. Bejaarden die alleen wonen zijn daarentegen minder vaak eigenaar van hun woning, en wonen veelal in een appartement. Gezinnen die eigenaar zijn van hun woning in 1995 Europese Unie
EU 15 België Denemarken Duitsland Griekenland Spanje Frankrijk Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Verenigd Koninkrijk
Gemiddelde 59 68 51 41 88 80 65 87 75 74 30 44 63 59
Bejaarde gezinnen Paren 68 78 74 52 91 83 77 93 80 82 40 57 67 71
Alle gezinnen Alleenstaanden 50 56 33 31 84 76 52 81 70 64 21 35 55 50
60 69 57 42 81 81 56 83 74 69 49 49 62 68
Onder bejaarden, dient hier te worden verstaan de 65-plussers. Zijn niet opgenomen in dit rapport, alle ander bejaarden die wonen bij hun kinderen Bron :Eurostat Statistieken in het kort, bevolking en soc iale voorwaarden Nr 14-99
41
c) Echtparen verkiezen een alleenstaanden een appartement
individuele
woning
en
Terwijl ongeveer de helft van de EU-gezinnen in 1995 woonde in een individuele woning, verkozen de paren van de derde leeftijd meestal een individuele woning (61%) en de alleenstaanden een appartement (55%). Tussen de lidstaten onderling bestaan nochtans grote verschillen: zo schommelt het aandeel van de oudere paren die individuele woningen betrekken tussen 33% in Italië en 95% in Ierland. Wat de comfortvoorzieningen betreft, (badkamer of douche, warm lopend water en toilet met spoelinrichting binnenshuis) bekleden de alleenstaanden een minder gunstige positie dan de bejaarde paren: 12% van de alleenstaanden dient het ten minste zonder één van die basisvoorzieningen te stellen, tegen 6% voor de paren (in de EU geldt dit voor 5% van alle gezinnen). Dit fenomeen doet zich voor in alle lidstaten, met uitzondering van Nederland. Het percentage alleenstaanden dat het moet stellen zonder minstens één van deze drie basisvoorzieningen, schommelt tussen 2% in Nederland en het Verenigd Koninkrijk en 21% in België en Ierland. Portugal vormt een uitzondering met 54% van de alleenstaanden die af rekenen hebben met dit probleem. Gezinnen die het moeten stellen zonder ten minste één van de drie basisvoorzieningen in 1995 Europese Unie in Procent
EU 15 België Denemarken Duitsland Spanje Frankrijk Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Verenigd Koninkrijk
Gemiddeld 9 15 3 11 11 12 14 8 8 2 14 41 1
Bejaarde gezinnen Paren 6 10 1 8 10 7 8 4 5 2 10 34 0
Alle gezinnen Alleenstaanden 12 21 4 14 12 16 21 13 10 2 16 54 2
5 7 3 7 4 5 6 3 4 2 8 23 0
Onder bejaarden, moet worden verstaan de 65-plussers. Zijn uitgesloten uit dit rapport, alle andere bejaarden die wonen bij hun kinderen. Bron:Eurostat statistieken in het kort, bevolking en soc iale voorwaarden, Nr 14-99
d) Artikel 25 van het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie Merken we tevens op dat artikel 25 van het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie53 “het recht van de ouderen op een waardig en zelfstandig leven en op een deelname aan het sociale en culturele leven” erkent en eerbiedigt. Dit artikel is geïnspireerd op artikel 23 van het herziene Europese sociale Handvest en op de artikels 24 en 25 van het gemeenschapshandvest der fundamentele sociale rechten van de werknemers. De deelname aan het sociale en culturele leven dekt deelname aan het politieke leven.
4. De Belgische federale staat Waarom moeten wij het hebben over de bevoegdheid van de Belgische federale staat wanneer wij het huisvestingsbeleid voor bejaarden onderzoeken, terwijl huisvesting een gewestelijke bevoegdheid is? Ons hoofdstuk over de versnippering van de bevoegdheden - alsmede de uiteenzetting over het Europese beleid ter zake - geven het antwoord op deze vraag: de diensten aan bejaarden en de diensten waarvan de bejaarden dikwijls afhankelijk zijn om hun zelfredzaamheid te herstellen kunnen
42
tot de bevoegdheid behoren van een groot aantal overheidsinstanties, waaronder de Belgische federale overheid. Het vraagstuk van het huisvestingsbeleid voor bejaarden kan niet afdoend worden behandeld indien men enkel oog heeft voor het huisvestingsbeleid senso stricto. Op gevaar af in herhaling te vervallen, het is onder meer hierdoor dat het onderzoek en de aanwending van actiemiddelen zo complex en zo delicaat is. Wij zullen hier evenwel niet in detail op ingaan. In België kadert de politiek van de federale Minister van sociale zaken in verband met de bejaarden rechtsreeks met de grote oriëntaties van de UNO, de WGO, de Raad van Europa en de Europese Unie54. De algemene filosofie55 van de nieuwe “sociale politiek tot bescherming van de bejaarden” houdt volgens minister Frank Vandenbroucke in: “De gezondheidszorg voor bejaarden thuis of in instelling
herdenken.”
Deze filosofie legt de nadruk op de interactie tussen de verschillende actiedomeinen en op de noodzakelijke onderlinge coördinatie. “Actief ouder worden en zijn is voor mij de centrale gedachte
van waaruit een beleid moet worden opgebouwd dat sterk gericht is op het zo goed mogelijk behouden van autonomie en zelfredzaamheid. Dat betekent dus op de eerste plaats een preventief beleid in de breedst mogelijke betekenis: ervoor zorgen dat er in elk maatschappelijk domein de facto rekening wordt gehouden met de oudere, of het nu gaat om wonen, mobiliteit, vrije tijd, cultuur of politieke en maatschappelijke participatie.” Frank Vandenbroucke benadrukt vervolgens de middelen die moeten worden aangewend om de fysieke afhankelijkheid van bejaarden te verminderen. ‘”Een pro-actief en preventief beleid leidt tot
minder afhankelijkheid en isolement van de oudere. En dat maakt middelen vrij voor betere zorg. We moeten immers vooruit blikken. Want ook al leven we steeds langer en steeds meer in goede gezondheid dankzij de stijging van de welvaart en de vooruitgang van de gezondheidszorg, toch zal het beroep op zorg drastisch toenemen. Zo zal bijvoorbeeld de groep van ouderen met de grootste kans om zorg te behoeven - de 80-plussers - de komende jaren met meer dan een derde toenemen56”. Met het oog hierop stelt het federaal beleid voor in ruimere mate rekening te houden met de individuele levensomstandigheden van de thuiswonende personen. Zo bevestigt de studie “De sociale rechten van de bejaarden- Nieuwe beleidsmaatregelen in België57” dat “ de gehele huisvestings- en
zorgpolitiek grondig moet worden herzien: een aangepaste huisvesting, de invoering en werking van diensten zijn de eerste doelstellingen, zonder dewelke het dagelijks leven te veel praktische moeilijkheden zal stellen zodat het onmogelijk is thuis te blijven wonen”. Ook de volgende paragrafen zijn overgenomen uit deze studie. Huisvesting en hulp, zorgverstrekking en thuishulp moeten permanent worden verzekerd, dat wil zeggen praktisch dag en nacht, en zeven dagen op de zeven, in het kader van een voldoende dicht netwerk, telkens met de bedoeling de bejaarden op de meest gepaste wijze te helpen. De thuiszorg, de instelling en het ziekenhuis moeten ten slotte in onderling overleg werken en ingaan tegen disfuncties ten gevolge van de concurrentie tussen de verschillende sectoren; en het overleg over afhankelijke patiënten vormt een fundamenteel punt bij het beoordelen van de zorgbehoeften en de planning van de zorgverstrekking. Wat meer in het bijzonder de instellingen betreft, zal de nadruk meer moeten worden gelegd op het polyvalent karakter van de centra : er zou een nieuw model van huisvestings- en zorgcentrum worden voorgesteld, dat zowel redelijk zelfredzame personen zou kunnen ontvangen als personen die zwaar zorgbehoevend zijn. Deze nieuwe centra zouden ook ruimere en meer gediversifieerde hulpfuncties toebedeeld krijgen, met verblijven voor korte duur, dagopvang of nachtopvang. Zo sluiten we eens te meer aan bij het gediversifieerde model – aangepast aan de vraag - dat ontwikkeld werd door de Amerikaanse industrie van het leven met assistentie.
43
5. Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest Volgens het NIS is de toestand van de bejaarden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest inzake huisvesting vrij goed. Deze beoordeling kwam tot stand door een vergelijking van de huisvestingskwaliteit van de bejaarden die wonen buiten de stedelijke gebieden. Uit de telling van 1991 blijkt dat de bejaarden die woonachtig zijn in de agglomeraties, met inbegrip van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, het globaal genomen duidelijk beter hebben dan diegenen die woonachtig zijn buiten deze gebieden58. Dit relatieve comfort van de Brusselse bejaarden kan worden aangetoond door enkele cijfers. Het gemiddeld inkomen van de bejaarde Brusselse 60-plussers ligt 5% hoger dan het nationaal gemiddelde59. Het is in Vlaanderen dat het aandeel van de bestaansminimumtrekkende 60-plussers het hoogst is. Het beloopt haast 11%, wat het dubbele is van het percentage van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest en het drievoudige van het percentage in Wallonië. Het rapport van de “Platformdag wonen van ouderen in Brussel” van 6 mei 1999 onderstreept dat deze globaal gunstige cijfers grote verschillen verbergen. Onder de bejaarden zijn er immers talrijke risicogroepen, onder meer diegenen die geen eigenaar zijn van hun woning en de alleenstaanden. Alleenstaanden zijn niet vaak eigenaar van hun woning en wonen doorgaans in een woning van lagere kwaliteit. Het beperkte grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest vormt een microkosmos van de Belgische institutionele complexiteit.Het is niet onredelijk te stellen dat de hoofdstad van Europa de westerse stad is die, vanuit institutioneel oogpunt, het moeilijkst te besturen is. Wanneer het bovendien gaat over de ouderenproblemen, is het hek van de dam. Laten we vooreerst een onderzoek wijden aan het Gewestelijk Ontwikkelingsplan, dat het Brusselse masterplan is en dat in principe alle prioritaire politieke actiepunten van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest moet bevatten.
a) Het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP) Het GEWOP bepaalt de doelstellingen en prioriteiten in verband met de ontwikkeling van de totaliteit van het gewest, zowel op economisch en sociaal gebied als op het vlak van het leefmilieu, stedenbouw, cultuur, en mobiliteit. Bij de opstelling van dit verslag is de definitieve tekst van de tweede versie van het GEWOP nog niet gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Wij zullen ons bijgevolg baseren op de ontwerptekst, voorgelegd aan de Gewestelijke Ontwikkelingscommissie, op de opmerkingen geformuleerd in het kader het openbaar onderzoek en op de adviezen van de raadgevende instanties. In de eerste plaats dienen we vast te stellen dat het probleem van de vergrijzing niet het voorwerp uitmaakt van een prioritair hoofdstuk in de inleidende vaststellingen van het GEWOP. Meer nog, de voor rekening van het gewest uitgevoerde studie “Sociale problemen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest” ,waarop deze vaststellingen ten dele gebaseerd zijn, vermelden de vergrijzing niet als een centraal probleem. Het GEWOP is toch een plan dat globaal wil zijn en dat bijgevolg materies behandelt die niet enkel een gewestelijke bevoegdheid zijn, maar eveneens een gemeenschapsbevoegdheid. Het is natuurlijk een feit dat de globale bevolking verjongt dankzij de internationale immigratie en dat de statistieken een positief beeld willen schetsen in vergelijking met Wallonië en Vlaanderen. Dit neemt echter niet weg dat het aantal bejaarden zal blijven toenemen en dat het zeker de moeite zou geloond hebben een bijzonder gedetailleerd specifiek onderzoek te wijden aan de veroudering van een groot deel van de Brusselse bevolking.
44
De aspecten in verband met de veroudering van de bevolking maken bijgevolg niet het voorwerp uit van een hoofdstuk of van een specifieke prioriteit in de definitieve tekst. De betrokken problemen komen hier en daar aan bod. Merken we voornamelijk op: • • •
Punt 3 van prioriteit 11 “De stedelijke leefbaarheid verzekeren door de veiligheid van de personen en de goederen” behandelt het verkeer; Punt 3.4 van prioriteit 7 van het ontwerp van GEWOP 2 betreft de “bejaarde” ; Punt 6 van prioriteit 7 bepaalt het ziekenhuisbeleid van het gewest.
(1) Punt 3 van prioriteit 11 “De stedelijke leefbaarheid verzekeren door de veiligheid van personen en goederen” behandelt het verkeer. Het GEWOP is erg kort over de problemen van de bejaarden, de openbare ruimte en het vervoer. De tekst beperkt zich ertoe te bevestigen dat “een groot gevoel van onveiligheid veroorzaakt wordt door
de gevaren verbonden aan het verkeer, in het bijzonder voor bepaalde meer kwetsbare groepen. In overeenstemming met wat bepaald is in het hoofdstuk “ Mobiliteit” dienen de volgende punten een bijzondere aandacht te krijgen: (…) •
Voor de bejaarden: “aangename inrichting van de kruispunten en aanpassing van de tijdsduur van de verkeerslichten voor de minder mobiele personen.”
Deze bepaling gaf aanleiding tot weinig opmerkingen in het kader van het openbaar onderzoek: •
•
De gemeente Ukkel vraagt ook dat prioriteit zou worden gegeven aan de bescherming van personen met een beperkte mobiliteit (personen met een handicap, senioren, kinderwagens, …) aangezien “men zich ervan bewust moet zijn dat de veiligheid van alle categorieën van
weggebruikers, inzake verkeer, niet steeds mogelijk is op alle openbare ruimten, overeenkomstig de eisen van het gewestelijk stedenbouwkundig reglement”. In één klacht wordt gevraagd een einde maken aan de verzakking van de stoepen,”aangezien er in de hele stad verzakte stoepen zijn en dit onaangenaam en gevaarlijk is voor bejaarden en kinderwagens.”
(2) Punt 3.4 van prioriteit 7 van het ontwerp van GEWOP2 heeft betrekking op de “bejaarden” In een eerste paragraaf worden de bejaardenproblemen geplaatst in een individuele en sociale context. “Men mag het ouder worden niet alleen beschouwen vanuit het oogpunt van een individuele
lotsbestemming, ook al vragen de behoeften van velen een gepersonaliseerde invulling. Het ouder worden moet worden beschouwd als een factor die een steeds groeiend deel van de bevolking betreft. Senioren kampen met specifieke problemen die te maken hebben met de aard van het stedelijk leven, maar kunnen toch verder op een actieve manier deelnemen aan het stadsleven.” De volgende paragraaf sluit aan bij het federaal beleid ter zake, dat erop gericht is de bejaarden toe te laten “thuis ouder te worden” Het ontwerp van GEWOP bepaalt meer in het bijzonder dat
“bijzondere aandacht moet worden besteed aan de senioren. De initiatieven die erop gericht zijn hen in hun leefomgeving te behouden of die hun medewerking aan de stadsontwikkeling organiseren, moeten gesteund en versterkt worden.” De hierop volgende paragraaf is fundamenteel en had meer uitgewerkt moeten worden. Het betreft de aanpassing van de woningen aan de behoeften van de bejaarden en bepaalde vormen van thuishulp (telebewaking en klusjes- en depannagediensten).
45
“Concreet houdt dit in: • • • •
Ondersteuning van initiatieven gericht op de aanpassing van woningen aan de diverse problemen, verbonden aan het ouder worden; Uitbouw van de telebewakingsdiensten om de veiligheid en de noodhulp voor alleenstaanden te verbeteren; Ontwikkeling van klusjes- en depannagediensten; Sensibilisering en betere informatie van het publiek met betrekking tot de toekomstige keuze van een aangepaste plaats om te leven.”
De volgende paragraaf behandelt de onvermijdbare sociale aspecten van de veroudering en bepaalt dat de toegang tot een rusthuis mogelijk moet zijn voor iedereen. “Wat het woonbeleid voor senioren
betreft, is het belangrijk dat de overheden de sector van de rusthuizen ontwikkelen, financieren en coördineren om deze beter toegankelijk te maken voor alle Brusselaars.” De zin “deze sector moet worden opengesteld voor non-profit formules” wijst erop dat de auteur van dit ontwerp vreemd
genoeg niet voldoende op de hoogte is van de sector van de rusthuizen. Indien er te Brussel een sector is waarin de non-profit sector bijzonder goed vertegenwoordigd is, dan is het wel die van de rust- en de bejaardentehuizen. In de volgende paragraaf wordt gepleit voor de invoering van een gemengde en multiculturele omgeving. “De structuren voor residentiële opvang moeten financieel toegankelijker worden en
rekening houden met een grotere openheid tegenover de wijk en de activiteit die op plaatselijk niveau georganiseerd worden. De integratie van senioren met een uiteenlopende sociale en culturele herkomst moet opnieuw aandacht krijgen. De structuren voor residentiële opvang, zoals de rusthuizen, moeten immers openstaan voor de socio-demografische evolutie van Brussel, waarbij in de verzorging een multiculturele eigenheid moet worden ingebouwd. Ze moeten onder meer rekening houden met de diverse gemeenschappen: verboden voedingsproducten, respect voor en integratie van de culturele tradities, respect voor de levensbeschouwelijke en godsdienstige opvattingen, ruimtelijke inrichting,… met respect voor ieders cultuur.”
Ondanks dat de volgende paragraaf wel erg beknopt is en niet ruim behandeld werd, betreft het hier toch een punt dat doorslaggevend is in het kader van eender welk, zelfs gediversifieerd, beleid inzake aangepaste huisvesting voor bejaarden: “ De opleidingen voor het personeel van de rusthuizen moeten intensiever worden en zullen op het welzijn van de bejaarde toegespitst worden.” Bijna de helft van de congressen van Boston en Washington, over vastgoedprojecten voor bejaarden60 was gewijd aan het personeelsbeheer, de opleiding van het personeel, zijn motivatie en zijn betrekkingen met de klant. De volgende paragraaf dringt aan op een meer verscheiden aanbod dan wat het gewest op dit moment aanbiedt. “Er zullen tegelijk ook gemeenschapsstructuren, zoals begeleid wonen en woningen
met toezicht, ontwikkeld worden als alternatief voor de rusthuizen of opvangtehuizen en om de band tussen de verschillende generaties concreet tot uiting te brengen: Kangoeroe-woning, duplex-woonst, gegroepeerd en coöperatief wonen, kleine gezinswoonst, … Deze structuren moeten worden aangemoedigd onder meer door stimulerende bepalingen, (vrijstelling van de onroerende voorheffing, renovatiepremies, gezins- en huishoudhulp, …”) Er moeten dagcentra worden uitgebouwd om beter tegemoet te komen aan de sociale en culturele behoeften van senioren”. Tot besluit van dit punt 3.4. geven de auteurs van het ontwerp van GEWOP de strategie in verband met de bejaarden op korte en middellange termijn: “ Voor het beleid ten opzichte van senioren moet
op korte en middellange termijn een strategie worden uitgewerkt met als voornaamste pijlers: • •
de ontwikkeling van een globaal gewestelijk project voor onthaal en verzorging, dat continuïteit brengt in de tenlasteneming van de thuishulp bij de dagelijkse bezigheden, de ziekenhuisdiensten voor een kort en middellang verblijf, de structuren voor langdurig verblijf; het financieel evenwicht van de instellingen;
46
•
Een grotere complementariteit en samenwerking met de ziekenhuissector, een principe dat ook deel uitmaakt van het continuïteitsbeginsel en de verzorgingsvoorzieningen.”
In het kader van het openbaar onderzoek, steunen verschillende intervenanten en de gemeenten Ukkel en Sint-Lambrechts-Woluwe de maatregelen die de bejaarden moeten toelaten in hun levensomgeving te blijven, in het bijzonder de thuishulp, maar ook met het oog op sociale activiteiten, enz. Zij vragen: • • •
alle initiatieven aan te moedigen die de senioren toelaten in hun omgeving te blijven (buurtdiensten, telebewaking); het ontwikkelen van “initiatieven die toelaten het isolement van de personen te doorbreken en bijdragen tot het verstevigen van de sociale banden (bijvoorbeeld: dagcentra…)”; diensten voor thuishulp ten behoeve van bejaarden te ontwikkelen. “Immers, het gewestelijk
beleid moet rekening houden met de behoeften van de senioren door diensten voor thuishulp, als alternatief voor een opname, te ontwikkelen.”
Verschillende intervenanten vragen eveneens: • • • • • •
het aantal plaatsen in homes (onder meer RVT-bedden )te verhogen; alternatieve structuren voor homes aan te moedigen (bij voorbeeld “Antenne Adromède” te Sint-Lambrechts-Woluwe) ; een project voor de ontwikkeling van huisvestingsstructuren voor verschillende generaties op te zetten (punt 3.4 alinea 8) ; concrete en prioritaire maatregelen te bepalen op het niveau van de middelen, aangekondigd voor de huisvestingsstructuren voor verschillende generaties ; In de richting te gaan van huisvestingsformules en activiteiten voor verschillende generaties; de banden tussen de verschillende generaties te bevorderen ten einde te verhelpen aan het gebrek aan contacten dat de huidige maatschappij kenmerkt.
Merken we op dat debatten binnen de Gewestelijke Ontwikkelingscommissie, die een globaal advies diende uit te brengen over het ontwerp van GEWOP, op zijn minst gesproken erg beperkt waren wat de ouderenproblemen betreft. Dienen we hieruit te besluiten dat deze problemen op dit ogenblik nog een erg specifiek karakter hebben, en bijgevolg enkel besproken worden in een beperkte kring van ingewijden?
(3) Punt 6 van prioriteit 7 bepaalt het ziekenhuisbeleid van het Gewest. Aangezien dit niet onze specialiteit is, zullen we er niet in detail op ingaan. Dit lijkt trouwens ook het geval te zijn voor het GEWOP, aangezien het zich ertoe beperkt te bepalen: “in het kader van de
veroudering van de bevolking en het “chronisch karakter” van de patologieën, moet de benadering patiënt- bewoner van RH-RVT gebaseerd zijn op de reële behoeften en meer bepaald op het behoud van de functies van de persoon. Een oplossing zou erin bestaan het verantwoordelijke team aan te passen aan de realiteit van de praktische behoeften: bezigheidstherapie, bewegingstherapie… (…) Het thuis blijven wonen van afhankelijke bejaarden zal eveneens afhankelijk zijn van de preventieve aanpassing van hun woning.”
b) Het Actieplan van het Toekomstcharter van de Regering van de Franse gemeenschap Wallonië -Brussel
47
Het Actieplan van het Toekomstcharter van de Regering van de Franse gemeenschap Wallonië-Brussel van 7 februari 2002 wil bij voorrang “een gecoördineerd Franstalig antwoord geven op het probleem
van het verlies aan zelfredzaamheid van de bejaarden. Het probleem van de veroudering van de bevolking in het algemeen, en van de Franstalige bevolking in het bijzonder vergt een gecoördineerde aanpak waaraan alle Franstalige overheidsniveaus dienen deel te nemen. In dit verband overweegt de gemeenschap om, samen met het Waalse gewest en de Franse gemeenschapscommissie, deel te nemen aan een gemeenschappelijk antwoord voor het probleem van het verlies aan zelfredzaamheid van de bejaarden. Het is de wens van de regering om deze beleidskeuze op te nemen in de verklaring van de gemeenschap in het kader van de solidariteit tussen Walen en Franstalige Brusselaars.”
48
6.
De verschillende soorten institutionele instellingen voor bejaarden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest
Welke soorten institutionele instellingen voor bejaarden bestaan er in België en in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest naast de ziekenhuisdiensten? De nomenclatuur die wij voorstellen is in ruime mate geïnspireerd op de werkzaamheden van de “Université de Liège” en van de Katholieke Universiteit Leuven, opgenomen in het rapport Qualidem61. Zij vloeit voort uit de van kracht zijnde wetgeving en reglementering, en is vanzelfsprekend niet volledig.
a)De bejaardentehuizen De term “bejaardentehuizen” wordt beschouwd als de generieke term voor de bejaardeninstellingen. In tegenstelling tot de rusthuizen voor bejaarden(ROB) en de rust-en verzorgingstehuizen (RVT) blijkt er geen juridische definitie te bestaan voor de “bejaardentehuizen”. Dit biedt ons de gelegenheid om de toepasselijke wetteksten te onderzoeken, vooraleer het te hebben over de statistieken op dit vlak.
(1) De toepasselijke wetgeving en reglementering De huisvesting van bejaarden wordt geregeld door de wet van 12 juni 1966 op de rusthuizen voor bejaarden (B.S. van 8 september 1966) Deze wet is van toepassing “op alle verblijfsinrichtingen,
beheerd door een publiekrechtelijke of privaatrechterlijke persoon die, onder de benaming van, of in de hoedanigheid van “rusthuis”, “rustoord”, “tehuis voor ouden van dagen”, aan personen van 60 jaar of ouder, die er op duurzame wijze verblijven, huisvesting bieden, met gehele of gedeeltelijke huishoudelijke- of gezinsverzorging.” Deze instellingen moeten voldoen aan bepaalde normen, zoals onder meer de vrijheid van de gasten en de eerbied voor hun overtuigingen; voeding, hygiëne en gezondheidszorg; veiligheid, het aantal in de instelling tewerkgestelde personen alsmede hun bekwaamheid en moraliteit; het gebouw en de boekhouding. Deze wet werd geheel of gedeeltelijk afgeschaft door de instanties die deze bevoegdheden overnamen van de centrale overheid bij de gewestvorming van het land in de jaren 80. Rekening houdend hiermee, zullen wij – en we herhalen het – niet in detail ingaan op elke wetgeving en reglementering die op het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest van toepassing is op de bejaardeninstellingen. Dat zou een moeilijke oefening zijn. Nemen we, bij wijze van voorbeeld, de wetgeving en de reglementering die van toepassing zijn op bejaardeninstellingen op het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, en die niet verkaarden te behoren tot de ene of de andere gemeenschap62. In het tweede punt zullen wij het in het kort hebben over de door de COCOF uitgevaardigde wetgeving en reglementering.
(a) De door de Gemeenschapscommissie bejaardentehuizen.
Gemeenschappelijke erkende
De ordonnantie van 20 februari 1992 in verband met de instellingen voor de huisvesting van bejaarden (B.S. van 28 mei 1992) is van toepassing op elke door een publiekrechtelijke of een privaatrechtelijke persoon beheerde instelling voor de huisvesting van bejaarden, gelegen op het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, en die niet verklaarde te ressorteren tot de ene of de andere gemeenschap, en waarin de huisvesting alsmede de hulp of de zorg hetzij familiaal, hetzij huishoudelijk, hetzij verpleegkundig tegen betaling wordt verstrekt aan de bejaarden die er gewoonlijk verblijven. Deze ordonnantie verdeelt de instellingen voor bejaarden in 3 categorieën:
49
•
De woningen voor bejaarden: huis, deel van een huis of appartement dat speciaal gebouwd of ingericht werd als particuliere woning voor bejaarden;
•
De serviceflats en woonverblijven die diensten voorstellen: één of verschillende gebouwen, welke ook de benaming ervan moge zijn, die functioneel een geheel vormen met bijzondere woningen die bejaarden toelaten zelfstandig te wonen en met gemeenschappelijke diensten waarop zij vrijelijk een beroep kunnen doen. De rusthuizen: één of meerdere gebouwen, welke ook de benaming ervan moge zijn, die functioneel een collectief woonverblijf vormen dat aan de er permanent verblijvende bejaarden huisvesting biedt.
•
Deze instellingen moeten erkend zijn en dienen te beantwoorden aan normen die onder meer betrekking hebben op de volgende punten: kwalificatie van de directeur; toelating en onthaal van bejaarden; eerbied voor de persoon en de goederen van de bejaarde; eerbiediging van de vrijheid en van de ideologische, filosofische en godsdienstige overtuigingen van de bejaarden; voeding, lichaamszorg en andere zorgvormen; specifieke architecturale- en veiligheidsnormen voor de instellingen; het aantal tewerkgestelde personeelsleden in de instelling en hun kwalificatie en moraliteit; de participatie van de bejaarden; het onderzoek en de behandeling van klachten van de bejaarden, het huishoudelijk reglement en de boekhouding. Het besluit van het College, dat op 14 maart 1996 erkenningnormen vaststelde waaraan de bejaarden- instellingen moeten voldoen (B.S. van 4 april 1996) is ter zake erg veeleisend (120 artikels !). Het bepaalt een indrukwekkend aantal normen, ook normen inzake de bouw. Ziehier enkele voorbeelden hiervan. • • • • •
• • •
• •
•
Alle voorzorgsmaatregelen worden genomen om het brandgevaar te verminderen, onder meer door de bescherming van de brandbare materialen. De instellingen die één of meerdere verdiepingen tellen boven het evacuatieniveau, dienen ten minste te beschikken over één lift per 40 residenten. Alle vloeren en wanden moeten gemakkelijk onderhouden kunnen worden. Hoeken en scherpe kanten moeten het voorwerp uitmaken van een bescherming tegen ongevallenrisico. Verwarming, ventilatie en verlichting van alle lokalen dienen permanent, zowel overdag als ‘s nachts te worden verzekerd. De verlichting van het gebouw en van de belangrijke herkenningspunten in het gebouw moet aangepast zijn aan de in de lokalen uitgevoerde activiteiten en aan de toestand van de resident. Bij alle weersomstandigheden moet de temperatuur 22°C kunnen bedragen in de kamers, de dagverblijven en de badkamers of douches en 18°C in de andere lokalen. De oppervlakte, de ruiten in de living en in de kamers is ten minste gelijk aan 1/6 van de netto oppervlakte van de vloer. De hoogte van de vensterbanken moet toelaten al zittend en recht voor zich kijkend naar buiten te kijken zonder risico op ongevallen. In geval van nieuwbouw of verbouwingswerken waarvoor een stedenbouwkundige vergunning nodig is, zijn de normen van het Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening in verband met de toegang van personen met een handicap tot voor het publiek toegankelijke gebouwen van toepassing op de in de vergunning bedoelde lokalen. In bestaande gebouwen, dient minstens één sanitaire installatie te voldoen aan de normen inzake toegankelijkheid voor personen met een beperkte mobiliteit. De toiletten moeten voorzien zijn van een goede rechtstreekse verluchting of van een goede ventilatie en dienen gemakkelijk toegankelijk te zijn. In de instelling die het voorwerp uitmaakt van een erkenningaanvraag openen de deuren naar buiten of zijn er schuifdeuren. Het bad of de douche moeten gemakkelijk kunnen worden gebruikt. Deze installatie moeten uitgerust zijn met antislipmateriaal en met handgrepen. Alle vereiste voorzorgsmaatregelen moeten genomen zijn opdat de watertoevoer geen risico op ongevallen biedt . De temperatuur van de mengkranen is zodanig geregeld dat de residenten zich niet kunnen verbranden. De kop van de douche moet gericht kunnen worden. De instelling moet beschikken over een oproepsysteem waarmee de resident op eender welk moment hulp kan vragen zonder het lokaal waarin hij zich bevindt te verlaten.
50
Verwijzen we, voor de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest eveneens naar: •
•
Het besluit van het Verenigd College van 28 maart 2002 tot wijziging van het besluit van het Verenigd College van 5 maart 1998 houdende de vaststelling van de termijn voor de opening van rust- en verzorgingstehuisbedden in sommige instellingen toegekend uit de omschakeling van rusthuisbedden (B.S. van 10 juli 2002) Het besluit van het Verenigd College van 13 mei 2001 tot invoering van een moratorium op de opening van nieuwe bedden in rusthuizen (B.S. van 11 augustus 2001)
(b)
De door de Franse Gemeenschapscommissie erkende bejaardentehuizen
De door de COCOF beheerde rusthuizen zijn onder meer geregeld door: • • • • •
het decreet van 10 mei 1984 betreffende de rusthuizen voor bejaarden (B.S. van 15 juni 1984); het reglement van 17 december 1993 tot vaststelling van de procedure (B.S. van 29-011994); het besluit van het College van 25 juni 1998 tot wijziging van het reglement van 17 december 1993 tot vaststelling van de procedure (B.S. van 3.09.1998); het reglement van 17 december 1993 tot vaststelling van de normen (B.S. van 29.01.1994); het besluit van het College van 20 februari 1997 tot wijziging van het reglement van 17 december 1993 tot vaststelling van de normen (B.S. 15.04.1997).
De lijst van de door de COCOF erkende rusthuizen kan worden geraadpleegd op het adres http://www.cocof.be/telecharge/DOCS/social/mr/mr1.PDF.
(2) De indeling van de bejaardentehuizen volgens eigenaar De volgende tabellen vermelden de indeling van de bejaardentehuizen en van het aantal bedden in de bejaardentehuizen volgens de aard van de eigenaar, overheid of privésector.
Bejaardentehuizen volgens eigenaar in 1997
Publieke instellingen
Privé-instellingen
Totaal
Brussels Hoofdstedelijk Gewest Vlaams gewest
25
VZW 19
Andere 125
169
242
320
222
784
Waals gewest Totaal België
148 415
116 455
624 971
888 1841
Bron : NIS
51
Aantal bedden in bejaardentehuizen volgens eigenaar in 1998
publieke instellingen Brussels Hoofdstedelijk Gewest Vlaams Gewest Waals Gewest Totaal België
Privé-instellingen
Totaal
2617
VZW 1338
Andere 6187
10142
21931
25648
7854
55433
10744 35292
8446 35432
24767 38808
43957 109532
Bron: NIS
b)De rusthuizen voor bejaarden (ROB) en de rust- en verzorgingstehuizen (RVT) De rusthuizen voor bejaarden (ROB) zijn collectieve verblijfsinstellingen waar de bejaarden verzekerd zijn van huisvesting en van een deel van de totale gebruikelijke familiale en huishoudelijke zorg. Dit type verblijven vormt het grootste deel van het institutionele aanbod. Het rust- en verzorgingstehuis (RVT) heeft eerder betrekking op het specifieke statuut van een wet dan op een bijzondere institutionele structuur. De bedden van “rust- en verzorgingstehuizen” (RVT) zijn geïntegreerd in de rusthuizen. Zij zijn bestemd voor de personen die lijden aan een langdurige ziekte, die “verpleegkundige en paramedische hulp nodig hebben en die moeten worden geholpen bij de essentiële activiteiten van het leven” (KB van 02.12.82), maar die geen behoefte hebben aan dagelijks medisch toezicht of aan een permanente gespecialiseerde medische behandeling 63. Zo werden de RVT’s opgericht voor de bejaarden die chronisch ziek zijn maar die geen intensieve technische zorg behoeven. De RVT’s vormen een structuur die past tussen het ziekenhuis en het rusthuis voor bejaarden (ROB) en die aanvankelijk geen gezondheidszorg boden. Het is pas recent dat de gezondheidszorg een steeds grotere plaats heeft ingenomen in de rusthuizen voor bejaarden, terwijl andere woonoplossingen werden ontwikkeld voor de zelfredzame personen64. Volgen de nota van Minister van Sociale Zaken en Pensioenen Frank Vandenbroucke, “Actief ouder worden en zijn in de actieve welvaartstaat” van 5 november 2001, heeft 58,5% van de 95-plussers verbleven in een ROB (rusthuis) of een RVT (rust-en verzorgingstehuis), tegen slechts 11,9% voor de bejaarden van 80 tot 85 jaar oud. “Dit illustreert dat wanneer men een zeer hoge leeftijd bereikt de
kans om beroep te moeten doen op intensieve professionele zorg sterk toeneemt. In die laatste levensfase is de graad van afhankelijkheid dermate groot dat louter informele zorg, zelfs in combinatie met intensieve thuiszorg, niet meer haalbaar is. In deze context vormt de opname in een instelling wellicht het beste alternatief voor zowel de oudere als zijn omgeving.”
52
De huisvesting in een RVT of een ROB is ten laste van de begunstigde. De ziekteverzekering komt tussenbeide voor de kosten van de zorg en de assistentie voor de daden van het dagelijks leven. Deze tussenkomst neemt de vorm aan van een forfaitair bedrag per persoon en per dag, dat afhangt van de afhankelijkheidgraad, die bepaald wordt met behulp van de zogenaamde schaal van Katz. De forfaitaire bedragen in RVT’s zijn hoger dan die in ROB’s voor personen met dezelfde afhankelijkheidsgraad. Alhoewel de gemeenschap haast de totaliteit van de kosten van huisvesting in een gemeenschappelijke kamer en een groot deel van de medische kosten ten laste neemt in ziekenhuizen, geldt dit niet voor personen die opgenomen zijn in een RVT, een ROB of voor verstrekte thuiszorg.65
c)Tijdelijke opvangcentra Vanuit medisch oogpunt, vormen de tijdelijke opvangcentra (dag, nacht of kortopvang) structuren die een “adempauze” bieden. Zij dragen ertoe bij de objectieve en de subjectieve last voor de familiale helpers te verlichten, de levenskwaliteit van de bejaarde in stand te houden of te verbeteren en een opname in een ziekenhuis of een instelling te voorkomen of uit te stellen.
d)De Psychiatrische verzorgingstehuizen beschermde woningen
(PVT)
en
de
De psychiatrische ziekenhuizen kunnen een erkenning krijgen als verstrekker van psychiatrische zorg (PVT), bestemd voor patiënten met gestabiliseerde en langdurige psychische storingen. De beschermde woningen bieden huisvesting en assistentie aan personen die niet permanent een ziekenhuisbehandeling behoeven en die om psychiatrische redenen, moeten worden geholpen in hun woonomgeving om sociale vaardigheden te verwerven, en voor dewelke aangepaste dagelijkse activiteiten worden georganiseerd. Het verblijf in een beschermde woning is enkel aangewezen indien de betrokkene zich nog niet volledig kan integreren in het sociale leven.
e)De serviceflats en seigneuries De serviceflats en seigneuries zijn individuele woongelegenheden waar de bejaarden (60-plussers) zelfstandig wonen en waar een beperkt aanbod van gemeenschappelijke diensten wordt aangeboden, waarop zij eventueel een beroep kunnen doen. De bejaarde behoudt er zijn zelfstandigheid, maar kan er maaltijden krijgen en deelnemen aan door rusthuizen georganiseerde activiteiten. De seigneurie benadert de Amerikaanse formule van assisted living. De serviceflats ontvangen bij voorrang bejaarden die, volgens een sociaal onderzoek deze vorm van dienstverlening het meest nodig hebben
7. Niet-conventionele voorzieningen Naast de conventionele instellingen, bestaan er natuurlijk nog andere huisvestingsvormen voor bejaarden, zoals onder meer de foyers, die gebaseerd zijn op een formule van gemeenschappelijk leven. Elk lid krijgt een verantwoordelijkheid in het beheer van het gemeenschapsleven en moet in zekere mate beschikbaar zijn voor de anderen. Zo nodig doet het lid een beroep op hulpdiensten en thuiszorg. Deze structuur is weinig verspreid. Zo telde men in Vlaanderen in 1993 amper 2.363 plaatsen in foyers. In het Franstalige landsgedeelte, bestaan er enkele initiatieven met aandacht voor onderlinge hulp en betrekkingen tussen generaties. Dit niet-conventionele aanbod buiten de wereld van de instellingen “bewijst het dynamisme bij het zoeken naar en aanbieden van meer aangepaste en efficiënt oplossingen voor de problemen van de ouderen.” De Amerikaanse voorbeelden kunnen voor ons een bron van inspiratie vormen bij het ontwikkelen van nieuwe projecten die inspelen op de steeds grotere behoeften van deze talrijker wordende bevolkingsgroep.
53
De Abbeyfield-huizen De Abbeyfield-huizen bevatten een tiental privatieve individuele woningen, bestemd voor bejaarden die, op het ogenblik dat zij er hun intrek in nemen, in staat zijn zelfstandig te wonen, en “die
verkiezen samen te wonen met andere bewoners, verantwoordelijkheden te delen en elkaar wederzijds te helpen in een harmonische sfeer66.” Deze vastgoedprojecten voor bejaarden zijn
gebaseerd op een Engels initiatief dat aanving in 1956 (Abbeyfield is de naam van de straat waarin het eerste huis werd geopend) en waarvan het succes op dit ogenblik blijkt uit het bestaan van meer dan duizend woongelegenheden in verschillende landen in Europa en elders. De inwoners worden lid van de vzw van hun huis, en zij beheren dit op een zelfstandige wijze, eventueel met behulp van externe personen. De taak van die vzw bestaat erin haar leden tegen kostprijs te voorzien van een privatieve individuele huisvesting met keuken en sanitaire voorzieningen, gemeenschappelijke uitrustingen zoals living, eetkamer en waslokaal, terwijl ook dagelijks gemeenschappelijk gewone maaltijden worden aangeboden. Het Abbeyfield-huis verschilt van de andere huisvestingsvormen voor bejaarden, omdat de formule gebaseerd is op de vrijheid van vereniging en op zelfbestuur; de huizen werken tegen kostprijs en bieden geen huisvesting van het type rusthuis aan, maar een privatieve individuele woning.
8. Thuisverzorging Gewest.
in
het
Brusselse
Hoofdstedelijk
Wij zullen in het kort ingaan op de problemen van de thuisverzorging, die toch bijzonder belangrijk is in eender welk bejaardenbeleid. In verband met Brussel-hoofdstad, kunnen we er eens te meer op wijzen dat de organisatie van de thuisverzorging uitermate complex is67. “Momenteel werken de
meeste OCMW’s volgen de Franstalige reglementering en doen ze een beroep op de Franstalige coördinatiecentra. De Vlaamse reglementeringen zijn weinig toepasselijk en de Vlaamse coördinatie initiatieven zijn niet talrijk. Deze toestand wekt soms de ergernis van de Vlaamse professionelen. In Brussel-hoofdstad zijn de Vlaamse organisaties voor thuiszorg gegroepeerd in de VZW Brussels Overleg Thuiszorg (BOT).”
a)De Franse gemeenschap In de Franse gemeenschap zijn de 3 belangrijkste diensten die thuiszorg en -hulp aan bejaarden verschaffen: de verpleegkundige thuiszorg, de hulpdiensten voor gezinnen en bejaarden en de coördinatiediensten voor thuiszorg en -diensten (CCSSD)68. Er bestaan tevens andere diensten die zich bezighouden met de aanpassing van woningen, onderhoudswerken, vervoer, verstrekken van sanitair materieel, sociale en juridische hulp, thuisbestelling van maaltijden of ziekenoppas. De systemen voor dringende oproepen breiden trouwens uit. Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest telt 7 hulpdiensten voor thuiszorg, die erkend en gesubsidieerd zijn door de COCOF. De aangeboden diensten betreffen: • •
hetzij huishoudelijke hulp voor het onderhoud van de woning (poetsen, was, vaatwas, enz.); hetzij een gezinshulp die voor de bejaarde verschillende huishoudelijke taken verricht zoals boodschappen of bereiding van maaltijden, of nog, administratieve formaliteiten; deze helper kan de bejaarde helpen om specifieke problemen van geneeskundige, sociale of psychologische aard op te lossen.
54
De onderstaande tabel toont aan dat België op het gebied van de thuisverzorging een beleid voert met verschillende snelheden; het Vlaamse gewest heeft blijkbaar heel wat meer inspanningen gedaan dan de beide andere gewesten. Wij moeten hier wel degelijk vaststellen dat het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest nog grote inspanningen zal moeten doen indien het de bejaarde ertoe wil aansporen thuis ouder te worden, eerder dan zich te laten “plaatsen” in een rusthuis of een bejaardenhome. Thuishulp voor gezinnen en bejaarden in in 1997
Aantal diensten Privé Publiek (VZW)
Brussels Hoofdstedelijk Gewest Vlaams gewest Waals gewest Totaal België
Privé diensten Aantal Aantal Aantal gepresgezinshel- helpers teerde Senioren pers uren (In 1000) 45 11 62
Publieke diensten Aantal VerleenVerleenAantal Aantal de de gepresgezinshel- helpers subsidies subsidies teerde Senioren pers (in (in uren 1000€) 1000€) (in 1000) 846 € 132 51 184 2.656 €
2
17
25
128
9121
N/A
9970
133.672 €
2451
N/A
2035
29.389 €
27 54
52 197
3098 12264
183 194
3555 13587
44.884 € 179.402 €
1054 3637
215 266
1370 3589
17.269 € 49.315 €
Bron: NIS Nota: het NIS heeft de inlic htingen in verband met het "Centre de Servic e à Domic ile" erkend door de Franse gemeensc hap, en dat eveneens ac tiviteiten uitoefent op het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, niet opgenomen in de c ijfers van deze tabel. In 1997 besc hikte de dienst over 150 gezinshelpers (met inbegrip van de seniorenhelpers),werden 194.175 uren gepresteerd en gesubsidieerd en werd voor 3.897.550 € aan subsidies toegekend.
b)De hulp aangeboden door het OCMW van Brussel Om de onvermijdbare rol van het OCMW op dit gebied te illustreren, geven we hierna een overzicht van de diensten voor thuishulp die worden voorgesteld door het OCMW van de stad Brussel. De hulpdienst voor gezinnen en bejaarden van het OCMW van Brussel is er onder meer mee belast de gezinnen, bejaarden en personen met een handicap, “een daadwerkelijke, preventieve en
opvoedende hulp te verstrekken bij hun dagelijkse huishoudelijke bezigheden en bij hun hygiënische verzorging.” Op de dienst kan een beroep worden gedaan door alle personen die woonachtig zijn op
het grondgebied van de stad Brussel. Naargelang van het inkomen en het aantal personen ten laste, wordt een financiële deelname in de kosten aangerekend.
De Dienst hulp bij het dagelijks leven van het OCMW van Brussel biedt punctuele tussenkomsten aan van dringende aard en/of van korte duur, zoals : de bejaarde gezelschap houden, een bejaarde bij de dokter begeleiden, administratieve stappen zetten, gaan wandelen met een bejaarde. “Deze sector biedt de bejaarden de mogelijkheid hun dagelijks leefcomfort aangenamer en gezelliger te maken door herstellings- en vernieuwingswerken ten huize uit te voeren69” Kunnen een beroep doen op deze dienst, de bejaarden en personen met een handicap die in Brussel wonen en thuis verblijven en die, op basis van fysieke gebreken, niet meer over een aangepaste woning beschikken, “ ofwel zelf niet meer in staat zijn te voorzien in de meest noodzakelijke behoeften, zoals
het uitvoeren van kleine herstellingen aan hun woning, boodschappen doen, administratieve stappen ondernemen…” Het tarief voor de gepresteerde diensten wordt opgesteld volgens een interventiebarema dat rekening houdt met de inkomsten en lasten van de bejaarde en gehandicapte persoon.
De Dienst thuiszorg van het OCMW van Brussel biedt geneeskundige thuiszorg aan via mobiele verpleegsters. Naast de zorgen ten huize staan de verplegers ook in voor sanitaire en preventieve opvoeding, en brengen zij de noodzakelijke begeleiding en psycho-sociale steun.
55
c)De zorgverzekering Volgens recente statistieken, geciteerd door de vrije ziekenfondsen 70 bestaat meer dan de helft van de zorg die in Vlaanderen geboden wordt aan bejaarden, uit thuiszorg. “Van de 39% bejaarden die
gebruik maken van de door het RIZIV gesubsidieerde instellingen – onder meer de rusthuizen voor bejaarden, de rust- en verzorgingstehuizen en de thuiszorgdiensten - maakt meer dan de helft gebruik van de minder dure formule van de thuisverzorging. In Wallonië en Brussel vertegenwoordigt deze groep respectievelijk slechts 10 en 5%. Het succes van de thuiszorgformule in Vlaanderen is grotendeels te danken aan de beperking van het aantal plaatsen in de rusthuizen, ten bate van de thuisverzorging. Een politiek die duidelijk vruchten afwerpt.”
De zorgverzekering is een nieuwe wettelijke regeling in de sociale zekerheid, sinds 1 oktober 2001 ingevoerd door de Vlaamse regering71. Het gaat hier om een solidariteitssysteem waardoor elke in Vlaanderen wonende 25-plusser ertoe verplicht is een bijdrage te betalen, waardoor zwaar afhankelijke personen een maandelijkse vergoeding kunnen krijgen voor niet geneeskundige zorg, en dit ongeacht hun leeftijd. De personen die, door hun leeftijd of hun handicap, behoefte hebben aan hulp voor het vervullen van hun dagelijkse activiteiten thuis, kunnen doorgaans rekenen op de hulp van een familielid en/of een dienst voor thuisverzorging. Anderen verblijven in een instelling. In de beide gevallen worden zij geconfronteerd met hoge kosten. Het doel van de zorgverzekering bestaat erin deze kosten gedeeltelijk ten laste te nemen. De Brusselaars kunnen vrij toetreden tot het systeem.
9. De sociale vooruitzichten
woning
voor
bejaarden
-
Europese
De politiek en de prioriteiten in de sector van de sociale huisvesting hebben meer oog gekregen voor de specifieke behoeften van bejaarden en personen met een handicap72. Een studie73 van het Europees coördinatiecomité voor sociale huisvesting 74 onderzoekt de sociale huisvesting van bejaarden in de verschillende landen van de Europese Unie, waaronder België. In de volgende paragrafen zullen we ons hierop in ruime mate baseren.
a)Zweden Het officieel beleid inzake bejaarden is omschreven in het nationaal actieplan voor de derde leeftijd, gepubliceerd in 1998. Dit plan spoort de bejaarden aan thuis te blijven wonen en een beroep te doen op de diensten voor thuisverzorging. Bij nieuwbouw of renovatie dient te worden voldaan aan de door de Zweedse bouwcode vastgelegde toegankelijkheidsnormen. Een aantal lokale autoriteiten kent subsidies toe voor dergelijke werken. In Zweden bestaan echter geen sociale woningen van het traditionele type, er bestaan enkel gesubsidieerde woningen. Het begrip sociale woning zelf wordt doorgaans betwist door de betrokken actoren; zij geven de voorkeur aan de term woning van openbaar nut. Het gaat om 22% van het totale woningpark, namelijk om 928.000 woningen.
56
De belangrijkste in Zweden75 toegekende rechtstreekse hulp, berust op interestpremies voor nieuwbouw of renovatie. Aanvankelijk nam de overheid het verschil tussen de marktrente en een vastgesteld, “gewaarborgde” rente (3,4% voor gehuurde appartementen en coöperatieven en 4,9% voor aangekochte individuele woningen) ten laste. Het eerste jaar nam de overheid de totaliteit van het premieverschil ten laste, terwijl het voordeel de volgende jaren degressief was. In een context van hoge rentetarieven, droeg de overheid de totaliteit van het renterisico en financierde zij aanzienlijke bedragen voor deze hulp, te meer daar deze hulp gold voor de gehele bevolking zonder voorwaarde inzake inkomen. In 1993 werd dit systeem gewijzigd door de afschaffing van de gewaarborgde rente en de invoering van een voordeel dat maar een deel van de marktrente dekt. Volgens de huidige regeling geldt het principe van een subsidie die 30% dekt van de interestlast, binnen de perken van een forfaitair bedrag, berekend per woning. In Zweden bestaan er verschillende soorten gesubsidieerde woningen voor bejaarden: •
de foyers die medische en paramedische hulp bieden; gewoonlijk hebben deze foyers 20 tot 100 woningen, meestal gebouwd in de jaren 60, 70 en 80. De bewoners kunnen eventueel een beroep doen op plaatselijke diensten. De meeste foyers bevatten restaurants en lokalen voor collectieve ontspanning, alsmede buurtdiensten zoals voetverzorging of haarkapper. De bewoners leven er op zelfstandige wijze.
•
de rusthuizen (rusthuizen voor afhankelijke bejaarden-RHAB ) vangen bejaarden op die niet meer zelfredzaam zijn. De meeste RHAB’s bieden een individuele kamer aan met eigen badkamer en WC. 24 uren op 24 en 7 dagen op de 7 wordt paramedische hulp verzekerd, en de bewoners gebruiken samen de maaltijden op vastgestelde uren. De door de bejaarde te dragen huurprijs is afhankelijk van het inkomen. De meeste van deze rusthuizen werden gebouwd in de jaren 70.
•
de residenties met medische hulpverstrekking ontvangen sinds het begin van de jaren 90 steeds meer patiënten, onder de welke zich steeds meer personen bevinden die lijden aan seniele dementie of de ziekte van Alzheimer, alsmede personen met ernstige gezondheidsproblemen.
De collectieve foyers voor 6 a 10 bejaarden die intensieve zorg nodig hebben, vormen een moderner alternatief voor deze traditionele huisvestingsvormen. Elke resident heeft zijn eigen kamer en maakt tevens gebruik van lokalen voor collectieve diensten. 24 uren op 24 wordt paramedische bijstand verzekerd. Deze modellen kennen heel wat succes, onder meer voor het onthaal van zwaar fysiek of mentaal gehandicapte bejaarden. Dankzij speciale subsidies voor deze huisvestingsvorm, konden in de jaren 90 400 foyers voor collectieve huisvesting per jaar worden gebouwd. Centra voor dagopvang vormen een ander alternatief. Zij bieden paramedische diensten aan gehandicapte bejaarden die nog bij hun familie wonen. De residentie van Färdknäppen De residentie voor bejaarden, volgens het model van Färdknäppen, in het centrum van Stockholm, bevat bijvoorbeeld 43 individuele woningen, alsmede 2 kamers voor genodigden, een collectieve keuken met eetzaal, een kamer met bibliotheek, een naaihoek, een weefatelier, een ander atelier, een kamer voor onderhoud van het linnen, een sauna, een kleine fitnessruimte, een fietswinkel en een winkel in fotoartikelen. Een klein collectieve ruimte boven geeft toegang tot de tuin, ingericht op het dak van het gebouw. De bewoners besturen zelf de residentie vanuit een klein kantoor met internet aansluiting, fax en fotokopieertoestel.
b)Denemarken
57
Op het gebied van de diensten aan personen 76 heeft Denemarken de reputatie verworven dat het een voorbeeld is onder de Scandinavische landen, en dit zowel omdat het reeds in een vroeg stadium het begrip “thuis ouder worden” en “behoud van de bejaarde in de gemeenschap” invoerde als wegens de omvang van de prestaties voor personen. Denemarken bevordert het “verhuizen alvorens anderen u ertoe dwingen” en het aanpassen van de eigen woning aan de specifieke behoeften, gekoppeld aan de leeftijd. Het onderscheid tussen wonen in een gemeenschap en thuis blijven werd afgeschaft door een wetgevende ingreep in 1987. De wet van mei 1987 over de huisvesting van bejaarden, verbiedt de bouw van nieuwe rusthuizen en legt de herstructurering op van een aantal bestaande instellingen77. Deze tekst ligt aan de basis van een grondige hervorming en van de vervanging van de 4 soorten specifieke woonvormen voor bejaarden (gemeentelijke bejaardentehuizen, gemeentelijke woningen voor bejaarden, gemeenschapshuisvesting, beschermde woningen) door 1 enkele categorie van bejaardenwoningen. Deze woningen moeten onder meer voorzien zijn van een systeem voor dringende oproepen dat 24 uren op 24 werkt, een individuele keuken en dito badkamer, en moeten toegankelijk zijn voor personen met een handicap in een rolstoel (de installatie van een lift is verplicht bij nieuwbouw). De Denen hebben alternatieve huisvestingsvormen en gemeenschapsdiensten ontwikkeld die de bejaarden de mogelijkheid bieden om in een gemeenschap de blijven, eerder dan, “geplaatst” te worden in een instelling. Om de bejaarden toe laten zo lang mogelijk thuis te blijven wonen, heeft de Deense overheid een hele reeks diensten voor thuishulp ingevoerd, met inbegrip van medische zorgverstrekking en dit via de plaatselijke overheden. 46% van de 80-plussers krijgt thuishulp, en 80 % van deze categorie woont nog in een normale woning. Over het algemeen verkeren de bejaarde Denen in een goede gezondheid; amper 5% van de 80-plussers heeft een rolstoel nodig. Bejaarden die wonen in een woning voor bejaarden kunnen eveneens aanspraak maken op een persoonlijke uitkering voor huisvestingshulp. In tegenstelling tot talrijke andere landen, en zoals Zweden, beschikt Denemarken inderdaad over weinig sociale woningen, d.w.z. woningen waarvan de overheid eigenaar is. De financiële deelname van de afhankelijke personen die een aangepaste woning betrekken, kan sterk verminderd worden, zelfs in het geval van een collectieve huisvesting: sinds 1995, storten de afhankelijke personen 15% van hun pensioen voor het financieren van het huurgeld en een forfaitair bedrag voor de huisvesting en de elektriciteit. Verpleegkundige thuiszorg en gebruik van toestellen is gratis. Denemarken is het enige land waar een deel van de thuishulp wordt verstrekt zonder een persoonlijke bijdrage te vragen aan de bejaarden. De residentie van Posthaven De residentie van Posthaven die in 1996 geopend werd te Grenaa, is gelegen aan de oever van een rivier en biedt huisvesting aan een vijftigtal 50-plussers. De residentie werd ontworpen in nauw overleg met plaatselijke overheid en omvat 12 appartementen voor afhankelijke bejaarden en 33 individuele woningen voor zelfredzame bejaarden. De woningen zijn ingeplant rond een activiteitscentrum, waar de residenten onder meer de beschikking hebben over collectieve diensten en voorzieningen, zoals een restaurant met 200 plaatsen, een knutselatelier (hout en metaal), een weefatelier, een kapsalon, een sportzaal, een gemeenschappelijke leefruimte en een petanquebaan. Drie voltijds werkende verpleegsters verstrekken paramedische zorg, terwijl de residenten ook een beroep kunnen doen op de plaatselijke medische diensten.
c)Nederland De bevolking van Nederland veroudert snel. Zoals in de andere OESO-landen, is de veroudering voornamelijk te wijten aan het lagere geboortecijfer sinds de jaren 1970 en aan de stijging van de levensverwachting, onder meer van de bejaarden78
58
De Nederlandse overheid heeft een aantal maatregelen genomen om de kosten van de vergrijzing te beperken. Zo werd met name voorrang gegeven aan de progressieve afschaffing van de vervroegde uittreding uit het beroepsleven. De regering is er overigens in geslaagd om de verwachte stijging van de uitgaven voor de vergrijzing (ongeveer 4,5% van het BBP tegen 2040) gedeeltelijk te prefinancieren, door de overheidsschuld terug te brengen van 77% in 1990 op 53% van het BBP in 2001. Een groot deel van de bejaarden woont in instellingen, maar sinds een vijftiental jaren wordt de vervanging van collectief wonen door diensten voor thuiszorg in de hand gewerkt. Gemengde commissies dienen te beslissen of opname in een instelling werkelijk noodzakelijk is, terwijl ook buurtdiensten werden opgericht. Tevens werd een inspanning gedaan om voor afhankelijke personen persoonlijke hulpplannen op te stellen, waarbij ook rekening wordt gehouden met de informele hulp die door de familie kan worden geboden. Op basis van deze maatregelen is de OESO van mening dan Nederland het maximum doet om bejaarden toe te laten comfortabel oud te worden. In 2001 heeft het Nederlandse parlement de politieke regeringsnota “Mensen, wensen, wonen” goedgekeurd, die ertoe bestemd is richting te geven aan het woningbeleid in de 10 volgende jaren. Op basis van de vaststelling dat een deel van het woningpark niet voldoet aan de huidige behoefte, stelt de regering 5 prioritaire interventies vast voor de 10 volgende jaren: • • • • •
de bevolking meer raadplegen over de woningen en de residentiële omgeving; meer mogelijkheden in het leven roepen voor kwetsbare personen; ijveren voor een woning en aangepaste diensten op maat (in het bijzonder voor bejaarden); de levenskwaliteit van diegenen die wonen in de stad verbeteren; tegemoet komen aan de wens om te wonen in een groenere omgeving.
Het inspelen op de specifieke woningbehoeften van bejaarden krijgt overigens steeds meer voorrang bij de Nederlandse overheid. De woningcorporaties (sociale huisvestingsinstellingen) beschouwen zichzelf als “ondernemingen met een sociaal karakter” en beheren 37% van het park huurwoningen (in Nederland bestaat haast de helft van het woningpark uit huurwoningen). Circa 55% van de sociale huurders is meer dan 55 jaar oud. De woningcorporaties hechten veel belang aan de woningkwaliteit (toegankelijkheid, comfort, veiligheid) en aan de bijkomende diensten voor de residenten. Bij renovatie kijken de corporaties steeds meer toe op de specifieke behoeften van de bejaarden. Zij voeren ook onderzoek uit over het gebruik van nieuwe technologieën in de huisvestingssector en over de bejaardenzorg. Het Seniorenlabel De Nederlanders hebben normen bepaald voor aangepaste woningen voor bejaarden: het seniorenlabel. Dit is een certificatie die wordt toegekend aan woningen die beantwoorden aan bepaalde normen, aangepast aan bejaarden. Elke nieuwbouw of gerenoveerde woning wordt onderzocht door een comité, bestaande uit vertegenwoordigers van de bejaarden, het seniorenpanel. Dit panel gaat na of de te certificeren woning beantwoordt aan de criteria. In dit verband heeft het seniorenpanel een specifiek bestek opgesteld met 28 aanpassingscriteria, zoals toegankelijkheid voor personen met rolstoel, beveiligde douche of aangepaste centrale verwarming.
d)Italië Italië heeft op dit ogenblik de oudste bevolking ter wereld. Indien de vruchtbaarheidsgraad constant blijft, zullen er in 2050 in dit land 18 miljoen 65-plussers zijn en 2,5 miljoen kinderen van minder dan 10 jaar oud, met een ratio van(5 ouderen) voor 1 kind. Indien men deze ratio toepast voor de 60plussers is het resultaat 16 voor 1.
59
Het beeld van de Italiaanse “mamma” aan het hoofd van een groot gezin is niet meer van deze tijd79. In Europa zijn de Italiaanse vrouwen zowat die met het kleinste aantal kinderen: in bepaalde streken is de conjuncturele vruchtbaarheidsgraad zelfs minder dan 1, terwijl demografen van oordeel zijn dat de vervangingsgraad van een bevolking gemiddeld ligt op 2,1 kinderen per vrouw. Tegen dit tempo voorzien de demografen tegen 2050 een daling van de totale bevolking van 60 tot 40 miljoen. Als oorzaak van deze veroudering noemen talrijke studies elementen zoals de achteruitgang van de katholieke godsdienst, de moeilijkheid om een woning te vinden, de sterke toename van het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt, de geringe kinderbijslag en de fiscale maatregelen ten bate van de gezinnen. Het probleem van de aanpassing van de woningen in het algemeen en van de sociale woningen in het bijzonder is dus bijzonder scherp in Italië. De IACP’s (Autonoom instituut voor volkswoningen) zijn 106 overheidsinstellingen, die hun eigen woningbestand en de woningen die toebehoren aan de staat en aan de gemeenten beheren en herinrichten. De woningcoöperatieven - in totaal ongeveer 21.000 - zijn door de Italiaanse staat erkende privé-operatoren die actief zijn in de gebieden dewelke voorbehouden zijn aan sociale huisvesting (PEEP). De door de coöperatieven gebouwde woningen zijn ertoe bestemd gezinnen met een bescheiden inkomen toegang te bieden tot een eigen woning. De coöperatieve huisvestingsmaatschappijen dragen gedeeltelijk bij tot de verwezenlijking van de doelstelling van de Italiaanse regering om bejaarden toe te laten langer in hun eigen woning te wonen en te genieten van bepaalde aanvullende diensten. De coöperatieve huisvestingsmaatschappijen van Milaan hebben bijvoorbeeld steeds meer woningen voor bejaarden gebouwd. De normen voor bejaardenwoningen zijn opgenomen in reglementen. Oude woningen worden aangepast aan de normen wanneer ze gerenoveerd worden, of worden gesloopt wanneer renovatie niet meer mogelijk is.
e)Ierland Ierland beschikt over een klein woningpark en de vraag naar dergelijke woningen is sterk toegenomen, in het bijzonder in Dublin en omstreken. De hogere vraag is een gevolg van verschillende factoren, zoals de demografische tendensen (toenemende bevolking, kleinere gezinnen, immigratie) en een sterke economische groei (werkgelegenheid en een groter beschikbaar netto inkomen), gekoppeld aan de daling van de werkloosheid en lage rentetarieven. Ierland beschouwt de huisvesting als één van de prioriteiten van zijn jongste nationaal ontwikkelingsplan (2000-2006). Specifieke actieplannen werden opgezet om het woningaanbod uit te breiden en te pogen de prijsverhogingen te beperken. De maatregelen zijn er in het bijzonder op gericht kandidaat-eigenaars met een laag inkomen en diegenen die een eerste woning kopen te helpen. Op de 13de vergadering van de ministers van huisvesting van de Europese Unie op 2 oktober 2001, heeft Ierland de inspanningen beklemtoond die moeten worden verricht “om gepaste en tevens
menselijke oplossingen te vinden voor het huisvestingsprobleem en voor de bejaarden die een aangepaste woning in hun buurt wensen te vinden.”
Dankzij gemengde financieringssystemen, hebben de verschillende housing associations (huisvestingsverenigingen) een reeks kleine residenties kunnen bouwen in de nabijheid van dagopvangcentra en andere bestaande voorzieningen. In deze kleine residenties kunnen de bejaarden op een zelfstandige wijze wonen en tevens, eventueel, gebruik maken van de hulp van de gemeenschap waarin zij het grootste deel van hun leven hebben doorgebracht. In de stad bouwen caritatieve instellingen, zoals de Iveagh Trust, aangepaste woningen, die bejaarden met een minimale behoefte aan zorg en hulp in het dagelijks leven, toelaten langer in een eigen woning te wonen.
60
De door de Ierse regering genomen maatregelen, zoals de hulp bij renovatie en aanpassing laat toe de woningen aan te passen aan de behoeften van de bejaarden. De Ierse regering heeft een “Nationale raad van de derde leeftijd” (National Counsil for the Aged) opgericht, waarin de actoren van de huisvestings- en van de gezondheidssectoren samen vertegenwoordigd zijn, zodat de kloof tussen de ministeries van huisvesting en van gezondheid wordt overbrugd. De carer’s allowance De carer’s allowance werd ingevoerd op 1 november 199080. Dit is een inkomstentoeslag voor personen die zich voltijds bezighouden met de zorg voor bejaarden, personen met een invaliditeitspensioen of bepaalde gehandicapte personen die het moeten stellen met een inkomen onder bepaalde drempels. Het is niet vereist dat er een band van verwantschap bestaat tussen deze persoon en de gepensioneerde. Om deze tegemoetkoming te krijgen dient men ouder te zijn dan 18 jaar, geen enkele loontrekkende of niet-loontrekkende activiteit uit te oefenen, de bejaarde essentiële hulp te bieden en geen inkomsten boven een bepaalde drempel te hebben. De bejaarde van zijn kant mag niet opgenomen zijn in een ziekenhuis of toegelaten zijn tot een medisch centrum en moet voltijds zorg nodig hebben gedurende een periode van minstens 12 maanden. Het maximumbedrag van de tegemoetkoming bedraagt 76,50 Ierse ponden per week81. Sinds 1990 werd de toekenning van deze tegemoetkoming progressief versoepeld. In 1997 werd zij verhoogd met 50% voor de helpers die meer dan 1 persoon ten laste nemen. In 1999 werden de toekenningsvoorwaarden verder versoepeld. Voor deze datum moest de verzorgde 65-plusser behoefte hebben aan een permanent toezicht en frequente assistentie de hele dag, en dit voor een minimumduur van 12 maanden. Op dit ogenblik kunnen ook personen die zich bezighouden met afhankelijke personen tussen 16 en 65 jaar deze tegemoetkoming ontvangen; zij mogen tot 10 uur per week werken en hoeven niet meer in dezelfde woning te verblijven als de afhankelijke persoon. Deze helpers kunnen bovendien nog rekenen op ander voordelen in natura: gratis vervoerbewijs, gratis telefoonabonnement. Wanneer de helpers geen carers’s allowance meer ontvangen, hebben zij bovendien recht op een uitkering om terug een nieuwe job te zoeken
f)Groot-Brittannië In Groot-Brittannië worden haast alle sociale woningen voor bejaarden, met behulp van gemengde financiering, gebouwd door de Housing Associations. Heel wat Housing Associations wijden zich uitsluitend aan de huisvesting van bejaarden, onder meer ook de Anchor Trust die ongeveer 40.000 bejaardenwoningen op het hele grondgebied beheert. In Engeland, Wales, Schotland en Noord-Ierland bestaan er trouwens honderden kleine huisvestingsmaatschappijen die één of twee rusthuizen bouwden om in te spelen op de lokale behoeften. Ongeveer een derde van de 1,2 miljoen door de Housing Associations gebouwde woningen is reeds aangepast aan de behoeften van bejaarden. Veelal bieden de verenigingen eveneens een beperkte hulp bij het dagelijks leven, om de bejaarden toe te laten zelfstandig te wonen. Gedurende de afgelopen 20 jaar heeft Groot-Brittannië een groot aantal woningen, voorzien van medische zorgverstrekking, gebouwd. Volgens de geraadpleegde bronnen, hebben de Housing Associations op dit gebied pionierswerk verricht. Dankzij een systeem van Care and repair (onderhoud en herstelling) moderniseren en verbouwen de Housing Associations geleidelijk hun woningpark, rekening houdend met de behoeften van bejaarden en/of personen met een handicap. Een woning voor het leven
61
De aanpasbaarheid en toegankelijkheid van woningen is één van de prioriteiten van de Engelse regering. Sinds 1999 bepalen de normen dat elke nieuwbouw toegankelijk moet zijn. Zo dienen 16 punten toe te laten een “woning voor het leven “ te bouwen. Deze catalogus vereist soepele bouwwerken die kunnen worden aangepast aan de veranderende behoeften van de bewoners. Op die wijze worden nadien grote een dure verbouwingen vermeden.
62
D.
Besluiten
Wij zullen steeds meer worden geconfronteerd met problemen rond de vergrijzing. Indien de 20ste eeuw gekenmerkt werd door de groene revolutie - het besef dat de hulpbronnen van onze planeet niet onuitputtelijk zijn - zal de 21ste eeuw in het teken staan van de grijze revolutie. Zoals onderstreept wordt in het rapport van de tweede wereldvergadering over de veroudering (Madrid, 8-12 april 2002)82, zal het aantal 60-plussers stijgen van ongeveer 600 miljoen tot bij de 2 miljard in 2050, en het aandeel van deze categorie zal verdubbelen, van 10 tot 21%. De stijging zal het sterkst en het snelst zijn in de ontwikkelingslanden, waar de oudere bevolking de 50 volgende jaren zal verviervoudigen. “Door deze demografische ommekeer moeten al onze maatschappijen
ijveren voor toenemende mogelijkheden, in het bijzonder om de bejaarden toe te laten hun potentiële mogelijkheden te benutten om volwaardig te kunnen participeren aan alle aspecten van het leven.” In haar mededeling van 21 mei 1999, “Naar een Europa voor alle leeftijden”, vraagt de Europese Commissie zich af hoe de bijkomende jaren, “leven in te blazen”, “een vraag die steeds meer belang
zal krijgen omdat het aantal ouder wordende personen snel toeneemt, de grote groepen van de generatie van de babyboom de pensioenleeftijd naderen en het aantal tachtigers en negentigers in goede gezondheid zeer sterk toeneemt.” Rekening houdend met de omvang van de demografische mutatie die zich aankondigt in de 21ste eeuw, moet de Europese Unie, schrijft de Commissie, “de verouderde praktijken in verband met de
bejaarden wijzigen. Beleidsmaatregelen en aangepaste gezondheids- en verzorgingsdiensten kunnen de afhankelijkheid van de bejaarden voorkomen, terugdringen en tot een minimum herleiden; de vraag naar deze diensten zal bovendien nieuwe arbeidsgelegenheid scheppen.” “Alle generaties zouden wel degelijk een groot voordeel kunnen hebben bij de politieke wijzigingen die
erop gericht zijn de bejaarden actief te laten blijven of worden en ze hierbij aan te moedigen. De aanvaarding van een pakket van stimuli in deze zin kan een groter aantal bejaarden ertoe aansporen te opteren voor een actieve veroudering, waardoor hun afhankelijkheid en hun invaliditeit verminderen. Zulks zou een verzoening teweegbrengen tussen de wens van de bejaarden een langer en beter leven te leiden en de gerechtvaardigde zorg van de maatschappij, wat de middelen betreft om de kosten van de demografische veroudering tot een minimum te beperken83.”
Welke invloed zal deze grijze revolutie hebben op het vastgoed? De weerslag van deze grijze evolutie op het gebied van het vastgoed is bijzonder goed samengevat door de Franse Economische en Sociale Raad. In zijn advies van 23 mei 2001 schrijft de raad: “De
vergrijzing stelt specifieke problemen in verband met de aanpassing van de huisvesting en de stedenbouw die, op zich een gedetailleerde een toekomstgerichte studie zouden vergen. De gezinnen en stedelijke bestuurders zijn nu al geconfronteerd met het probleem van de stijgende vraag om terug te keren naar het stadscentrum, het probleem van de nabijheid van voorzieningen en diensten, en dit terwijl een groot aantal agglomeraties in de jaren van demografische groei groter werden. Er is behoefte aan een reconversie van de bestaande stedelijke structuren, waarbij gettovorming, de bron van individuele en collectieve uitsluiting, moet worden vermeden.” En de raad voegt eraan toe dat “het renoveren van oudere woningen zou moeten worden aangemoedigd, met name door de bejaarde eigenaars die het huis bewonen ertoe aan te sporen hun vastgoed voldoende te onderhouden en en aan te passen aan hun specifieke en evolutieve behoeften, in het bijzonder wanneer zij een handicap hebben: een aangepaste woning - en een woning die aanpasbaar is naargelang van de behoeften van de bewoner - draagt bij tot het voorkomen van zelfredzaamheidverlies.”
63
1. Het aanbod zal meer gediversifieerd en aangepaste aan de markt moeten zijn. De Amerikaanse industrie biedt een meer gediversifieerd aanbod aan dan in Europa, zodanig dat dit beantwoordt aan de vraag van de bejaarden, en niet enkel aan de wensen die de overheid formuleert via subsidiemogelijkheden. Gelet op de onomkeerbare toename van het aantal bejaarden, en meer in het bijzonder van de hoogbejaarden, zal de overheid er vroeg of laat toe genoopt zijn deze nieuwe gegevens te integreren in haar huisvestingsbeleid. 2. Het huisvestingsbeleid zal geïntegreerd moeten worden in een globale strategie, die erop gericht is het “ thuis ouder worden” in de hand te werken via aangepaste wijzingen aan de woning. Zelfs al zouden de overheid en de privésector hun inspanningen voor het bouwen en uitrusten van meer institutionele bejaardentehuizen van het traditionele type verdubbelen, dan nog lijkt het niet realistisch enkel en alleen via institutionele weg een oplossing voor de problemen te willen zoeken. Tussen 1991 en 2002 zijn de kosten betaald door de residenten in rusthuizen van het traditionele type, bijvoorbeeld met meer dan 30% gestegen, terwijl de inflatie 17% procent bedroeg84. Tevens blijkt dat het verschil tussen het gepubliceerde tarief en het pensioenbedrag van de betrokken bejaarde toeneemt. 3. De Belgische instellingen zullen moeilijk een efficiënt globaal antwoord op de problemen van de veroudering van de bevolking kunnen geven, zonder overleg. De bevoegdheden op dit gebied zijn zodanig versnipperd dat een positief initiatief, genomen op één niveau, gemakkelijk kan worden te niet gedaan door het gebrek aan medewerking of een andersluidende beslissing van een ander niveau. De versnippering van bevoegdheden is het scherpst in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Deze complexiteit mag echter niet leiden tot een stilstand van het onderzoek en het uitblijven van positieve initiatieven op dit vlak, tenzij men een sociale catastrofe zonder voorgaande in dit land wenst te veroorzaken. Het is dringend positief, in overleg en solidair op te treden. 4. De functievermenging, zowel stedenbouwkundig als sociaal, is belangrijk in het kader van de verwezenlijking van vastgoedprojecten voor bejaarden. De stad is tevens een bijzonder geschikt milieu voor de huisvesting van bejaarden, onder meer dankzij de nabijheid van diensten en van het openbaar vervoer. Bepaalde erkende stedenbouwkundige specialisten, zoals Evert Lagrou, aarzelen niet om de stad te bestempelen als het natuurlijk milieu voor bejaarden 5. De aanpassingen aan publieke uitrustingen en infrastructuur zullen ten goede komen van de gehele bevolking en niet enkel van de bejaarden: bij voorbeeld, de verbetering van het ontwerp van gebouwen en hun toegang - ruimere deuren en gangen, hellingen voor rolstoelen, courantere installatie van liften - zullen ook ten goede komen van de personen met een beperkte mobiliteit.
64
IV. De personen met een handicap « De bestaande openbare lokalen en openbare plaatsten moeten voor 2010 toegankelijk gemaakt worden voor personen met een handicap. De gemeenten stellen zich bloot aan dwangmaatregelen indien zij geen uitvoering geven aan de vonnissen die particulieren het recht toekennen op steunmaatregelen. Er moet een nationaal centrum voor toegankelijkheid worden opgericht. De overheid draagt een bijzondere verantwoordelijkheid om erover te waken dat in alle maatschappelijke sectoren ten volle rekening wordt gehouden met de noden van de personen met een handicap”. Het nationaal actieplan voor personen met een handicap van de Zweedse regering van maart 2000 bepaalt zeer duidelijke doelstellingen en actiemiddelen “voor de invoering van een maatschappij die
alle personen met een functiebeperking toelaat ten volle deel te nemen aan het sociale leven.”
“Alle menselijke wezens beschikken over een aanzienlijke kennis en belangrijke mogelijkheden en ervaringen voor de gemeenschap. De maatschappij moet bijgevolg zodanig georganiseerd zijn dat allen kunnen bijdragen tot de ontwikkeling ervan en volwaardig hun plaats kunnen innemen. Personen met een functiebeperking mogen in dit verband natuurlijk geen uitzondering vormen. Personen met een handicap zijn burgers met dezelfde rechten en plichten als de anderen85.” Dit lijkt evident. Wanneer men bedenkt dat eender wie, op eender welk moment en op eender welke plaats kan worden getroffen door een handicap, dan is het verbijsterend dat de openbare infrastructuur nog niet beter aangepast is aan deze toestand. Tijdens een zitting van de gespecialiseerde afdeling van de Gewestelijke Ontwikkelingscommissie (GOC), gewijd aan het onderzoek van het ontwerp van titel VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundig Verordening (GSR) in verband met “de wegen, de toegang tot de wegen en hun omgeving”, was er sprake van een advies over de hoogte van de stoepen. Sommigen waren van mening dat het nuttig kon zijn de stoepen te verhogen om de voetgangers beter te beschermen tegen het autoverkeer en het wild parkeren te bestrijden. Wij onderzochten scenario’s zoals “hoe hoog moeten de stoepen dan wel zijn om een terreinwagen te beletten te stationeren op een stoep.” Yaron Peztat, indertijd vertegenwoordiger van Interenvironnement Bruxelles in de schoot van de GOC is dan tussenbeide gekomen met het, natuurlijk gerechtvaardigd argument dat het verhogen van de stoepen de personen met een beperkte mobiliteit en onder meer de bejaarden, sterk zou hinderen. Wij hebben natuurlijk meteen ingestemd met dit standpunt, maar hebben deze redering niet tot het einde gevolgd: terwijl wij in het kader van titel IV van de GSV over de toegankelijkheid van gebouwen gepleit hebben voor de best mogelijke toegankelijkheid van openbare gebouwen, bleven we niet voldoende stilstaan bij de noodzakelijke aanpassing van de wegen aan de behoeften van personen die niet beschikken over een gemiddelde mobiliteit. Zodoende werd in titel VII in verband met de wegen onvoldoende rekening gehouden met de specifieke behoeften van bejaarden en personen met een handicap. Eenmaal dat men zich hiervan terdege bewust is, lijkt non-discriminatie vanzelfsprekend te zijn en bijgevolg moet hiermee op een spontane wijze rekening worden gehouden bij het ontwerpen van de openbare infrastructuur, om ervoor te zorgen dat deze toegankelijk is voor een zo groot mogelijk deel van de bevolking. Het is hier dat principes zoals het universeel ontwerp of duurzaam bouwen toegepast zullen kunnen worden. In het laatste hoofdstuk van deze studie zullen wij hierop in detail terugkomen. Wij zijn bijgevolg van mening dat, in de eerste plaats de politieke actie, en nadien de administratieve en technische actie, moeten berusten op het centrale principe van de non-discriminatie. Wanneer dit principe in brede kringen aanvaard wordt en het opgenomen is in juridische teksten op alle machtsniveaus, zoals het geval is in de Verenigde Staten, zal de omzetting ervan in de praktijk op het terrein vanzelf volgen, aangezien het gaat om een principe waarmee dan expliciet of impliciet rekening zal worden gehouden in elke fase van het ontwerp, de uitvoering en zelfs het gebruik.
65
De afwezigheid van een hoofdstuk dat volledig gewijd is aan de problemen van personen met beperkte mobiliteit in het handboek van de Brusselse openbare ruimten, is zonder meer verbluffend. Indien er ten tijde van de opstelling ervan een duidelijk en juridisch dwingend principe van nondiscriminatie had bestaan, dan zouden de auteurs van het ontwerp ongetwijfeld meer tijd hebben besteed aan de aanpassing van de wegen aan personen met beperkte mobiliteit, dan aan de esthetische en “anti-auto” aspecten waaraan de renovatieprojecten van het wegennet nu moeten beantwoorden – aangezien het handboek van de openbare ruimten verondersteld wordt intergraal deel uit te maken van het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP). Het is om die reden dat wij beslist hebben een volledig hoofdstuk te wijden aan de grondslag van de non-discriminatie ten aanzien van de personen met een handicap en aan de verschillende rechten die hieruit voortvloeien. In het laatste hoofdstuk, gewijd aan mobiliteit en toegankelijkheid, zullen we ingaan op de tenuitvoerlegging van dit principe op het terrein.
66
A. Het recht op non-discriminatie De opneming in het verdrag van Amsterdam van een algemeen artikel over non-discriminatie, dat ook betrekking heeft op de handicap, heeft de basis gelegd voor een fundamentele vooruitgang inzake bevordering van de gelijkheid van rechten voor personen met een handicap in de Europese Unie. Op basis van artikel 13 van het EG-verdrag, heeft de Europese Commissie op 26 november 1999 een aantal maatregelen aanvaard inzake bestrijding van discriminatie. Wat de personen met een handicap betreft, behelzen deze maatregelen onder meer een voorstel van richtlijn op het gebied van de werkgelegenheid en de arbeid, waarbij discriminatie op grond van de in artikel 13 vermelde beweegreden verboden wordt. Artikel 13 van het EG-verdrag bepaalt: “Ongeacht de andere bepalingen van het onderhavige verdrag
en binnen de perken van de bevoegdheden die dit toekent aan de Gemeenschap, kan de Raad met eenparigheid, op voorstel van de Commissie en na raadpleging van het Europees parlement, de maatregelen nemen die noodzakelijk zijn voor het bestrijden van elke discriminatie, op grond van geslacht, ras of etnische afkomst, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid.” Merken we overigens op dat het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie van december 2000 in artikel 21, in verband met het principe van de non-discriminatie bepaalt dat “elke
discriminatie, met name op grond van geslacht, ras, kleur, etnische of sociale afkomst, genetische kenmerken, taal, godsdienst of overtuigingen, politieke of andere denkbeelden, het behoren tot een nationale minderheid, vermogen, geboorte, een handicap, leeftijd of de seksuele geaardheid, is verboden.”
Artikel 26 van het Charter is meer in het bijzonder gewijd aan de integratie van personen met een handicap en bepaalt: “De Unie erkent en eerbiedigt het recht van personen met een handicap op
maatregelen die beogen hun zelfstandigheid, hun maatschappelijke en beroepsintegratie en hun deelname aan het gemeenschapsleven te bewerkstellingen.” Het in dit artikel vervatte principe is
gebaseerd op artikel 15 van het Europees sociaal charter en is eveneens geïnspireerd op artikel 23 van het herziene sociale charter en op punt 26 van het charter van de gemeenschap over de fundamentele sociale rechten van de werknemers.
Het principe van de non-discriminatie houdt onder meer in dat de overheid de hinderpalen voor een volwaardige deelname van personen met een handicap aan het sociale leven opspoort en uitschakelt, en dat aan gehandicapte kinderen, jongeren en volwassenen de middelen worden verstrekt om autonoom te worden en zelfbeschikkingsrecht te verwerven.
1. Autonomie “Het recht op autonomie bevestigt dat de persoon met een handicap, zoals eender welke andere burger, niet moet worden uitgesloten uit het gemeen recht, onder eender welk voorwendsel, zelfs niet ter wille van zijn bescherming. Autonomie is een eis, en het is van het grootste belang ze te vergemakkelijken, tenzij men een steeds groter aantal personen wenst uit te sluiten uit de stad en de huisvesting. De personen met een handicap wensen hun eigen leven in handen te nemen en volwaardig deel te nemen aan alle domeinen van het sociale leven.86” Zoals Caroline Persoons beklemtoonde in haar inleidende toespraak op de bezinningsdag van 13 juni 2002 “Gehandicapten: van autonomie tot integratie”: “ Er moet zoveel als mogelijk worden voor
gezorgd dat de gehandicapte een zo groot mogelijke autonomie heeft op het gebied van arbeid, huisvesting, sociaal leven… Dit vergt een bijzondere ondersteuning vanwege de overheid. In de politiek ten aanzien van de personen met een handicap, is niets mogelijk zonder de wil om rekening te houden met de meest kwetsbaren bij de ontwikkeling van elk project, of het nu gaat om openbare werken, opleiding, werkgelegenheid, cultuur…”
67
“Deze drang naar autonomie voor personen met een handicap, veronderstelt een mentaliteitswijziging
en een bijzondere ondersteuning vanwege de overheid. We mogen personen met een handicap niet meer zien als “personen met bijstand” die enkel behoefte hebben aan hulp en bijzondere ondersteuning. Zulks veronderstelt een sociale mutatie. Maar deze mutatie kan niet tot stand komen zonder een evolutie van de personen met een handicap zelf. Het is niet gemakkelijk een situatie van totale bescherming achterwege te laten en te komen tot een situatie waarin men zijn rechten moet laten gelden en zijn plichten vervullen.”
De personen met een handicap stuiten op hinderpalen, niet enkel wanneer zij een baan moeten zoeken en behouden, maar eveneens wanneer het erom gaat toegankelijke vervoermiddelen te vinden, toegang te krijgen tot gebouwen en deel te nemen aan opvoeding en vorming. Zij vragen geen hulp aan de maatschappij om hen te helpen deze hinderpalen te overwinnen; zij vragen dat deze hinderpalen worden afgeschaft om zelf op autonome wijze toegang te hebben. De personen met een handicap eisen het recht op op autonomie en erkennen tegelijkertijd de plichten van deze autonomie
2. Het recht om geraadpleegd te worden Door hun levenservaring hebben personen met een handicap de vaardigheid en het waarnemingsvermogen dat nodig is om snel beleidsmaatregelen en praktijken te herkennen die de toegang tot diensten en infrastructuur bemoeilijken of beletten, en om eventuele oplossingen uit te denken om deze hinderpalen op te heffen.
3. Recht op mobiliteit In onze moderne maatschappij is het onmogelijk zich harmonisch te integreren in het sociale of economische leven indien men zich niet vrij kan verplaatsen, of het nu gaat om een vrijetijdsactiviteit of om arbeid. Mobiliteit zou niet enkel moeten worden beschouwd als een faciliteit of als een sociale en economische noodzaak, maar als een recht, onder voorbehoud van aanvaarbare economische en technische beperkingen. Dit principe geldt nog sterker voor personen met een beperkte mobiliteit, voor dewelke de mogelijkheid om deel te nemen aan het sociaal, commercieel, economisch, cultureel of politiek leven afhankelijk is van de oplossing van de mobiliteitsproblemen. De Europese Commissie onderstreept in haar basisdocument van 12 mei 2000 – Naar een Europa zonder drempels voor mensen met een functiebeperking dat “ Mobiliteit van buitengewoon groot
belang is voor de deelname aan het economische en maatschappelijke leven en dat het gebrek aan mobiliteit een factor is die het recht op deelname van mensen met een functiebeperking in de weg staat, hetgeen slecht voor iedereen is87.” “De Commissie heeft al enige tijd geleden erkend dat dit vraagstuk van grote betekenis is en stelt nieuwe formules voor waarmee beter op de behoeften van mensen met een functiebeperking zou kunnen worden ingespeeld.”
Terzelfder tijd onderstreept het rapport eveneens dat vooruitgang op het gebied van mobiliteit op een coherente wijze moet plaatsgrijpen op alle betrokken fronten, opdat het proces de beste resultaten oplevert. Tevens bevestigt de Commissie dat een verbetering van de toegankelijkheid een positieve weerslag heeft op andere terreinen, zoals de kwaliteit van het beroepsleven, de bescherming van de verbruiker en het concurrentievermogen van de Europese ondernemingen. De mobiliteit is gekoppeld aan de bereikbaarheid. In het laatste deel van deze studie, dat volledig gewijd is deze beide onderwerpen, komen wij hierop in detail terug.
68
B. De verklaring van Barcelona van 24 maart 1995 – «De stad en de personen met een handicap » De Verklaring van Barcelona bevat een opsomming van verbintenissen, bestemd voor de Europese lokale overheden. De Verklaring gaat uit van het principe dat “ de stad, als ruim verspreide sociale
organisatievorm in alle culturen van onze planeet, moet beschikken over alle hulpmiddelen en instrumenten die noodzakelijk zijn om gelijkheid van kansen, het welzijn en de participatie van alle inwoners in de hand te werken.” Zij bepaalt de basisregels van de actie waartoe de ondertekenende
lokale overheden – in dit geval “ gemeentelijke regeringen” genoemd – zich verbinden:
1. De gemeentelijke regeringen zullen bij hun burgers ijveren voor een beter begrip voor de personen met een handicap, hun rechten, hun behoeften, hun mogelijkheden en hun bijdrage tot de maatschappij. 2. In het kader van hun bevoegdheden, zullen de gemeentelijke regeringen het recht van de personen met een handicap om anders te zijn dan de anderen waarborgen, door middel van het recht van deze personen op gepersonaliseerde aandacht overeenkomstig hun behoeften. 3. De gemeentelijke regeringen zullen de voorbereiding en verspreiding van informatiecampagnes in de hand werken, die bijdragen tot de verspreiding van een reëel beeld van de personen met een handicap, ontdaan van clichés en vooroordelen en, in het algemeen, zullen zij de sociale integratie van de personen met een handicap stimuleren, almede de normalisatie van de fysiek en sociale omgeving die de personen met een handicap toelaat hun betrekkingen met deze regeringen te optimaliseren. 4. In het kader van hun bevoegdheden, zullen de gemeentelijke regeringen systemen invoeren voor een efficiëntere voorlichting van de personen met een handicap over de hen aanbelangende aangelegenheden en, in het bijzonder, over hun rechten en plichten en over de bepalingen die worden genomen voor het bevorderen van hun egalitaire ontwikkeling. Daarbij wordt gezorgd voor de nodige coördinatie tussen de verschillende overheidsdiensten, ten einde de efficiëntie van hun respectievelijke acties te verhogen. 5. De gemeentelijke regeringen zullen de toegang van de personen met een handicap tot de algemene informatie over de samenleving waarborgen. 6. In het kader van hun bevoegdheden, zullen de gemeentelijke regeringen de toegang van de personen met een handicap tot het cultureel, sportief en ontspanningsaanbod, en, in het algemeen, tot de participatieve cohabitatie in de gemeenschap, bevorderen en waarborgen. 7. De gemeentelijke regeringen zullen de toegang van personen met een handicap tot de algemene diensten en, zonodig, gespecialiseerde diensten op het gebied van gezondheid, rehabilitatie, opvoeding, arbeid en sociale diensten waarborgen, wanneer zij hiervoor bevoegd zijn, en zullen aandringen opdat dit principe ook wordt nageleefd wanneer deze diensten aangeboden worden door andere overheids- of privéinstellingen. 8. De gemeentelijke regeringen zullen ondersteuningsdiensten voor de dagelijkse levensbehoeften van de personen met een handicap oprichten, waardoor dezen in hun eigen woning of bij de familie kunnen verblijven en de permanente opname in een instelling wordt vermeden. Bij het aanbieden van deze diensten, zullen beslissingen van persoonlijke aard en het recht op intimiteit van de gebruiker worden geëerbiedigd. 9. De gemeentelijke regeringen zullen formules voor de toegang tot een woning invoeren die beantwoorden aan de persoonlijke en economische omstandigheden van de gehandicapte burgers. 10. In het kader van hun bevoegdheden, zullen de gemeentelijke regeringen maatregelen nemen om de stedelijke ruimten, gebouwen, en diensten van allerlei aard aan te passen, en om de communicatiehinderpalen weg te nemen, waardoor een volwaardig gebruik ervan door de personen met een handicap mogelijk wordt gemaakt. 11. De gemeentelijke regeringen zullen de nodige maatregelen nemen om de vrije mobiliteit van de personen met een handicap in de stad te waarborgen. Zij zullen in het bijzonder zorgen voor de aanpassing van de gewone middelen voor de reizigervervoer en zullen, voor personen die door hun ongeschiktheid geen toegang hebben tot deze transportmiddelen, alternatieve diensten en bijzondere economische gebruiksvoorwaarden invoeren om de personen met een handicap van dezelfde mobiliteitsvoorwaarden te laten genieten als de niet-gehandicapten.
69
12. De gemeentelijke regeringen zullen ervoor zorgen dat studies en opzoekingwerk worden verricht met het oog op een verdere verbetering van de levenskwaliteit van de personen met een handicap en een versterking van de programma’s voor preventie, sturing, diagnose en voortijdige detectie. 13. In het kader van hun bevoegdheden, zullen de gemeentelijke regeringen de participatie van de personen met een handicap en van hun representatieve organisaties in het beslissingsproces over de algemene of specifieke aangelegenheden die hen aangaan, bevorderen en waarborgen. 14. De gemeentelijke regeringen zullen samenwerkingsakkoorden en overeenkomsten sluiten met de representatieve organisaties van de personen met een handicap van de stad, met het oog op een deelname aan hun activiteit en om te komen tot een consensus over een globale en coherente actie. 15. De gemeentelijke regeringen zullen capacitieve en vormingssystemen voor hun personeel ontwikkelen, ten einde een aangepast begrip en een assistentie aan de personen met een handicap te waarborgen. 16. In het kader van hun bevoegdheden, werken de gemeentelijke regeringen, in samenwerking met de organisaties van de personen met een handicap van hun steden, actieplannen in het kader van deze Verklaring uit, waarbij uitvoerings- en beoordelingstermijnen moeten worden voorzien. 17. De gemeentelijke regeringen zullen maatregelen nemen met oog op de unificatie en universalisering van reglementen en bepalingen, en met het oog op de aanneming van gepaste signalisatie- en informatiemiddelen voor elk soort handicap, waardoor de sociale integratie van de personen met een handicap wordt vergemakkelijkt en hun levensvoorwaarden gelijk worden gesteld met die van de rest van de bevolking. Om te streven naar dergelijk akkoord, zullen de ondertekenende gemeentelijke regeringen via hun internationale organisaties van gemeenten, de verspreiding in de hand werken van de reglementering van de bevoegde Europese instellingen, die de minima zullen bepalen welke de gemeentelijke regeringen zullen moeten bereiken inzake doelstellingen, programma’s en budgetten, waardoor het mogelijk moet worden de akkoorden van deze Verklaring binnen een redelijke termijn te verwezenlijken. In Februari 200088 waren 329 Europese steden toegetreden tot de Verklaring89: Spanje : 170 / Verenigd Koninkrijk : 10 / Luxemburg : 73/ Duitsland : 11 / Italië : 20 / België : 5 / Frankrijk : 19 / Zweden : 2 / Portugal : 13 / Zwitserland : 1 / Oostenrijk : 1 / Griekenland : 1 / Ierland: 3.
C. Het Charter van Madrid van 24 maart 2002 Het Charter van Madrid90 werd opgesteld op het Europees Congres over personen met een handicap van 20-23 maart 2002 “Via non-discriminatie en positieve actie naar sociale inschakeling.” Dit Charter 91 vat de visie van de gehandicapten samen en stelt basis op hiervan opvatting acties voor, dit alles in het kader van het Europees jaar van de gehandicapten in 2003. Met meer dan 600 deelnemers, en met de steun van het Europees Parlement, de Europese Commissie en het Europees Forum voor personen met een handicap, was dit een belangrijke gebeurtenis voor de personen met een handicap en hun familie. In het kader van het congres, grepen een aantal plenaire vergaderingen plaats en zes werkgroepen die de volgende onderwerpen behandelden: werkgelegenheid en vakopleiding; opvoeding; sociale integratie en sociale uitsluiting; toegankelijkheid; sensibilisering; de rechten van de mens en de non-discriminatie. De actieve deelname van personen die rechtstreeks te maken hebben met een handicap droeg bij tot het succes van dit Congres. De aanvaarde tekst is het resultaat van een consensus tussen het Europese Forum van de personen met een handicap, het Spaanse voorzitterschap van de Europese Unie en de Europese Commissie. Het Charter van Madrid gaat uit van het onderzoek van de huidige situatie van de personen met een handicap in de Europese Unie, die dikwijls leidt tot discriminatie, sociale uitsluiting en armoede. Het Charter stelt een algemene visie voor, volgens dewelke de personen met een handicap niet meer worden beschouwd als doelgroepen voor liefdadigheid of patiënten, maar als volwaardige burgers, die volledig geïntegreerd zijn in de maatschappij. Het Charter van Madrid vraagt met name “af te stappen
70
van het vooropgezet idee van economische en sociale acties voor een klein aantal… om te komen tot een wereld voor allen.” Het vraagt eveneens “ af te stappen van het vooropgezet idee volgens hetwelk een politiek op het gebied van handicaps zou ressorteren onder bijzondere ministeries… om te komen tot een politiek inzake handicaps die een collectieve verantwoordelijkheid van de regering is.” “De realisatie van deze doelstellingen zal niet enkel in het voordeel zijn van de personen met een handicap, maar ook van de maatschappij in haar geheel. Een maatschappij die zich afsluit voor een deel van de bevolking is een maatschappij die verarmt. Initiatieven voor de lotsverbetering van personen met een handicap zullen leiden tot een betere wereld voor allen. Wat vandaag voor de personen met een handicap wordt verwezenlijkt zal in de wereld van morgen zin krijgen voor allen.” De door het Charter van Madrid ontwikkelde visie kan worden samengevat in vijf essentiële punten : 1. de handicap als onderdeel van de rechten van de mens. Personen met een handicap hebben, zoals elke andere burger, dezelfde mensenrechten. Artikel 1 van de universele verklaring van de rechten van de mens bepaalt dat “alle mensen vrij en gelijk worden geboren qua waardigheid en rechten”. De gemeenschappen zullen dit doel pas bereiken als zij het recht van de personen met een handicap op alle mensenrechten en op het volle genot hiervan erkennen als een prioriteit: burgerrechten, politieke rechten, sociale rechten, economische en culturele rechten, zoals opgenomen in de verschillende internationale overeenkomsten, in het Verdrag van de Europese Unie en in de verschillende nationale grondwetten. 2. de personen met een handicap eisen gelijkheid van kansen en geen liefdadigheid. Zoals in talrijke andere landen ter wereld, heeft de Europese Unie zich de afgelopen decennia ontdaan van een paternalistische filosofie ten aanzien van de personen met een handicap, ten bate van een benadering volgens dewelke beoogd wordt hen de middelen te verstrekken om hun eigen leven in handen te nemen. De archaïsche benaderingen, die in ruime mate gebaseerd waren op medelijden en op de zogenaamde ongeschiktheid van personen met een handicap, worden nu als onaanvaardbaar van de hand gewezen. De personen met een handicap eisen gelijkheid van kansen en de volledige toegang tot alle maatschappelijke functies: opvoeding voor allen, nieuwe technologieën, gezondheid en sociale diensten, sport en vrije tijd, goederen en diensten. 3. sociale muren leiden tot discriminatie en uitsluiting. De beschikbare statistieken tonen aan dat personen met een handicap een lager opleidings- en tewerkstellingspeil hebben, wat onaanvaardbaar is. Het gevolg hiervan is dat een stijgend aantal personen met een handicap, in vergelijking met de niet-gehandicapte burgers, in ware armoede leeft. 4. personen met een handicap: onzichtbare burgers.: De discriminatie die de personen met een handicap ervaren, wordt gevoed door vooroordelen. Het gebeurt echter nog meer dat zij het gevolg is van vergetelheid en zelfs onwetendheid. Dit leidt tot de vorming en versterking van omgevings- en gedragsbarrières die de personen met een handicap beletten volwaardig deel te nemen aan de sociale leven. 5. de personen met een handicap vormen een uiteenlopende groep. Zoals alle sociale groepen, vormen ook de personen met een handicap een heterogene groep van individuen: alleen beleidsmaatregelen die rekening houden met deze verscheidenheid zullen efficiënt zijn. Het Charter ontwikkelt vervolgens een actieprogramma, met onder meer: 1.
2. 3.
wetgevende voorstellen. Er dient onverwijld een volledige wetgeving tegen discriminatie te worden uitgevaardigd, die de bestaande muren sloopt en belet dat nieuwe hinderpalen worden opgetrokken op het gebied van de opvoeding, tewerkstelling, toegang tot goederen en diensten, die de personen met een handicap beletten al hun vaardigheden inzake sociale participatie en autonomie te ontplooien; gedragswijzigingen. Indien de maatschappij zich niet vergaand verbindt, ook in termen van actieve participatie van de personen met een handicap en hun representatieve organisaties om op te komen voor hun rechten, zal elke wetgevende tekst een lege doos blijven; diensten voor de bevordering van autonoom leven. Komen tot een gelijkheid van toegang en participatie vereist bovendien dat de middelen worden ingezet voor het 71
4. 5.
6.
7.
8.
ontwikkelen van het vermogen van de personen met een handicap om te participeren en voor de realisatie van hun recht op een autonoom leven; gezinshulp. De overheid dient aangepaste maatregelen te nemen om de gezinnen toe te laten hun begeleidende rol zo ruim mogelijk te organiseren; bijzondere aandacht voor gehandicapte vrouwen. De talrijke discriminaties waaraan gehandicapte vrouwen zijn blootgesteld dienen te worden bestreden met behulp van algemene maatregelen en positieve acties, opgezet in nauw overleg met de betrokken vrouwen; rekening houden met de handicap in de maatregelen voor allen. In de eerste plaats zal worden gezorgd voor een coördinatie van de volledige toegang van personen met een handicap in alle sectoren. Toegankelijkheid, die in termen van behoeften evenveel gezichten heeft als de wereld van de personen met een handicap zelf, moet in aanmerking worden genomen vanaf de planningfase; dit mag niet achteraf gebeuren, wanneer de planningfase achter de rug is. Personen met een handicap en hun familie vormen een zeer heterogene groep, met vanzelfsprekend zeer uiteenlopende behoeften. Het is bijgevolg van belang antwoorden te vinden die inspelen op al deze behoeften, waarbij zowel rekening wordt gehouden met de persoon als dusdanig als met de verschillende aspecten van zijn leven; werkgelegenheid, een sleutel tot sociale integratie. Dit is één van de belangrijkste instrumenten in de strijd tegen de sociale uitsluiting van personen met een handicap en voor het bevorderen van hun autonomie en hun waardigheid; het vergt niet enkel een actieve mobilisatie van de sociale gesprekspartners, maar ook van de overheid die onophoudelijk de bestaande maatregelen moet versterken; niets voor de gehandicapten zonder de gehandicapten. Alle acties moeten worden ondernomen in een geest van dialoog en samenwerking met de representatieve organisaties van de betrokken personen met een handicap. Hun deelname mag niet beperkt blijven tot het krijgen van inlichtingen of het kennis nemen van beslissingen.
In haar inleidende toespraak op de vergadering van de Intergroep « Gehandicapten » van het Europees Parlement van 20 september 2000, beklemtoonde Odile Quintin92 dat “de gesprekken over
de discriminaties, verbonden aan een handicap, weliswaar dikwijls complex zijn, maar toch een ruime consensus onthulden. Paradoxaal genoeg, hebben de debatten echter ook aangetoond dat er op dit gebied nog een enorme weg dient te worden afgelegd om de vooroordelen en de onwetendheid te bestrijden. Heel wat gesprekken werden immers gevoerd wegens aanhoudende verkeerde voorstellingen van de handicap, onder meer de opvatting die op een systematische wijze de handicap, de arbeidsongeschiktheid en het rendementverlies over de zelfde kam scheert.” Het Charter van Madrid ontwikkelt een programma en suggesties voor acties, waarin alle belangrijke actoren een rol dienen te spelen. De plaatselijke en nationale overheden, de organisaties van personen met een handicap, de werkgevers, de media, de leerkrachten, de ouders, de beleidsmakers, allen zijn geroepen om bij te dragen tot dit proces dat zal leiden tot gelijkheid voor alle personen met een handicap en hun familie. Zo belanden wij bij de “Americans with disabilities acts (ADA)”., die de onvermijdbare referentie is inzake wetgeving met een verbod op discriminatie en opheffing van hinderpalen voor personen met een handicap.
D. De Verenigde Staten 1. Historisch overzicht
a)Het preïndustrieel tijdperk Zoals in de meeste andere westerse maatschappijen93, werd ook in de Verenigde Staten de handicap steeds beschouwd als een tragische gebeurtenis. In het preïndustrieel tijdperk werden de personen met een handicap, die meestal niet in staat waren om in hun behoeften en die van hun gezin te
72
voorzien, beschouwd als een last voor de maatschappij, een voorwerp voor medelijden of armlastigheid. In de eerste jaren na het ontstaan van de VSA, nam de maatschappij een paternalistische houding aan tegenover de personen met een handicap; zij werden dikwijls ambtshalve geplaatst in foyers of in gespecialiseerde instellingen. Ze werden beschouwd als patiënten of klanten die moesten worden genezen. In deze instellingen lag de beslissingsbevoegdheid bij het medisch personeel en de maatschappelijk werkers, eerder dan bij de personen met een handicap zelf. De personen met een handicap werden doorgaans ook uitgesloten uit de maatschappij en gemarginaliseerd. Indertijd ging men uit van het principe dat de “problemen” van de personen met een handicap moesten worden verholpen, maar een groot aantal personen met een handicap had ernstige en ongeneeslijke tekortkomingen. De maatschappij was bijgevolg van mening dat zij niet moest ijveren voor hun integratie, wat hun ongeschiktheid nog deed toenemen
b)De twee wereldoorlogen De deelname van de VS aan de twee wereldoorlogen gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw wijzigde grondig de houding van de maatschappij tegenover de personen met een handicap. Er werden schikkingen genomen voor de reïntegratie van de duizenden verminkte soldaten in het beroepsleven. Zo nam het congres in de jaren 20 de eerste wetten aan voor de herinschakeling in het beroepsleven, precies om in te spelen op de behoeften van de oorlogsinvaliden.
c)De oorlog van Vietnam De beweging voor de rechten van personen met een handicap ontstond in de Verenigde Staten in de jaren 60, toen bepaalde groepen de overwegende culturele stereotiepe beeldvorming begonnen te betwisten. Zoals voor de Amerikaanse zwarten, de vrouwen en andere gemarginaliseerde minderheden, begon het politiek bewustzijn van de personen met een handicap zich te ontwikkelen. De personen met een handicap waren aangemoedigd door hun verworvenheden op het vlak van de autonomie en begonnen de handen in elkaar te slagen om op te komen voor hun burgerrechten. In het begin van de jaren 70, oefenden zij druk uit op het Congres om een specifieke verwijzing naar hun burgerrechten te laten opnemen in een wetsontwerp over de personen met een handicap. De jonge helden van de oorlog van Vietnam, die in vele gevallen naar hun land terugkeerden in een rolstoel, brachten in de Verenigde Staten een grondig trauma teweeg. In 1973 keurde het Congres een wet goed in verband met de herinschakeling van de personen met een handicap. Het artikel 504 van deze wet verbiedt alle natuurlijke of rechtspersonen die een financiële hulp krijgen van de federale regering om discriminerend op te treden tegen personen met een handicap die beantwoorden aan de criteria voor een deelname aan hun programma’s.
73
2. The Education for All Handicapped Children Act Parallel met de beweging ten gunste van de rechten van de personen met een handicap, werd gestart met een campagne om jonge kinderen en adolescenten met een handicap een gelijke toegang te bieden tot het onderwijs. Een wet van 1975, The Education for All Handicapped Children Act (wet over de opvoeding van alle gehandicapte kinderen), waarborgde een gelijke toegang tot het openbaar onderwijs voor deze jongeren. Deze wet werd omgedoopt tot “The Individuals with Disabilities Education Act » (wet over de opvoeding van personen met een handicap), en verplicht de overheidsscholen ertoe aan alle leerlingen met een handicap een aangepast onderwijs te bieden, in een zo weinig restrictief mogelijke omgeving. Deze wet berust op het principe van de inschakeling, dat wil zeggen dat zij, in de mate van het mogelijke, gericht is op de integratie van gehandicapte leerlingen in het normale schoolleven, precies zoals het geval is voor de niet-gehandicapte leerlingen.
3. De Americans with disabilities act (ADA) Deze wetteksten hebben nochtans niet de mogelijkheid geboden om de toestand van de personen met een handicap fundamenteel te verbeteren. Hiervoor moest worden gewacht tot de verschijning in 1990 van de Americans with disabilties act (ADA), de wet in verband met de Amerikaanse gehandicapten. Deze wet is gebaseerd op de wet 1964 over de burgerrechten, en waarborgt gelijkheid van behandeling bij aanwerving en toegang tot de openbare plaatsen. De ADA verbiedt dat een gehandicapte het voorwerp uitmaakt van uitsluitingsmaatregelen of van segregatie of dat hij anders wordt behandeld dan de andere personen. Deze wet heeft als prioritaire doelstellingen: de participatie, de inschakeling en de totale integratie van de personen met een handicap in de maatschappij. Talrijke bewegingen in de Verenigde Staten zijn momenteel actief rondom de rechten van de personen met een handicap, zowel op het gebied van de huisvesting, de openbare plaatsen en de zorgverstrekking, als inzake opvoeding, vervoer, arbeid of het leven met een partner. De memorie van toelichting van de ADA onderstreept dat de personen met een handicap “een discrete
en geïsoleerde minderheid vormen die bewust onbillijk werd behandeld en die naar een lagere plaats in onze maatschappij werd verwezen.” Vervolgens herinnert de tekst eraan dat de personen met een
handicap nog steeds gediscrimineerd worden op domeinen als werkgelegenheid, huisvesting, toegang tot openbare plaatsen, opvoeding, vervoer, telecommunicatie, vrijetijdsactiviteiten, gezondheidsdiensten, deelname aan verkiezingen en toegang tot openbare diensten. De ADA stelt vast dat de discriminatie waarvan de Amerikaanse gehandicapten het slachtoffer zijn talrijke vormen aanneemt: onder meer het bestaan van paternalistische regels en beleidsmaatregelen, segregatie inzake diensten en overheidsprogramma’s, aanvaarding van discriminerende normen, bewuste uitsluiting en aanwezigheid van talrijke materiële hinderpalen. De ADA werd aangenomen met het doel een einde te maken aan de belangrijkste discriminaties94.
a)Wie kan genieten van de ADA ? Om aanspraak te kunnen maken op de door de ADA geboden bescherming, dient men ten minste te beantwoorden aan één van de drie volgende criteria: •
een fysieke of mentale handicap hebben die ten minste één van de fundamenteel activiteiten van het bestaan substantieel beperkt, bijvoorbeeld wegens stoornissen van het gehoor, het zicht, de motoriek, de ademhaling of het spreken;
74
• •
al voordien gekampt hebben met een handicap die een fundamentele activiteit van het bestaan substantieel beperkt heeft, bijvoorbeeld remissie van een kanker of bewezen leermoeilijkheden; gezien worden als een persoon met een zware tekortkoming die een handicap vormt, terwijl het in werkelijkheid niet zo erg is (bijvoorbeeld een gecontroleerde arteriële hypertensie) of geen belangrijke beperkingen inhoudt (bijvoorbeeld een lidteken op het gelaat of een misvormd lichaam).
De wetgevers hebben bewust een vrij vage definitie gekozen en weigerden een complete lijst op te stellen van handicaps die zouden worden gedekt door de ADA. De ADA telt vijf hoofdstukken, die elk betrekking hebben op een sector waarin personen met een handicap dikwijls stuiten op hinderpalen. Titel I verbiedt discriminatie op het gebied van tewerkstelling; Titel II verplicht de administratie van de lokale collectiviteiten en van de staten ertoe ervoor te zorgen dat hun lokalen, programma’s, diensten en activiteiten toegankelijk zijn voor personen met een handicap; Titel III verbiedt discriminatie in de lokalen die openstaan voor het publiek; Titel IV verbiedt zulks op het gebied van de telecommunicatie; Titel V ten slotte bevat een aantal bepalingen betreffende de raakpunten tussen de ADA en andere wetten, alsmede bepalingen in verband met de ziekteverzekering.
b)Werkgelegenheid De bepalingen van de ADA in verband met de werkgelegenheid verbieden discriminatie in alle praktijken en activiteiten in verband met tewerkstelling. Zij zijn gebaseerd op de wet van 1973 in verbod met de beroepsheraanpassing, maar gaan nog een stuk verder. Volgens de ADA moeten alle beslissingen inzake werkgelegenheid genomen worden zonder rekening te houden met het bestaan of de gevolgen van een handicap. Dit verbod geldt niet enkel bij aanwerving, maar ook voor alle aspecten van de aanwervingprocedure, met inbegrip van de proeven, taakverdeling, tuchtmaatregelen, vorming, promotie, ontslag, vergoedingen, verloven en sociale prestaties. De werkgevers zijn verplicht redelijke schikkingen te treffen ten bate van gehandicapte werknemers, op voorwaarde dat deze niet op grote bezwaren stuiten, wat het geval zou zijn indien zij de werking van de onderneming sterk zouden hinderen of indien zij zeer duur zouden zijn. “Redelijke schikkingen” zijn bijvoorbeeld de materiële indeling van de werkruimte om haar toegankelijk te maken, de aankoop of aanpassing van uitrusting of voorzieningen, de herstructurering van de werkplek of de aanpassing van de werktijden, de aanpassing of wijziging van vormingsmaterieel of van de toepasselijke regels of de terbeschikkingstelling van geschikte leestoestellen of bekwame tolken. De werkgevers zijn er nochtans niet toe verplicht de kwantitatieve en kwalitatieve productienormen, waaraan de werknemers zich dienen te houden, te verlagen. Er wordt hen evenmin gevraagd schikkingen te nemen om rekening te houden met de handicaps die hen niet werden meegedeeld. De werkgever hoeft trouwens geen bijzondere schikkingen te nemen wanneer de betrokkene hem die niet heeft gevraagd. De ADA-schikkingen in verband met de werkgelegenheid traden in werking in juli 1992, maar sinds die datum is de werkgelegenheidsgraad van de personen met een handicap toch laag gebleven. In 1995 oefende amper 28% van de personen met een handicap op actieve leeftijd en niet gehuisvest in een gespecialiseerd centrum een beroepsactiviteit uit, tegen 75% voor de niet-gehandicapte bevolking.
c)Hinderpalen in telecommunicatie
verband
met
gebouwen
en
De ADA erkent dat elke slecht doordachte architectuur een belangrijke hinderpaal vormt voor de inschakeling en de autonomie van de gehandicapte, of het nu gaat om de toegang tot lokalen of de verplaatsing in gebouwen. Deze toegankelijkheidsproblemen rijzen niet enkel voor de personen met een beperkte mobiliteit, maar ook voor zwangere vrouwen en bejaarden. Een artikel van de ADA
75
bepaalt dat het niet verwijderen van een hinderpaal, ten gevolge van de architectuur of in verband met de telecommunicatie, een discriminatie vormt, indien deze hinderpaal zonder grote moeilijkheden of grote kosten kan worden verwijderd. De ADA stelt bijvoorbeeld de installatie van handgrepen in de toiletten verplicht, almede het lager installeren van telefoons in openbare cabines en het vertalen van de bedieningsknoppen van liften in braille. Wanneer het uitschakelen van een hinderpaal moeilijk of duur blijkt te zijn, dienen volgens de ADA de uitrustingen of infrastructuur aangepast te worden via andere middelen. Men kan bijvoorbeeld de assistentie van een persoon voorzien, wanneer de uitrusting zich bevindt op een plaats die niet toegankelijk is voor personen met een handicap. Merken we op dat de ADA strengere beperkingen bevat voor nieuwbouw en zware renovatie dan voor andere bouwplaatsen.
d)Discriminatie en andere hinderpalen De wetgevers hebben ingezien dat bepaalde hinderpalen verder gaan dan de materiële aanpassing van gebouwen en van openbare ruimten: een zaak van mentaliteit, een denkwijze om te reageren tegen gedragingen die de autonomie van personen met een handicap kunnen hinderen. Studies tonen aan dat slechts een gering percentage van personen een zuiver negatieve houding aanneemt tegenover personen met een handicap, “ het gevolg van vooroordelen, angst,
onwetendheid, onverdraagzaamheid, onbegrip, discriminatie, antipathie of neerbuigende welwillendheid. Zij zijn het eens met de meeste mythen over handicaps, zelfs al bewijst men hen het tegendeel. De meerderheid van de Amerikanen staat niet open voor personen met een handicap, maar is evenmin vijandig. De apathie overheerst, men verkiest er niet aan te denken. Om hinderpalen van die aard te overwinnen, is het van belang dat de mensen zich informeren over de realiteit van de handicap en dat zij deelnemen aan gemeenschapsactiviteiten waaraan personen met en personen zonder handicap deelnemen.95”
e)De positieve gevolgen van de ADA De inwerkingtreding van de ADA « heeft de hoop gewekt dat de door het publiek bezochte plaatsen
zullen worden aangepast aan de behoeften van de personen met een handicap, dat hun tewerkstellingskansen worden gelijkgeschakeld, dat hun mogelijkheden aanzienlijk worden uitgebreid en dat zij in sterkere mate kunnen deelnemen aan het maatschappelijk leven96”. “De voorstanders ervan willen komen tot een maatschappij waarin de culturele centra, musea,
openbare parken en vrijetijdscentra zodanig zijn opgevat en uitgerust dat elkéén er terecht kan, een maatschappij waarin de personen met een beperkte mobiliteit zich gemakkelijk met een rolstoel kunnen verplaatsen en waarin alle burgers de sprookjeswereld van licht en geluid van hun gemeenschap kunnen ontdekken97.”
“De evolutie die sinds een tiental jaren heeft plaatsgegrepen in de kunstwereld van Washington
weerspiegelt de vooruitgang die in de VS werd tot stand gebracht voor de integratie van de personen met een handicap. In het John F. Kennedy centrum der spektakelkunsten (Kennedy Center), is het aantal slechtzienden en slechthorenden dat de spektakels bijwoont gestegen met 400% sinds technische voorzieningen werden aangebracht te hunnen behoeve. Alle publicaties van het Kennedy Center vermelden de kalender van de spektakels die eveneens worden aangeboden in gebarentaal. Dankzij de perfectionering van de luisterapparatuur, de vergemakkelijkte toegang tot de zetels, de vocale beschrijving van de diensten en de betere bewegwijzering is het Kennedy Center gastvrijer geworden. De Arena Stage, één van de grootste theaters van de hoofdstad, was al toegankelijk voor personen met een handicap voor de verschijning van de ADA. Dit centrum en tal van andere culturele plaatsen, blijven hun omgeving aanpassen aan gehandicapte bezoekers. 98 » De ADA heeft heel wat aspecten van de infrastructuur in de VS omgevormd. De aangepaste borduren van stoepen, de verbetering van geluids- en lichtinstallaties, ruimere deuropeningen, grotere openbare toiletten en grotere letters op aanplakbiljetten zijn vandaag schering en inslag. Ondanks de
76
vrees voor de hoge kosten en de materiële moeilijkheden van een dergelijke operatie, die gedurende een bepaalde tijd de aanvaarding van deze wettekst vertraagd heeft, bevestigt een onderzoek dat in 1994 werd uitgevoerd door de firma Harris, dat 70% van de Amerikanen geen redenen ziet om een stap terug te zetten voor eender welk punt van de wet. Al heeft het hoog gerechtshof de draagwijdte van het principe van non-discriminatie enigszins beperkt, toch wordt dit principe in de VS erg ver doorgedreven. Ziehier twee anekdotes die dit verschijnsel illustreren. Een gehandicapte inwoner van Californië, liefhebber van goede wijn, heeft onlangs een dertigtal kastelen van Napa en Sonoma wijnen vervolgd wegens schending van de ADA. “ In december 2001
liet hij 9 kastelen dagvaarden wegens ontoegankelijkheid van hun installaties voor rolstoelgebruikers. De advocaten van de verweerders wezen op de oprechtheid van hun cliënten, die verrast waren over de dagvaarding zonder dat zij op de hoogte werden gesteld van het bestaan van toegankelijkheidsproblemen.” De afgelopen jaren heeft de Americans with disabilities advocates meer dan 350 processen gevoerd tegen verschillende ondernemingen die het publiek ontvangen, zoals
Sears of McDonald’s.
Op 15 juli 2002 heeft een inwoner van Florida die aan tetraplegie lijdt, beslist de Wildside Adult Sports Cabaret uit West Palm Beach te vervolgen wegens schending van de ADA: deze stripteaseclub is inderdaad ontoegankelijk voor rolstoelgebruikers en de toog waarop de danseressen optreden bevindt zich te hoog. De betrokkene vervolgde eveneens een andere club, de Landing Strip, wegens onaangepaste toiletten en dito parking. .
f)De ADA: schoolvoorbeeld van een tekst In Canada99, vragen de verdedigers van de rechten van de “personen met een gebrek” sinds lang gelijkaardige wetgevende maatregelen als die van de Americans with disabilities act. Zij zijn van mening dat een dergelijke maatregel efficiënter zou zijn dan een systeem, gebaseerd op klachten, en vinden dat zulks een globalere aanpak zou zijn van de hinderpalen waarvoor de personen met een gebrek zich geplaatst zien. Zij onderstrepen nog dat een strategie zonder wetgevende basis te afhankelijk blijft van de grillen van de politiek. De “Canadezen met een gebrek” blijven aldus “geconfronteerd met de materiële hinderpalen die dagelijks hun gelijke behandeling in de weg staan.” Ontoegankelijkheid blijft de regel en niet de uitzondering. Aangezien er geen wetten of nationale normen bestaan, “kunnen de verdedigers van een gelijke toegang tot het vervoer, de communicatie, de bankdiensten en de gebouwen enkel steunen op fragmentarische, uiteenlopende en onvolmaakte reglementen.” “Op dit moment bestaan er bijvoorbeeld geen nationale normen die de toegang tot gebouwen
regelen. De reglementen inzake gebouwen behoren tot de bevoegdheid van de provincies, en deze laatste hebben niet alle de nationale regeling aanvaard. Het gevolg hiervan is dat de toegankelijkheidsnormen verschillen van de ene provincie tot de andere en dat de personen met een gebrek nooit weten wanneer zij hinderpalen zullen ontmoeten op hun traject door hun dagelijkse activiteiten100”
Het Canadese Ministerie van Human ressources is van mening (en wij citeren)101 : 1. Het werd erkend dat duidelijke en nauwkeurige criteria heel wat efficiënter zijn dan algemene criteria om hinderpalen af te schaffen. Er zijn bewijzen om te stellen dat duidelijke en nauwkeurige criteria, zoals die van de Americans with disabilities act (ADA) die precies bepalen wat moet worden gedaan om de wet na te leven, efficiënt zijn om de hinderpalen af te schaffen. De Canadese ervaring met de commissies voor de rechten van de persoon en de wetgeving over de billijkheid inzake tewerkstelling hebben slechts een beperkte draagwijdte inzake hinderpalen waarmee personen met een handicap worden geconfronteerd. Aangezien de criteria onvoldoende nauwkeurig zijn, dient een beroep te worden gedaan op gerechtelijke procedures om de wet te doen naleven en de kosten hiervan zijn erg hoog.
77
2. De Americans with disabilities act is erin geslaagd de toegang van personen met een handicap in verschillende sectoren te vergemakkelijken. Een aantal onderzoeken hebben aangetoond dat de ADA ook aanzienlijke steun heeft gekregen in zakenkringen en bij het publiek in het algemeen, zowel als bij de personen met een handicap zelf. De Amerikaanse ervaring toont aan dat de steun van de zakenkringen komt na de tenuitvoerlegging van de wetgeving en niet voordien. De gedragingen veranderen het eerst, nadien verandert de houding. Voorzien in een technische hulp, zoals geboden in de VS om de toepassing van de ADA te ondersteunen, lokt steun uit,vergemakkelijkt de naleving van de wet en werkt een constructief klimaat in de hand, eerder dan een afwijzende houding. De commissie over de rechten van de persoon van Ontario102 schrijft in een rapport over de verbetering van het openbaar vervoer dat de ADA-normen een sterke positieve invloed hebben gehad op het gebied van de integratie en de autonomie van de personen met een handicap. “Deze wet bevat
nauwkeurige normen en een precieze kalender voor het tot stand brengen van de toegankelijkheid van de regelmatige netwerken en van de parallelle diensten van het gemeenschappelijk vervoer. De ADA bevat bijvoorbeeld rendementsdrempels voor de parallelle diensten van het aangepast vervoer, en eist onder meer dat die in grote lijnen zorgen voor dezelfde dienstregelingen, tarieven, bediende gebieden, wachtperiodes en peil van de diensten als de regelmatige netten van het gemeenschappelijk vervoer, en dat geen enkele soort verplaatsing prioriteit krijgt. Over een periode van iets meer dan 10 jaar, heeft de aanvaarding van de ADA in 1990 geleid tot aanzienlijke verbeteringen inzake toegankelijkheid van de diensten van het openbaar vervoer in de Verenigde Staten.” “Alhoewel heel wat Canadezen de Americans with disabilities act (ADA) blijven bekritiseren, weet elke gehandicapte die ooit gereisd heeft in de VS toch dat de architecturale omgeving langzaam maar zeker verandert en ruimer toegankelijk wordt. En wat nog interessanter is, is dat de aangebrachte wijzigingen in de meeste gevallen ten goede komen van een heel wat ruimere groep dan de personen met een handicap alleen. Aankondigingen via een luidspreker en affiches in de winkels en stations zijn niet enkel nuttig voor blinden of doven maar ook voor buitenlanders en personen die niet kunnen lezen. Ook de bejaarden zijn autonomer omdat hellende opritten werden geïnstalleerd en zware deuren voorzien werden van automatisch sluitwerk.103 » Ook het Europees Forum van personen met een handicap is van mening dat een globalere wetgeving moet worden uitgevaardigd. Het pleit voor een specifieke Europese richtlijn ten gunste van de personen met een handicap om in te gaan tegen discriminaties. Discriminaties komen niet alleen voor op het gebied van de tewerkstelling. “Het domein van de tewerkstelling is nauw gekoppeld aan
verschillende andere sectoren, zoals bijvoorbeeld de opvoeding, het vervoer en de toegang tot goederen en diensten. Een wetgeving enkel en alleen over tewerkstelling, is bijgevolg onvoldoende. Er is een specifieke richtlijn voor personen met een handicap nodig om ervoor te zorgen dat de gehandicapte een actief lid wordt in alle sectoren van de maatschappij en om de basis voor het bestrijden van discriminaties104 te verruimen”. Het forum is begonnen met de opstelling van een voorontwerp van specifieke richtlijn ten bate van de gehandicapten, en zal dit ontwerp voorleggen in de herfst van 2002.
Het advies van het Economisch een sociaal comité van de Europese Unie 105 van 12 juli 2002 in verband met de “integratie van personen met een handicap in de maatschappij” verwijst uitdrukkelijk naar het voorbeeld van de ADA:
“Verschillende landen in de wereld beschikken over globale wetgevingen tot bestrijding van de discriminatie, waarmee personen met een handicap in onze maatschappij worden geconfronteerd. Deze wetgevingen bleken erg efficiënt om verschillend hinderpalen te bestrijden, onder meer op het gebied van de gedragingen. Het eerste meest bekende juridisch kader is de Amerikaans wet ten gunste van gehandicapten (Americans with disabilities act) van 1990. Sinds 1995, bestaat een dergelijke globale wetgeving tot bestrijding van discriminatie in het Verenigd Koninkrijk en andere minder globale wetgevingen werden eveneens aanvaard in Ierland, Zweden, en onlangs nog, in Duitsland. In andere landen, zoals Nederland en Spanje, worden momenteel maatregelen genomen om de wetgeving tot bestrijding van discriminatie bevorderen.” 78
Groot-Brittannië beschikt inderdaad over zijn eigen ADA106, de Disability Discrimination Act van 1995.De enquête “Disability in Britain”, gepubliceerd op 30 augustus 2002, toont aan dat de meeste Engelse gehandicapten van mening zijn dat hun levensomstandigheden de afgelopen twintig jaar verbeterd zijn en dat de kloof met de “wereld van de niet-gehandicapten” stilaan gedicht wordt107. Australië beschikt over een gelijkaardige wettekst met de Disability Discrimination Act 108 van 1992.
B. De Europese Unie De Europese Unie, die op sociaal vlak doorgaans heel wat lengten voorsprong heeft op de VS, tracht zo goed als mogelijk de achterstand in te halen die zij heeft opgelopen na de inwerkingtreding van de ADA in het begin van de jaren 90. Elk Europees land heeft immers zijn eigen gehandicaptenbeleid ontwikkeld, rekening houdend met zijn geschiedenis en zijn culturele referenties, en koos hiervoor verschillende wettelijke en administratieve basissen. De actie van het Europees Forum van personen met een handicap is ongetwijfeld doorslaggevend geweest voor de toevoeging in het verdrag van Amsterdam in juni 1997 van een algemeen artikel over de non-discriminatie dat uitdrukkelijk melding maakt van de handicap. Deze benadering vormt een belangrijke wijziging: zij duidt op een streven naar convergentie tussen twee groepen van EU-landen met verschillende uitgangspunten: enerzijds de landen die aanvankelijk de voorkeur gaven aan specifieke beleidsmaatregelen voor de personen met een handicap, via de opstelling van hulpprogramma’s aangepast aan de persoon en bijzondere voorzieningen inzake opvang, en anderzijds, de landen die de nadruk leggen op de inschakeling in de maatschappij zonder discriminatie, en voorrang geven aan thuishulp, bereikbaarheid in de stad, vervoer, huisvesting en integratie in de opvoeding en de arbeid.
1. De resultaten van de Eurobarometer 2001 De slechte globale resultaten van de EU-landen inzake non-discriminatie van personen met een handicap blijken uit het rapport van de Commissie over de “de Europeanen tegenover de handicaps.” Dit rapport is gebaseerd op de interviews van meer dan 16.000 Europeanen, afgenomen tussen 2 januari en 6 februari 2001. Hieruit blijkt het volgende: • •
• • • •
bijna 6 op de 10 Europeanen kennen in hun onmiddellijke of nabije omgeving personen met een ziekte van lange duur, een handicap of een invaliditeit; 76% van de Europese opinie is van mening dat de toegang van blinden tot typevoorzieningen en openbare plaatsen moeilijk is; 73% is van mening dat hetzelfde geldt voor personen met een mentale handicap, 71% voor de personen met fysieke handicap en 54% voor de personen met gehoormoeilijkheden; 57% van de Europeanen is nochtans van mening dat de toegang van personen met een handicap tot openbare plaatsen de afgelopen tien jaar globaal genomen verbeterd is; 66% van de Europese openbare opinie vindt dat de lokale besturen de eerste verantwoordelijken zijn voor de verbetering van de toegang van personen met een handicap tot openbare plaatsen ; 57% van de Europeanen geven toe te weinig informatie te hebben over 21 soorten handicaps; 97% van de Europeanen vindt dat iets moet worden gedaan voor een betere integratie van personen met een handicap in de maatschappij. 93% van de Europese opinie wenst dat meer geld wordt besteed aan de afschaffing van de natuurlijke hinderpalen die het leven van de personen met een handicap bemoeilijken.
De meeste antwoorden op vragen in verband met de toegangsvoorwaarden voor personen met een handicap tot installaties en gebeurtenissen “vormen een waar requisitorium tegen de te vaak verspreide slechte praktijken.109”
79
Dit streng oordeel verschilt nochtans van land tot land. Frankrijk en Griekenland zijn de landen die systematisch de meeste kritiek hebben op de toegangsvoorwaarden van personen met een handicap tot installaties en gebeurtenissen. Zij worden gevolgd door Portugal, België en Italië. 97% van de Europeanen is van mening dat “ werk moet worden gemaakt van een betere integratie van de personen met een handicap in de maatschappij” (onder meer door de toegang tot openbare
plaatsen te vergemakkelijken). Meer in het bijzonder, is 93% van de Europese opinie van mening dat meer budgettaire middelen moeten worden besteed aan de afschaffing van natuurlijke hinderpalen die het leven van de personen met een handicap bemoeilijken. 72% van de Europeanen staat trouwens positief tegenover het idee dat gehandicapte kinderen dezelfde scholen bezoeken als de andere kinderen. Deze globaal positieve meningen worden nog versterkt door de volgende resultaten: enkel een minderheid (39%) vindt dat gehandicapte personen minder productief zijn op hun werkplek; en 76% van de Europese openbare opinie verwerpt het idee van een scheiding tussen de personen met een mentale handicap en de rest van de maatschappij.
De Commissie besluit haar onderzoek als volgt: “De resultaten van dit onderzoek bij de openbare opinie - een indirect requisitorium tegen te vaak getolereerde of genegeerde praktijken - houden ongetwijfeld een boodschap in aan het adres van de beleidsmakers in de meest ruime zin: mannelijke of vrouwelijke politici, ambtenaren, ondernemingshoofden, verantwoordelijken van verenigingen, zowel op lokaal niveau, als op nationaal of Europees vlak 110“
2. Document COM (2000) 284 van 12 mei 2000 – Naar een Europa zonder hindernissen voor de personen met een handicap In dit referentiedocument schrijft de Commissie “dat men er kan van uitgaan dat één persoon op de
10 in de Europese Unie te lijden heeft onder één of andere handicap, wat op dit ogenblik ongeveer 37 miljoen personen betreft. De personen met een handicap vormen een heterogene groep. De handicaps en problemen zijn uiteenlopend. De handicaps kunnen zichtbaar of verborgen zijn, diep of licht, uniek of talrijk verspreid, chronisch of intermitterend. Soorten handicaps zijn motorische storingen, mentale cognitieve storingen, gehoorstoornissen, spraakstoornissen en gezichtsstoornissen111.” Dit door de Commissie gepubliceerde basisdocument gaat uit van het principe “ dat in het algemeen wordt toegegeven dat de personen met een handicap één van de meest benadeelde categorieën van onze samenleving zijn en dat belangrijke hindernissen hen de weg blijven versperren in alle aspecten van het sociale leven. Deze systematische hindernissen die dikwijls de belangrijkste oorzaak zijn van de uitsluiting van de personen met een handicap, omvatten onder meer het gebrek aan bruikbare vervoermiddelen, beperkte mogelijkheden inzake onderwijs en vorming, gebrek aan hulp en het bestaan van talrijke hinderpalen op economisch en sociaal vlak. In termen van participatiemogelijkheden, lijden vrouwen meer onder een handicap dan mannen.”
De nieuwe benadering die de Europese Unie toepast op het gebied van handicaps houdt in dat omgevingsfactoren een grotere hinderpaal vormen voor een deelneming aan het maatschappelijke leven dan functionele beperkingen. De uitschakeling van deze hinderpalen door wettelijke bepalingen, aanpassingen, universele ontwerpregels en andere middelen, werd bestempeld als de sleutelfactor tot een gelijkheid van kansen voor personen met een handicap. Tot slot benadrukt de Commissie de rol die de Europese Unie ter zake wil spelen: “Al betreft het hier
een verantwoordelijkheid die voornamelijk toekomt aan de lidstaten, toch kan de Europese gemeenschap op duidelijke wijze bijdragen tot het bevorderen van de samenwerking tussen lidstaten en tot het aanmoedigen van de uitwisseling en de ontwikkeling van de beste praktijken in de Gemeenschap en in het kader van de beleidsmaatregelen en de acties van de communautaire instellingen en organen zelf. De Commissie zal tevens de kandidaat-lidstaten aanmoedigen om de
80
evolutie van het gemeenschapsbeleid ten bate van de personen met een handicap van nabij te volgen.”
81
3. De Richtlijn van de Raad van 27 november 2000 tot invoering van een algemeen kader ten behoeve van de gelijkheid van behandeling inzake tewerkstelling en arbeid. De Richtlijn van de Raad van 27 november 2000 houdende instelling van een algemeen kader ten behoeve van de gelijkheid van behandeling inzake tewerkstelling en arbeid112 heeft tot doel, op het gebied van tewerkstelling en arbeid, een algemeen kader in te stellen tot bestrijding van discriminatie, gebaseerd op godsdienst of overtuigingen, handicaps, leeftijd of seksuele geaardheid, ten einde in alle lidstaten het principe van de gelijkheid van behandeling in te voeren. De richtlijn is van toepassing op alle personen, zowel in de overheids- als in de privésector, met inbegrip van de overheidsinstellingen. Artikel 5 voert het begrip redelijke aanpassingen voor personen met een handicap in: “Teneinde te waarborgen dat het beginsel van de gelijke behandeling met betrekking tot personen
met een handicap nageleefd wordt, wordt voorzien in redelijke aanpassingen. Dit houdt in dat de werkgever, naargelang de behoefte, in een concrete situatie aangepaste maatregelen neemt om een persoon met een handicap in staat te stellen toegang tot arbeid te hebben, in arbeid te participeren of daarin vooruit te komen, dan wel om een opleiding te genieten, tenzij deze maatregelen voor de werkgever een onevenredige belasting vormen. Wanneer die belasting in voldoende mate wordt gecompenseerd door bestaande maatregelen in het kader van het door de lidstaten gevoerde beleid inzake personen met een handicap, mag zij niet als onevenredig worden beschouwd.” Het begrip “redelijke aanpassingen” bestaat reeds lang in het Angelsaksisch recht. Door het op te nemen in artikel 5 van de Europese richtlijn 2000-78-EG van 27 november 2000, heeft de Europese Commissie er een Europees juridisch principe van gemaakt. Dit is een belangrijke doorbraak voor de personen met een handicap aangezien men nu voor het eerst in een dwingende tekst erkent dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen de beperking waaronder een persoon concreet lijdt wegens zijn handicap en wat zijn omgeving bereid is te doen om hem te helpen.
4. 2003 – Europees jaar van de personen met een handicap In een mededeling van 30 mei 2001, schrijft de Europese Commissie dat zij een voorstel aanvaard heeft om 2003 uit te roepen tot het “Europees jaar van de personen met een handicap”; “ 2003 moet
een gelegenheid bieden om Europa bewust te maken voor de problemen van de personen met een handicap en om de hinderpalen op te heffen die dezen beletten ten volle deel te nemen aan de talrijke aspecten van het dagelijks leven.” Op 15 november 2001, brengt het Comité der Gewesten een gunstig advies uit over dit voorstel, waarbij het onder meer stelt : • • • •
dat gelijkheid van kansen één van de politieke prioriteiten van het Comité der Gewesten is; dat het geplande Europees jaar 2003 zou samenvallen met de tiende verjaardag van de verklaring van de Verenigde Naties over de personen met een handicap; dat de belangrijkste hinderpaal voor een totale en egalitaire inschakeling van personen met een handicap in de gemeenschap gevormd wordt door de tekortkomingen van het publiek, wat de perceptie van en het begrip voor de handicaps betreft; dat de enquête Eurobarometer van april 2001 heeft aangetoond dat de meerderheid van de burgers een uitbreiding wenst van de actie tot sociale inschakeling van de personen met een handicap, en dat 66% van de ondervraagde personen in het Europa van de 15 van mening is dat de lokale collectiviteiten de enige echt verantwoordelijke instanties zijn wanneer het erom gaat de openbare ruimten toegankelijker te maken voor de personen met een handicap;
82
•
dat de lokale en regionale overheden een belangrijke rol vervullen als opvoeder, werkgever, dienstpresteerder, koper van goederen en prestaties, opiniemakers, innovatiekatalysator en uitstalraam voor goede praktijken.
Het Comité nodigt de Europese Commissie overigens uit actief deel te nemen aan het Europees jaar,
“en een voorstel van richtlijn voor te stellen over handicaps dat ligt in de lijn van de recente richtlijn over ras en etnische afkomst.” Op 28 november 2001, beslist de Raad dat het jaar 2003 zal worden uitgeroepen tot “Europees jaar van de personen met een handicap113. Dit project is gebaseerd op de belangrijkste doelstellingen en op de concrete te ondernemen acties, zoals bepaald in het Charter van Madrid.
Het advies van het Economisch en Sociaal Comité van de Europese Unie114 van 12 juli 2002 in verband met de “integratie van de personen met een handicap in de maatschappij” beklemtoont in dit verband: ”(…) Tal van dergelijke hinderpalen kwamen er omdat personen met een handicap doorgaans vergeten worden bij het ontwerp van een nieuwe dienst, in die mate dat zij dikwijls bestempeld worden “ onzichtbare burgers.“ Het is bijgevolg duidelijk dat zij, om hun integratie tot stand te brengen, zichtbaar moeten worden opdat de verantwoordelijken in alle geledingen van de maatschappij rekening houden met hen bij de invoering van nieuwe diensten.“ “ De integratie van de handicap wordt bepaald als het systematisch in aanmerking nemen van de
prioriteiten en behoeften van de personen met een handicap in alle beleidsmaatregelen en maatregelen van algemene aard, ten einde de gelijkheid van kansen voor de personen met een handicap te bevorderen, en door openlijk en actief van in de ontwerpfase rekening te houden met de gevolgen van deze beleidsmaatregelen voor de personen met een handicap en met de invoering, de opvolging en de evaluatie van deze maatregelen. Het gaat voornamelijk om een te bereiken doelstelling, die nog geen realiteit is.” « De personen met een handicap hebben niet enkel rechten, maar tevens verplichtingen en plichten. Maar meestal beletten de hinderpalen die zij ontmoeten in de maatschappij hen deze na te komen. Dit leidt tot economisch kosten voor de maatschappij, die zelden in aanmerking worden genomen. Het bevorderen van de participatie van personen met een handicap in de maatschappij zal bijgevolg ook positief blijken te zijn vanuit economisch oogpunt, zoals werd aangetoond door verschillende studies over de kosten van de uitsluiting en de discriminatie”. De Raadgevende Raad besluit het voorwoord van zijn advies als volgt: “Het Europees jaar van de personen met een handicap 2003 biedt een unieke kans om de hervormingen inzake handicaps in de Europese Unie vooruit te helpen. Het Europees jaar moet worden beschouwd als het begin van een proces dat na 2003 zal worden voortgezet”.
C. België 1. De versnippering van de bevoegdheden Wij zullen hier niet in detail terugkomen op het groot probleem van de versnippering van de bevoegdheden in federaal België in het algemeen en in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest in het bijzonder. Wij verwijzen naar het hoofdstuk, over dit bijzonder belangrijk thema in deel 1 over de demografische veroudering. Caroline Persoons vat erg goed de draagwijdte van het probleem samen in haar inleidende toespraak op de bezinningsdag van 13 juni 2002 “Gehandicapte personen: van autonomie tot integratie”: “Een ongeval, een ziekte, een moeilijke geboorte, en het leven verandert radicaal. Ineens worden wij
geconfronteerd met de noodzaak om een beperkter leven te gaan leiden of om zo goed als mogelijk een gehandicapt gezinslid bij te staan. De overheid heeft hulpmaatregelen voor personen met een 83
handicap genomen. Het is echter een lange weg om de administratie ad hoc de bevoegde medische dienst of de beste instelling te vinden… Terwijl de federale overheid bevoegd is voor de erkenning van de handicap en de uitkeringen, zorgt de Franse gemeenschap voor het onthaal van de kinderen in aangepaste instellingen en zorgt de Franse Gemeenschapscommissie voor materiële hulp en sociale en professionele integratie. Het is essentieel dat deze theoretische versnippering van bevoegdheden overkoepeld wordt door een globale maatschappijvisie ten behoeve van de personen met een handicap.” De versnippering van bevoegdheden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest verhoogt nog kunstmatig de afhankelijkheid van de personen met een handicap, zoals het geval is voor de bejaarden. Het is fundamenteel dat voor alle overheidsniveaus een globale maatschappelijke visie voor de personen met een handicap wordt ontwikkeld.
2. België In België telt men, onder de bevolking van 20 jaar en ouder, gemiddeld 27 personen die een uitkering voor personen met een handicap ontvangen op de 1000. De afgelopen jaren is deze verhouding ongewijzigd gebleven. Het aantal uitkeringstrekkers van 65 en ouder stijgt nochtans constant115. Ondanks de moeilijke institutionele context, zal België het eerste land van de Europese Unie zijn dat de Europese richtlijn van 27 november 2000, die bepaalt dat de maatschappij zich moet aanpassen aan de behoeften van de personen met een handicap door “redelijke aanpassingen” door te voeren, omzet in de nationale wetgeving. “Met het amendement Van Gool, is België één van de eerste landen
van de EU die deze ( r)evolutie omzet in het nationale recht. De richtlijn moet worden omgezet voor eind 2003.116.”
Het begrip redelijke aanpassingen is een middel om bepaalde vormen van discriminatie te kunnen sanctioneren. Het ware doel van deze bepaling is echter niet sanctioneren maar wel voorkomen: toegankelijkheid maakt deel uit van duurzaam bouwen. Wij komen erop terug in het laatste deel van deze studie. Op haar website geeft Greet Van Gool enkele voorbeelden van redelijke aanpassingen117 : 1. Het zoeken van een baan. Een gehandicapte werkzoekende die op regelmatige tijdstippen behoefte heeft aan medische verzorging (bijvoorbeeld het vernieuwen van verband, regelmatige inspuitingen, enz.) wordt afgewezen onder het voorwendsel dat hij op regelmatige tijdstippen het werk moet onderbreken en dus niet kan functioneren in het arbeidsrooster. In dat geval moet worden nagegaan of een kleine wijziging van het arbeidsrooster niet kan volstaan om tegemoet te komen aan de behoeften van de gehandicapte. Indien zulks mogelijk is, zou de weigering kunnen worden uitgelegd als een blijk van slechte wil van de werkgever, en gaat het om een geval discriminatie( zeker indien de aanpassing haast niets kost). 2. Museumbezoek. Een persoon in een rolstoel wenst een museum te bezoeken. Wegens te smalle gangen aan de loketten kan hij echter onmogelijk binnen. In het kader van het begrip “redelijke aanpassingen”, is het mogelijk dat zulks inderdaad beschouwd wordt als een discriminatie. Krachtens dit begrip dient het museum inderdaad een geringe investering te verrichten om een iets bredere gang in te richten aan de loketten. Indien het museum bewust blijft weigeren om deze klein “redelijke” aanpassing door te voeren, kan zulks worden beschouwd als discriminerend. Bij de beoordeling van het dossier moet natuurlijk rekening worden gehouden met de aanpassingskosten en met de architecturale mogelijkheden. 3. Het labyrint. Een blinde loopt dikwijls verloren in een openbaar gebouw omdat hij zich doorgaans niet kan oriënteren. Zodoende zijn het gebouw en de hierin gevestigde overheidsdiensten virtueel ontoegankelijk voor deze persoon. Deze situatie kan vaak verholpen worden door klein goedkope aanpassingen, zoals toetsen in de lift waarop de cijfers eveneens in braille zijn vermeld, lijnen in reliëf op de vloer, duidelijk leesbare vermeldingen in grote letters, enz. Indien de gebouwbeheerder weigert deze redelijke aanpassingen door te voeren, houdt hij zijn gebouw bewust ontoegankelijk voor blinden of slechtzienden. Dit kan worden beschouwd als een geval van discriminatie: men behoudt bewust een situatie waarvan men weet dat zij een specifieke doelgroep, beschermd door de antidiscriminatiewet,
84
schade berokkent. “ Wanneer de aanpassingen duur zijn, dient men zich af te vragen of de kosten in verhouding staan tot de doelstelling die men nastreeft. In dat geval kan het aangewezen zijn na te gaan hoe frequent visueel gehandicapten het gebouw bezoeken. Indien zulks sporadisch gebeurt, is het mogelijk dat de aanpassingen niet redelijk zijn, gelet op de kosten. Onthaalpersoneel dat de gehandicapte begeleidt in het gebouw kan dan volstaan als “redelijke aanpassing” (het dient immers niet steeds te gaan om investeringen). Maar wanneer het doelpubliek van de in het gebouw gevestigde dienst bestaat uit personen met een handicap, (bijvoorbeeld de medische dienst van de federale algemene directie voor uitkeringen aan personen met een handicap) en deze dienst geregeld personen met een visuele handicap moet ontvangen, kunnen de hoge kosten desondanks toch als redelijk worden beschouwd.” De Leeuw van Waterloo toegankelijk maken voor rolstoelgebruikers zou slechts mogelijk zijn mits enorme investeringen, zoals de installatie van een lift of van een kabelspoor. Het is duidelijk dat het in dat geval niet meer gaat om een redelijke aanpassing. Het lijkt voor de hand te liggen dat de rechtspraak over dit begrip bijzonder aanzienlijk dreigt te worden, zowel kwalitatief als kwantitatief.
3. Het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest De aspecten in verband met personen met een handicap maken niet het voorwerp uit van een afzonderlijk hoofdstuk of van een specifieke prioriteit in het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP 2). Zoals het geval is met de problemen rondom de demografische veroudering, komen die verspreid voor in de verschillende prioriteiten van het Brusselse masterplan. Laten wij in het bijzonder de volgende punten beklemtonen: Punt 2.4 van prioriteit 6 «Verhoging van de commerciële, culturele en toeristische aantrekkingskracht van het Gewest » behandelt de toegankelijkheid van de culturele
plaatsen.
Het ontwerp van GEWOP bepaalt: “Er dient ook aandacht te gaan naar de personen met een
handicap. Het Gewest moet ervoor zorgen dat alle culturele gebouwen en instellingen in Brussel toegankelijk zijn voor personen met een handicap en minder valide personen. Gelijkaardige, niet aflatende aandacht moet aan de dag worden gelegd ten gunste van slechthorenden en slechtzienden. Met het oog hierop dient een studie te worden gemaakt van de aanpassingen aan de culturele infrastructuren.” Punt 4 van prioriteit 7 van het ontwerp van GEWOP 2 : “Inspelen op de sociale behoeften, in het bijzonder ten behoeve van de kwetsbaarste groepen van de bevolking, door de efficiëntie te verbeteren van de opvoedings- en vormingssystemen, door de instrumenten van de sociale actie en de gezondheid te mobiliseren en door het aanbod collectieve diensten te ontwikkelen” behandelt het onthaal van de personen met een handicap te Brussel.
Laten we in dit verband de volgende bepalingen vermelden : “Er moet over gewaakt worden dat de personen met een handicap van het Brusselse Hoofdstedelijk
Gewest niet benadeeld worden tegenover deze in de andere gewesten. Rekening houdend met de budgettaire beperkingen, moet in de nodige middelen worden voorzien om een beleid te voeren dat erop gericht is de structuren aan te passen aan de behoeften en aan de verschillende evolutiestadia van de betrokkenen.”
“Rekening houdend met het gebrek aan beschikbare plaatsen in Brussel, moet voorrang worden verleend aan het netwerk voor gehandicapte volwassenen: meer dan 400 volwassen Brusselaars zijn ondergebracht in instellingen van de twee andere Gewesten.”
“Met het oog op een betere sociale herinschakeling van personen met een handicap moet overdreven bescherming vermeden worden en moeten zij zelfstandig kunnen blijven dankzij de ontwikkeling van
85
begeleidingsstructuren in alle situaties waar dat mogelijk is, met name door bijstandsdiensten en pedagogische begeleiding, beroepsinschakeling in een gewone of aangepaste werksfeer en individuele hulp bij integratie. Wat de zware structuren voor de ernstig gehandicapten betreft, moet worden gezorgd voor de nodige omkadering, niettegenstaande de financiële last die deze met zich meebrengt.“ “Een aantal Brusselse instituten en instellingen zijn erkend door het Vlaams Fonds voor de Sociale Integratie van Personen met een Handicap. De VGC is trouwens de inrichtende macht van een revalidatiecentrum en onderwijsinstituut voor doofstommen en voor licht mentaal en lichamelijk gehandicapten.” “De behoeften van de personen met een handicap worden op een “centrale wachtlijst” samengebracht
dankzij een overeenkomst tussen de VGC en de provincie Vlaams-Brabant. Uit een”planning voor provinciale verzorging 2000-2005” blijkt dat er in Brussel nieuwe uitrustingen voor personen met een handicap nodig zijn, zoals centra voor crisisonthaal, verpleeghuizen,…” “De oprichting van een coördinatieorgaan voor de personen met een handicap in elke gemeente kan
heel wat personen die in moeilijkheden verkeren (met hun gezin) helpen om hun rechten te kennen en de diensten die voor hen ter beschikking staan. Deze dienst kan zelf contact opnemen met alle personen met een handicap van de gemeente en hen helpen oplossingen te vinden voor hun problemen door ze correct en snel door te verwijzen naar inrichtingen, opgericht door de gemeenschappen, de gemeenschapscommissies of de federale overheid”.
D. De verschillende soorten handicaps Wanneer men nadenkt over de tenuitvoerlegging van een gehandicaptenbeleid op het gebied van infrastructuur of huisvesting, denkt men doorgaans aan rolstoelgebruikers. Tijdens de talrijke contacten met de betrokken kringen, die voorafgingen aan de opstelling van deze studie, vroegen alle geraadpleegde personen zonder uitzondering te wijzen op de verscheidenheid van handicaps: “bedenk
dat de personen met een handicap niet alleen de rolstoelgebruikers zijn, de overheid vergeet dat te vaak.”
Daarom wijden we ook een hoofdstuk aan een korte voorstelling van de verschillende soorten handicaps.
1. Medisch model en sociaal model : de nomenclatuur van WOOD De term “gehandicapte” duidt op “elke persoon die niet in staat is om zelf in te staan voor het vervullen van alle of bepaalde noden van het normale sociale of individuele leven, wegens een al dan niet aangeboren deficiëntie op fysiek of mentaal gebied118.” Deze definitie, voorgesteld in de door de UNO aangenomen Verklaring van de rechten van de personen met een handicap, laat toe een onderscheid te maken tussen de verschillende soorten handicaps. Deze indeling werd, op initiatief van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WGO) opgesteld door een team rondom professor Philip Wood. In 1980 heeft deze laatste119 voor de WGO een nomenclatuur opgesteld van de “deficiënties, ongeschiktheden, ongemakken”, waarnaar steeds verwezen wordt: • •
De ziekten (in de ruime zin, d.w.z. met inbegrip van de ongevallen en andere morele of fysieke trauma’s) bevinden zich aan het begin van de keten. Zij behoren tot het domein van de diagnose en van de medische behandeling. Deficiënties staan voor een verlies (amputatie, sclerose,…) of de disfunctie van lichaamsdelen (lidmaat, spier, orgaan) of van de hersens. Zij vloeien vooral voort uit een ziekte of een trauma. Een frequenter gebruikte term hiervoor is de invaliditeit.
86
•
•
Ongeschikt zijn wijst op moeilijkheden of de onmogelijkheid om elementaire daden (lichamelijke zoals rechtop staan, rechtkomen, een trap beklimmen of psychische, zoals onthouden…), of meer complexe daden (zich aankleden, telefoneren, met verschillende personen praten…) te stellen. Zij zijn doorgaans het gevolg van één of meerdere deficiënties. De handicap wijst op de moeilijkheid of de onmogelijkheid voor een persoon om de sociale rol te vervullen die hij wenst of die de maatschappij van hem verwacht: naar school gaan, deelnemen aan het arbeidsproces, communicatie met anderen, de rol van ouder vervullen…
“Een handicap is een kwestie van raaklijn tussen de natuurlijke of sociale omgeving en de eigen kenmerken van het individu.” Om een voorbeeld te nemen, een rolstoelgebruiker is misschien niet
benadeeld op het gebied van zijn tewerkstelling indien hij zonder moeilijkheden gebruik kan maken van vervoer om zich naar zijn werk te begeven en indien zijn aangepaste arbeidsplaats geen bijzondere hinderpalen biedt. Het nadeel op een bepaald domein, in dit geval de tewerkstelling, is de som van een persoonlijke situatie, een verlamming van de onderste ledematen, en van de omgevingsfactoren, de aangepastheid van vervoer en van de arbeidsplaats. In het kader van de medische benadering, wordt de handicap gezien als een probleem van de persoon, het rechtsreeks gevolg van een ziekte, een trauma, een ander gezondheidsprobleem dat medische zorg vereist in de vorm van een individuele behandeling door specialisten. De behandeling van een handicap is gericht op de genezing, op de aanpassing van het individu, of op de wijziging van zijn gedrag. Medische zorg wordt gezien als het belangrijkste aspect en op politiek niveau, is het belangrijkste antwoord een wijziging of een hervorming van het gezondheidsbeleid. In de medische benadering zal men trachten de handicap te verminderen door: • •
research en medische zorg om de ziekte te genezen of te voorkomen ; het ontwerpen en terbeschikkingstellen van prothesen (bijvoorbeeld van een bril of een staaroperatie) om een deficiëntie te verminderen.
Volgens de sociale benadering, wordt de handicap voornamelijk beschouwd als een door de maatschappij verwekt probleem en als een probleem van volledige integratie van de individuen in de maatschappij. De handicap is geen attribuut van de persoon, maar eerder een complex geheel van situaties, waarvan er vele verwekt worden door de sociale omgeving. Om het probleem op te lossen is het dan ook nodig maatregelen te nemen in termen van sociale actie. Het doorvoeren van de nodige aanpassingen van de omgeving om de personen met een handicap toe te laten ten volle deel te nemen aan alle aspecten van het sociale leven is een collectieve verantwoordelijkheid van de gehele maatschappij. “Het is dus een kwestie van houding of ideologie; zij vergt een sociale verandering, wat
op politiek vlak te maken heeft met de rechten van de mens. Volgens dit model, is de handicap een politieke aangelegenheid.” Op sociaal vlak zal men trachten de handicap te verminderen door : • •
het verstrekken van technische hulp of hulp van anderen voor het uitvoeren van de dagelijkse taken (een badkuip die is aangepast aan de bejaarde, hulp bij het ochtendtoilet); een aanpassing van de omgeving (straten, vervoer, arbeidsplaatsen… voor blinden of slechtzienden).
Deze studie, en meer in het bijzonder het laatste hoofdstuk over mobiliteit en toegankelijkheid, heeft natuurlijk betrekking op het sociaal model. De sociale benadering plaatst de gehandicapte in zijn levensomgeving. “Deze benadering legt de nadruk op de verantwoordelijkheden van iedereen voor de
instandhouding van de technische en psychologische hinderpalen, met het oog op het verwerven van de autonomie van de gehandicapte.”
2. De internationale indeling van de functionering, de handicap en de gezondheid (CIF)
87
De Wereld Gezondheidsorganisatie (WGO) heeft een indeling vastgelegd van de functionering, de gezondheid en de handicaps van de mens en stelde vragen bij de algemeen aanvaarde opvattingen over gezondheid en ongeschiktheid. De internationale indeling van de functionering, de handicap en de gezondheid (CIF), gepubliceerd op 15 november 2001, werd erkend als de nieuwe internationale norm om gezondheid en handicap te beschrijven en te meten. Daar waar de traditionele indicatoren zich baseerden op het sterftecijfer in de bevolking, legt de CIF de nadruk op het “leven”, d.w.z. de manier waarop de mensen leven met hun pathologieën en hun levensvoorwaarden verbeteren om een productief en verrijkend bestaan te leiden. De CIF heeft gevolgen voor de medische praktijk, de wetgeving en de sociale politiek, voor het verbeteren van de behandelingen en de toegankelijkheid tot de zorgverstrekking en voor de bescherming van de rechten van de individuen en groepen. Volgens de WGO is de handicap geen probleem meer van een minderheidsgroep en beperkt het probleem zich niet meer tot de personen die getroffen werden door zichtbare deficiënties of gebruik maken van een rolstoel. De functionering en de handicap van een persoon zijn het resultaat van de dynamische wisselwerking tussen zijn gezondheidsprobleem (ziekte, stoornis, letsel, trauma’s, enz.) en door de omgeving bepaalde factoren. De CIF houdt rekening met de sociale aspecten van de handicap en stelt een instrument voor om de invloed van de sociale en fysieke omgeving op de functionering van een persoon vast te stellen. Wanneer een persoon met een zware ongeschiktheid bijvoorbeeld moeilijkheden ondervindt om te werken in een gebouw zonder aangepaste toegang of zonder liften, dan kan men met de CIF bepalen welke elementen aangepast dienen te worden, in casu de installatie van voorzieningen in het gebouw, zonder dat er sprake is van de uitsluiting van de persoon uit zijn arbeidsplaats wegens arbeidsongeschiktheid.
E. Besluiten Tot besluit publiceren we twee getuigenissen over de situatie van personen met een handicap in België en in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. De eerste getuigenis is die van de vader van een autistisch kind, die geen huisvesting vindt voor zijn dochter en die beslist zelf een aangepaste huisvesting te bouwen. Het gaat om de weergave van de opname van een toespraak die werd gehouden op de bezinningsdag van 13 juni 2002, georganiseerd door Caroline Persoons, over
“personen met een handicap: van autonomie tot integratie.”
De tweede getuigenis is die van een vrouw die vertelt over het verloop van de multiple sclerose120 waaraan zij lijdt. Deze getuigenis werd in maart 2002 gepubliceerd door de Belgische Liga voor Multiple sclerose in het dossier “Van autonomieverlies tot afhankelijkheid.” “Het gaat om een
onderzoek over meer dan 5000 door multiple sclerose (MS) getroffen patiënten; de studie is representatief voor de totaliteit van de MS-bevolking in België, te weten meer dan 10.000 personen. Dit “wit boek” geeft een nauwkeurig beeld van de problemen, verbonden aan het wonen van deze patiënten in Wallonië, Brussel en Vlaanderen. In de besluiten van dit onderzoek wordt een dringende oproep gericht tot de bevoegde overheden opdat zij de meest getroffen patiënten een betere levenskwaliteit bieden, en tonen de noodzaak aan van aangepaste structuren voor de patiënten die in een instelling dienen te verblijven (op ergonomisch, sociaal, en psychologisch vlak, inzake ziekenzorg,…). Momenteel verblijven 473 patiënten in rusthuizen en 106 in een ziekenhuis of een MSdienst. Amper 3 patiënten verblijven in een woning met assistentie en 17 andere wonen in een serviceflat! Uit dit onderzoek blijkt dat MS-patiënten niet op hun plaats zijn in een rusthuis of niet levenslang moeten verblijven in een MS–ziekenhuis ,maar dat zij daarentegen het “RECHT” hebben om “samen” in een verzorgingstehuis121 te wonen.”
1. Yolande, een 23-jarige vrouw met autisme
88
Ik ben een vader die geenszins de bedoeling heeft de de problemen van de personen met een handicap in hun geheel te behandelen, maar die toch een zekere ervaring heeft en die 7 à 8 opmerkingen wil maken die hem nauw aan het hart liggen en die vandaag problemen blijken te stellen in de samenleving op het niveau van personen met een handicap.. Ik ben de vader van Yolande (23 jaar oud) die getroffen is door autisme. Op dit ogenblik verblijft zij in het dagcentrum “Les Platanes”. Sinds oktober vorig jaar zoeken wij voor haar een aangepaste woning. Wij hebben al heel wat moeite gedaan. Wij namen contact op met een twintigtal woningcentra of dagwoningen in Brussel en in Wallonië. In al deze centra stuiten wij op een systematische weigering, omdat er geen plaats is voor volwassenen. Bovendien, en dat is nog spijtiger, stuiten wij op een angst voor autisme die meteen leidde tot een principiële weigering, zonder dat er verder in detail werd op ingegaan, zodat zelfs niet werd gesproken over een manier om toch plaats te maken voor dergelijke personen. Aangezien er geen oplossing was hebben wij, als verantwoordelijke ouders, een onderhoud gevraagd aan de minister en wij werden op een erg constructieve en eerlijke wijze, dat moet ik toegeven, ontvangen op het kabinet van de heer Draps en van Mevrouw Sinzof. Zij hebben ons geantwoord “dat wij bewust zijn van het probleem voor autistische personen en meervoudig gehandicapte personen te Brussel en indien u de koe bij de horens vat, en indien u samen met andere ouders iets bouwt, dan zouden wij u kunnen helpen.” Wij werken nu samen met andere ouders en met de belangrijke hulp van de SUZA te Mons, dat is de gespecialiseerde dienst in het Franstalig Gewest inzake behandeling van autisme. Wij richtten onze inspanningen op het bouwen van woningen voor personen met een handicap, bij voorrang voor autismepatiënten, in het Brusselse gewest en dat is nu een gedane zaak. En ik dank nogmaals Minister Draps en de personen van zijn kabinet voor de hulp die hij ons ter zake beloofd heeft. Dat is de inleiding, de ervaring, en ik zou enkele besluiten willen trekken uit al deze tussenkomsten. Het eerste besluit, en het is een open deur instampen, maar ik kan niet anders dan het herhalen: voor licht en zwaar gehandicapten zijn er in Brussel veel te weinig plaatsen beschikbaar in aangepaste woningen of dagcentra. Er wordt aan gewerkt, het bewijs is dat wij een woongelegenheid willen scheppen voor tien tot vijftien personen en dat project gunstig onthaald wordt, maar quid met de anderen? Tweede punt, en ik kom terug op de uitsluiting van de autismepatiënten. Ik geloof dat dit ook het geval is voor de zwaar gehandicapten: het huidig systeem werd ontworpen zonder dat een specifieke begeleiding georganiseerd of voorzien werd voor de zwaarste gevallen. Heel wat centra kiezen bijgevolg hun handicaps, en ik aarzel niet om het op die wijze te formuleren. Ik ben erg tevreden over het initiatief van de COCOF, want ik geloof dat de zaken zodoende zullen veranderen, de omkadering zal meer geïndividualiseerd zijn, wat in theorie elke gehandicapte met zijn personeelsquotum zal toelaten een plaats te vragen in een instelling. Ik geloof dat het een belangrijke theoretische vooruitgang is, maar dat streng toegekeken zal moeten worden op de praktische toepassing ervan. Het is niet omdat er nu dwingende normen bestaan, dat dit snel zal leiden tot veranderingen in de centra, en ik pleit voor doortastend optreden op dit gebied. Een derde punt dat ik zou willen beklemtonen: in onze groep van ouders hebben wij het meegemaakt, de uitsluiting van jongeren uit het centrum waarin zij verblijven. Ik weet niet of de verantwoordelijken van de beslissing tot uitsluiting van een persoon uit een centrum wel degelijk beseffen welke menselijke problemen en gevolgen voor het gezinsleven zulks heeft. Er zijn, onder meer onder de autismepatiënten, te veel personen die werden uitgesloten uit het centrum waarin zij verbleven. De enige manier om zulks te vermijden is dat de overheid een reglementering uitvaardigt om dergelijke drama’s te voorkomen. Een vierde punt dat ik wil benadrukken, is de bijzonder moeilijke opgave om een centrum te zoeken. In Brussel worden wij geconfronteerd met wetgevingen en centra die afhangen van de COCOF, andere van de COCOM, de AWIP, enz. en ik zal het niet hebben over de problemen die bovendien nog rijzen wanneer men in een gemeente met faciliteiten woont. Er is een dringende behoefte aan een globale informatie van de gehandicapten en hun ouders. Elke instelling geeft haar eigen brochures uit. 89
Er zou echter een overkoepelend informatiecentrum moeten bestaan dat de ouders behulpzaam kan zijn in hun zoektocht. Een vijfde punt betreft de pedagogie van de centra voor volwassenen. Het valt mij op dat er veel aan bezigheidstherapie gedaan wordt. Het is opvallend, in vergelijking met wat er in het bijzonder onderwijs gedaan wordt. Men gaat er, naar mijn mening volledig ten onrechte, van uit dat de jongeren van 21 jaar hun leerperiode achter de rug hebben en het plafond van hun vermogens bereikt hebben. Ik stel het vast voor mijn dochter, maar heel wat ervaringen in het buitenland bewijzen het ook, de personen met een handicap hebben nog een groot ontwikkelingspotentieel na de leeftijd van 21 jaar. Ik denk dat het een misrekening en een asociale houding is, ervan uit te gaan dat het te duur zal zijn. Wanneer een gehandicapte de gelegenheid krijgt zich te ontwikkelen, dan is dat een investering die op termijn vruchten zal afwerpen in termen van welzijn, globale kosten voor de maatschappij en in termen van integratie in onze maatschappij. In ons project leggen wij hierop de nadruk. Zesde punt. Er zijn bedoelingen in die richting, maar er bestaat niets op het gebied van tijdelijk onthaal. Ik ken een centrum in de omgeving van Charleroi en één in Gembloux (SUZA). Wanneer er, globaal genomen, zo weinig plaatsen beschikbaar zijn in een gewest, en te Brussel in het bijzonder, geloof ik dat een deel van de problemen al zou opgelost zijn als men de ouders de mogelijkheid gaf even uit te blazen. Wanneer er tijdelijke opvang zou zijn, zouden de ouders dankzij deze mogelijkheden de gehandicapte langer in het gezin kunnen laten wonen vooraleer hem definitief te plaatsen in een centrum of een woning. Er zouden bijgevolg middelen moeten worden vrijgemaakt voor centra voor tijdelijke opvang. Zevende punt. Ik heb het geluk gehad mijn beroepsactiviteiten één jaar te kunnen onderbreken om mij bezig te houden met wat voorafgaat. Ik vind nochtans dat het wraakroepend is dat ouders, ingevolge gezinssituaties die bijzonder moeilijk worden door zwaar gehandicapte gezinsleden, het initiatief moeten nemen om centra op te richten voor zwaar gehandicapten. Ik heb ingezien welke omvangrijke kennis nodig is om een dergelijk project tot een goed einde te brengen. Men moet een groot pedagoog zijn, gelukkig hebben wij de meer dan efficiënte steun van de SUZA genoten, men moet economist zijn om de budgetten te beheren, marketingspecialist om fondsen in te zamelen, personeel kunnen beheren, enz. Dit kan onmogelijk worden gecombineerd met een normale baan. Ik denk dat het voor de overheid te gemakkelijk is om te zeggen dat de ouders het dan maar moeten doen. Laatste zaak, het gewicht van de administratie. Ik heb officiële documenten ontvangen over alle administratieve procedures. Zonder volledig te zijn, een overzicht van de belangrijkste document: rapport over de uitvoering het collectief project, jaarlijks in te dienen; constante beoordeling van overeenkomsten met derden en rapporten die ter zake moeten worden opgesteld; rapporten over de personeelsopleiding, maandelijks nazicht van de omkaderingsnormen; … Ik zou ervoor willen pleiten dat de centra (ik durf hopen dat wij over enkele maanden een centrum zullen zijn) al hun energie zouden kunnen wijden aan de pedagogische aspecten, die de bestaansreden van deze centra zijn, en niet aan een hele reeks administratieve taken. De maatschappij investeert veel geld in de dagcentra. Het is bijgevolg normaal dat er controles zijn. Maar eerder dan een massa documenten te sturen naar de administratie, zou men er misschien beter aan doen de personen van de administratie naar de centra te laten komen om een constructief gesprek te hebben, met open boeken, over de zaken die moeten worden gecontroleerd, eerder dan een berg documenten te moeten overmaken wanneer men een centrum opricht. Waarom de personen van de administratie niet op een constructieve wijze laten deelnemen aan de oprichting van het centrum zelf. Zij zijn op de hoogte van tal van nuttige zaken, en ik geloof dat hun hulp kostbaar zou zijn, aangezien hun kennis gevaloriseerd zou worden door het feit dat zij hun taak niet meer enkel beschouwen als een controletaak, maar als een constructief werk in samenwerking met de betrokken personen. Ik zou geen pessimistische indruk willen achterlaten. Wij zullen een hulp krijgen om te starten wat we ondernemen, en eens te meer, dat is buitengewoon. Zonder die hulp zou het niet mogelijk zijn, maar ik denk toch dat er nog heel wat kan worden verbeteren.
90
Ik zou willen besluiten met een opmerking over de keuze van de naam van onze centrum: “Condorset “ Dit vat een beetje het probleem samen waarvoor wij staan, en dat is trouwens een naam die al voordien gevonden werd door de SUZA. Condorset heeft gezegd: “wij zouden nog meer zaken kunnen doen wanneer wij er minder als onoverkomelijk zouden beschouwen”. Ik hoop dat wij zullen slagen en ik dank nu reeds diegenen die ons daarbij willen helpen.
2. Eva, een vrouw van 50 jaar die lijdt aan multiple sclerose Eva, een vrouw van vijftig jaar die lijdt aan multiple sclerose (MS), vertelt het verhaal van haar ziekte. Het is een aangrijpend verhaal van achtereenvolgende en onomkeerbare achteruitgang, en van afwezigheid van aangepaste antwoorden122.
Eerst, verloor ik mijn gezondheid Ik herinner me nog precies hoe alles begon. Het was een vrijdagavond en ik had een bewogen, onaangename werkdag achter de rug. Ik was moe, had nog veel te doen en moest één uur later klaar zijn, aangezien ik mijn schoonzuster zou vergezellen naar een verjaardagsfeest van Hans, mijn achterneef. Het verjaardagsfeest verliep naar wens en gedurende enkele uren waren mijn frustraties verdwenen. ’s Anderendaags, bij het opstaan, voelde ik mij erg vermoeid, abnormaal zelfs. Mijn echtgenoot was al naar zijn werk, en Carole, onze dochter, sliep nog. Ik slaagde er gewoonweg niet in uit bed te komen. Ik moest mij letterlijk verslepen. Later in de avond, toen ik opmerkte dat ik de linkerarm niet meer kon opheffen om te drinken, begon ik te beseffen dat er iets abnormaals aan de hand was. Toen ik in het ziekenhuis aankwam voor een spoedopname, was mijn linkerarm compleet verlamd voelde mijn linkerbeen erg zwak aan en was de vermoeidheid nog toegenomen. In het ziekenhuis raakte ik aan de linkerkant compleet verlamd. Het vreemdst is echter dat al die symptomen na enkele dagen volledig verdwenen. Ik kon opnieuw al mijn ledematen bewegen en de vermoeidheid was verdwenen. Mijn vreugde was echter van korte duur. Al mijn problemen doken opnieuw op, en zeven dagen na mijn opname viel het vonnis: multiple sclerose. Vervolgens verloor ik mijn gezin De eerste jaren slaagde ik er nog min of meer in mij rechtop te verplaatsen, maar de meeste tijd bracht ik toch door in een rolstoel. Ik had toen al compleet het gebruik van mijn linkerhand verloren. Mijn belangrijkste probleem in die tijd was nog steeds de vermoeidheid, die mij niet enkel fysiek aantastte, maar die stilaan ook mijn intellectuele vermogens begon te beïnvloeden. Als ik nu terugblik, is de positieve kant van al die jaren gelegen in het feit dat ik me nog min of meer kon behelpen. A contrario, kon ik mij bijna uitsluitend met mezelf bezig houden. Het dagelijks toilet, het aankleden, de behoeften, de maaltijden, de rust, de revalidatie…., dit alles duurde uren. Aangezien ik mij hierdoor enorm schuldig voelde en ik mijn goede wil wenste te tonen, heb ik nog een hele tijd lang gepoogd om enkele huishoudelijke taken te verrichten, en koppig verplaatste ik mij met één hand van de ene taak die in zithouding kan worden gedaan naar de andere. Hoe “normaal” ons leven ondanks mijn handicap nog kon lijken, toch veranderde de levenskwaliteit op radicale wijze. Mijn echtgenoot die verplicht was een veeleisende job te combineren met een massa huishoudelijke taken, beleefde zijn leven als een formidabele opdracht, die hij slechts tot een goed einde kon brengen door een steeds grotere efficiëntie. Ik voelde het ogenblik aankomen waarop hij het zou begeven en besprak met mijn behandelende geneesheer frequente opnamen in een instelling, om Fred de mogelijkheid te bieden op adem te komen. “Opnamen om zuiver sociale redenen worden niet gedekt door de sociale zekerheid”, legde hij uit. Mijn echtegenoot heeft het enkele jaren volgehouden, tot zijn krachten uitgeput waren. Nadien is hij gevlucht. In het begin enkele uren na zijn werk, daarna voorgoed. Intussen was ik een alleenstaande vrouw geworden, zonder kinderen, maar ook zonder sociale 91
contacten. Aangezien de aanpassingen aan ons huis ons een fortuin hadden gekocht, bleef het uitgangsleven met gespecialiseerd vervoer beperkt tot een strikt minimum. Bovendien woog mijn situatie zo zwaar door op mijn omgeving dat het mij onmogelijk was meer te vragen dan wandelingen die ik kon rechtvaardigen door mijn behandeling of door mijn huishoudelijke behoeften. Ik werd eveneens depressief, passief en geïsoleerd, eerder door mijn gebrek aan levenslust dan door mijn fysieke handicap. Daarna verloor ik mijn vrijheid Daarna kwam de tijd waarin ik niet meer voor mijzelf kon zorgen. Het werd mij onmogelijk te eten, me te wassen, me te kleden, plaats te nemen in mijn rolstoel, naar bed te gaan of uit bed te stappen. Na de scheiding, kwamen mijn ouders bij mij wonen. Dit was de enige oplossing om thuis te kunnen blijven wonen, aangezien er in onze streek geen woongelegenheden waren met hulp bij het dagelijks leven en het huis van mijn ouders niet geschikt was voor gehandicapten. Indertijd was er nog geen sprake van een budget voor persoonlijke assistentie. Mijn ouders werden bijgevolg mijn hulpverleners. Het gemeenschappelijk leven met mijn echtgenoot had mij geleerd dat het zeker uitermate moeilijk was om afhankelijk te zijn van iemand, maar ook dat het fundamenteel de relaties kon wijzigen met de personen in uw omgeving. Aangezien ik psychologisch kwetsbaar was, haalde het aantrekkelijk vooruitzicht van de aanwezigheid en van de grenzeloze steun van mijn moeder gemakkelijk de bovenhand op het beangstigend besef dat mijn afhankelijkheid eveneens de doodsteek kon geven aan de relatie met mijn inwonende ouders. Ik besloot nochtans bijzonder alert te zijn voor elke wijziging van de goede relatie die ik met mijn ouders had. Mijn vrees bleef lange tijd ongegrond. Mijn vader en mijn moeder namen hun taak op met zoveel liefde en warmte; wij kwamen goed overeen en onze relatie werd in die periode zo sterk dat ik nooit twijfelde aan de gegrondheid van de keuze om samen te wonen. Ik voelde mij werkelijk vertroeteld. In feite had ik zelf enkele beslissingen kunnen nemen en persoonlijke standpunten innemen, maar ik voelde mij zo goed met het prachtig gevoel mij geen zorgen te moeten maken. En het feit dat mijn ouders soms “ te veel voor mij deden”, beschouwde ik als een bewijs van hun liefde. Mijn tevredenheid was in hun ogen een aanmoediging om nog meer te doen. De situatie leek perfect, maar het enige dat in feite perfect werkte, was de onomkeerbare cyclus die mij stilaan leidde naar een totale afhankelijkheid en mijn ouders steeds meer opzadelde met een reusachtige verantwoordelijkheid. Ik had niet ingezien dat ik meer verloor dan mijn vrijheid, dat ik het bestaan leidde van een nutteloos kind dat mijn ouders alles voor mij beslisten en dat de last die op hen woog steeds groter werd. Ik merkte evenmin dat hun hele leven zich letterlijk op enkele meters van mij afspeelde: mij te eten en te drinken geven,mij helpen om naar het toilet te gaan, mij bezighouden of gewoonweg mij bewaken. De gevolgen bleven niet uit. Mijn vader overleed kort nadien en de behandelend geneesheer verbood mijn oude moeder verder alleen in te staan voor mijn verzorging. Nu maak ik mij dikwijls de bedenking dat de aanwezigheid van een soort dienst voor thuishulp of van een dagcentrum de gezondheid van onze relatie en die van mijn ouders had kunnen in stand houden. Vandaag weet ik ook dat er psychologen zijn die zich bezighouden met de betrekkingen binnen het gezin van MS-patiënten en die, in ons geval, hadden kunnen aantonen dat onze ogenschijnlijk vlekkeloze relatie toch een doodlopend spoor is. Een woongelegenheid met assistentie zou onbetwistbaar een geschiktere oplossing geweest zijn dan die ervaring met mijn ouders. Niet alleen heb ik beslag gelegd op een aanzienlijk deel van hun leven, en hierdoor hun leven vermoedelijk aanzienlijk verkort, maar bovendien stond ik voor de situatie dat ik zelf niet meer was opgewassen tegen het leven alleen. Ten slotte heb ik het leven verloren Wij onderzochten opnieuw de mogelijkheid van huisvesting met assistentie. Alhoewel de sociale assistente van de MS-liga erop wees dat er intussen heel wat mogelijkheden op dit vlak waren bijgekomen, kon ik de stap naar een dergelijke optie niet zetten. Het kan vreemd lijken, maar ik was zodanig gewoon aan het gemeenschappelijk leven met iemand die alles voor mij regelde, dat ik mij 92
niet meer kon inbeelden hoe ik het alleen kon klaarspelen. Bovendien hadden de gebeurtenissen van de voorgaande weken mij volledig uitgeput. Opname in een MS-tehuis was noodzakelijk. Ik onderging een grondig medisch onderzoek, een behandeling voor de urine-infectie die ik intussen had opgelopen en intensieve revalidatie. De eerste weken gingen vlug voorbij, en met de dag voelde ik mij beter. Men zorgde voor mij, mijn leven verliep volgens een geruststellend regelmatig tempo en op emotioneel vlak kwam ik er volledig bovenop. Wanneer de opname daarentegen langer duurt, is het anders. Bij opname in een ziekenhuis, voelt men dat zijn situatie verbetert, en dit beter worden is het klaarblijkelijk doel, het doel van de opname. Men begint te denken dat alles in het ziekenhuis gericht is op verbetering en dat alles in functie staat van die behandeling: het opstaan, het slapen gaan, de ontspanning, de wijze waarop de kamer is ingericht, de bezoekuren en de bezoekers,… Als de verbetering een feit is, blijft men nochtans een gevangene van een systeem waarin zorgverstrekking en behandeling overheersen, en uiteindelijk begint men zich af te vragen waarom men zo hoopte op verbetering. Men weet wel dat de zorg noodzakelijk is. Zelfs de verderzetting van een onderhoudsbehandeling is aanvaardbaar. Behandeling en zorgverstrekking hebben zeker tot doel het bestaan opnieuw leefbaar te maken, maar vervangen dit niet. Uiteindelijk wenst u opnieuw uw herwonnen energie te gebruiken voor de zaken waarvoor gewone mensen ze gebruiken: de wereld rond zich, de omgeving, kortom alles wat onmogelijk wordt gemaakt door een verblijf in een ziekenhuis. Wanneer men het leven beschouwt als een permanente interactie met de wereld, als een permanente uitwisseling tussen zichzelf en andere wezens of zaken, dan ben ik, enkele maanden na mijn opname in een MS-ziekenhuis, toch terechtgekomen in een wel erg krappe dimensie van het leven. Aangezien het ziekenhuisbeleid erop gericht was langdurige verblijven te vermijden, diende ik op een bepaald ogenblik om de 3 maanden van MS-ziekenhuis te veranderen. Mijn levenstempo werd telkens ondersteboven gehaald door nieuwe behandelingen en zorgverstrekkingen. Mijn “ plaats in de zon” bevond zich niet enkel in de enorme schaduw een ziekenhuis, maar mettertijd begon ik mij meer en meer af te vragen of ik er wel één had. Om een einde te maken aan de relatieve onzekerheid ontrent mijn huisvesting, aanvaarde ik een voorstel van de sociale dienst van het MS-ziekenhuis en verhuisde ik uiteindelijk, op 45 jarige leeftijd, naar een rust- en verzorgingstehuis. Alhoewel de noodzakelijk zorgverstrekking nog heel wat tijd vergt, is het behandelingsprogramma er minder strak, en ligt het accent meer op de vrije tijd en kan men, in vergelijking met ziekenhuizen, spreken van een bepaalde vorm van huisvesting: plaatsing van enkele persoonlijke meubelen, enkele souvenirs op mijn kast en dierbare foto’s aan de muur. Ik heb dus opnieuw mijn eigen hoekje, maar de afwezigheid van vrijheid en privéleven blijft een reëel probleem. Bovendien lijken heel wat medebewoners voornamelijk te leven in het verleden, lijken zij weinig bekommerd om het heden en brengen zij de meeste tijd door met het ophalen van herinneringen uit het verleden. Enkel een schaterlach bij het uitkomen van een winnend lottonummer of bij de aanblik van een getalenteerde clown, een woede uitbarsting bij een denkbeeldige dreiging, een weggepinkte traan bij een vluchtige herinnering uit het verleden… En ik daarin, leef ik nog wel? Neen, ik heb de indruk al lang geleden gestorven te zijn.
93
V. Toegankelijkheid en mobiliteit De moeilijkheden die bejaarden of personen met een handicap ondervinden om zich te bewegen in hun omgeving tengevolge van een aantasting van hun motorische, zintuiglijke of mentale toestand, nemen aanzienlijk toe door het onaangepast karakter van de architecturale omgeving, die te dikwijls enkel ontworpen werd voor valide personen in een goede gezondheid. Een einde maken aan deze negatieve factoren voor personen met een handicap, of deze verminderen of compenseren, moet de belangrijkste doelstelling zijn van elke politiek die erop gericht is, enerzijds, de discriminatie van personen met een handicap te verminderen en, anderzijds, de bejaarden te integreren in een gemengde omgeving die hen toelaat “thuis ouder te worden”. Om die reden zullen wij hieraan het laatste hoofdstuk van deze studie wijden. In een politiek die gericht is op autonomie en integratie, is mobiliteit een fundamenteel aspect op middellange en lange termijn. Het begrip toegankelijkheid verwijst naar de begrippen toegang tot de infrastructuur en mogelijkheid voor alle personen met een beperkte mobiliteit om deze infrastructuur daadwerkelijk te gebruiken.123. Op de pagina “Toegankelijkheid, evident?”, schrijft de auteur van de website van Autonomia het volgende:
“Toegang hebben, dat zou eenvoudig kunnen zijn: toegang hebben tot een museum, een bioscoop, een bus, een restaurant,… Binnen kunnen in het gebouw van een vriend of in een overheidsdienst zonder een omweg te moeten maken via een parking, de nooduitgang, dezelfde weg te gebruiken als de vuilniszakken, of zonder meer geblokkeerd te worden voor een onoverkomelijke trap. Denk aan een wereld zonder te hoge stoepen met hellende toegangen, ruime liften en ruime gangen waar validen en personen met een handicap zich naast elkaar kunnen verplaatsen, één van deze moderne werelden die een grote Europese hoofdstad, het Europees voorzitterschap en de 21ste eeuw waardig is…124” Wij moeten echter noodgedwongen vaststellen dat toegankelijkheid voor allen in onze Europese samenleving nog verre van verwezenlijkt is. Autonomia schrijft ter zake:
“De droom is echter nog veraf. Niet-toegankelijkheid is vandaag de eerste oorzaak van discriminatie en het treffend voorbeeld van dagelijkse onrechtvaardigheid. Het is de belangrijkste hinderpaal die een gehandicapte belet zich te integreren in de stad en als een ware burger deel te nemen aan het leven. Het is een discriminatie die dikwijls te wijten is aan de onachtzaamheid, de verstrooidheid of de onschuld van bouwers die zich niet betrokken voelen of die gewoonweg soms niet op de hoogte zijn van de bestaande oplossingen. De personen met een handicap worden nu nochtans beschermd door een wet, en deze legt toegankelijkheidsnormen op voor openbare gebouwen. De wet volstaat echter niet en het is noodzakelijk zich te mobiliseren en geduldig te strijden voor een stad die echt voor allen is. 125” Laten we er de lezer op wijzen dat wij hier niet in detail op deze problemen wensen in te gaan en van deze studie geen inventaris wensen te maken van technische normen en goede gebruiken. Hiervoor verwijzen wij naar de bibliografie, waarin een deel is opgenomen van de talrijke bestaande documenten ter zake, zowel op Europees vlak als in België en in Brussel. Websites zoals die van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHH)126 of van het Agentschap voor Raadgeving, Advies en Expertise over toegankelijkheid (ACCES-A)127, bevatten trouwens een massa informatie over dit onderwerp.
94
A. Algemene principes 1. Mobiliteit en toegankelijkheid
a) Een “anti- auto” politiek veranderen door een “pro-PBM” politiek In ons jaarverslag 1999 over “mobiliteit in en rond Brussel”, schreven wij in de inleiding: “ Het begrip mobiliteit dient steeds te worden gezien in een welbepaalde historische context te midden van technische en socio-economische ontwikkelingen. De mobiliteit van de mens in de stad van het jaar 2000 heeft ongetwijfeld niets meer te zien met die van de stadsmens uit het begin van deze eeuw, en zijn respectieve verwachtingen ter zake zijn zeker totaal verschillend. De gestelde problemen en de hiermee verband houdende uitdagingen zullen bijgevolg ook verschillend en tijdsgebonden zijn.” Zo is het straatbeeld in de Amerikaanse steden niet meer te vergelijken met het straatbeeld van voor de inwerkingtreding van de ADA (zie vorig hoofdstuk). Zo hopen wij ook dat het straatbeeld in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest zal evolueren van een “anti-auto beleid ” naar een “beleid pro-
personen met een beperkte mobiliteit” (pro PBM-beleid).
Het noodzakelijk karakter van de mobiliteit, zowel op economisch vlak als sociaal, cultureel en technisch, hoeft immers niet meer aangetoond te worden.
b) Mobiliteit, een schakelfunctie autonomie en afhankelijkheid
tussen
Om E. Jacobs128 te citeren: “Het mobiliteitsbegrip dat onze belangstelling wegdraagt houdt verband
met het gematerialiseerde verplaatsingsproces. Dit is in feite de ruimtelijke frequente mobiliteit als medium voor de participatie aan de sociaal-culturele, productie- en consumptie-activiteiten van onze samenleving. Deze activiteiten zijn op hun beurt het gevolg van de ruimtelijke specialisatie van een reeks activiteiten.” “Mobiliteit vervult een schakelfunctie tussen activiteiten in verschillende geografische ruimten. Het is een pakket schakels in de ketting tussen de vindplaatsen van grondstoffen en de uiteindelijke consumenten. In onze maatschappij blijft de vervoersarme “regio-inwoner” achter op de ontwikkelingen. Vervoer heeft immers meestal een vliegwielfunctie, d.w.z., het brengt niet zelf bijvoorbeeld een economische of maatschappelijke beweging op gang, maar het brengt de beweging in een grotere versnelling over op andere delen van onze samenleving.” Het begrip mobiliteit wordt nog heel wat belangrijker wanneer men het heeft over personen met een beperkte Mobiliteit. Zich kunnen verplaatsen of zich niet meer kunnen verplaatsen in een openbare ruimte of in zijn woning, is voor de bejaarde of de gehandicapte dikwijls het verschil tussen autonomie en afhankelijkheid.
c) Mobiliteit en toegankelijkheid Nog steeds in onze studie van 1999 over mobiliteit, bepaalden wij het begrip toegankelijkheid. Wij schreven meer in het bijzonder: “Mobiliteit dient niet te worden nagestreefd als een doel op zich. Het
is omdat zij staat voor het toegenomen verbindingsvermogen tussen van elkaar in de ruimte verwijderde punten dat zij op alle niveaus een meerwaarde voor de maatschappij vormt. De baten die zij bijbrengt aan de gemeenschap staan of vallen met de voorwaarde van de bereikbaarheid. Een traject heeft steeds een vertrek- en een aankomstpunt; wanneer deze punten onbereikbaar worden, wordt mobiliteit op zich een louter abstract en zelfs absurd begrip. De bereikbaarheid dient dus niet meer te worden gezien als een afzonderlijk aspect van de mobiliteit; deze beide begrippen dienen
95
daarentegen te worden benaderd in het kader van een dialectische relatie, en zij moeten deel uitmaken van éénzelfde denkproces. Ieder mobiliteitsbeleid heeft gevolgen in termen van bereikbaarheid en elke bereikbaarheidsmaatregel heeft gevolgen voor de gehele mobiliteit. Het “nieuwe” mobiliteitsdoel, zal een optimale symbiose tussen deze beide begrippen moeten verzekeren.” Mobiliteit betreft echter niet alleen de mogelijkheid om zich te bewegen in de openbare ruimte en gebruik te maken van het gemeenschappelijk vervoer. Het betreft ook de verplaatsingen van een persoon in zijn eigen woning, alsmede de toegang tot de verschillende functies in de woning, zoals het bedienen van schakelaars, gebruik van het sanitair of afstelling van de verwarming. De mobiliteits- en toegankelijkheidsproblemen van personen met een handicap of bejaarden hebben doorgaans betrekking op de huisvesting, de vervoermiddelen, de openbare gebouwen en de wegen. Het onderstaande schema vormt een poging om deze problemen schematisch voor te stellen.
De personen met een handicap en bejaarden worden dikwijls uitgesloten uit de politiek op het gebied van mobiliteit: men houdt vaak te weinig rekening met hun specifieke behoeften bij het opstellen en uitvoeren van de verschillende plannen en initiatieven ter zake. En dit terwijl de vergrijzing van de bevolking in de toekomst nog meer personen met een beperkte mobiliteit zal opleveren.
“Deelnemen aan het sociale leven is een fundamenteel recht voor diegenen die zich niet gemakkelijk kunnen verplaatsen of die specifieke behoeften hebben. De ontoegankelijkheid van gebouwen en wegen is een eerste oorzaak van de handicap.129”
96
2. Het universeel ontwerp
a) De resolutie (2001) van de Raad van Europa zijn resolutie (2001) “over de invoering van universele ontwerpprincipes in de opleidingsprogramma’s van alle beroepen die werkzaam zijn op het gebied van het optrekken van gebouwen” (aanvaard door het Comité van Ministers op 15 februari 2001), bepaalt en aanvaardt de Raad van Europa het principe van het “universeel ontwerp” (universal design)130.
In
Het “universeel ontwerp” (universal design) is een strategie die gericht is op het ontwerpen en realiseren van verschillende producten en omgevingen die zoveel mogelijk en op de meest onafhankelijke en natuurlijk mogelijke wijze, toegankelijk, begrijpelijk en bruikbaar zijn voor allen, zonder dat zij aangepast of speciaal ontworpen moeten worden. Het universeel ontwerp staat dus voor producten en omgevingen die de mate van het mogelijke, door iedereen gebruikt kunnen worden, zonder aanpassing of zonder bijzonder ontwerp. Dit begrip draagt bij tot een ontwerp dat veel meer gericht is op de gebruiker, en volgt hierbij een globale benadering aangezien gestreefd wordt naar het bevredigen van de behoeften van personen van alle leeftijdscategorieën, grootte en vermogens, ongeacht de nieuwe omstandigheden waarmee zij in de loop van hun leven geconfronteerd kunnen worden. Het begrip universeel ontwerp gaat bijgevolg heel wat verder dan de problemen van gewone toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een handicap “en zou integraal deel moeten uitmaken van de architectuur, het ontwerp
en de inrichting van de omgeving”.
De Raad van Europa besluit zijn resolutie als volgt: “In het verleden was de strategie om in te spelen
op behoeften van de personen met een handicap gericht op de ontwikkeling van speciale producten en diensten voor andere personen. Op dit ogenblik is de strategie gericht op het universeel ontwerp, d.w.z. een dynamische aanpak van de totale toegankelijkheid, eerder dan een afzonderlijke planning van specifieke behoeften. Er is bijgevolg sprake van een wijziging van het te bereiken doel, dat de bereikbaarheid wordt en niet meer de handicap.”
b) De Internationale Normalisatie (ISO)
Organisatie
voor
De Internationale Organisatie voor Normalisatie (ISO) heeft zich eveneens gebogen over het probleem en is van mening131 : “ Het is voor de gehele maatschappij van belang dat alle personen toegang
hebben tot producten, diensten en omgevingen. Het belang van de toegankelijkheid werd erkend toen de lidstaten van de Verenigde Naties de regels voor de gelijkmaking van de kansen van personen met een handicap en de principes van de Verenigde Naties voor bejaarden ondertekenden. De toestand is verslechterd omdat het aandeel van de bejaarden in de wereldbevolking toeneemt. Al hebben niet alle bejaarden een gebrek, toch is het aantal personen met een handicap in deze bevolkingsgroep erg hoog.”
“Door rekening te houden met de eisen van deze bevolkingsgroep, zo mogelijk van in het eerste stadium van het ontwerp, zullen de fabrikanten zonder aanzienlijke bijkomende kosten, en zelfs zonder meerkosten, steeds meer producten en diensten kunnen ontwerpen en produceren die gebruikt kunnen worden door een steeds groter deel van de bevolking. De bejaarden en personen met een handicap vormen een grote groep van gebruikers en verbruikers. Op dit ogenblik wordt bij de uitwerking of de herziening van normen te weinig rekening gehouden met hun behoeften.” Zo beveelt de ISO in zijn politieke verklaring van 2000 het principe aan van het universeel ontwerp van producten. Het universeel ontwerp is natuurlijk een zaak van evenwicht. In de eerste plaats dient te worden ingezien dat het niet mogelijk is voor alle producten een gebruik door iedereen te voorzien. Er zullen steeds personen zijn met zware handicaps van fysieke, zintuiglijke en mentale aard samen, die niet in staat zullen zijn om een specifiek product te gebruiken. Het is echter even onredelijk zich te 97
verschuilen achter het bestaan (of de productie) van gespecialiseerde ontwerpen voor elke grote categorie van producten om een antwoord te bieden aan elke handicap afzonderlijk of aan combinaties van handicaps.
“Het komt er bijgevolg op aan een combinatie van benaderingen te overwegen om in te spelen op de behoeften van de personen met een handicap, onder meer door de integratie van aspecten waardoor de producten meteen in ruimere mate en directer bruikbaar zijn, of door voorzieningen die toelaten de producten gemakkelijk te veranderen om ze toegankelijk te maken.”
3. Duurzaam bouwen De Confederatie Bouw heeft haar jaarverslag 2000 gewijd aan duurzaam bouwen. In de inleiding, schrijft zij: “Bouwen heeft onvermijdelijk een invloed op het milieu. Het milieueffect zal klein of groot,
positief of negatief zijn naargelang de aandacht die men eraan besteedt tijdens de verschillende bouwfasen en bij het gebruik van het gebouw of bouwwerk. De bouwsector is de sector waar het potentieel aan energie-efficiëntie het hoogst is. 24% van de CO2-uitstoot in België is te wijten aan woongebouwen.132 »
De Confederatie Bouw gaat verder dan de theoretische studie en stelt een concrete benadering voor, die direct bruikbaar is door de verschillende partners in het bouwproces, gaande van de uitbouw van het ontwerp tot de uitvoering ervan, van het gebruik van het bouwwerk tot het einde van de levensduur ervan133.
a) Duurzame huisvesting Zoals wij al stelden in ons verslag 2001 in verband met de huisvesting, hebben bepaalde auteurs het aangedurfd drie hoofdkenmerken te noemen die een woning volgens hen dient te hebben om als duurzaam te worden beschouwd134 : •
haar duurzaam karakter: de levensverwachting van het gebouw, de interne uitrusting ervan die aangepast moet kunnen worden aan de evolutie van de behoeften, de onmiddellijke omgeving die gepast moet zijn;
•
haar houdbaar karakter: het feit dat zij financieel draaglijk is, dat zij een gunstige omgeving vormt voor een goede fysieke en geestelijke gezondheid, dat zij een “thuis” kan vormen;
•
haar milieu-efficiënt karakter: het feit dat zij het welzijn kan waarborgen of verhogen en toch het verbruik van niet-hernieuwbare energiebronnen beperken, voornamelijk de grond.
Het syntheseverslag over de politiek inzake duurzame huisvesting van het derde Colloquium van de Europese Ministers over duurzame huisvesting op 27 en 28 juni 2002 beklemtoont dat”het begrip
duurzame huisvesting de milieuvriendelijke woning, het duurzame bouwwerk en de sociale aspecten van het huisvestingsbeleid omvat. Aangezien de woning een rechtsreeks verband heeft met de levenskwaliteit en de basis is waarop personen hun bestaan structureren, zijn de sociale aspecten van deze sector uitermate belangrijk. Zij vormen bijgevolg een centraal element dat moet toegevoegd worden aan de noodzakelijke aspecten van een duurzaam bouwwerk. Een ander belangrijk aspect, dat niet werd opgenomen, is de redelijke prijs van de woningen. Deze factor is nochtans nauw verbonden met de leefmilieuparameters, aangezien de lasten een ruim deel van het huisvestingsbudget vertegenwoordigen, dat voornamelijk gaat naar onderhoud en energie. Dit leidt ertoe de duurzame huisvesting te beschouwen vanuit drie oogpunten: de bouw, de economische en sociale factoren en de efficiëntie inzake leefmilieu”.
98
b)
Economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid maakt deel uit van het begrip duurzaam bouwen
Precies zoals de leefmilieuvereisten, maken de aspecten in verband met de toegankelijkheid van gebouwen en infrastructuur voor personen met een beperkte mobiliteit deel uit van het begrip duurzaam bouwen. Om ervoor te zorgen dat het gebouw een gunstige omgeving biedt voor een goede fysieke en mentale gezondheid van al zijn bewoners, moet het, vanzelfsprekend in de mate van het mogelijke, toegankelijk zijn voor personen met een beperkte mobiliteit. Want om duurzaam te zijn, dient een gebouw dit ook te zijn vanuit economisch standpunt. Het ontwerp en de uitvoering ervan moeten beantwoorden aan een investering met een goede prijs-kwaliteit verhouding: zowel qua gebruik als qua onderhoud economisch zijn, rekening houden met alle kosten, met inbegrip van de externe kosten, en zijn waarde behouden over een bepaalde periode135. Het syntheseverslag over de politiek inzake duurzame huisvesting van het derde Colloquium van Europese Minister van 27 en 28 juni 2002 beklemtoont dat “behoudens enkele uitzonderingen, de
leefmilieuaspecten niet werden geïntegreerd in de sociaal-economische beleidsmaatregelen inzake huisvesting. Anderzijds bevatten de beleidsmaatregelen over leefmilieuproblemen, zoals energie, water en materialen, haast geen enkel sociaal-economische aspect. Enkele landen hechten veel belang aan de sociale aspecten van hun politiek, zoals de sociale cohesie, in combinatie met duurzame huisvesting.” “De sociale benadering, toegepast op duurzame huisvesting, laat eveneens toe woningen te ontwikkelen die op lange termijn geen hinder veroorzaken aan het leefmilieu. In die context staan de beleidsmakers voor de uitdaging om op alle vlakken een win-win politiek te voeren, een politiek die tegelijkertijd leidt tot vooruitgang op sociaal, economisch en leefmilieugebied. Dit houdt in dat de maatregelen voor het verbeteren van de sociaal-economische voorwaarden voor de inwoners ook oog zouden moeten hebben voor leefmilieuaspecten.136.”
Rekening houden met de noden inzake bereikbaarheid dient te gebeuren vanaf het ontwerp van het project. En de Confederatie Bouw beklemtoont in haar jaarverslag 2000 dat de gemaakte keuzen betrekking zullen hebben op de flexibiliteit van het gebouw, waardoor het min of meer gemakkelijk kan worden aangepast aan de ontwikkeling van de behoeften (gezin, leeftijd, handicap, enz.) (…)
B. De woning Wij zullen niet terugkomen op het aanbod van bijkomende diensten, gekoppeld aan de huisvesting – zoals alle vormen van thuiszorg – die dikwijls nodig zijn om de bejaarde of de personen met een handicap toe te laten thuis te blijven wonen, aangezien deze diensten vrij grondig aan bod kwamen in het eerste hoofdstuk van deze studie. In dit punt zullen wij nader ingaan op de fysieke en technische aanpassing van de lokalen aan de behoeften van de gehandicapte of de bejaarde.
1. De aangepaste woning en de aanpasbare woning Een aangepaste woning is een woning die beantwoordt aan een aantal kwantitatieve en kwalitatieve criteria om één of meerdere personen met een handicap te kunnen huisvesten. Een aanpasbare woning is een woning die is ontworpen om, zonder te hoge kosten, een persoon met een beperkte mobiliteit te kunnen huisvesten: oppervlakte en doorgangen voor een rolstoelgebruiker, mogelijke installatie van hulpvoorzieningen, noodoproepsystemen137. Bij het ontwerpen van woningen wordt nog te weinig rekening gehouden met de aanpasbaarheid ervan. Zoals de Franse Economische en Sociale Raad beklemtoont in zijn advies van 13 september 2000: “Zoals voor het leefmilieu en het vervoer, houdt het ontwerp van oude woningen, maar ook te
dikwijls van nieuwe woningen, geen rekening met de normen die een antwoord geven op het verlies van de zelfredzaamheid, waarmee de personen ooit geconfronteerd kunnen worden. Zo kunnen het gebruik van een rolstoel of blindheid bijzonder complexe situaties in het leven roepen voor de
99
personen met vermogens die afwijken van de normen die werden gehanteerd bij het ontwerpen van de woning.” De onderstaande tabel toont welke werken doorgaans zouden moeten worden uitgevoerd om een woning aan te passen aan de noden van bejaarden.
a) De Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHH) en de woningen met hulp bij het dagelijks leven (HDL) Het doel van de HDL-woningen bestaat erin de personen met een zware fysieke handicap toe te laten op autonome wijze te wonen in een aangepaste privéwoning en hen, in deze woning, permanent hulp te verstrekken bij de handelingen van het dagelijks leven (de dienst HDL). Deze woningen zijn vermengd met woningen voor valide personen. De hulp bij het dagelijks leven bevat voornamelijk het opstaan en slapen gaan, aan- en uitkleden, verplaatsingen, toilet, WC, kleine bereidingen en hulp bij maaltijden, verplaatsingen in de woning en in de onmiddellijke omgeving, hulp bij de voorbereiding op verschillende persoonlijke activiteiten, en kleine opruiming na HDL-activiteiten (vaat..)
100
b)
Accesslog
Accesslog is een internetsite die gelanceerd werd op initiatief van de NVHH, waarop momenteel 889 adressen van aangepaste woningen staan (voornamelijk sociale woningen). Het doel bestaat erin op lange termijn alle appartementen en woningen die toegankelijk zijn voor personen met een beperkte mobiliteit op een lijst te plaatsen.
2. Technische hulp Het vestrekken van technische hulp is beslissend om gehandicapte personen of bejaarden toe te laten thuis te blijven wonen. Zoals de Franse Economische en Sociale Raad op zijn zitting van 13 september 2000 beklemtoonde: “De meeste personen met een handicap of bejaarden wensen tegenwoordig,
indien hun vermogen het toelaat, thuis te blijven wonen.”
“Het gebruik van nieuwe technologieën kan hen hierbij helpen. De elektronica en vooral de informatica moeten het leven van de gehandicapte of afhankelijke personen kunnen vergemakkelijken. De nieuwe informatie- en communicatietechnieken bieden een aantal onder hen de mogelijkheid om autonoom te worden.” “Hieruit dienen de meest nuttige toepassingen te worden geselecteerd om ze uit te bouwen tot technische hulpmiddelen. Door de vulgarisatie en de ruime verspreiding van deze uitrustingen of toestellen, zouden de productiekosten en bijgevolg de prijzen van deze toestellen snel kunnen dalen. Het ten laste nemen van de domotica zou overigens niet duurder zijn dan de prijs van een langdurig verblijf in een instelling, waarbij nog komt dat een dergelijke vergelijking nog geen rekening houdt met de wensen van de betrokkene”. Volgens de ISO-norm 9999 “wordt beschouwd als technische hulp, elk product, instrument, uitrusting
of technisch systeem gebruikt door een persoon met een handicap, dat speciaal wordt geproduceerd of dat bestaat op de markt en dat ertoe bestemd is de deficiëntie, de ongeschiktheid of de handicap te voorkomen, te compenseren, te verlichten of te neutraliseren.” Deze technische hulp neemt de
vorm aan van instrumenten, toestellen, uitrustingen of voorzieningen. Het gaat van een rolstoel tot een aangepaste lepel, via beugels in de badkamer.Welk instrument ook wordt gebruikt, alle hebben hetzelfde doel: de bejaarde of de personen met een handicap “helpen om een welvarender, productiever en aangenamer bestaan te leiden.138” De ISO-norm 9999 wordt onder meer onderverdeeld in : • • • • • • • • • •
hulp voor de behandeling en training orthesen en prothesen hulp voor persoonlijke zorg en bescherming hulp voor de persoonlijke mobiliteit hulp voor huishoudelijke taken inrichtingen en aanpassingen van huizen en andere gebouwen hulp voor communicatie, informatie en signalisatie hulp bij het omgaan met producten en goederen hulp en uitrustingen voor het verbeteren van de omgeving, de instrumenten en de machines hulp voor de vrijetijdsactiviteiten
De technische hulp, domotica inbegrepen, betreft onder meer de volgende categorieën: • •
de artikels die nodig zijn voor het vervullen van de routinetaken in het dagelijks leven, zoals het klaarmaken van maaltijden, eten, toilet, zich aankleden en het huishouden verzorgen; de communicatietoestellen die personen met spraakmoeilijkheden of stommen helpen om zich verstaanbaar te maken en te communiceren;
101
• • • • • • •
de toestellen die personen die geen gebruik kunnen maken van een klavier, een muis of een klassiek scherm, toegang verlenen tot computers; de toestellen voor controle van de omgeving, die personen, met een handicap de mogelijkheid bieden toestellen, een veiligheidssysteem en dergelijke te regelen; aanpassingen aan de woning of aan de arbeidsplek, zoals hellende toegangen, liften, voorzieningen in de badkamer en andere structurele aanpassingen die de hinderpalen verminderen of wegnemen; prothesen en orthopedische apparaten die ontbrekende ledematen vervangen, een ongeschiktheid compenseren of de cognitieve functies verbeteren en bepaalde functies stimuleren; toestellen die de stabiliteit, het comfort en andere kenmerken van rolstoelen en andere stoelen verbeteren; technische hulp voor slechtzienden, die hun gezichtsvermogen verbeteren of vervangen of gehoorprothesen voor slechthorenden; hulp bestemd voor motorisch gehandicapten die hen toelaten zich te verplaatsen, en onder meer de te hunnen behoeve aangebrachte wijzigingen aan auto’s.
Een gegevensbank van de beschikbare technische hulp is beschikbaar op de site van de NVHH139.
3. De domotica Domotica is een technische hulp van technologische aard. De domotica is in zekere zin de informatica, toegepast op het gebied van de huisvesting: “het gaat om de combinatie van woningbouw en spitstechnologie.140” Aan valide personen biedt de domotica een verbetering van het comfort en van de veiligheid. Voor bejaarden of personen met een handicap kan het een instrument zijn waarmee zij hun omgeving kunnen controleren en hun afhankelijkheid verminderen. Zo krijgen zij de mogelijkheid van op afstand toestellen te bedienen die zij anders onmogelijk of moeilijk zelf zouden kunnen bedienen: het licht aansteken of uitdoen, de hifi-installatie of de video aanzetten, de verwarming regelen, de rolluiken openen of sluiten… Men begint ook gebruik te maken van de domotica in de woningen en residenties voor bejaarden. Eén van de meest gebruikte voorzieningen is het toestel dat toelaat hulp in te roepen in geval van onbehagen, dankzij een alarminstallatie op afstand.
a) Domotica is een factor van sociale integratie Volgens een document, op 19 mei 2000 gepubliceerd door het “Centre Scientifique et Technique du Bâtiment” (CSTB, Frankrijk), is de domotica een factor van sociale integratie. Deze technologie verwerft een plaats in de talrijke veranderingen van het woonmilieu, in de organisatie van de diensten van het dagelijks leven en in het levenskader van de persoon. De rol ervan blijft niet beperkt tot de voorzieningen voor afstandsbediening van de verschillende functies. In de domotica moet rekening worden gehouden met de mogelijkheden die zij biedt voor : • • • •
het verhogen van de autonomie van personen, het behoud van hun vermogen om beslissingen te nemen, om hun handicap te compenseren en om hun afhankelijkheid van anderen te overwinnen, het bevorderen van hun integratie in het sociaal leven door het verbeteren van hun vermogen om zich te verplaatsen en van hun mogelijkheid om anderen te ontmoeten, een betere controle van hun omgeving, wat neerkomt op bevordering van hun persoonlijke ontwikkeling.
“De domotica wordt dan een factor tot wijziging van de verhoudingen van de bewoner met zijn fysieke, familiale en culturele omgeving. Dit geschiedt door een nauwe samenwerking tussen de
102
verschillende specialisten uit de kringen van ontwerpers, bouwers en beheerders van het woonmilieu, specialisten van de gezondheid en medisch-sociale hulp, industriëlen en fabrikanten van telematische, elektronische en domoticasystemen 141.”
b) Installatie van stellen vragen
een
domoticasysteem:
te
Het document dat op 19 mei 2000 gepubliceerd werd door het “Centre Scientifique et Technique du Bâtiment” (CSTB-Frankrijk) stelt tevens de vragen die gesteld moeten worden vooraleer een domoticasysteem voor personen met een handicap te installeren. • • • •
Waar en waarom? In gespecialiseerde instellingen of thuis? Moet het systeem worden geïntegreerd of gepersonaliseerd? Moet het dienen voor een ondersteuning van de autonomie, voor de verplaatsing, de communicatie of het dagelijks leven? Voor wie? Voor welke categorie van personen met een handicap en voor welke handicaps? Hoe? Progressieve installatie om een aanpasbaarheid van de technologie aan de persoon, aan zijn handicaps en zijn mogelijkheden te bevorderen? Tegen welke prijs? Die van de wijziging van de levenswijze en het in aanmerking nemen van de weerstand tegen veranderingen; voor het onthaal van de enen en het werk voor de anderen, die van een nieuwe arbeidsorganisatie en een vorming van het personeel; tegen de prijs van een herziening van de evaluatiemethodes?
Het Belgian Centre for Domotics and Immotics (BCDI) stelt een volledige lijst van producten voor op zijn internetsite (www.bcdi.be) en beantwoordt de verschillende vragen : waarom een bepaald product kiezen? Welke zijn de bestaande systemen? Welke waarborgen of labels bieden deze producten? Bestaan er erkende installateurs voor deze producten? Welke normen en worden zij wel nageleefd?
c) Toepassingsvoorbeelden Er zijn bijzonder veel toepassingen van de domotica en vormen van technische hulpverlening voor bejaarden en personen met een handicap. Hieronder geven wij een aantal voorbeelden hiervan, en wij nodigen de belangstellende lezer uit om de gewenste toepassing op te zoeken op internet op de site van de BCDI, van Autonomia of via een performante zoekmachine zoals Google.
(1) De telegeneeskunde De telegeneeskunde is in volle ontwikkeling dankzij de nieuwe communicatietechnologie en de vooruitgang op het gebied van receptoren.
informatie-
en
Ook de medische bewaking aan huis kent een sterke ontwikkeling, ten gevolge van de steeds toenemende behoefte om personen met autonomieverlies of risicogroepen toe te laten thuis te blijven of terug te keren naar huis. (alleenwonende bejaarden, personen met een handicap of personen met chronische gezondheidsproblemen of met hart- adem- of neurologische problemen.). Het “Centre National de Recherche Scientifique” (SNRS-Frankrijk) schrijft in zijn informatiebrief van december 2001 dat “ook economische redenen (de gezondheidskosten, veroudering, netwerk stad-
ziekenhuis) of psychologische redenen (de wens om thuis te blijven) aan de basis liggen van deze evolutie. De telegeneeskunde evolueert bijgevolg naar de toepassing van systemen die een tussenschakel vormen tussen de medisch bewaakte persoon en mogelijke helpers (socio-medisch personeel, familiearts, spoeddiensten, familie, vrienden) om de veiligheid en het comfort van de betrokkene in het dagelijks leven te verzekeren. De voorzieningen die aldus ontwikkeld worden voor de thuiszorg kunnen bovendien ook nuttig worden gebruikt in de ziekenhuisdiensten,( gerontologie, pediatrie) om het veiligheidsniveau van de patiënten te verbeteren.142”
103
(2) SMARTBO (Zweden) Het is in Zweden dat de domotica, toegepast op de individuele woning, het verst gevorderd is. De reden hiervan is eenvoudig: zoals in de meeste landen van Noord-Europa, worden de mensen er erg oud, meestal in alleenstaande woningen die ver van elkaar gelegen zijn. Daarbij komt een lage bezettingsgraad per woning: 2,2 personen, tegen 2,5 in Frankrijk en 2,7 in Italië. Zoals wij trouwens onderstreepten in het vorig hoofdstuk, voert Zweden een voluntaristisch beleid ten bate van de personen met een handicap om hun inschakeling in het dagelijks leven te vergemakkelijken en hun recht op waardigheid te laten eerbiedigen. Van in de jaren 70 heeft Zweden beleidsmaatregelen genomen om bejaarden en/of personen met een handicap toe te laten thuis te blijven wonen. Zelfs al is de rol van de voorzienigheidsstaat sinds de jaren 70, mede tengevolge van de economische crisis, ietwat verminderd, toch blijft Zweden nog aan de spits staan op dit vlak. In een appartement in een voorstad van Stockholm, voert het Zweedse instituut voor personen met een handicap een project van 3 jaar uit om na te gaan hoe de informatie- en communicatietechnologie en de informatica bejaarden en personen met een handicap kunnen helpen om een rijker een onafhankelijker leven te leiden143.
(3) Het project “MATS” (België) Het belangrijkste doel van dit project144 is het bedenken, ontwikkelen en produceren van een prototypeversie van een huisrobot die het werk en het leven thuis van mindervalide personen aanzienlijk verbetert. Dit zal toelaten om één van de voornaamste doelen van de Europese Commissie, namelijk niet-discriminerende maatschappij toegankelijk maken voor iedereen, te benaderen. Het onderzoeksproject zal eveneens zijn steentje bijdragen in de verdere ontwikkeling van de gedecentraliseerde intelligentie in woningen, “Ambient Intelligence”. De revolutionaire conceptie van het systeem MATS145 “stelt een flexibele robotica voor om mindervalide personen te helpen bij hun
dagdagelijkse taken, maar ook bij hun werk en hun ontspanning.”
Het centrale element van MATS zal een gerobotiseerde mobiele arm zijn die zich zal verplaatsen van het ene station (Docking Station) naar het andere, en de gebruiker zal deze arm kunnen gebruiken voor verschillende doeleinden in de woning. Het systeem zal speciaal ontworpen zijn om gemakkelijk ingebouwd te kunnen worden in een huis met domotica, en zal via de “home bus” in verbinding staan met alle huishoudelijke toepassingen. Het project wordt gesubsidieerd door de Europese Commissie en ging van start op 1 september 2001; het zal 3 jaar duren en maakt deel uit van het ISTprogramma (Information Society Technologies).
(4) Het Innovatiecentrum voor toegankelijkheid van woningen « In-Ham » (België) De vzw In-Ham (Innovation Center in Housing for Adapted Movement) is een initiatief dat een oplossing wil bieden voor de problemen die de mindervalide personen ondervinden in hun dagelijkse omgeving146.
In-Ham is een forum voor de dialoog tussen de wereld van de technologie (bouw, mobiliteit, communicatie, domotica, ...) en de sector van de diensten aan mindervaliden. In-Ham wil het ontmoetingspunt zijn tussen de industrie en de mindervalide. Op het programma staat de bouw van 4 experimentele woningen te Gits (Roeselare) en van een coördinatiecentrum voor de ontwikkeling van innoverende oplossingen. Het project is een initiatief van het Instituut Dominiek Savio (Gits), het WTCB en de BCDI. De vzw zoekt en ontwikkelt de
104
samenwerking met de industriëlen met het oog op duurzame en innoverende oplossingen voor mindervaliden (Lifetime Housing, Design for All, …)147.
C. De openbare ruimten De openbare ruimte is het verlengstuk van de binnenruimte van de woning. Indien de bejaarde of de gehandicapte zijn woning wenst te verlaten om deel te nemen aan het maatschappelijk leven, dient de openbare ruimte aangepast te zijn vanaf de drempel van zijn woning. Een aanpassing van de wegen en stoepen is noodzakelijk om de bejaarde of de gehandicapte toe te laten met een zekere graad van autonomie deel te nemen aan het sociale leven. Laten we in dit verband verwijzen naar een uitspraak van de architect, belast met het “Agence de Consultation, de Conseil et d’Expertise sur l’Accessibilité” (ACCES-A): “De personen met een handicap willen niet dat men voor hen een krant op de hoek gaat halen, zij willen de krant zelf halen.” Hiertoe dient de openbare ruimte zodanig te worden ingericht dat de verplaatsingsketen niet onderbroken wordt.
1. De inrichting van de openbare ruimte. Een aangepaste inrichting van de openbare ruimte is niet enkel gunstig voor de categorie van de personen met een handicap. Zoals de Certu (Frankrijk) schrijft in zijn brochure “une voirie pour tous”, kan iedereen, op een bepaald ogenblik in zijn leven duurzaam of tijdelijk gehinderd worden in zijn activiteiten en zijn verplaatsingen, wegens zijn leeftijd, een ziekte, een ongeval, een activiteit of een bijzondere situatie: blinden, slechtzienden, doven, slechthorenden, personen in een rolstoel, personen met loopmoeilijkheden, gebruikers van een wandelstok, personen met intellectuele of psychische deficiënties, hartpatiënten, personen met ademhalingsmoeilijkheden of reuma, kinderen en kleine personen, zwangere vrouwen, personen die een kinderwagen of een caddie duwen, of die zware en hinderlijke voorwerpen dragen… “Het aandeel van de bevolking dat aldus, in verschillende mate,
hinder ondervindt kan 20% belopen, afhankelijk van de aard van de hinder of de onmogelijkheid die in aanmerking wordt genomen.”
a) Hinderpalen voor vooruitgang: een lijdensweg De hinderpalen om op dit vlak vooruitgang te boeken kwamen duidelijk tot uiting in de enquête148 die voorafging aan het advies van de Franse Economische en Sociale Raad van 13 september 2000 (terwijl er in Frankrijk al sinds lang een reglementering ter zake bestaat, waarop wij later zullen terugkomen).
“ Een ware lijdensweg!”. Dit wordt telkens weer gehoord uit de mond van de personen met een handicap, ongeacht de aard van hun deficiëntie: verlamming, blindheid, doofheid… Het probleem is voornamelijk dat de stoepen te hoog zijn voor personen die een rolstoel gebruiken, slechtzienden, bejaarden met een onzekere mobiliteit of ouders die een kinderwagen duwen. De bekleding van de stoepen is dikwijls ongelijk, met bulten, hellend en bezaaid met hindernissen: metalen pijlers, betonblokken, overblijfselen van bouwplaatsen, zonder het dan nog te hebben over het wild parkeren van fietsen of moto’s.
“Indien de verenigingen van motorisch gehandicapten, na talrijke campagnes, hebben verkregen dat de stoepen verlaagd werden aan de oversteekplaatsen, dan vloeit hieruit toch voort dat de blinden, door deze voorzieningen, hun bakens verliezen, omdat er op het hellende gedeelte van de stoep geen eenvoudige rubberband werd aan gebracht. Op dit ogenblik zijn weinig stoepen hiervan voorzien. Hoeveel steden hebben de moeite genomen om de verkeerslichten aan hun kruispunten te voorzien van een geluidssignaal om de verplaatsingen van slechtzienden te vergemakkelijken? De balans is erg negatief.”
105
“De ingebruikneming van fietspaden die beschermd zijn door voldoende hoge boordstenen om een scheiding tot stand te brengen met het autoverkeer, beletten de rolstoelgebruikers in of uit een auto te stappen.” “Alhoewel het aantal voorbehouden parkeerplaatsen voor personen met een handicap in de steden constant toeneemt, is het toch nog onvoldoende. De zeldzame plaatsen worden dan nog dikwijls in beslag genomen door tactloze valide takloze bestuurders, of liggen in drukke, nauwe en hellende straten. Ondergrondse parkeergarages bevatten doorgaans wel parkeerplaatsen die voldoen aan de normen van personen met een beperkte mobiliteit, maar zijn daarentegen niet altijd voorzien van een lift, of bevatten één of meerdere treden vooraleer men toegang krijgt tot de lift.”
b) De ernst van de handicap staat in verhouding tot het aantal hinderpalen De ernst van de handicap staat in verhouding tot het aantal hinderpalen; hoe groter de hinderpalen, hoe groter de hinder van de handicap149 : • •
•
• • •
•
een plaatsgebrek, veroorzaakt door verschillende hindernissen: verlichtingspalen, verkeerssignalisatie, uitstalramen van winkels, caféterrassen, reclameborden; een onaangepaste bodem wegens hellingen, aard van de bekleding, niet gesignaleerde werken, gebrek aan onderhoud,… De stoepen moeten een regelmatig, ononderbroken en gematigd hellend oppervlak hebben en voldoende ruw zijn. Een val wordt meestal veroorzaakt door een te gladde en ongelijke vloer. Een slechte kwaliteit van de bekleding, te steile hellingen en uitstekende kanten, bemoeilijken de verplaatsing van de persoon met een beperkte mobiliteit. Wielen van rolstoelen vergen overigens een anti-slip bekleding zonder gaten of spleten en zonder risico op blokkering; niveauverschillen door te steile hellingen, te hoge randen of onoverkomelijke trappen. Een gewone traptrede is dikwijls een onoverkomelijke hinderpaal. De hoogte, diepte en vorm van de treden, maar ook de plaatsing van de leuning bepalen of een persoon met een beperkte mobiliteit gebruik kan maken van de trap; frequente onderbrekingen op kruispunten. Op de oversteekplaatsen staan de voetgangers trouwens onder stress door het drukke verkeer, het ongeduld van de autobestuurder en de beperkte tijd waarover zij beschikken om de straat over te steken; de lange afstanden naar de stopplaatsen van het gemeenschappelijk vervoer, oversteekplaatsen voor voetgangers die niet op elkaar zijn afgestemd rekening houdend met de natuurlijke verplaatsingstijd, afwezigheid van rustplaatsen, ...; een gebrek aan veiligheid door de te geringe tijd of de te lange afstand om over te steken, door de afwezigheid van plekken voor voetgangers of centrale bermen, door bouwplaatsen die omwegen vergen… Verkeerd geparkeerde auto’s, de hoogte van hagen en groenvoorzieningen beletten het zicht en vormen aldus een factor van onveiligheid voor voetgangers met een kleine gestalte, kinderen en rolstoelgebruikers. moeilijke toegankelijkheid, te wijten aan de onmogelijkheid om gebruik te maken van deuren, tourniquetdeuren, sassen, zigzagdoorgangen, …
Ook van andere functies kan dikwijls geen gebruik worden gemaakt: • • • • • • • •
onvoldoende ruime telefooncabines, niet aangepaste openbare toiletten, brievenbussen die te hoog zijn geplaatst en uitsteken op de stoep, automatische distributietoestellen die buiten bereik staan, het gebrek aan rustbanken en de slechte staat ervan. De mogelijkheid om er plaats op te nemen en recht te staan is bovendien afhankelijk van de hoogte van de zitbank, van de vorm van de armsteunen en van de rugleuning, wachthokjes die niet opgevat zijn voor het comfort van allen, een onvoldoende openbare verlichting die onvoldoende veiligheid biedt, een bediening van verkeerslichten die onaangepast is voor slechtzienden,
106
•
verwarde en onleesbare inlichtingen.
Voor elke hinderpaal kunnen dikwijls eenvoudige en weinige dure voorzieningen worden getroffen die gunstig zijn voor de gehele bevolking.
“Het lopen over of overschrijden van hoogteverschillen of nauwe doorgangen, het waarnemen van hindernissen, het uitzicht, het horen, het begrijpen, het zien en begrijpen van plaatsen, de oriëntatie, de informatie, het bereiken, het grijpen, het rusten, de veiligheid, enz., met al deze factoren moet rekening worden gehouden om een vrije toegang voor allen tot een kwaliteitsvolle openbare ruimte te waarborgen.150”
c) Blinden en slechtzienden Het auditverslag over de daadwerkelijke beschikbaarheid van voorzieningen om de toegankelijkheid van het openbaar vervoer te verzekeren voor personen met een handicap, uitgevoerd door het Franse Ministère de l’Equipement des Transports et du Logement in 1998, onderstreept de noodzaak van hulp bij de begeleiding van blinden en slechtzienden, zowel tastbare als geluidshulp, zoals: • • • • • • • • •
geleidebanden of gelijkaardige voorzieningen die kunnen worden gevolgd op de af te leggen weg; banden die het einde aangeven van een niet te overschrijden zone, bijvoorbeeld banden aan het metroperron, die enkel overschreden mogen worden om in het voertuig te stappen; banden die een wijziging aangeven van de richting: rand van de stoep, grens van een verlaagde stoep en straat, begin van een trap; markering van de plaats waar men zich moet bevinden om te wachten op de bus of tram, hulpsysteem voor het oversteken van kruispunten met verkeerslichten; aard en vorm van geluidssignalen; interne schikking van de liften – plaatsing van de bedieningsknoppen (naleving van de reglementering; gebruik van braille: in het geval dat inlichtingen via braille moeten worden gegeven; aanwezigheid van een sokkel op alle potentiële hinderpalen om detectie met behulp van een lange stok toe te laten.
2. De verplaatsingsketen De verplaatsingsketen – of transportketen - vertegenwoordigt alle verplaatsingen die nodig zijn voor een verplaatsing of een reis: verplaatsing te voet of per auto naar een terminal of een halteplaats van het openbaar vervoer, toegang tot en gebruik van het vervoermiddel en eventuele aansluitingen. De continuïteit van de verplaatsingsketen betreft stations, terminals, halteplaatsen en andere overstapplaatsen met inbegrip van de toegang - de voertuigen en de verschillende koppelingen en ook de aanpalende diensten zoals loketten, toiletten, telefooncellen, enz… Maar vooraleer toegang te krijgen tot de transportmiddelen, is ook de aanwezigheid van informatiemiddelen voor de reizigers fundamenteel. Voor de eigenlijke verplaatsing, dienen ook de informatiekanalen beschouwd te worden als factoren van toegankelijkheid: een gehandicapte moet zijn reis vooraf kunnen voorbereiden. De continuïteit van de verplaatsingsketen is primordiaal: één enkele, soms zelfs minieme tekortkoming in de keten, kan de verplaatsing onmogelijk maken, en er soms zelfs een ware “val” voor personen met een handicap van maken. De afwezigheid van een lift in de terminal bijvoorbeeld is de grootste hinderpaal, want hierdoor kan het onmogelijk zijn terug te keren of de reis verder te zetten. Het is noodzakelijk dat de personen met een handicap zich, vooraleer de reis te ondernemen, op het moment zelf kunnen informeren over de werking van de voorzieningen inzake toegankelijkheid. Indien deze voorzieningen niet beschikbaar zijn, moet een alternatieve oplossing kunnen worden voorgesteld.
107
a)
Informatie, signalisatie en bewustmaking
In haar rapport « Forward without obstacles, Proposals made by the working group on accessibility and user-friendliness of public transport » van 31 mei 2001, stelt het Finse Ministerie van Vervoer en Communicatie het volgend schema voor de transportketen voor.
108
109
Het auditverslag over de daadwerkelijke aanwezigheid van voorzieningen om de toegankelijkheid voor personen met een handicap tot het openbaar vervoer te verzekeren, uitgevoerd door het Franse Ministère de l’Equipement , de Transports et du Logement in 1998 legt de nadruk op bepaalde andere essentiële punten in verband met de continuïteit van de verplaatsing en van de transportketen. 1. Enkel de personen met een handicap zelf en hun verenigingen kunnen wijzen op de talrijke hinderpalen, die te dikwijls onbekend of verwaarloosd zijn, waarmee rekening moet worden gehouden in het kader van de transportketen. Oplossingen inzake bereikbaarheid zijn steeds beter wanneer zij gevonden werden in samenwerking met de personen met een handicap en hun verenigingen. 2. De koppeling tussen sensibilisering en opleiding van de verschillende actoren inzake openbaar vervoer ligt aan de basis van elke beslissende vooruitgang inzake toegankelijkheid. Voor heel wat van deze actoren, zal de sensibilisering een behoefte aan opleiding doen ontstaan. Een opleiding heeft een rechtsreeks verband met de aanwezigheid van toegankelijkheidsvoorzieningen. Waartoe dienen bijvoorbeeld loketten met een magnetisch contact voor slechthorenden, indien de loketbediende niet weet dat hij een schakelaar moet indrukken om de installatie te doen werken? Zonder te werken aan de sensibilisering zullen de technische aanbevelingen, wetten en reglementen, de controles op het gebruik ervan en het nazicht van de beschikbaarheid van de voorzieningen nooit volstaan 3. Alle voorzieningen in verband met de signaletiek, signalisatie, visuele of geluidsinformatie en informatie via tasten in terminals, stations en halteplaatsen moeten op de goede plaats en op de goede hoogte worden geplaatst. Zij moeten gemakkelijk benaderd kunnen worden en goed verlicht zijn. De opvolging van deze voorzieningen tijdens het traject en de concurrentie van signalen moet goed opgevat zijn om een gemakkelijk en efficiënt traject van de betrokkene te verzekeren en verwarring te vermijden. Het auditverslag bevat in dit verband erg interessante aanbevelingen.
b) Het belang van de continuïteit en van de kwaliteit van de verplaatsingen De continuïteit van de verplaatsingen en van de transportketen is doorslaggevend voor personen met een handicap. Het volstaat dat één enkel element het laat afweten om de hele installatie ontoegankelijk te maken. Een liftpanne, een hindernis die de doorgang vernauwt, een onbruikbare omleiding, of een onbruikbare hellende toegang, het zijn allemaal voorbeelden van gebreken die volstaan om het hele traject onbruikbaar te maken. Andere voorbeelden zijn het niet werken van de geluids- of lichtinformatie in een bus, het feit dat men ingevolge pannes een aantal toegankelijke bussen heeft moeten vervangen door andere, het wild parkeren op oversteekplaatsen voor voetgangers of op voorbehouden plaatsen voor personen met een handicap. De gehandicapte is kwetsbaarder dan valide personen en moet kunnen vertrouwen op de betrouwbaarheid van de toegankelijkheidsvoorzieningen waarvan hij het bestaan kent en waarop hij zijn verplaatsing baseert. Zoniet kan hij er niet enkel toe gedwongen zijn af te zien van zijn verplaatsing, maar kan hij in een onontwarbare situatie terechtkomen. Het auditverslag dat in 1998 werd opgesteld door het Franse Ministère de l’Equipement beveelt bijgevolg met aandrang aan: • •
permanent jacht te maken op alle tekortkomingen, zelfs minimale; een systeem te ontwikkelen voor het inzamelen van informatie in real time over alle gebreken of pannes deze informatie moet beschikbaar zijn op het kantoor dat bevoegd is voor de installatie, om telefonisch, ter plaatse of via internet te worden meegedeeld;
110
• •
er over te waken dat de storingen, pannes of gebreken ter plaatse goed worden aangegeven, op een wijze die is aangepast aan elke handicap; alternatieve oplossingen voor te stellen in geval van niet-beschikbaarheid. In bepaalde Amerikaanse steden, dienen de maatschappijen voor openbaar vervoer alternatieve oplossingen voor te stellen op straffe van boete.
Dit houdt in dat elke dienst, installatie, station of gelijkaardige instelling moet beschikken over een persoon die verantwoordelijk is voor de behandeling van deze aangelegenheden en dat die persoon rechtstreeks beschikt over de vereiste technische, menselijke en financiële middelen. In de mate van het mogelijke dient de lengte van de transportketen, die zo kort mogelijk moet zijn, eveneens te worden beperkt. Elke verlenging hiervan is nadelig voor de personen met een fysieke handicap en voor slechtzienden. Men dient er eveneens over te waken dat er geen hindernissen zijn die niet kunnen worden waargenomen door bepaalde categorieën van personen met een handicap. Voor een blinde of een slechtziende die zich verplaatst met een stok, moeten alle fysieke hinderpalen reiken tot op de grond, zoniet kunnen ze niet worden waargenomen. Aan de muur bevestigde telefooncellen vormen een voorbeeld van een dergelijke hinderpaal. Merken we op dat deze aanbevelingen, die weliswaar vrij gemakkelijk kunnen worden geïnventariseerd, natuurlijk niet steeds gemakkelijk of goedkoop kunnen worden toegepast. Op het eerste gezicht lijkt het onmogelijk de infrastructuur van de ene dag op de andere aan te passen. Zulks zal progressief, bij de renovatie of de bouw van de installaties moeten geschieden.
(1) Vancouver, Montreal en New York Het “Institut d’Aménagement d’Urbanisme de la Région ÎIe de France » (IAURIF) heeft de toegankelijkheid bestudeerd in enkele steden: Berlijn, Hamburg, en London voor Europa, Vancouver, Montreal en New York151. Vermelden we dat deze steden werden uitgekozen omdat zij een toegankelijk netwerk van het openbaar vervoer en afdoend gespecialiseerd vervoer aanbieden. Deze steden, die beschikken over uiteenlopende transportmiddelen (metro, bus,trolleybus, boot-bus, …), hebben om verschillende redenen een toegankelijkheidspolitiek ontwikkeld: Montreal wegens een verzadiging van het gespecialiseerd net, London wegens het zoeken naar cliënteel en de toepassing van de « Discrimination act », New York met een netwerk voor autobussen dat totaal toegankelijk is, om de metro te laten beantwoorden aan de ADA. De 469 ondergrondse stations van New York zullen een kernnetwerk vormen, op basis van overleg tussen de verenigingen van gehandicapte gebruikers, de stadsdiensten en de vertegenwoordigers van de staat van New York, zodanig dat in een eerste fase de belangrijkste knooppunten tussen lijnen en het oppervlaktenetwerk verbonden zijn. Op termijn zal de totaliteit toegankelijk worden te willen voeren overeenkomstig de Londen lijkt dezelfde politiek van “toegankelijkheid” wetgevingen na een economisch onderzoek dat een groter gebruik van het openbaar vervoer in het vooruitzicht stelde ten belope van 35% (bejaarden of personen met een handicap ontvangen tegemoetkomingen van de overheid). Bovendien bestaat er een bijzonder sterk ontwikkeld gespecialiseerd vervoer, “dial ride”, dat een groot gedeelte van de dag werkt, alsmede een taxipark dat voor 85% toegankelijk is, met chauffeurs die een aangepaste opleiding hebben gekregen om om te gaan met personen met een handicap. Vancouver beschikt over een recente metro, die van bij de aanvang toegankelijk was, toegankelijke boot-bussen, alsmede aangepaste taxi’s en gespecialiseerd vervoer voor hetzelfde tarief als dat van de rest van het openbaar vervoer. De IAURIF stelt dat, ondanks dat elke bestudeerde stad een nauw netwerk van verbindingen tussen vervoermodi heeft ingesteld om de verplaatsingen van de personen met een handicap te vergemakkelijken, toch in geen enkele stad overwogen wordt de gespecialiseerde vervoerdienst af te
111
schaffen, ongeacht het feit dat die wordt beheerd door de maatschappijen voor het openbaar vervoer, door onderaannemers of door verenigingen. In de volgende punten zullen wij in het kort nagaan hoe groot de taak is die moet worden verricht door de 3 belangrijkste actoren van het Brusselse openbaar vervoer, te weten de MIVB, de NMBS en de taxi’s. De NVHH is belast met de opstelling van een integrale audit van de Brusselse situatie en de besluiten hiervan zullen eind 2002 of begin 2003 worden gepubliceerd.
(2) Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest (a) De MIVB
(i) De minibusdienst voor personen met een handicap De MIVB biedt continuïteit van de verplaatsingsketen aan via de minibusdienst voor personen met een handicap. Deze speciale minibusdienst werkt op verzoek. Hij wordt gekenmerkt door een deur tot deur bediening die wordt verzekerd van maandag tot vrijdag van 6.30 tot 23 u. ’s Avonds (vanaf 20.30u) is het aanbod beperkt. Voor de organisatie van de verschillende transporten is een minimumtermijn van 2 werkdagen vereist. Er zijn geen bevoorrechte verplaatsingen. Elke aanvraag wordt genoteerd onder voorbehoud. Het is pas de werkdag voor de verplaatsing dat de MIVB de kandidaat-reiziger zekerheid kan bieden.
(ii) De metrostations Enkel bepaalde metrostations zijn toegankelijk voor personen met een beperkte mobiliteit. Van in het begin zijn de stations Alma, Heizel en Stokkel toegankelijk voor personen met een beperkte mobiliteit. Het station Maalbeek, (kant Etterbeeksesteenweg) is dat ook. Progressief ,a rato van 2 stations per jaar, zal de Brusselse metro toegankelijk zijn voor allen. Zo zullen vanaf begin 2003 de stations De Brouckère en Centraalstation toegankelijk zijn, terwijl alle nieuwe infrastructuren, zoals bijvoorbeeld die welke toegang verleent tot het station Erasmus vanaf september 2003, meteen voorzien zullen zijn van de vereiste voorzieningen. Op dit ogenblik kan het metronet bijgevolg geen continuïteit van verplaatsingketen bieden voor het vervoer van personen met een handicap, maar de Brusselse overheid is ermee bezig.
(b) De NMBS Een aantal NMBS-stations kunnen personen met een beperkte mobiliteit ontvangen en kunnen, naargelang van het geval voorzien zijn van: • • • • •
mobiele hellende toegangen; toiletten die toegankelijk zijn voor personen met een handicap; voorbehouden parkeerplaatsen; liften en doorgangen onder de sporen, of dienstgangen, die toegankelijk zijn met behulp van het NMBS-personeel; toegankelijke telefooncellen: in de nieuwe gebouwen zijn telefooncellen geïnstalleerd die toegankelijk zijn voor rolstoelgebruikers.
Volgens de website van de NMBS kan het Zuidstation beschouwd worden als zijnde toegankelijk, wat niet geval is voor het Centraalstation (geen liften). Voor het Brusselse spoorwegnet kan men dus niet spreken van een continuïteit van de transportketen. Merken we op dat groeperingen van personen met een handicap aanbevelingen hebben geformuleerd in verband met het gewestelijk express netwerk (GEN) van de NMBS 152.
112
(c) De taxi’s De “normale” taxi’s zijn te Brussel niet aangepast voor rolstoelgebruikers. Enkel gespecialiseerde privémaatschappijen voorzien in deze behoefte. Wijzen we op het bestaan van het besluit van de regering van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest van 6 september 2001 betreffende de indienstneming van 5 taxi’s die aangepast zijn voor het vervoer van mindervalide personen en de toekenning van subsidies voor de aanpassing en de uitrusting van deze voertuigen153.
3. De openbare gebouwen Sinds de aanvaarding van de ADA is toegankelijkheid van gebouwen in de Verenigde Staten een feit, en dit is ook het geval in een groot aantal landen in Noord-Europa. Zoals onderstreept wordt in een rapport van het Franse Ministerie van Gezondheid154, « is toegankelijkheid van openbare gebouwen en
sociale woningen in een aantal landen al een lange traditie die met de jaren ingeburgerd raakte; in de Scandinavische landen is het van bij de aanvang van de 20ste eeuw dat de gedachte ontstond om gebouwen toegankelijk te maken voor allen. In de landen van Noord-Europa is het “ondenkbaar” dat een openbaar gebouw niet toegankelijk zou zijn voor allen, wat men gemakkelijk zelf kan vaststellen wanneer men ter plaatse is: de verplaatsing van personen met een beperkte mobiliteit in openbare ruimten is frequent, en hierdoor zelfs doodgewoon… Het opnemen van de toegankelijkheid in de normen der sociale praktijken bij het beheer van de openbare ruimte verklaart ook waarom een aantal buurlanden van ons land nog niet beschikt over specifieke weten die toegankelijkheid verplicht stellen, aangezien deze in feite reeds bestaat.155” De toegankelijkheid van openbare gebouwen maakt het voorwerp uit van een precieze en dwingende reglementering van in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Wij zullen hierop in dit hoofdstuk niet ingaan, maar komen er gedetailleerd op terug bij het onderzoek van Titel 4 van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening.
4. Schoolgebouwen Gehandicapte kinderen en jongeren zouden bij voorrang school moeten kunnen lopen in een gewone schoolomgeving, telkens hun gezondheidstoestand zulks toelaat. Hiervoor is het noodzakelijk dat de schoolgebouwen toegankelijk zijn. In dit opzicht zijn er nog tal van hinderpalen in de Brusselse schoolgebouwen, waar de installatie van een lift soms nog taboe is.
D. Wetgeving, reglementering en bestaande normen Wij hebben in de vorige punten dikwijls verwezen naar rapporten en voorbeelden in Frankrijk, en willen dan ook een kort overzicht geven van de wetgeving en reglementering in ons land. Men kan immers de indruk hebben dat deze wetgeving voorbeeldig is, terwijl er op het terrein toch nog ettelijke problemen blijven bestaan. De studie van de sinds haast 20 jaar bestaande wetgeving en reglementering, en de balans van de toepassing hiervan op het terrein zijn bijzonder interessant. Vervolgens zullen wij ingaan op de bestaande reglementering in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, en meer in het bijzonder op de titels IV en VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening. Deze beide titels vormen de basistekst inzake toegankelijkheid van openbare gebouwen en van het wegennet in Brussel.
1. Frankrijk Volgens het rapport Assante van 13 september (zie supra ) bestaan er geen nauwkeurige statistieken over het aantal personen met een handicap in Frankrijk, maar men raamt het aantal personen die als “gehandicapt” worden beschouwd en die lijden aan verschillende aandoeningen, op 3,5 miljoen
113
personen. De 10% hiervan die woont in instellingen, telt ook een aantal personen die in een gewone omgeving zouden willen wonen en werken en die geen oplossing vinden wegens onaangepastheid van het gewoon levenskader. Het aantal personen met een handicap blijft steeds toenemen. Het aandeel van de bevolking dat moeilijk kan leven in een gewoon levenskader stijgt jaarlijks met enkele tienduizenden personen die het slachtoffer zijn van arbeidsongevallen of beroepsziekten, verkeersongevallen, ongevallen in de woning of sportactiviteiten. Bij dit maatschappelijk fenomeen komt nog het verlies aan autonomie door de veroudering van de bevolking. De vooruitzichten van het Franse Instituut voor statistiek ( INSEE) tonen aan dat het aantal 60-plussers de volgende jaren zeer sterk zal toenemen. Deze categorie vertegenwoordigt nu nog 20%, maar zou tegen 2030 stijgen tot 30%. Het aantal 65-plussers zou verdrievoudigen en het aantal 85-plussers vervijfvoudigen tegen 2050. Zelfs al zal deze oudere bevolking langer in een goed fysieke gezondheid leven, dankzij de vooruitgang van de geneeskunde en van de hygiëne, toch dient rekening te worden gehouden met een toeneming van het aantal personen met een handicap, wegens de bereikte hoge leeftijd en de nog steeds onvermijdelijke aftakeling op fysiek, zintuiglijk of mentaal vlak. Het rapport Assante gaat uit van de vaststelling “dat de autonomie van de persoon en zijn kansen op integratie in ruime mate afhankelijk blijven van zijn levenskader, zonder daarom de gevolgen van een handicap ten gevolge van een ongeval of een ziekte te willen minimaliseren. Dit individueel probleem kreeg, een sociale dimensie en wordt uiteindelijk een waar maatschappelijk probleem.” Het rapport benadrukt de drang naar integratie en autonomie van de personen met een handicap als volgt:
“De personen met een handicap, verreweg de sterkste groep die lijdt aan fysieke, zintuiglijke of mentale aandoeningen, die wensen te leven en zich te integreren in een gewone omgeving in functie van hun mogelijkheden, stuiten op allerlei moeilijkheden, materieel, juridisch, economisch, maar ook cultureel, omdat de mentaliteit in ons land traag evolueert.” “In tegenstelling tot wat men vaststelt bij onze buren, met name in de Angelsaksische landen, werden onze steden niet opgevat voor alle burgers. Door de versnelde verstedelijking, de ontwikkeling van het autoverkeer en de snelle bouw van woningen en diensten, met name na de tweede wereldoorlog, en nadien door de economische crisis in het midden van de jaren 70, werd geen rekening gehouden met alle bijzondere noden van de burgers, aangezien ons levenskader totaal gewijzigd werd. Deze aanpak leidde tot een complete uitsluiting van bepaalde categorieën van de bevolking. Ons levenskader heeft zich niet globaal aangepast aan rolstoelgebruikers, slechtzienden, slechthorenden of personen met een mentale deficiëntie.” Sinds het begin van de jaren 70, heeft de Franse wetgever nochtans talrijke inspanningen ondernomen om personen met een handicap de mogelijkheid te bieden zich beter te integreren in de maatschappij. Vermelden we onder meer het decreet van 9 september 1970 dat een “Interministerieel comité belast met de preventie van gehandicapte of onaangepaste personen” invoert en de wet van 13 juli 1971 “tot uitvaardiging van verschillende maatregelen voor personen met een handicap.” Deze beide teksten laten al vermoeden in welke richting de twee belangrijke wetten van 1975 zouden gaan.
a) De wetten van 30 juni 1975 ten bate van personen met een handicap De eerste wet nr 75-534 van 30 juni 1975, de zogenaamde oriëntatiewet, wordt dikwijls geacht een aanzienlijke sociale doorbraak te hebben verwezenlijkt; in naam van een “nationale verplichting” geeft deze wet algemene rechten en een afzonderlijk “statuut” aan de persoon die als gehandicapte wordt beschouwd.
114
De tweede wet nr 75-535 van 30 juni 1975 over de sociale en medisch-sociale instellingen zal binnen een gespecialiseerde sector, het onthaal en de tenlasteneming organiseren van de personen die een te grote handicap hebben om zich te kunnen integreren in een gewone omgeving. Men kan de indruk hebben dat de beide wetten a-priori tegengestelde doelstellingen nastreven. De eerste vaardigt de integratie van de personen met een handicap uit, de twee ontwikkelt en organiseert hun onthaal in gespecialiseerde instellingen. In werkelijkheid zijn de beide teksten echter complementair, en de bepalingen ervan veranderden met de tijd. Ziehier de belangrijkste bepalingen ervan:
(1) Het openbaar vervoer Artikel 52 van de oriëntatiewet bepaalt het volgende “ Om de verplaatsingen van personen met een handicap te vergemakkelijken, worden reglementaire bepalingen genomen voor de aanpassing van de diensten van het collectief vervoeren, het progressief invoeren van bouwnormen voor de voertuigen van het gemeenschappelijke vervoer en van toegankelijkheidsvoorwaarden tot deze voertuigen en voor het vergemakkelijken van de invoering en de werking van gespecialiseerde vervoerdiensten voor personen met een handicap of, bij afwezigheid hiervan, het gebruik van individuele voertuigen.”
(2) De woningen en de instellingen die openstaan voor het publiek Artikel 49 bepaalt dat “de architecturale bepalingen en inrichtingen van de woonlokalen en van de installaties die openstaan voor het publiek, onder meer schoolgebouwen, universiteiten en opleidingslokalen, zodanig moeten zijn dat deze lokalen en installaties toegankelijk zijn voor personen met een handicap.” Het decreet 78-109 van 1 februari 1978 in verband met de maatregelen die ertoe bestemd zijn de nieuwe voor het publiek opengestelde installaties toegankelijk te maken voor personen met een beperkte mobiliteit, bepaalt dat artikel 49 van toepassing is: 12. op alle gebouwen, lokalen en ruimten die vrij, of tegen betaling van een bijdrage of een toegangsrecht toegankelijk zijn of waarin vergaderingen worden gehouden die toegankelijk zijn voor allen, al dan niet tegen betaling; 13. op de lokalen van scholen, universiteiten en waar opleiding wordt gegeven; 14. op de openbare weg en de delen van een privéweg waar publiek wordt ontvangen of naar instellingen waar publiek ontvangen wordt en, in het algemeen, alle openbare of privéruimten die uitgerust zijn voor gebruik door het publiek, alsmede het stadsmeubilair dat zich daar bevindt. Het decreet bepaalt ”dat als toegankelijk voor personen met een beperkte mobiliteit wordt beschouwd, elke installatie die deze personen, en met name de rolstoelgebruikers, de mogelijkheid biedt om binnen te komen in de installatie, zich er te verplaatsen en de installatie te verlaten in normale omstandigheden en te genieten van alle aan het publiek aangeboden prestaties waarvoor deze installatie werd opgevat, en die niet duidelijk onverenigbaar zijn met de aard zelf van de handicap.” In de praktijk, moeten de installaties beantwoorden aan de in artikel 5 van het decreet bepaalde normen in verband met: 1. Een begaanbare weg voor de personen met een beperkte mobiliteit: • •
De grond moet niet-los, niet-glad en zonder hindernissen voor wielen zijn: het profiel is lang en bij voorkeur horizontaal en zonder hoogteverschil; Een rustbordes is noodzakelijk voor elke deur, aan het begin en aan het einde van elk hellend vlak en binnenin elk sas;
115
• • •
De kanten van de hoogteverschillen moeten afgerond zijn of voorzien zijn van een schuin aflopende kant; Elk sterk hoogteverschil moet ontdubbeld worden door een hellend vlak; De dwarse helling moet zo gering mogelijk zijn.
Het besluit, vermeldt in de eerste alinea van dit artikel, bepaalt de minimumbreedte van deuren en van de vleugels hiervan, alsmede de toelaatbare hellingen. 2. De liften Een lift wordt beschouwd als bruikbaar door personen met een beperkte mobiliteit wanneer de kenmerken ervan dusdanig zijn dat zij kunnen worden gebruikt door een rolstoelgebruiker. Het besluit bepaalt de minimumbreedte van de deuren, de binnenafmetingen en de kenmerken van de bedieningsorganen. Schuifdeuren zijn verplicht. Een bruikbare lift is verplicht indien de installatie 50 personen kan ontvangen in de kelderverdieping of op een verdieping, of indien bepaalde prestaties van de installatie niet kunnen worden aangeboden op de benedenverdieping. 3. De trappen Bij afwezigheid van een bruikbare lift of van een helling om toegang te krijgen tot de verdiepingen of de kelderverdieping, dient de trap ten minste te voldoen aan de technische voorschriften, vastgesteld in het bovenvermelde besluit. 4. De parkeergelegenheid voor auto’s Elke parkeergelegenheid voor auto’s die binnen of buiten is gelegen en die gekoppeld is aan een installatie die openstaat voor het publiek, dient te beschikken over één of meerdere parkeerplaatsen die voorzien zijn voor personen met een handicap en die hen zijn voorbehouden. Het aantal gereserveerde parkeerplaatsen is minstens één per schijf van 50 parkeerplaatsen of fractie van 50 plaatsen. Boven de 500 parkeerplaatsen, wordt het aantal ingerichte parkeerplaatsen, dat niet minder dan 10 mag zijn, vastgesteld door een gemeentelijk besluit. Een parkeerplaats wordt geacht als zijnde ingericht voor personen met een handicap wanneer zij, naast de voor de auto voorziene plaats beschikt over een strook met een door het besluit vastgestelde minimumbreedte die vrij is van hindernissen, beschermd is tegen het autoverkeer en door een bruikbare weg verbonden is met de toegang tot de installatie. De ingerichte en voorbehouden parkeerplaatsen worden aangeduid. 5. De toiletten Wanneer er wc’s voorzien zijn voor het publiek, dient elke verdieping te beschikken over ten minste één wc die kan worden gebruikt door gehandicapte rolstoelgebruikers. Deze wc bevat een toegangsruimte met begaanbare weg zonder vaste of mobiele hindernissen gelegen naast of zo mogelijk tegenover de closetpot. 6. De telefoon Wanneer een telefoon ter beschikking wordt gesteld van het publiek, dient minstens één toestel zodanig te worden opgesteld dat het kan worden gebruikt door gehandicapte personen met een beperkte mobiliteit. 7. Instellingen die toeschouwers of zittende personen ontvangen
116
Elke instelling die zittende personen omvangt (toneelzalen, stadia, restaurants, cafés, enz.) moet gehandicapte roelstoelgebruikers kunnen ontvangen. Hiertoe moeten deze personen kunnen beschikken over zitplaatsen die bereikbaar zijn via een bruikbare weg of een weg die kan worden vrijgemaakt bij hun aankomst in de instelling. Voor zalen met minder dan 1000 plaatsen, zullen er minstens 2 dergelijke plaatsen zijn. in instellingen met ten minste 50 plaatsen, met een bijkomende plaats per schijf van 50 of fractie van 50 plaatsen meer. Boven de 1000 plaatsen zal het aantal, dat in ieder geval meer bedraagt dan 20, vastgesteld worden door een gemeentelijk besluit. 8. De hotels Elk hotel moet beschikken over ingerichte en toegankelijke kamers, die voldoen aan de volgende normen: • •
•
een weg die vrij is van hindernissen, die toelaat zich te verplaatsen rond het meubilair en die toegang heeft tot de uitrusting en het meubilair; in de kamer zelf moet een ruimte voorzien zijn die de rotatie van de rolstoel toelaat zonder verplaatsing van meubilair. Wanneer de kamer een badkamer bevat, dient deze te beantwoorden aan dezelfde criteria als de kamer zelf. Indien er enkel een badkamer op de verdieping aanwezig is, dient deze op dezelfde wijze uitgerust en bereikbaar te zijn vanuit de kamer via een bruikbare weg; op elke verdieping die ingerichte en toegankelijke kamers bevat, dient een ingerichte en toegankelijke wc aanwezig te zijn.
Het aantal ingerichte en toegankelijke kamers in een instelling, is ten minste 1 indien de instelling niet meer dan 20 kamers telt, 2 indien er meer dan 50 kamers zijn en 1 per schijf van 50 of fractie van 50 bijkomende kamers. 9. Sport- en socio-educatieve installaties Wanneer men zich dient aan- en uit te kleden in een cabine, dient minstens één cabine per geslacht toegankelijk te zijn langs een bruikbare weg. In zwembaden, dient minstens één bad toegankelijk te zijn via een bruikbare weg, die onder meer toelaat de spoelinrichting voor de voeten te vermijden. Personen met een beperkte mobiliteit moeten door de middelen van de instelling in en uit het toegankelijk zwembad kunnen worden getild. 10. Het stedelijk wegennet Een strook van het stedelijk wegennet wordt geacht toegankelijk zijn voor personen met een handicap wanneer een bruikbare weg voor rolstoelen op alle stoepen en oversteekplaatsen voor voetgangers toegang geeft tot alle installaties die openstaan voor het publiek en tot de woningen die bediend worden door deze strook en tot het wegennet voor auto’s. Artikel 4 van het decreet 78-1167 van 9 december 1978 tot vaststelling van de maatregelen die ertoe bestemd zijn de bestaande installaties die openstaan voor het publiek en die toebehoren aan bepaalde overheden toegankelijk te maken voor personen met een beperkte mobiliteit en de diensten van het openbaar vervoer aan te passen om de verplaatsingen van personen met een handicap mogelijk te maken, bepaalt: “In elke agglomeratie met een bevolking van meer dan 5.000 personen dient op
initiatief van de verantwoordelijke overheid van de agglomeratie, indien deze aanwezig is of bij ontstentenis van de burgemeester van de betrokken gemeenten, een plan tot aanpassing van de openbare weg te worden opgesteld, en meer in het bijzonder van de toegankelijke stoepen. Dit plan stelt de bepalingen vast die van aard zijn om alle voetgangerswegen en parkeerplaatsen voor auto’s van de agglomeratie toegankelijk te maken voor personen met een handicap.”
117
In agglomeraties met een bevolking van meer dan 10.000 inwoners, dient een deel van het openbaar wegennet, en onder meer van de stoepen, het voorwerp uit te maken van aanpassingen die ertoe bestemd zijn één of meerdere praktische wegen in te richten via dewelke de belangrijke openbare of privévoorzieningen van de agglomeratie kunnen worden bezocht. In de gemeenten met een bevolking van minder dan 5.000 inwoners, kan elke rolstoelgebruiker die verblijft in de gemeente, of zijn wettelijke vertegenwoordiger, de aanpassing vragen van één of meerdere installaties die openstaan voor het publiek, teneinde deze installatie toegankelijk te maken voor personen met een handicap. 11. De signalisatie Het internationaal symbool van de toegankelijkheid dient te worden gebruikt voor het aanduiden van de toegankelijke installaties en de bruikbare wegen. Merken we op dat talrijke bepalingen van deze beide basisdecreten werden afgeschaft en vervangen door recentere, meer gedetailleerde en meer specifieke normen. Wij wensen niet in detail in te gaan op deze verschillende normen die, die in het kader van deze studie, trouwens enkel als voorbeeld dienen. Laten we nog wijzen op het bestaan van het besluit van 1 maart 1978 in verband met normen inzake oppervlakte en bewoonbaarheid van de woningen, gefinancierd met behulp van gesubsidieerde leningen, dat bepaalt wat moet worden verstaan onder toegankelijke woning, en op de omzendbrief nr 2000–51 van 23 juni 2000 in verband met de toegankelijkheid van de openbare wegen voor personen met een handicap, gepubliceerd door de wegendirectie van het “Ministère de l’Intérieur, de l’Equipement des Transports et du Logement.”
b) Het besluit van 1 maart 1978 in verband met normen inzake oppervlakte en bewoonbaarheid van de woningen gefinancierd met behulp van leningen met gesubsidieerde rente Bijlage 2 van het besluit van 1 maart 1978 in verband met de normen inzake oppervlakte en bewoonbaarheid van de woningen, gefinancierd met behulp van gesubsidieerde leningen, bevat de lijst van de belangrijkste werken inzake toegankelijkheid van het gebouw en van de woning en aanpassing van de woning aan personen met een fysieke handicap. Een woning is toegankelijk indien voldaan wordt aan de 4 volgende criteria : 1. De weg aan de buitenzijde is ononderbroken toegankelijk: Dit houdt in: • • • • •
•
een verbrede weg en toegangsdeur; een helling ter ontdubbeling van alle trappen; verlaagde stoepen; geen muren, muurtjes, deuren of portalen of treden die een hindernis kunnen vormen; een verbeterde bodem of vloerbekleding met het oog op een niet-losse, niet-glijdende ondergrond zonder hindernissen voor rolstoelen (losse grond, zand, kiezelsteen, losliggende tegels, deurmatten, en dichte tapijten, enz., zijn niet bruikbaar voor rolstoelgebruikers en moeten dus worden vermeden); de leuningen (dat is het hoogste gedeelte van een balustrade of een trapleuning die met de hand moet kunnen worden vastgenomen, op een genormaliseerde hoogte van 90 centimeter boven de trappenneus).
2. Niet-ingerichte parkeerplaatsen
118
3. De gemeenschappelijke delen binnenin een gebouw zijn toegankelijk Volgens de artikels R111-18 tot R111-19 van het decreet 80-637 van 4 augustus 1980, geïntegreerd in de “code de la construction et de l’habitation” (CCH), moet elke persoon vrije toegang hebben tot alle woningen van het gebouw, als bewoner of als bezoeker, en een valide bewoner moet gebruik kunnen maken van zijn woning in geval van een tijdelijke handicap. Dit houdt in : • • • • • •
toegangsdeuren en deuren van gemeenschappelijke delen en gangen met een minimumbreedte van 0,90m; de bouw van een helling in geval van trappen; het wegwerken van wanden, deuren, trappen, drempels en hoogteverschillen die een hindernis kunnen vormen; een verbeterde vloerbekleding, d.w.z. gestabiliseerd, uniform en niet-glijdend; de installatie van trapleuningen, een lift (ten minste per reeks woningen) of van andere voorzieningen voor het vervoer van personen met een handicap (ziekenlift, platform of hefapparaat); de aanpassing van de brievenbussen en van de verschillende bedieningssystemen.
4. De woningen zijn toegankelijk en aangepast Het decreet 80-637 stelt bovendien het principe van de aanpasbaarheid van de woningen. Zo moeten de woningen van nieuwe collectieve woongebouwen op de gelijkvloerse verdieping en op de verdiepingen bereikbaar zijn met een lift en moeten zij via eenvoudige werken aanpasbaar zijn (zonder te raken aan de mantels, de structuren of de gemeenschappelijke netwerken) aan de bijzondere behoeften van gehandicapte rolstoelgebruikers, om hen ten minste de gelegenheid te bieden gebruik te maken van de keuken, de living, een kamer, een wc en een badkamer. Dit houdt in: • • • • • • • • • •
de verruiming van de toegangsdeur, de binnendeuren van de woning, de toegangsdeuren tot de balkons, terrassen, loggia’s en tuinen de bouw van een helling; het wegwerken van de treden, drempels en hoogteverschillen; het wegwerken van muren en wanden; het wijzigen van de inrichting en de uitrusting van de kamers met waterbedeling (keuken, wc, badkamer, douche, washok, enz); verbetering van de vloerbekledingen; installatie van leuningen, steunliggers, hulp-deurklinken; de aanpassing van het kraanwerk, van de verschillende afsluit- en openingssystemen en van de bedieningssystemen van elektrische, water- en gasinstallaties; het aanpassen van de luiken en ramen; de aanpassing van de steunmuren met glas onder de ramen.
c) De omzendbrief nr. 2000-51 van 23 juni 2000 betreffende de toegankelijkheid van de openbare wegen voor personen met een handicap De omzendbrief nr. 2000-51 van 23 juni 2000 in verband met de toegankelijkheid van de openbare wegen voor personen met een handicap bepaalt onder meer: 1. Een verschillend stelsel tussen de wegen in de agglomeratie en buiten de agglomeratie. Voor de wegen buiten de agglomeratie blijkt uit het decreet dat het 119
2.
3.
4.
5.
“toegankelijk maken “ beperkt is tot de voorschriften in verband met het uitrusten van parkeerzones, halteplaatsen van het gemeenschappelijk vervoer en posten voor het oproepen van hulpdiensten Het toegankelijk maken moet niet worden beperkt tot de strikte toepassing van de reglementaire voorschriften. De afwezigheid van dwingende voorschriften in bepaalde gevallen, stelt de wegbeheerder niet vrij van de verplichting om rekening te houden met de behoeften van de personen met een handicap, zelfs wanneer de af te leggen weg zich buiten de agglomeratie zou bevinden Een progressieve aanpassing. De aanpassing op het terrein dient slechts te worden doorgevoerd ter gelegenheid van werken van een zekere omvang. Het leek immers niet realistisch een algemene verplichting tot onmiddellijke aanpassing in te voeren voor alle bestaande wegen. Zo geldt de verplichting om een weg toegankelijk te maken enkel bij de bouw van nieuwe wegen, voor werken die tot doel hebben de structuur van de weg of de wegbaan te wijzigen, bij herstellingswerken aan stoepen, de bouw of de inrichting van parkeerplaatsen, halteplaatsen voor voertuigen van het gemeenschappelijk vervoer en oproepposten voor hulpdiensten De herstelling van stoepen. Het decreet hecht bijzondere aandacht aan dit soort werken, aangezien hier moet worden gezorgd voor een toegankelijkheid, zelfs al is er geen sprake van een structurele wijziging. Ter gelegenheid van gewone herstellingswerken, is het verplicht het verkeer van personen met een handicap te vergemakkelijken op de weggedeelten die dienen voor het voetgangersverkeer, waarvan ook de gebruikers met een beperkte of moeilijke mobiliteit gebruik maken. De halteplaatsen voor de voertuigen van het gemeenschappelijk vervoer . Het toegankelijk maken wordt tot stand gebracht, hetzij door aanpassingswerken aan de halteplaats zelf, hetzij door de keuze van het voertuig van het gemeenschappelijk vervoer, hetzij door een combinatie van de twee. De beslissingen ter zake moeten worden uitgevoerd in samenwerking met de wegbeheerder, de beheerder van de lijn van het gemeenschappelijk vervoer, en eventueel de overheid die het gemeenschappelijk vervoer organiseert. Het is trouwens noodzakelijk te zorgen voor de toegankelijkheid van de voetgangerszones in de nabijheid van de halteplaatsen om de verplaatsingsketen niet te verbreken.
Wat de opgelegde normen betreft, bevat de omzendbrief verschillende aanbevelingen in verband met de wegen en de stoepen.
(1) De wegen Hellingen van meer dan 5%, en in het bijzonder die van 12%, vormen voor heel wat personen met een beperkte mobiliteit een onoverkomelijke zo niet gevaarlijke hindernis, en mogen, zelfs in uitzonderlijke omstandigheden, enkel over een zo kort mogelijke afstand worden voorzien. Een handleuning op een hoogte van ongeveer 0,90 meter, bij voorkeur geplaatst aan de beide zijden van de helling, vormt een kostbare hulp voor personen die moeilijk kunnen lopen langs hellingen van meer dan 4%. Wat de helling in dwarsrichting betreft, wordt voor een doorsnee weg een verkanting gevraagd van maximum 2%. Bovendien wordt een niet-glad wegdek gevraagd. Het begrip niet-glad dient te worden begrepen in de betekenis van niet-glijdend. De verschillen in een vloerbekleding kunnen worden waargenomen door niet-zienden en wanneer zij oordeelkundig gebruikt worden, kunnen zij deze personen helpen om hun weg te vervolgen, onder meer in grote ruimten zonder herkenningstekens. Men moet er nochtans over waken dat een te groot niveauverschil de zwaaiende beweging van de blindenstok niet hindert, aangezien die de slechtziende toelaat hindernissen waar te nemen. Ook kleuren en kleurverschillen kunnen slechtzienden helpen gemakkelijker hun weg te vinden. De toegankelijke weg zal ook de meest gebruikelijke weg moeten zijn om elke indruk van segregatie te vermijden; aangezien een verplaatsing voor heel wat personen een moeilijke aangelegenheid is, dient de toegankelijke weg ook de meest directe en de kortste weg de zijn.
120
In het geval van trappen, dient de handleuning zich op een hoogte te bevinden van maximum ongeveer 0,90 cm boven de trapneus. Uitstekende trapneuzen en trappen in open latwerk zijn te vermijden voor personen die moeilijk lopen of personen die zich verplaatsen met een blindenstok.
121
(2)
De stoepen
De veralgemeende verlaging van de stoepranden over het gehele kruispunt of de verhoging van het wegdek ter hoogte van de stoepen zijn mogelijk, op voorwaarde dat de kenmerken van een toegankelijke weg worden nageleefd. Voor slechtzienden houdt dit evenwel het nadeel in dat de overgang van de stoep naar de rijweg moeilijk waar te nemen is. Voor de slechtzienden is het bijgevolg wenselijk de aandacht op deze scheiding te vestigen door het gebruik van contrasterende kleuren. Zuilen en palen langs de traject moeten zoveel mogelijk worden vermeden. Overhangende hindernissen op een hoogte van minder dan 2 meter (met name ter hoogte van het hoofd) zijn eveneens bijzonder gevaarlijk voor slechtzienden en voor verstrooide personen. Ook gevaarlijke graafwerken, bijvoorbeeld ter gelegenheid van werken, moeten worden aangeduid door een goed zichtbare hindernis die gemakkelijk kan worden waargenomen met behulp van een blindenstok. Een toegankelijke parkeerplaats moet verbonden zijn met de stoep door een toegankelijke weg met een breedte van 0,80 m. Wanneer deze weg bochten bevat, is het noodzakelijk minimale verbredingen te voorzien om rekening te houden met de bewegingen van een rolstoel.
d) Schoolgebouwen De oriëntatiewet van 30 juni 1975 ten bate van de gehandicapte personen bevestigt het recht van gehandicapte kinderen en jongeren om bij voorrang school te lopen in een gewone schoolomgeving, telkens hun gezondheidstoestand zulks toelaat. De oriëntatiewet van 10 juli 1989 in verband met de opvoeding herinnert eraan dat alles in het werk moet worden gesteld om dit in de hand te werken. Ondanks de teksten is schoolintegratie toch te lang een onzeker proces, en zelfs een ware lijdensweg, gebleven voor de gehandicapte leerlingen en hun familie. Ten einde het schoollopen in een normale omgeving te verbeteren, hebben de ministeries van nationale opvoeding en van tewerkstelling en solidariteit in april 1999 samen een actieplan met 20 maatregelen gelanceerd, namelijk het plan
Handiscol.
Om dit integratiebeleid in de hand te werken en te begeleiden en de complementariteit tussen de gewone omgeving en de medisch-sociale omgeving te ontwikkelen, werd in elk departement een coördinatiegroep Handiscol opgericht, die werk dient te maken van het schoollopen van gehandicapte kinderen of jongeren, of chronisch zieke kinderen en jongeren. Deze coördinatiegroep kijkt er, samen met de betrokken instellingen, op toe dat de schoollokalen werkelijk toegankelijk zijn, en zorgt ervoor dat de betrokken kinderen zo dichtbij mogelijk school kunnen lopen.
e) De balans van de wetten van 1975 Het rapport Assante tracht de oorzaken te verklaren van de duidelijke afwezigheid op het terrein van toepassingen van deze overvloedige wetgevingen en reglementering. Deze Franse balans zou een inspiratiebron kunnen vormen voor de Belgische gewestelijke wetgever en inlichtingen kunnen verschaffen over de begane fouten en de consequenties van teksten die nochtans uitgaan van goede bedoelingen. In hoofdstuk 3 “de oorzaken van de blokkades en vertragingen begrijpen”, stelt het rapport Assante “ een balans op van het beleid dat in Frankrijk sinds 25 jaar wordt gevoerd. De aanvaarding van deze twee wetten leidt tot contrastrijke resultaten en ontgoochelingen inzake sociale integratie, ondanks de onbetwistbare inspanningen van de gemeenschap, die een jaarlijks budget vertegenwoordigen van 160 miljard frank in 2000, hetzij 2% van het BBP.”
“Ondanks deze constant stijgende inspanningen, krijgen verschillende duizenden personen niet de antwoorden die zij nodig hebben in de gespecialiseerde instellingen, en verschillende miljoenen 122
medeburgers kunnen zich niet vrij bewegen in onze steden, ten gevolge van de afwezigheid van bepaalde prothesen of specifieke voorzieningen voor zintuiglijke deficiënties. Ons gewoon levenskader blijkt weinig aangepast te zijn aan hun moeilijkheden, moeilijkheden die nog worden versterkt door het feit dat het moderne stadsleven te dikwijls overheerst wordt door de auto.” “De vaststelling is des te erger wanneer blijkt dat onze buren in Noord-Europa geslaagde voorbeelden van sociale integratie tonen en de nieuwe technologieën een ruime waaier van technische hulpmiddelen aanbieden die in ons land nog te weinig worden gebruikt.” Het rapport Assante wijdt deze mislukking aan verschillende factoren.
(1) Maatschappelijke oorzaken (a) Een maatschappij, georganiseerd door en voor valide personen Uitgaande van de vaststelling dat een persoon onaangepast is, biedt de maatschappij hem de mogelijkheid zich te “revalideren” om zich te kunnen integreren, dat wil zeggen opnieuw te beantwoorden aan de “norm”, aan de andere personen, dankzij een heropvoeding en een functionele en professionele heraanpassing. De maatschappij zal trouwens de ongeschiktheid van de gehandicapte eerder vergroten dan diens potentiële mogelijkheden erkennen. De organisatie van de maatschappij veranderen om de integratie van de gehandicapte burger mogelijk te maken wordt aldus een doelstelling, die een combinatie is van te nemen maatregelen en af leiden boodschappen. “Dat is de prijs om ervoor te zorgen dat valide
personen hun auto, met soms achteraan de sticker van “Téléthon”, zullen achterlaten op de parkeerplaatsen die voorbehouden zijn aan personen met een handicap.”
De gedachte dat valide personen ressorteren onder het gemeen recht en gehandicapte personen onder een bijzonder recht en een speciaal kader, heeft decennialang standgehouden, en het is pas recent dat de overheid hiervan afstapt. Dit verklaart de houding van de overheid, die jarenlang het leven van personen met een handicap heeft toevertrouwd aan allerlei verenigingen. De overheid beperkte zich ertoe de kosten voor deze taak te financieren, zonder zelf ernstig de moeite te nemen en soms zelfs tegen de stroom in of ongelegen zonder de realiteit op het terrein te kennen – om toezicht uit te oefenen op de uitvoering van de opdrachten die zij had vastgesteld in de teksten en op de sociale aanwending van de gestorte bedragen.
(b) De moeilijke aanvaarding van bijzonderheden Enkel een politieke wil, die sinds kort duidelijk tot uiting komt, kan toelaten de weerstand tegen het aanvaarden van bijzonderheden te overwinnen. De wet van 1975 en de decreten van 1978 in verband met de toegankelijkheid van gebouwen werden in grote lijnen verwaarloosd door de vergunningverlenende overheid, zodat “moest worden gewacht tot 1991 om de noodzaak te laten
erkennen om controle uit te oefenen op de bouwvergunningen en om in de wet maatregelen te laten opnemen voor een positieve discriminatie ten bate van de personen met een handicap. Bij verschillende gelegenheden zwaaide een aantal politici met het spook van het anti-grondwettelijk karakter, met het argument dat de controle van de bouwvergunningen voordien werd afgeschaft voor iedereen.” Op het gebied van de verbindingen tussen de verschillende transportsystemen, leidde de afwezigheid van een globale kijk op het transportproces tot het verwaarlozen van belangrijke domeinen zoals de signaletiek, de informatie van reizigers en de vorming van personeel.
123
(c)
Reglementeringen die dikwijls geen rekening houden met technologische vernieuwingen
De reglementeringen houden onvoldoende rekening met technologische vernieuwingen. Voor de autonomie van de personen zijn die nochtans noodzakelijk. Ook de vooruitgang van de informatica zal hiertoe in ruime mate kunnen bijdragen.
“Het lijkt evident dat het noodzakelijk is, maar niet voldoende, wetteksten uit te vaardigen, aangezien de realisatie van de genomen beslissingen op het terrein talrijke en noodzakelijk onderling gecoördineerde acties vergt. De verspreiding van nieuwe aangepaste technologieën voor personen met moeilijkheden, en bijgevolg de ontwikkeling van deze technologie zelf, worden aanzienlijk afgeremd door de afwezigheid van instanties of instellingen die zich bezighouden met controle, coördinatie en stimulering. Het bescheiden karakter van de maatregelen beperkt aldus een markt, waarvan de ontwikkeling zou kunnen bijdragen tot een verlaging van de kosten en, door grotere inspanningen op het gebied van de research, tot een vernieuwing van de technieken.” “In verband met huisvesting, werd de vooruitgang van de domotica slechts in geringe mate gebruikt, behalve voor de systemen in verband met het openen en sluiten van ramen en deuren en de veiligheid in het algemeen. Elektrische of tactiele bedieningsorganen of bedieningsorganen met stem of adem voor keuken- of sanitaire toestellen en computers met krachtige softwares zijn nochtans beschikbaar.”
(d) Een globale politieke wil die onvoldoende vertaald is in de werkelijkheid. Zomin de ondernemingen van het openbaar vervoer, als de constructeurs van voertuigen voor gemeenschappelijk vervoer hebben enige motivatie aan de dag gelegd om de wettelijke eisen om te zetten in feiten. Hier dient te worden gewezen op de slechte wil van twee grote Franse autobusconstructeurs.
“Het duurde tot 1992 vooraleer de Franse constructeurs, die door de Minister van vervoer op de korrel waren genomen tijdens diens nieuwjaarsboodschap, het over een andere boeg gooiden. Het is echter betreurenswaardig dat het rollend materieel nog niet werd behandeld in de reglementering van 1975. Nu ziet men in hoe absurd deze toestand is, als men ziet dat er wel uitgeruste infrastructuren bestaan (stations, metrostations, halteplaatsen voor autobussen) terwijl er geen toegankelijke vervoermiddelen zijn).“ Het aantal woningen dat jaarlijks in Frankrijk gebouwd wordt vertegenwoordigt ongeveer 1% van de totale voorraad. Indien men de reglementering correct had toegepast sinds de inwerkingtreding ervan, zou nu theoretisch 20% van het vastgoedpark toegankelijk en aanpasbaar moeten zijn.
“Welnu, ten gevolge van de vertraging bij de publicatie van de decreten en het onzeker karakter van de controles, zelfs al bestaan die al sinds 5 jaar, kan worden gevreesd dat men nog zeer ver verwijderd is van dit theoretisch cijfer.” In de wetten van 1975 en de decreten van 1978 en 1980 in verband met de toegankelijkheid van gebouwen waren trouwens geen controles, zomin a priori als a posteriori, en geen sancties voorzien. In 1989 heeft een onderzoek, uitgevoerd door het Ministère de l’Equipement, aangetoond dat 60% van de nieuwe gebouwen niet voldeed aan de bepalingen van de tien jaar eerder gepubliceerde decreten. Bovendien blijkt dat de verenigingen van personen met een handicap, die zetelen in de commissies, belast met het toezicht op de toegankelijkheids- en veiligheidsregels, niet alle en niet geregeld deelnemen aan de talrijke vergaderingen over deze materie. “Deze actie van algemeen belang inzake
toegankelijkheid voor personen met een handicap berust zuiver op vrijwilligerswerk, aangezien nooit enige vorm van financiering werd voorzien, en wordt bijgevolg slecht of slechts in geringe mate verzekerd”. 124
(2)
Institutionele oorzaken (a) Een te specifiek wettelijk kader
Uitgaande van de overweging dat de personen met een handicap een specifieke categorie van de bevolking vormen met bijzondere behoeften die bijzondere oplossingen vergen, is het vanzelfsprekend dat de toenmalige regering, aangemoedigd door een meerderheid van de betrokken verenigingen van ouders en specialisten – een bijzondere kaderwet uitvaardigde. Indertijd had men een andere keuze kunnen maken: namelijk de bijzonderheden van de handicap en de bijzondere behoeften van personen met een handicap opnemen in de totaliteit van het wetgevend en reglementair kader. Deze keuze werd niet gemaakt. Deze specifieke benadering, die tot uiting komt in een specifiek wetgevend kader, bemoeilijkt in sterke mate een globale en overkoepelende benadering. Daarbij komen nog de institutionele en administratieve grenzen. Het gehandicaptenbeleid is vooral een sociale materie en heeft te maken met gezondheid en arbeid, en door de afwezigheid van een globale visie is het niet mogelijk de gehandicapte personen te benaderen vanuit het oogpunt van een volledig en volwaardig burgerschap. “Zo wordt de handicap niet in verband gebracht met de
maatschappelijke omgeving, met als onderdelen bestaan of de compensatiemaatregelen.”
de huisvesting, het vervoer, de middelen van
Het gemeen recht is te dikwijls onkundig van de handicap en belet aldus de sociale integratie ervan in het gewoon kader.
(b) Een oriëntatie en een uitkeringsstelsel dat de autonomie niet in de hand werken Het rapport Assante benadrukt hier twee potentieel nadelige gevolgen “die voortvloeien uit de beperkende visie op de vermogens van een persoon, die het gevolg is van de overbescherming van de oriëntatiewet van 1975 die er in feite toe leidt dat de gehandicapte persoon gemarginaliseerd wordt.”
“Immers, in naam van een onmiddellijk verondersteld onvermogen en van de bijzondere rechten die hij zou moeten genieten, ongeacht de rechten en plichten van iedereen, wordt een persoon door een dergelijk wettelijk instrument meteen vanaf de leeftijd van 20 jaar in een bijstandssysteem gedwongen, in de plaats van hem te helpen om een beroepsleven uit te bouwen dat zo dicht mogelijk aanleunt bij zijn mogelijkheden. Een dergelijke aanpak belet in feite zijn toegang tot een volledig en volwaardig burgerschap, gebaseerd op het verkrijgen van zijn rechten en op de vervulling van zijn plichten.” “In naam van welk principe kan men aldus een persoon vrijstellen van de verplichting om zijn kost te verdienen, aangezien men hem 80% invaliditeitsuitkering toekent?”
(c) Decentralisatie bevoegdheden
en
verdeling
van
de
benadrukt het duidelijk gebrek aan efficiëntie dat voortvloeit uit een Het rapport Assante gedecentraliseerd systeem dat maakt dat overheidsinstanties dikwijls tegenover elkaar staan. In België gaat het niet om een potentiële tegenkanting tussen overheidsinstanties, maar om een steeds groter aantal actoren, ten gevolge van de gewestvorming en de communautarisering van het land, zodat enig pessimisme toch gegrond is.
(d) Financieringen die de aanpassingen, nodig voor het verhelpen van de handicaps, niet toelaten
125
Wat de aanpassing van de woning betreft, kunnen de financiële kosten voor een verbouwing of een aanpassing een belangrijke hinderpaal vormen voor de betrokken gezinnen, aangezien de voorzieningen hiervoor ontbreken. Het rapport Assante legt daarom de nadruk op de integratie van het aspect toegankelijkheid in het aanvankelijke ontwerp van het vastgoedproject: “Gelet op de steeds toenemende levensverwachting
van de bevolking en ten gevolge van de verbetering van de levenskwaliteit en van de constante vooruitgang van de geneeskunde, zal ons land steeds meer personen met een handicap of afhankelijke personen tellen. Het blijk dan ook noodzakelijk van in het stadium van het ontwerp van een product, een woning of een omgeving rekening te houden met de omstandigheden van de handicap. Elke aanpassing a-posteriori blijkt duurder te zijn.”
f) Besluiten In zijn advies van 13 september 2000, gebaseerd op het rapport Assante, acht de Economische en Sociale Raad dat het tijd is voor een voluntaristisch beleid ten bate van de sociale integratie. “De
veroudering van de bevolking spoort hiertoe aan zonder daarom uitdrukkelijk te willen stellen dat hoge leeftijd en afhankelijkheid synoniemen zijn. De gehandicapte personen wensen hun eigen leven in handen te nemen en volwaardig deel te nemen aan de maatschappij. Op elke leeftijd is autonomie vereist. Zulks niet vergemakkelijken zou erop neerkomen een steeds groter aantal personen uit te sluiten uit de stad en uit de woonomgeving.”
2. Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest
a) Een streng oordeel: de stad is georganiseerd om de gehandicapte personen thuis te doen blijven De toestand in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest inzake toegankelijkheid is niet schitterend. In een artikel dat, op initiatief van de NVHH werd gepubliceerd in de krant Le Soir van 18 februari 2002, wordt de toestand op het eerste gezicht catastrofaal genoemd. Het artikel begint met het verhaal van een persoon die gehandicapt wordt na een zwaar turnongeval: “Wanneer een Minister plots
gehandicapt zou zijn, zou dat goed zijn voor ons allen: hij zou inzien wat schort. Waarom gaan onze politici niet eens een kijkje nemen in talrijke steden die toegankelijk zijn voor personen met een handicap, zoals New York?” Vervolgens gaat het artikel in op de tekortkomingen van de Europese hoofdstad op het gebied van de toegankelijkheid: •
•
•
De scholen. Wanneer er liften zijn, werken deze niet. Niemand, zelfs niet de Franstalige Brusselse dienst voor personen met een handicap, vindt tussenbeide te moeten komen voor het subsidiëren van deze herstellingen! Bepaalde directeurs geven personen met een motorische handicap zonder meer de raad naar het bijzonder onderwijs te stappen! Verschillende scholen voor sociale promotie zijn evenmin toegankelijk. De parkeerplaatsen. Weinig personen met een handicap hebben reeds de Europese parkeerkaart ontvangen die verplicht is sinds januari. De meesten hebben nog steeds hun blauwe kaart, of een oude gele kaart. De plaatsen zijn echter dikwijls “gekraakt” en te klein. Op het Keymplein bestaat zelfs een gehandicaptenplaats op een helling! Enkel universiteitsgebouwen zouden ter zake voldoende voorzieningen hebben. De openbare plaatsen. Als zij dan al toegankelijk zijn, dan is het dikwijls via lange omwegen, via kelders, of, zoals in het Noordstation, via een goederenlift. Brussel heeft in het bijzonder een achterstand wat de stoepen betreft. Ander voorbeeld: onmogelijk om binnen te raken in St Goedele. Er is wel een speciale deur aan de zijkant, maar die is op slot en de bevoegde instanties openen ze ongaarne zonder precieze afspraak.
126
•
•
Het gemeenschappelijk vervoer. Enkele zeldzame metrostations zijn vandaag toegankelijk. Maar de metro zelf is dat niet, aangezien er een opening is tussen het perron en het voertuig (bepaalde oplossingen werden uitgetest, maar zonder succes). Een aantal bussen werd uitgerust met een intrekbaar platform, maar de kast waarin deze ondergebracht is onder het koetswerk is te hoog, zodat niet kan gereden worden over bepaalde snelheidsvertragende voorzieningen en het systeem werd gestopt! De minibussen van de MIVB moeten 48 uren vooraf worden geboekt en de dag voordien “bevestigd” worden en de wachttijd is 2 uur. ’s Avonds rijdt één enkele minibus, en in het weekend geen enkele. Vrijetijdsactiviteiten. Die sector komt er nog minder goed uit dan de rest, of het nu gaat om bioscoopzalen of om restaurants. De toiletten bevinden zich dikwijls op een verdieping. Verbod om gebruik te maken van de lift in het Atomium… om redenen van veiligheid.
Het besluit van dit artikel is duidelijk: “De stad is zodanig georganiseerd dat de gehandicapte personen best thuis blijven. Er werd hen veel beloofd, maar in 20 jaar tijd werd maar erg weinig gerealiseerd.”
b) De Gewestelijke Verordening
Stedenbouwkundige
De basisteksten in verband met de bereikbaarheid van de infrastructuur en van de openbare gebouwen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest zijn opgenomen in de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening. De Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest (GSV) is in werking getreden op 1 januari 2000. Als hoogste reglementaire referentie inzake stedenbouw, vervolledigt de GSV de invoering van een gemoderniseerd juridisch instrumentarium dat voortkwam uit de ordonnantie houdende organisatie van de planning en de stedenbouw van 1991. Zij is toepasselijk op het gehele grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Sinds het begin van de voorbije eeuw hadden de Brusselse gemeenten een hele reeks stedenbouwkundige reglementen aangenomen op uiteenlopende domeinen zoals : • •
de gezondheid, het behoud en de schoonheid van de bouwwerken, de installaties en hun omgeving; hun veiligheid, en in het bijzonder hun bescherming tegen brand en waterschade.
Daarbij komen nog bepalingen over de thermische en akoestische hoedanigheden van de bouwwerken, de wegen, de water- en elektriciteitsbediening van gebouwen, enz. Een aantal van deze reglementen, die soms zeer oud zijn, zijn uiteraard niet meer aangepast aan de hedendaagse noden en werden bijgevolg niet meer systematisch toegepast, terwijl zij juridisch toch van kracht bleven. Bij wijze van voorbeeld kunnen wij verwijzen naar de gemeentelijke reglementen van WatermaalBosvoorde (1902, nooit geactualiseerd), St Gillis (1911, gewijzigd in 1965) of Vorst (1911, bijgewerkt in 1927). De GSV, met als volledige naam « Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 3 juni 1999
tot vastlegging van titels I tot VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening die van toepassing is op het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest » (B.S. van 9 juli 1999), is
een gewestelijke tekst die ten dele in de plaatst komt van alle gemeentelijke verordeningen. De GSV vervangt onder meer de verordening over de gebouwen van de Brusselse agglomeratie.
In de hiërarchie van de juridische normen, zoals opgesteld door de ordonnantie van 29 augustus 1991 houdende organisatie van de planning en de stedenbouw(OOPS), is de GSV ondergeschikt aan de plannen van aanleg (Gewestelijk Ontwikkelingsplan, Gewestelijk Bestemmingsplan en Bijzondere Bestemmingsplannen), maar staat zij boven de gemeentelijke stedenbouwkundige verordeningen. Met andere woorden, de GSV is enkel van toepassing bij afwezigheid van andersluidende bepalingen in de geldende plannen van aanleg. De bepalingen van de gemeentelijke stedenbouwkundige
127
verordeningen, die niet overeenstemmen met de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening moeten bijgevolg beschouwd worden als zijnde afgeschaft. De GSV bevat de volgende titels: Titel Titel Titel Titel Titel Titel Titel
I. Kenmerken van de bouwwerken en hun naaste omgeving; II Bewoonbaarheidsnormen voor woningen; III. Bouwplaatsen; IV. Toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een beperkte mobiliteit; V. Thermische isolatie van de gebouwen; VI. Reclame en uithangborden; VII. De wegen, de toegang ernaar en de omgeving ervan;
Wij zullen in het bijzonder aandacht hebben voor de titels IV en VII.
(1) Titel IV – Toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een beperkte mobiliteit Titel IV – Toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een beperkte mobiliteit – vormt onbetwistbaar de grootste vooruitgang van de laatste jaren op het gebied van de toegankelijkheid voor personen met een beperkte mobiliteit in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Titel IV geldt zowel voor overheids- als voor privégebouwen (winkels, kantoorgebouwen,…) en “legt de verscheidene normen op inzake de toegang en sommige voorzieningen in gebouwen voor personen met beperkte mobiliteit, met een kinderwagen, een handicap of mensen die zich moeilijk kunnen verplaatsen. Deze voorzieningen zorgen ervoor dat deze mensen beter geïntegreerd raken in het moderne leven.” “ De toegang van personen met beperkte mobiliteit wordt opgelegd zowel wat betreft de verplaatsingen naar deze gebouwen als daarbinnen. Men moet bouwen voor iedereen, met het doel de andere beter te begrijpen en maatschappelijke uitsluiting van alle actoren te vermijden”.
(a) Toepassingsgebied Titel IV is in principe van toepassing op alle handelingen en werken, bedoeld in artikel 84 van de OOPS, met inbegrip van de renovatiewerken, de wijziging van bestemming en de handelingen en werken van gering belang die zijn vrijgesteld van een stedenbouwkundige vergunning. Het toepassingsgebied is nochtans meer gedetailleerd opgegeven, om rekening te houden met de beoogde doelstellingen: enkel de handelingen en werken in verband met bepaalde categorieën van gebouwen worden geviseerd, meer in het bijzonder de volgende voor het publiek toegankelijke gebouwen of uitrustingen: • • • • •
• •
gebouwen voor recreatieve en sociaal-culturele activiteiten; gebouwen voor erediensten; gebouwen voor bejaarden en personen met een handicap; gebouwen voor sport en activiteiten in de open lucht; kantoorgebouwen, handelszaken alsook hotels en appartementenhotels, restaurants en cafés waarvan de lokalen die voor het publiek toegankelijk zijn een netto-oppervlakte hebben van 150 m² en meer in geval van verbouwing of van 100 m² en meer in geval van nieuwbouw. Onder “totale netto-oppervlakte” wordt verstaan het totaal van de vloeroppervlakte gemeten tussen de kale binnenmuren. ziekenhuizen en centra voor medisch-sociale en gezinshulp en voor geestelijke gezondheidszorg; parkeerruimten of gebouwen bestemd voor het parkeren;
128
• • • • • • • • • • • •
openbare toiletten; kantoren voor post, telegraaf en telefoon, banken en andere financiële instellingen; rechtbanken en openbare besturen; strafinstellingen en instellingen voor heropvoeding; onderwijsinstellingen, internaten inbegrepen; luchthavengebouwen (men dient vast te stellen dat “Brussel Nationaal” in Vlaanderen ligt); de gemeenschappelijke delen van gebouwen met meerdere woningen die voorzien zijn van een lift, met inbegrip van de toegangsdeur van de woningen; trein- en metrostations; openbare telefooncellen ; openbare brievenbussen; geldautomaten; elektronische zelfbedieningsautomaten.
Titel IV beoogt enkel de handelingen en werken. Dit betekent dat het in overeenstemming brengen van gans een gebouw met de eisen van de verordening niet kan worden geëist in het geval van werken aan een bestaand gebouw. Indien de handelingen en werken evenwel tot gevolg hebben dat andere delen van het gebouw niet meer beantwoorden aan de verordening, zal de vergunningverlenende instantie, krachtens het principe van een goede inrichting van de lokalen, hetzij een stedenbouwkundige vergunning kunnen weigeren, hetzij de afgifte hiervan afhankelijk stellen van voorwaarden die ertoe bestemd zijn de schadelijke gevolgen van de handelingen en werken op de andere delen van het gebouw weg te nemen of te beperken. Titel IV is niet van toepassing op de handelingen en werken aan een bestaand bouwwerk, in zover zij gebeuren met het oog op het behoud van het bouwwerk en dit niet aanzienlijk wijzigen. Wat dient te worden verstaan onder “aanzienlijke wijziging“? Alle werken aan een bestaand gebouw wijzigen het gebouw toch altijd in enige mate. Het begrip “aanzienlijke wijziging” beoogt alle handelingen en werken die tot gevolg hebben dat het gebouw niet meer overeenstemt met het gebouw dat aanvankelijk werd vergund, zoals bijvoorbeeld beschreven in de plannen die werden voorgelegd voor het verkrijgen van de aanvankelijke stedenbouwkundige vergunning. Dit is onder meer het geval voor de bouw van een uitbreiding of van een bijkomende verdieping, de bouw van nieuwe kamers, de wijziging van de bestemmingen of van de verdeling… enz. Het zijn deze werken, die een “aanzienlijke wijziging” aan het bouwwerk aanbrengen die beoogd worden door de GSV. De handelingen en werken die daarentegen enkel gericht zijn op de instandhouding van het bestaande bouwwerk, zonder er aanzienlijke wijzigingen aan aan te brengen, ontsnappen aan het toepassingsgebied van de GSV. Dit is bijvoorbeeld het geval met werken zoals de herstelling van het dak of het onderhoud van de gevel, of de renovatie zonder dat de structuur van het gebouw en de bestemming van de lokalen wordt gewijzigd.
(b) Access-A De opdracht van het “Agence de Consultation, de Conseil et d’Expertise sur l’accecibilité (Acces-A) » maakte het voorwerp uit van een uitstekend artikel in de tijdschriften Bouwbdrijf en Construction van 26 maart 2002, van de hand van Nicolas Oldenhove. Ziehier de tekst, gepubliceerd in Bouwbedrijf: De Nieuwe Brusselse stedenbouwkundige politiek voor personen met een beperkte mobiliteit werd onlangs voorgesteld door staatssecretaris Willem Draps in het Internationaal Perscentrum in het gerenoveerde Résidence Palace : een “toegankelijkheidsvoorbeeld” in het genre. Om deze toegankelijkheidspolitiek in goede banen te leiden doet het Brusselse gewest een beroep op een extern bureau: Acces-A. Acces-A, dat in november 2000 werd ogericht binnen de Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Gehandicapte Personen (NVHH), startte als een proefproject om architecten, projectontwerpers en bouwheren te sensibiliseren voor de reglementering op het vlak van toegankelijkheid van gebouwen
129
en openbare ruimten. Nu krijgt het bureau als deskundige alle aanvraagdossiers voor een stedenbouwkundige vergunning op de tafel. Deze vergunningen kunnen slechts toegekend worden voor zover de projecten beantwoorden aan de de toegankelijkheidsnormen voor gebouwen voor personen met beperkte mobiliteit die de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (GVS) in haar artikel vier oplegt. Onder gebouwen wordt verstaan: scholen, toneelzalen, sportzalen, socio-culturele gebouwen, hotels, kantoren, appartementscomplexen, enz. Titel 4 legt de normen vast voor de toepassing tot de gebouwen, parkings, verplaatsingen binnen de gebouwen en voor de voorzieningen. Daarnaast zijn er de normen i.v.m. de voetpaden in titel 7. Zij verbieden elke hindernis voor rolstoelen en verplichten verlaging van de boordstenen ter hoogte van oversteekplaatsen voor voetgangers. Tijdens de voorbije twee jaar heeft Acces-A 84 dossiers onder de loep genomen. Vier dossiers kregen het etiket ‘gunstig’ mee, 51 werden ‘gunstig onder voorbehoud’ bevonden en 29 dossiers werden ‘ongunstig’ geadviseerd. Volgens afgevaardigd-bestuurder Cléon Angelo (Acces-A), zelf mindervalide, is men voor het merendeel van deze laatste hard aan het werk om zich in regel te stellen. Belangrijke dossier zijn: het Centraalstation, alle metrostations, Beursschouwburg, Brugmanziekenhuis, Madeleinestraat en diverse parken. Het Internationaal Perscentrum, dat werd aangelegd volgens de aanwijzingen van Acces-A, is een voorbeeld van hoe het eigenlijk zou moeten: er zijn geen trappen, de deuren zijn 90 cm breed (rolstoelen), in het extra breed toilet kunnen rolstoelen draaien… alles is uitgevoerd conform de GSV. In het nabijgelegen metrostation ‘Maalbeek’ kunnen blinden zich oriënteren dankzij opschriften in braille op de trapoverlopen en in de liften. Tijdens de eerste Staten-Generaal over de verkeersveiligheid kondigde minister Jos Chabert (openbare werken) aan dat in de loop van deze legislatuur 99% van alle voetpaden langs de gewestwegen zal worden aangepast aan de eisen van rolstoelgebruikers en dat bij de heraanleg ervan de nodige faciliteiten zullen ingebouwd worden voor slechtzienden (o.a. voeltegels) Sedert 1 januari 2002 is Acces-A een onafhankelijke instelling geworden met een adviserende functie. Daarnaast staat het Agentschap in voor het sensibiliseren van alle actoren in de bouwsector.
(2) Titel VII – De wegen, de toegang ernaar en de omgeving ervan Het federaal ministerieel besluit van 12 augustus 1982 tot vaststelling voor het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest van de toegankelijkheidsvoorwaarden voor alle gebruikers van de voetgangerspaden die het voorwerp uitmaken van de subsidies van de gemeenten, heeft tot doel de gemeenten ertoe te verplichten hun stoepen aan te passen om het gebruik ervan door personen met beperkte mobiliteit te vergemakkelijken, ter gelegenheid van werken die in aanmerking komen voor gewestelijke subsidies. De bepalingen van dit besluit werden afgeschaft, maar de meeste ervan werden opgenomen in titel VII van de GSV.
(a) Het doel van titel VII Volgens de auteurs is het doel van titel VII “de minimale basisregels opleggen die in acht moeten worden genomen opdat de weg juist wordt aangelegd voor alle weggebruikers.” Titel VII is dus geen nieuwe catalogus met adviezen en aanbevelingen, noch een handboek of gebruiksaanwijzing voor de inrichters van de openbare ruimten (zie volgend punt). De titel is van toepassing op de handelingen en werken aan de wegen, dat wil zeggen “ de landwegen die dienen voor het verkeer van personen,
met uitzondering van de spoorwegen, waarvoor een stedenbouwkundige vergunning vereist is”.
Artikel 3 bepaalt dat de inrichting rekening dient te houden met de personen met beperkte mobiliteit. Artikel 4, §1 bepaalt onder meer dat “een voetgangersweg een doorgang vrij van hindernissen omvat
met een doorlopende breedte van minimum 1,50 meter en een vrije hoogte van minimum 2,20 meter.”
130
GSV omschrijft een persoon met beperkte mobiliteit als “een persoon wiens verplaatsingsmogelijkheden te voet tijdelijk of definitief beperkt zijn ten opzichte van die van de gemiddelde bevolking”. De
(b) Een doelstelling inzake bereikbaarheid die niet wordt bereikt.
globale
Zoals de GRAQ terecht opmerkt in zijn advies over de GSV156, laat titel VII “bijvoorbeeld wel de bouw
van een dubbele stoeprand toe om het parkeren te beletten, en dit zonder dat gevreesd wordt voor problemen voor de voetgangers, en in het bijzonder voor de “ personen met een beperkte mobiliteit”.
Wij kunnen zelfs verder gaan: titel VII op zich vormt een hinderpaal voor een globale bereikbaarheid van de wegen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. De aangeklaagde bepaling is onder meer artikel 5 dat bepaalt dat “de stoepranden tussen de rijbaan
en een voetgangersweg maximum 0,18 meter hoog zijn. Indien er tussen een trottoir en de rijbaan een hoogteverschil is van meer dan 0,18 meter omwille van de plaatselijke configuratie wordt voor de overgang een trap gebruikt.” Een ander voorbeeld waarop de GRAQ wijst: de GSV verplicht de plaatsing van antiparkeerzuilen op 35 centimeter van de toeprand. “Waarom? Om de autodeuren te kunnen openen daar waar het
verboden is stil te staan of te parkeren. Hierdoor normaliseert titel VII de hinder voor voetgangers en personen met beperkte mobiliteit, wier verplaatsingen primordiaal zijn in dit stadsgewest.” Deze beide voorbeelden zij des te onbegrijpelijker aangezien artikel 6 er zorgvuldig over waakt dat de oversteekplaatsen voor voetganger toegankelijk zijn : “ Artikel 6 (…) §4. De overgang tussen het trottoir en de rijbaan gebeurt via een hellend vlak met inachtneming van de volgende normen : 1° het maximale hellingspercentage van het hellend vlak bedraagt 8%; deze helling kan op 12% worden gebracht indien het hellend vlak niet meer dan 0,50 meter lang is; 2° het oppervlak van het hellend vlak sluit aan op het niveau van het trottoir door een schuin vlak of een hellend vlak waarvan de helling de algemene helling van het trottoir met niet meer dan 8% overschrijdt; 3° een doorgang vrij van hindernissen met een breedte van minimum 1 meter en met een dwarshelling van maximum 3% wordt verzekerd tussen de top van het hellend vlak en de rooilijn.” Zo bepaalt artikel 16 ook de plaatsing van een toegankelijke helling aan de halteplaatsen van het gemeenschappelijk vervoer: “§2 in afwijking van artikel 5 kan de stoeprand aan een halte van het
openbaar vervoer meer dan 0,18m hoog zijn om een betere toegang te verlenen tot het openbaar vervoer. Voor de personen met een beperkte mobiliteit is de halte bereikbaar via een helling.”
Titel VII voorziet bijgevolg een gedeeltelijke toegankelijkheid voor bepaalde uitrustingen, terwijl het inzake bereikbaarheid voor gehandicapte personen, toch de bereikbaarheid en de continuïteit van het gehele traject is die van belang zijn (zie hoger, de transportketen).
(c) Snelheidsbeperkende voorzieningen Merken we op dat afdeling 3 gewijd is aan de snelheidsbeperkende voorzieningen die, wanneer zij niet beantwoorden aan de reglementering, een onoverkomelijke hindernis vormen voor de voertuigen van het gemeenschappelijk vervoer van de MIVB die zijn aangepast aan de behoeften van de personen met een handicap. Het rijden over niet reglementaire snelheidsbeperkende voorzieningen - en de meeste voorzieningen zijn niet reglementair – vernielt immers het “platformsysteem” dat rolstoelgebruikers toelaat in de bus te stappen. Artikel 8, § 1 bepaalt in dit verband “dat de snelheidsbeperkende voorzieningen conform zijn met het verkeersreglement en het reglement van de wegbeheerder”, en dus met het koninklijk besluit van
131
3 mei 2002, tot wijziging van het koninklijk besluit van 9 oktober 1998 tot bepaling van de vereisten voor de aanleg van verhoogde inrichtingen op de openbare weg en van de technische voorschriften waaraan die moeten voldoen, en met de ministeriële omzendbrief van 3 mei 2002 betreffende de verhoogde inrichtingen, bestemd om de snelheid te beperken tot 30 km per uur en de rijbaankussens157. De omzendbrief bepaalt onder meer dat de plaatsing van deze voorzieningen, die doorgaans trouwens sterk betwist worden door de omwonenden, “ tot doel heeft inrichtingen aan te
leggen die tot doel hebben de snelheid te beperken op een fysische wijze, zonder evenwel onaanvaardbare hinder te veroorzaken, of, uiteraard in te gaan tegen het nagestreefde doel: namelijk de verkeersveiligheid verhogen en de levensvoorwaarden en -kwaliteit langs onze wegen en straten te verbeteren.” Artikel 8 van het besluit bepaalt: “De verhoogde inrichtingen waarvan de hoogte groter is of de lengte van de inrichting of van haar op- of afrit, met inbegrip van de toegestane toleranties, kleiner is dan deze voorzien in de bijlagen tot dit besluit, moeten uiterlijk op 1 november 2002 aangepast of verwijderd zijn.”
(d) Besluiten Tot besluit kunnen wij er enerzijds op wijzen dat voor andere personen met een handicap dan rolstoelgebruikers, geen speciale voorzieningen zijn getroffen, zoals bijvoorbeeld de installatie op bepaalde plaatsen van contactplaatjes voor blinden of slechtzienden. Anderzijds is niets voorzien voor de noodzakelijke continuïteit van de verplaatsing, wel integendeel. Dit is des te onbegrijpelijker wanneer men vaststelt dat een aantal bepalingen op een zeer gedetailleerde wijze de toegankelijkheid omschrijven. Wij vragen dat titel VII in deze zin zou worden herzien en dat deze globale doelstelling, zonder dewelke de autonomie van de personen met een handicap moeilijk zal kunnen worden verwezenlijkt, volledig zou worden nageleefd.
c) Het Handboek van de Brusselse Openbare Ruimten Dit handboek158 maakt integraal deel uit van de eerste versie (1995) van het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP), waarvan alle bepalingen als referentie dienen. Ten tijde van de opstelling van dit verslag, is de tweede versie van het GEWOP nog niet gepubliceerd (publicatie gepland voor 15 oktober 2002). Het ontwerp van GEWOP 2 bepaalt: “Sinds een aantal jaren heeft het
Brusselse Hoofdstedelijk gewest een reeks instrumenten en initiatieven ontwikkeld om tot een beter levenskader te komen: het Handboek van de Openbare Ruimten (1995-1996), de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (titels 6 et 7) of het richtschema voor de verlichting (1996-97) zijn allemaal initiatieven die getuigen van de groeiende belangstelling voor de openbare inrichting en van de wil om een begin te maken met de harmonisering ervan.” En nog: “Het Handboek van de Openbare Ruimten (1995-96), heeft tot doel algemene aanbevelingen
op te stellen bestemd voor alle bij de openbare ruimte betrokken partijen. Niet alle partijen houden daar echter rekening mee en er is nog steeds geen homogeniteit in de realisaties. Het verplichte karakter en de uitvoeringsmaatregelen van dit document nemen immers niet de vorm aan van een gedragscode. Het heeft slechts een verplicht karakter voor projecten die gewestelijke financiële steun genieten, wat een verklaring kan zijn voor het feit dat talrijke gemeentelijke projecten niet in overeenstemming zijn met deze aanbevelingen.” Als voorbeeld worden de “goede praktijken inzake toegankelijkheid” op de website van de NVHH genoemd. Voorstel 13 van het politieke programma van Ecolo vraagt “een bijzonder belang te hechten
aan de verbetering van het stedelijk levenskader, volgens de geest van het Handboek van de Openbare Ruimten.159.”
132
“De verbetering van het levenskader dient te geschieden met inachtneming van de typologie van de wijken, en gebruik van natuurlijke materialen. Zij moet gericht zijn op het verzekeren van duurzame ingrepen met eenvoudige en begrijpelijke maatregelen. Het Handboek van de Openbare Ruimte is een richtgevend instrument dat met dit doel gepubliceerd werd door het Gewest.” Bepaalde drukkingsgroepen, zoals de GRAQ, maken er een soort absoluut referentiepunt van op het gebied van de inrichting van de openbare ruimte. “Het Brusselse Handboek van de Openbare Ruimten
moet ter zake de referentie zijn, de GSV had het kunnen versterken door het een verplicht karakter te geven, wat spijtig genoeg niet gebeurd is160.”
Welnu, en wij onderstrepen het in ons hoofdstuk over de vergrijzing, de esthetische en anti-autooverwegingen halen het in het Handboek op de aanpassingen van de stedelijke openbare ruimten die nodig zijn om personen met een alternatieve mobiliteit toe te laten zich autonoom te verplaatsen. Het ontwerp van GEWOP 2 voorziet in de herziening van het handboek en in de uitvoering van een “operationeel plan inzake openbare ruimten” dat de volgende elementen dient te bevatten : • • •
•
de noodzakelijke kwaliteit van de openbare ruimte van de handelsstraten in termen van begrijpelijkheid, toegankelijkheid en beklemtoning van de verschillende functies van de wijk; het principe van een openbare ruimte, gericht op de voetgangers en niet-gemotoriseerde weggebruikers (traag verkeer, plaats voor kinderen, enz.); de totaliteit van aspecten, gekoppeld aan de verfraaiing en de accentuering van de plaatsen: materiaalkeuze, duurzaamheid hiervan, verlichting, aanplantingen, stadsmeubilair,enz. De logica van de assen (ontwerp van de openbare ruimte voor een heel traject) zal voorrang krijgen op meer beperkte tussenkomsten; de noodzaak van optimale communicatie en informatie, met het oog op een participatie van de inwoners en op de valorisatie van het residentieel potentieel van het gewest. .
Het operationeel plan “zal de reeds beschikbare instrumenten integreren. Het Handboek van de
Openbare Ruimten zal hiertoe worden herzien om het in overeenstemming te brengen met de huidige eisen op het gebied van herinrichting van de ruimten.”
Daarbij dient men toch vast te stellen dat zomin het operationeel plan als de geplande herziening van het Handboek van de Openbare Ruimten, de aanpassing van de openbare ruimte aan personen met een handicap en bejaarden als prioritair beschouwen. In haar advies over het ontwerp van GEWOP 2 van 14 juni 2002, stelt de Gewestelijke Ontwikkelingscommissie vragen bij de nieuwe dynamiek die wordt voorgesteld inzake openbare ruimten en acht zij dat het Handboek van de Openbare Ruimten moet worden beschouwd als de beste referentie ter zake. “Zij is niet gewonnen voor de oprichting voor van een opzoekings -en
vormingsteam over de openbare ruimte. Zij is van mening dat er een referentiewerk bestaat, in casu het “Handboek van de Openbare Ruimten” en keurt de bedoeling van het ontwerp van GEWOP om dit te verbeteren goed. Het is niet opportuun een nieuwe studie over de inrichting van de openbare ruimten aan te vatten.” De Commissie is van mening dat rekening moet worden gehouden met het Handboek, zelfs in het kader van werken van gering belang.
“De Commissie betreurt dat de ontwerpen tot inrichting van de openbare ruimte uitgewerkt worden zonder bedenkingen in verband met het landschapskarakter, zij acht dat het Gewest een omzendbrief zou moeten opstellen om de nadruk te leggen op de vergroening van de openbare ruimte (de inhoud van de vergunning zou rekening moeten houden met het landschapskarakter – verwijzing naar het Handboek van de Openbare Ruimten, ook voor werken van gering belang).” Het blijkt dus dat talrijke intervenanten een groot belang hechten aan dit handboek dat, bij zijn herziening, ook rekening dient te houden met technische voorschriften in verband met de aanpassing van de wegen aan de behoeften van personen met beperkte mobiliteit, naast de esthetische
133
overwegingen. Indien in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest een toonaangevende tekst als de Amerikaanse ADA van kracht zou zijn, dan zou de vraag zelfs niet gesteld worden: er zou op een natuurlijke wijze meteen voldaan zijn aan alle behoeften, zowel wetgevend en reglementair als richtgevend of administratief.
d) De renovatiepremies Merken we op dat het nieuwe besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 13 juni 2002161 betreffende de toekenning van premies voor de renovatie van het woonmilieu bepaalt dat premies kunnen worden toegekend voor de toegankelijkheid ten behoeve van personen met een handicap. Het gaat om aanpassingswerken aan een woning en om de installatie van specifieke voorzieningen die rechtsreeks verbonden zijn met de aard van de handicap van de aanvrager, in verband met de toegangswegen, de rotatieplaatsen in de woning, de breedte van de deuren, het sanitair, op basis van de technische voorwaarden voor toegankelijkheid en aanpassing van de sociale woningen aan gehandicapte personen of personen met een beperkte mobiliteit. Het bedrag van de aanvaarde werken is beperkt tot 5.000 € per woning. Het besluit bepaalt dat beschouwd worden als gehandicapte personen, de personen voor dewelke is vastgesteld dat: • •
•
•
hetzij hun fysieke of hun psychische toestand hun vermogen tot verdienen heeft verminderd tot een derde of minder dan wat een valide in staat is te verdienen door uitoefening van een beroep op de algemene arbeidsmarkt; hetzij hun gezondheidstoestand een vermindering van de zelfredzaamheid veroorzaakt van ten minste 9 punten, gemeten overeenkomstig de gids en de medisch-sociale schaal die wordt toegepast in het kader van de wetgeving inzake de tegemoetkomingen voor personen met een handicap; hetzij na een periode van primaire ongeschiktheid, bepaald in artikel 87 van de wet betreffende de verzekering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen, gecoördineerd op 14 juli 1994, hun vermogen tot verdienen is verminderd tot een derde of minder, zoals bepaald in artikel 100 van dezelfde wet; hetzij door een administratieve of gerechtelijke beslissing, dat zij fysiek of psychisch permanent gehandicapt of arbeidsongeschikt zijn voor ten minste 66%.
E. Besluiten Zoals de NVHH onderstreepte in haar persconferentie van 17 februari 2002, is de Brusselse toestand inzake toegankelijkheid niet schitterend. Het is een domein waarop nog heel wat moet gebeuren. Wanneer men de straten van Boston vergelijkt met die van Brussel, valt een fundamenteel verschil meteen op. In de straten van Boston zijn er heel wat personen die zich van de ene naar de andere plaats begeven in een rolstoel, stoppen om een krant te kopen en vervolgens hun weg verder zetten naar hun werk, ’s middags buitenkomen om naar een restaurant te gaan en ’s avonds terugkeren naar huis met het gemeenschappelijk vervoer. Te Brussel kan het aantal gehandicapte personen in de straten op de vingers van één hand worden geteld. Er zijn natuurlijk de personen met een handicap die “ingevoerd” werden uit bepaalde landen, en die een betere toekomst werd beloofd en die nu verplicht worden om aan de kruispunten van de grote stadswegen te bedelen bij de automobilisten. Maar die personen met een handicap, die gebruik maken van hun handicap om de welwillendheid van de voorbijgangers te wekken, vervalsen totaal het beeld van de “onzichtbare bevolking” van personen met een handicap die radicaal weigert om het voorwerp van medelijden te vormen en die maar één zaak wenst: zo zelfredzaam mogelijk worden. Die personen, die de overgrote meerderheid vormen van de gehandicapte bevolking, ziet men slechts zelden in de straten van de stad. Want om zich er te kunnen verplaatsen, moet de infrastructuur
134
ontdaan worden van de onoverkomelijke hindernissen en dient zij aangepast te worden, zoals in steden van de VS. Weldra zal de vergrijzing deze aanpassing noodzakelijk maken. Met de onafwendbare sterke stijging van het aantal 65-plussers, en vooral van het aantal 80-plussers, zal de overheid verplicht zijn te zorgen voor een continu verplaatsingstraject om dit steeds groter wordend aantal kiezers toe te laten zich autonoom te verplaatsen en thuis ouder te worden. Mettertijd zal het immers onmogelijk worden deze categorie van de bevolking op te vangen in instellingen voor bejaarden. Dit aspect kwam trouwens al voldoende aan bod in het eerste deel van deze studie, en bijgevolg komen wij hierop niet meer terug. Het toegankelijk maken van het Brusselse sociale leven zal niet van de ene dag op de andere geschieden, maar het is dringend er werk van te maken. Willem Draps, de staatssecretaris van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, bevoegd voor gehandicapte personen, is zich hiervan goed bewust. In de toespraak die hij op 12 december 2000 hield op de nationale informatiedag van personen met een handicap over het thema van de toegankelijkheid, zei hij onder meer :
“De gehandicapte persoon staat in het centrum van deze uitgebreide bereikbaarheidsproblemen. Het is hij die moeilijkheden ondervindt bij zijn verplaatsingen in het dagelijks leven. Hoe kan men zich ontwikkelen, werken, ontspannen, familiale, vriendschappelijke of sociale banden onderhouden indien de plaatsen die men dient te bezoeken moeilijk of niet bereikbaar zijn?” “De stad, dus Brussel wat ons betreft, moet toegankelijker worden voor allen en zeker voor de personen met een handicap. De sociale inschakeling van elke burger is afhankelijk van de mogelijkheid om te bewegen en zich te verplaatsen in een omgeving die is aangepast aan zijn handicap. Alle openbare en privégebouwen dienen toegankelijk te worden gemaakt, alsmede de openbare ruimten en de bestaande vervoermiddelen. Mobiliteit gaat alle burgers aan. Wie van ons zal nooit, tijdelijk of definitief, worden getroffen door een beperkte mobiliteit? De veroudering van de bevolking noopt ons ertoe het verband vast te stellen tussen leeftijd en mobiliteit”. Op zijn persconferentie van 25 februari 2002 voegde hij eraan toe: “Het volstaat dat er één onoverkomelijke hindernis is om een traject onmogelijk te maken voor een gehandicapte. De doelstellingen van mijn actie op dit gebied zijn: de mobiliteit van de gehandicapte, zijn zelfredzaamheid en zijn levenskwaliteit verzekeren, zorgen voor de toegankelijkheid van alle stedelijke functies en voor de vrije keuze van levenswijze.” Wij hopen dat de huidige en toekomstige Brusselse regeringen deze toekomstvisie zullen delen en er werk zullen van maken op het terrein, want de Franse ervaring toont aan dat het bijzonder moeilijk is grote ideeën om te zetten in grote acties. Een uitgebreid instrumentarium van wetten en reglementen, uit de jaren 70 heeft niet toegelaten de toegankelijkheid van de infrastructuur en de zelfredzaamheid van de personen met een handicap te verzekeren.
135
VI. Algemene besluiten Voor het overheidsbeheer van een stadsgewest als Brussel, vormt de demografische veroudering een uitermate belangrijke uitdaging voor de toekomst. Deze aangelegenheid vergt op dit ogenblik reeds preventieve maatregelen en er moet zonder verwijl worden geanticipeerd op problemen die, op termijn, explosief zouden kunnen worden. De gevolgen ervan worden dikwijls onderschat, misschien wel omdat men zich, ten onrechte, de bedenking maakt dat het probleem in een relatief verre toekomst zal rijzen en het niet nodig is er vandaag voorrang aan te verlenen. De Scandinavische landen, de Verenigde Staten, en in een zekere mate het Vlaamse gewest gooiden het over een andere boeg en trachten nu reeds te anticiperen op de gevolgen van de demografische veroudering op het gebied van huisvesting en inrichting van de publieke en privé-infrastructuur. Aanpassing van de infrastructuur is eveneens noodzakelijk om een andere bevolkingsgroep toe te laten autonoom te worden of te blijven: de personen met een handicap. In de Verenigde Staten heeft de “American of desabilities acts” (ADA) deze “onzichtbare bevolking” toegelaten zich autonoom te verplaatsen in de straten en toegang te krijgen tot de gebouwen in de steden, via aanpassingen van de openbare plaatsen. Te Brussel moet haast alles nog beginnen. Het is dus dringend er werk van te maken en van de afschaffing van de hinderpalen voor de autonomie van de personen met een handicap een ander hoofddoel te maken van het overheidsbeheer. Men mag de handicap niet meer beschouwen als een specifiek probleem, dat enkel besproken wordt in bepaalde kringen van betrokkenen. Het principe van de non-discriminatie moet worden toegepast overal waar zulks nodig is, onder meer op het gebied van de infrastructuur. (i) De veroudering
demografische
De gemiddelde levensverwachting is toegenomen dankzij de verbetering van de levensstandaard, de gezondheidszorg en de voeding : in de OESO-landen is de levensverwachting gestegen van 66 jaar in 1960 tot 76 jaar vandaag. De bejaarden leven bovendien steeds langer zonder handicaps en hun inkomstenpeil laat hen toe meer te genieten van hun opruststelling. Volgens de jongste cijfers van Eurostat van 7 augustus 2002, bedraagt de levensverwachting in de Europese Unie 81 jaar voor de vrouwen en 75 jaar voor de mannen. Volgens de jongste door het NIS gepubliceerde cijfers steeg de gemiddelde levensverwachting in België tijdens het afgelopen decennium met 2 maanden per jaar. In één eeuw tijd is de levensverwachting van de Belgen dus met 30 jaar gestegen. De veroudering van de bevolking is ook een gevolg van de geringe vruchtbaarheidsgraad. In België beliep deze 1,61 in 2001, wat ver verwijderd is van de 2,1 kinderen per vrouw die nodig zijn om de bevolking op hetzelfde peil te handhaven. De bevolking blijft niet enkel verouderen, maar bovendien stijgt ook het aantal hoogbejaarden. Zo zal het aantal zestigers tussen 2000 en 2050 toenemen met een kwart, dat van de zeventigers met meer dan een derde, dat van de tachtigers zou verdrievoudigen en dat van de negentigers verviervoudigen. Zo zullen er in 2050 negenmaal meer honderdjarigen zijn. Op dit ogenblik zijn dat er minder dan duizend, en in 2050 zullen dat er meer dan achtduizend zijn. De typologie van deze ouderen zal nochtans verschillend zijn van die van gisteren en van vandaag. Zij zullen onder meer een hogere levensstandaard hebben, en dankzij de vooruitgang van de geneeskunde zullen zij langer leven in een goede gezondheid en zonder zware handicaps. De hogere levensstandaard en de vooruitgang van de wetenschap zullen de problemen uitstellen maar niet wegnemen. Het probleem van de huisvesting van de bejaarden zal blijven bestaan. Gelet op de aanzienlijke toename van de aantal hoogbejaarden, lijkt het utopisch hierop enkel te willen inspelen via een verhoging van het aantal beschikbare “bedden” in rusthuizen van het institutionele type, aangezien het aantal nu reeds onvoldoende blijkt te zijn. Men moet afstappen van deze kwantitatieve
136
benadering en eerder kwalitatieve oplossingen zoeken, zoals wij onderstreepten in onze studie van vorig jaar die gewijd was aan de huisvesting in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Een internationale vergelijking toont aan dat de beleidsmaatregelen van de landen die aan de spits staan trachten het vastgoedaanbod voor bejaarden en hoogbejaarden zo sterk mogelijk te diversifiëren en een beroep te doen op publiek-private en publiek-publieke samenwerking. In dit verband benadrukken alle actoren, zelfs de Amerikaanse industrie van het leven met assistentie, de in acht te nemen prioriteiten: in de eerste plaats moet men de bejaarde toelaten in zijn vertrouwde omgeving te blijven mits aanpassing van zijn woning. Zo nodig zal de breedte van de deuren, de installatie van het sanitair of de hoogte van de schakelaars worden aangepast en zal een beroep worden gedaan op thuiszorg, technische hulp of domotica. De principes van het universeel ontwerp en van duurzaam bouwen zullen toelaten de kosten van deze aanpassingswerken te verlagen. Duurzaam bouwen betekent dat rekening wordt gehouden met verschillende parameters, zoals rationeel energieverbruik of functievermenging, maar ook met de aanpasbaarheid van de woningen of de aanpassing van de publieke en privé-infrastructuur die moet worden voorzien van in de ontwerpfase. In heel wat gevallen zal thuis ouder worden echter niet mogelijk of wenselijk zijn. In dat geval menen wij dat een aantrekkelijker alternatief dan een”plaatsing” in een rusthuis van het institutionele type moet worden voorgesteld; opname in een instelling kan vanzelfsprekend onvermijdelijk worden, bijvoorbeeld indien intensieve zorgverstrekking noodzakelijk is of indien de betrokkene lijdt aan een sterke intellectuele aftakeling, zoals bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer. Het zal er onder meer om gaan projecten uit te voeren die gebaseerd zijn op de vraag en niet meer op het aanbod. Het onderzoek van de vraag zal toelaten de onvermoede verscheidenheid van behoeften van de bejaarden in kaart te brengen, en vastgoedprojecten op te zetten die aangepast zijn aan hun veelzijdige verwachtingen. Het zal voor de vastgoedinvesteerder, particulieren, ondernemingen of instellingen hoe langer hoe interessanter worden te investeren in vastgoedprojecten voor bejaarden. Het aanbod is er weinig ontwikkeld, weinig verscheiden, en de vraag zal aanzienlijk blijven toenemen. In de Verenigde Staten zijn er tal van gespecialiseerde vastgoedbedrijven in de privésector die erg goede financiële ratings te zien geven. Het zal een taak zijn van de Belgische overheid om het administratief beheer dat noodzakelijk is bij het ontwerp en de exploitatie van dergelijke vastgoedprojecten te vereenvoudigen. Merken we nog op dat de gemengde omgeving van de buurten van de stad zich bijzonder goed leent voor de uitvoering van dergelijke projecten. Men kan zich echter wel afvragen of het complex karakter van de Belgische institutionele toestand op dit gebied – zoals op tal van andere domeinen – wel zal toelaten ooit te komen tot een ware coördinatie van de beleidsmaatregelen, in het belang van de betrokken bevolkingsgroepen. Elk aspect van het probleem ressorteert doorgaans onder een andere minister op een ander machtsniveau. Wij telden aldus 6 verschillende machtsniveaus die betrokken zijn bij het probleem. En de huisvesting van de bejaarden mag in geen geval restrictief worden benaderd, enkel en alleen vanuit het oogpunt van de gewestelijke bevoegdheid ter zake. Wij vragen dat de verschillende overheden onderling en met de privésector samenwerken om te streven naar een solidaire oplossing voor een probleem dat de gehele Belgische samenleving aangaat en geen kunstmatige grenzen kent die overeenstemmen met de institutionele opdeling van ons kleine land. De Vlaamse Gemeenschap heeft bij monde van Brigitte Grauwels, de Vlaamse Minister voor Brusselse Aangelegenheden en Gelijke Kansen, reeds een oproep tot meer samenwerking gelanceerd in haar inleidende toespraak op de “Platformdag wonen van ouderen in Brussel” van 6 mei 1999. (ii) Personen met een handicap Volgens de Europese Commissie is 1 persoon op de 10 in de Europese Unie momenteel getroffen door één of andere handicap, wat momenteel 37 miljoen personen betreft. De personen met een handicap vormen een heterogene groep. De handicaps en de gestelde problemen zijn uiteenlopend. De
137
handicaps kunnen zichtbaar of verborgen zijn, grondig of licht, uniek of veel voorkomend, chronisch of niet-chronisch. Soorten handicaps zijn motorische deficiënties, mentale of cognitieve stoornissen, gehoorstoornissen, spraakmoeilijkheden en gezichtsstoornissen. Op 4 december 2001 heeft het NIS cijfers gepubliceerd over de handicaps waaraan de Belgische bevolking tussen 16 en 64 jaar oud lijdt. Hieruit blijkt dat 12,9% van deze bevolkingsgroep lijdt aan een handicap, wat in absolute cijfers overeenkomt met 850.000 personen. 4,6% (namelijk 300.000 personen) verklaart sterk gehinderd te zijn in zijn dagelijkse activiteiten door een fysieke of mentale deficiëntie, en 8,3% (550.000 personen) verklaart dat zulks het geval is in bepaalde mate. Het NIS toont aan dat het aantal personen dat zegt getroffen te zijn door een handicap stijgt met de leeftijd van de ondervraagden. Personen met een handicap wensen geen aanspraak te maken op een specifieke behandeling of het voorwerp te vormen van liefdadigheid. Zij wensen een maximale zelfstandigheid en autonomie te verwerven, onder meer op het gebied van de mobiliteit. Welnu, de huidige infrastructuur van een stad als Brussel is niet aangepast aan deze bevolkingscategorie. Personen met een handicap stuiten op hindernissen om toegankelijke vervoermiddelen te vinden, gebouwen binnen te treden en toegang te krijgen tot onderwijs en vorming. Sinds kort bestaat er een reglement dat de toegankelijkheid van openbare gebouwen voor personen met een handicap uitvaardigt, maar daarentegen verplichten andere reglementen om op de wegen dikwijls onoverkomelijke hindernissen te bouwen, zoals bijvoorbeeld dubbele trappen of anti-autohindernissen. Er is nergens voorzien dat de stadsinfrastructuur globaal toegankelijk moet worden gemaakt. De Brusselse teksten hebben haast uitsluitend oog voor het aan banden leggen voor het autoverkeer en de bevordering van de fiets. Het was dan ook interessant de toestand in Europa te vergelijken met die in Amerika. Behalve in de Scandinavische landen, staat het non-discriminatiebeleid in Europa in zijn kinderschoenen. In de Verenigde Staten zijn infrastructuren zoals het openbaar vervoer, de voor het publiek toegankelijke gebouwen en de wegen doorgaans toegankelijk voor personen met een handicap. Die globale toegankelijkheid is een gevolg van een sterke wetgevende tekst, de “American of desabilties acts” (ADA) die in het begin van de jaren 90 werd goedgekeurd na de trauma’s veroorzaakt door de oorlogen, zoals die van Vietnam, waardoor talrijke Amerikaanse burgers in de kracht van hun leven getroffen werden door invaliditeit. De ADA verbiedt dat een persoon met een handicap het voorwerp uitmaakt van uitsluitings- of segregatiemaatregelen of dat hij anders wordt behandeld dan andere personen. De prioritaire doelstellingen van deze wet zijn de totale participatie, inschakeling en integratie van personen met een handicap in de samenleving. De aanpassing van de infrastructuren moet bijgevolg voorafgegaan worden door een sterk principe van non-discriminatie, zoals voorzien in de ADA. De non-discriminatie is overigens opgenomen in artikel 21 van het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie van de maand december 2000. Artikel 26 van ditzelfde handvest bepaalt: “De Unie erkent en eerbiedigt het recht
van personen met een handicap op maatregelen die beogen hun zelfstandigheid, hun maatschappelijke en beroepsintegratie en hun deelname aan het gemeenschapsleven te bewerkstelligen” De nieuwe benadering van de Europese Unie op gebied van de handicap bevestigt aldus dat “de omgevingshinderpalen een grotere hinder vormen voor de deelname aan de samenleving dan de functionele beperking. Het uitschakelen van de hinderpalen door wetgevende bepalingen, aanpassingen, regels inzake universeel ontwerp en andere middelen wordt beschouwd als de sleutel tot de gelijkheid van kansen voor de personen met een handicap. 162” Het principe van de non-discriminatie dient te worden nageleefd in elke concrete beslissing : bij de opstelling van de bestekken voor overheids- en privéwerken, en van de stedenbouwkundige reglementen, en vanzelfsprekend bij de afgifte van de stedenbouwkundige vergunningen. Het dient eveneens de particulieren aan te sporen op een aangepaste of aanpasbare wijze te bouwen of te renoveren
138
Eens te meer is de versnippering van de bevoegdheden in ons land een bijkomende hinderpaal voor de invoering van een doelbewust beleid ten bate van de personen met een handicap. De Federale Overheid is bevoegd voor de erkenning van de handicap en de uitkering, de Franse Gemeenschap voor de opvang van de kinderen in aangepaste instellingen, de Franse Gemeenschapscommissie voor materiële hulp, sociale en professionele integratie, en het Gewest en de gemeenten voor de aanpassing van de infrastructuren. Deze theoretische opdeling van bevoegdheden zou moeten steunen op een globaal maatschappijproject voor personen met een handicap. Ondanks deze moeilijke institutionele context zal België nochtans het eerste land van de Europese Unie zijn dat de Europese richtlijn van 27 november 2000, die bepaalt dat de maatschappij zich dient aan te passen aan de behoeften van de personen met een handicap door “redelijke aanpassingen door te voeren”, omzet in het Belgisch recht. Wij sporen de ander machtsniveaus aan om dit voorbeeld te volgen. (iii) Toegankelijkheid mobiliteit.
en
Mobiliteit betreft de mogelijkheid om zich te verplaatsen in openbare ruimten en gebruik te maken van het gemeenschappelijk vervoer. Het betreft ook de verplaatsingen van de persoon binnenin zijn woning, alsmede de toegang tot verschillende functies, zoals het bedienen van schakelaars, gebruik van het sanitair of regeling van de verwarming. De problemen die personen met een handicap of bejaarden ondervinden op het gebied van mobiliteit en toegankelijkheid, hebben dus over het algemeen betrekking op het onaangepast karakter van de woning, de vervoermiddelen, de gebouwen die openstaan voor het publiek en de wegen. In het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest houdt dit onder meer in dat een nieuw Handboek van Brusselse openbare ruimten moet worden geschreven, dat niet alleen meer gebaseerd is op esthetische overwegingen of op de obsessie om het autogebruik in de stad te beperken. Dat dit handboek, dat toch de bijbel wil zijn op het gebied van de indeling van het Brusselse openbare ruimte, geen specifiek hoofdstuk bevat om de stad toegankelijk te maken voor allen is onbegrijpelijk. Het houdt ook in dat Titel VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (GSV) wordt herschreven, met het oog op aanpassingen van de wegen waardoor deze zonder hinderpalen bruikbaar zijn voor bejaarden en/of personen met een handicap. Bij het herwerken hiervan zal men rekening moeten houden met basisprincipes zoals het universeel ontwerp, wat staat voor producten en omgevingen die bruikbaar zijn voor allen in de mate van het mogelijke, zonder aanpassing of bijzonder ontwerp. Het gaat om een ontwerp dat meer gericht is op de gebruiker, door gebruik te maken van een globale benadering en door gericht te zijn op het bevredigen van de behoeften van personen van alle leeftijdscategorieën, gestalten en vermogens, welke ook de nieuwe situaties mogen zijn waarmee zij in de loop van hun leven zouden kunnen worden geconfronteerd. Het universeel ontwerp is een begrip dat dicht bij duurzaam bouwen staat, aangezien hetgeen universeel ontworpen is, ook duurzaam moet zijn. Duurzaam bouwen houdt in dat rekening wordt gehouden met de toegankelijkheid van bij de uitwerking van het project, voor een goede verhouding prijs-kwaliteit. Een aanpasbare woning is een woning die zodanig is opgevat dat zij, zonder te hoge kosten, een persoon met een beperkte mobiliteit kan herbergen: voldoende oppervlakte voor verplaatsingen met een rolstoel, mogelijke plaatsing van hulpinstallaties, oproepsystemen, enz. Deze woning onderscheidt zich van een aangepaste woning, die een woning is dewelke beantwoordt aan een reeks kwantitatieve en kwalitatieve criteria met het doel één of meer personen met een handicap te herbergen.
139
Een aangepaste woning zal een reeks technische hulpsystemen en domoticasystemen bevatten. Voor valide personen kan de domotica het comfort en de veiligheid verhogen. Voor de bejaarde en/of de persoon met een handicap kan het een instrument zijn dat hem toelaat zijn omgeving te controleren en zijn afhankelijkheid te verminderen. De domotica laat de bewoner ook toe van op afstand toestellen te bedienen die hij anders onmogelijk of moeilijk zelf zou kunnen bedienen: in- en uitschakelen van de lichten, bediening van hifi-apparatuur of video, regelen van verwarming, openen of sluiten van luiken… In dit verband, is de domotica een factor van sociale integratie. Om niet gedwongen te worden opgesloten te blijven in zijn aangepaste woning, moet de bejaarde en/of persoon met een handicap kunnen beschikken over een openbare ruimte zonder nodeloze hindernissen. Een aangepaste openbare ruimte komt overigens niet alleen ten goede van de bejaarden en/of gehandicapten. Iedereen kan wel eens blijvend of tijdelijk gehinderd zijn in zijn activiteiten en verplaatsingen, wegens leeftijd, ziekte, ongeval, of een bijzondere activiteit of situatie: blinden, slechtzienden, doven, slechthorenden, rolstoelgebruikers, personen met loopmoeilijkheden, gebruikers van een wandelstok, personen met intellectuele of psychische deficiënties, hartpatiënten, personen met ademhalingsmoeilijkheden, reumapatiënten, kinderen en kleine personen, zwangere vrouwen, personen met een kinderwagen, een caddie of personen die zware en omvangrijke voorwerpen dragen… Volgens een Franse studie163 “kan de hierdoor in verschillende mate getroffen
bevolking 20% belopen volgens het in aanmerking genomen niveau van de hinder of van de onmogelijkheid.”
In dit verband is de continuïteit van de verplaatsingsketen primordiaal. De verplaatsingsketen of transportketen vertegenwoordigt de continuïteit van de verplaatsing over het gehele traject of voor een reis: toegang te voet of per auto tot in de terminal of halteplaats van het openbaar vervoer, toegang tot en gebruik van het transportmiddel en eventuele aansluitingen. Zelfs een minieme tekortkoming in de keten volstaat om de verplaatsing onmogelijk te maken, en zelfs om de verplaatsing tot een ware “val” te maken voor personen met een handicap. De afwezigheid van een lift in een station bijvoorbeeld is de grootste val, aangezien het niet mogelijk is terug te keren en de reis verder te zetten om een toegankelijke uitgang te vinden. In het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, dienen de MIVB en de NMBS nog aanzienlijke inspanningen te doen. De toegankelijkheid van openbare gebouwen vormt een domein waarvoor er in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest een nauwkeurige en dwingende reglementering bestaat. We vragen dat bovendien aanpassingen kunnen worden uitgevoerd in bepaalde gebouwen die toegankelijk zijn voor het publiek, zoals schoolgebouwen, zelfs buiten de aanvragen voor stedenbouwkundige vergunningen. Gehandicapte kinderen en jongeren zouden bij voorrang school moeten kunnen lopen in een gewone schoolomgeving, telkens hun gezondheidstoestand zulks toelaat. Eén van de voorwaarden hiervoor is de toegankelijkheid van de schoolgebouwen. In dit verband zijn er nog aanzienlijke lacunes in de Brusselse instellingen, waar zelfs de installatie van een lift taboe kan zijn.
140
VII. Bibliografie • •
A Nursing Homes Long Term Care Management/Sage Competition : Design, 2002. A Policymaker’s Primer on Hospice Care, State Initiatives in End-of-Life Care, Focus hospice care – part I, 11 august 2001. • AAHSA , American Association of Homes and Services for the Aging : Final Program, AAHSA Spring Conference & Exposition. • AAHSA, American Association of homes and Services for the Aging : Saluting excellence Across the Continuum of Ageing Services, AAHSA 2002. • AAHSA, American Association of Homes and Services for the Aging : Building for the future, AAHSA’s Institute for the Future of Ageing Services , Endowment Fund Campaign. • AAHSA, American Association of Homes and Services for the Aging: Public Policy objectives, 2002. • AAHSA’s 2002 Spring conference & Exposition : 27 E : Beyond the Basics Advanced Consideration In the Development Process, Tuesday, April 9, 2002. • Accreditation Continuing Care Commission : Staying Ahead of the Curve Best Practices in Ageing Services Continuums, Tuesday April 9, 2002. • Ageing and transport : Mobility needs and safety issues, OECD 2001. • Alfa , Serving the Assisted Living and Senior Housing Industry : Boston 2002, Alfa Spring 2002, April 3-5, National Conference & Expo. • Alfa, Serving the Assisted Living and Senior Housing Industry : Alfa University Training Resource Catalogue, Virginia 2002. • Alternative risk vehicles : A strategic response to the LTC insurance Crisis, AAHSA Spring Conference Washington, DC April 8-10, 2002. • American Association of Homes and Services for The Ageing (AAHSA) : Best practices, Winter 2002, volume 1 number 1. • ANAH : Travaux d’adaptation du logement pour les personnes âgées, Fiche Pratique Personnes âgées, France, Avril 2001. • Antolin Pablo and Suyker Wim -Organisation for Economic Co-operation and Development : How should Norway respond to ageing? Economic department working Papers no. 296, 17 May 2001. • Antolin Pablo, Oxley Howard and Suyker Wim, Organisation for Economic Co-operation and Development, Economics Department : How will ageing affect Finland? Economics Department working papers no. 295, 18 May 2002. • Architecten zonder grenzen België vzw, Centrum voor toegankelijkheid Provincie Antwerpen, Vlaams Ergotherapeutenverbond vzw : Wonen voor het leven, Aanpasbaar bouwen, D/1999/0180/17. • Arjo : With People in mind, U.S.A. October 2001. • Asbl GAMAH : Accessibilité aux personnes handicapées des bâtiments ouverts au public, Réglementation belge selon les régions. • Assemblée Bruxelles : Personnes handicapées « de l’intégration à l’autonomie », Journée de rencontre et de réflexion du 13 juin 2002. • Association Francophone d’Aide aux Handicapés mentaux, la voix des parents : « En marche vers de nouveaux défis lors du prochain millénaire », revue trimestrielle, 2e trimestre 2000, n° 18. • Association Francophone d’Aide aux Handicapés mentaux, la voix des parents : Nous déménageons… Revue trimestrielle, 4 e trimestre 2001, n°24. • Association Mobile en Ville : Accessibilité des commerces et restaurants de Paris, Bilan de l’étude réalisée par Mobile en ville, Evry 2000. • Association nationale pour le logement des personnes handicapées asbl : Cahier de prescriptions techniques pour l’accessibilité et l’adaptation des logements sociaux pour personnes handicapées ou à mobilité réduite, septembre 1997. • Avis adopté par le Conseil économique et social au cours de sa séance du 23 mai 2001.
141
•
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • •
Avis du Comité économique et social sur la Communication de la Commission au Conseil, au parlement européen et au Comité économique et social, « Une approche intégrée au service des stratégies nationales visant à garantir des pensions sûres et viables », Bruxelles, 29 novembre 2001. Avis du Comité économique et social sur la Proposition de décision du Conseil relative à l’Année européenne des personnes handicapées 2003, Bruxelles, 17 octobre 2001. Avis du Comité économique et social sur le thème : Croissance économique, fiscalité et soutenabilité des systèmes de retraite dans l’UE, Bruxelles, 29 novembre 2001. Bouwbedrijf nr 10 : Duurzaam bouwen en de inclusieve maatschappij, Periode 09/05 – 22/05/2002. Breton Eric -Directeur d’études, UERL BETECS, Bureau d’études de l’Association Nationale pour les Transports Educatifs de l’Enseignement Public (ANATEEP) : Sécurité des déplacements des personnes handicapées : premier bilan et perspectives, mai 2000. Bureau fédéral du Plan : Le Bureau Fédéral du Plan scrute et actualise les perspectives financières de la sécurité sociale à l’horizon 2050, 28 mars 2002. Cabinet du Ministre-Président de la Région de Bruxelles-Capitale : Constat introductif au Plan Régional de Développement, 29 mars 2001. Carey David -Organisation for Economic Co-operation and Development, Economics Department : Coping with population ageing in Australia, Economics Department working papers no. 217, 23 Jul 1999. Carey David, Organisation for Economic Co-operation and Development : Coping With Population ageing in the Netherlands, Economic Department working Papers no. 325; 06 March 2002. Cauchie L. en Thimister Y., architecten -Nationale Vereniging voor de huisvesting van minder validen, vzw : Toegankelijkheid tot openbare gebouwen voor personen met verminderde beweeglijkheid, Brussel, januari 1985. CCRCs Senior Centers Assisted Living Independent Living Skilled Care : Senior Living. Centre de Recherche Urbaine-Institut de Sociologie (Université Libre de Bruxelles), Etude réalisée pour le compte de la Région de Bruxelles-Capitale : Problématique sociale dans la Région de Bruxelles-Capitale, Rapport Final, mars 2001. Centre national d’information et de rencontre du handicap info-handicap : Déclaration de Madrid. Non discrimination plus Action positive égalent inclusion sociale, bulletin des liaisons n°4, avril 2002. Choices Economic Growth : The Bright side : A positive view on the economics of aging, IRPP vol 8, no.1, March 2002. Commission Communautaire Commune : 8e Rapport sur l’état de pauvreté en Région de Bruxelles Capitale, Observatoire de la Santé et du Social Bruxelles, juin 2002. Commission des Communautés Européennes, Communication de la Commission : Vers une Europe pour tous les âges – promouvoir la prospérité et la solidarité entre les générations, Bruxelles, 21 mai 1999. Commission Européenne, Direction Générale V, Emploi, Relations Industrielles et Affaires Sociales, Politique et Action Sociale, Intégration des personnes handicapées : Un espace public pour tous, Projet ACCESSvoiries 1999. Commission of the European Communities, Communication tot the Council and the European Parliament : Europe’s response to World Ageing Promoting Economic and Social progress in an ageing world, A contribution of the European Commission tot the 2nd World Assembly on Ageing, Brussels, March 18, 2002. Commission Régionale de Développement : Avis relatif au projet de règlement Conférence Européenne des Ministres des Transports : Proposition de résolution d’ensemble sur des transports accessibles, Conseil des Ministres du 25 avril 2001. Conférence Européenne des Ministres des Transports : Rapport sur le transport et le vieillissement de la population, Conseil des Ministres du 24 avril 2001. Conférence Européenne des Ministres des Transports, Conseil des Ministres : Rapport sur le transport et le vieillissement de la population, 24 avril 2001. Conseil de l’Europe, Comité des Ministres : Résolution ResAP (2001)1 sur l’introduction des principes de conception universelle dans les programmes de formation de l’ensemble des
142
professions travaillant dans le domaine de l’environnement bâti, adopté par le Comité des Ministres, lors de la 742e réunion des délégués des Ministres, le 15 février 2001. • Conseil des ministres du 20 juin 1997 – communiqué de presse : l’Accès au statut de VIPO préférentiel et l’extension de celui-ci, http://faits.fgov.be/cgi/nphsga_rqst/SESS=312!CTXT=17!APPLIC=sfi!FIL… 17 avril 2002. • Conseil supérieur des Finances, Comité d’Etude sur le Vieillissement : Rapport Annuel, Avril 2002. • Conseils d’Administration, Comités de Gestion et Services Sociaux : - La ligue Nationale Belge de la Sclérose en Plaque asbl, - La ligue Belge de la Sclérose en Plaques – Communautés Françaises asbl, - La MS-Liga Vlaanderen vzw, - la M.S. Sweet Home asbl : De la Perte d’Autonomie à la Dépendance, un plaidoyer pour la qualité de vie meilleure des personnes atteintes de Sclérose en Plaques. • Crowe Michael, Murphy Kathleen : Consumer Choice: National Implications, Assisted Living Federation of America (ALFA). • CRU-ULB : Note de présentation du contenu du rapport intermédiaire sur la problématique sociale dans la Région de Bruxelles-Capitale. • CSTB Magazine 140 : l’Accessibilité des logements : point réglementaire, mars-avril 2002. • D’Hollander Ph. -attaché A.W.I.P.H : Le vieillissement des personnes handicapées, Intervention au conseil d’Europe de mai 1997, http://daniel.waldschmidt.free.fr/v3.htm, 18 avril 2002. • De Pauw : Verouderende samenleving nieuwe markt voor betonnijverheid, Bouwkroniek 1 maart 2002. • Defoug Henri -ingénieur général des ponts et Chaussées, de Vincent Jean-Charles -inspecteur général de l’équipement Conseil Général des Ponts et Chaussées: Accessibilité des transports publics – Situation constatée - Proposition d’amélioration, Rapport d’Audit sur la disponibilité effective des équipements réalisés pour assurer l’accessibilité des personnes handicapées aux transports publics, Affaire n° 98-0240, Paris la Défense. • Délégation ministérielle à l’accessibilité : Les rapports Evolution de l’accessibilité au cours de l’année 2001, • Delpérée Nicole : Les droits sociaux des personnes âgées- Nouvelle politique en Belgique. • Department of Health & Human Services USA : A profile of older Americans : 2001, Administration on Aging, March 30, 2001. • Department of Health and human Services : Health Insurance Portability and Accountability Act of 1996, Electronic Health Care Transactions and Code Sets Standards Model Compliance Plan. • Diamantopoulou Anna, European Commissioner responsible for Employment and Social Affairs : Towards a Barrier Free Europe for People with Disabilities, Madrid 21 March 2002. • Diamantopoulu Anna -European Commissioner responsible for Employment and Social Affairs : Responding to ageing in the European Union, UNECE Ministerial Conference on Ageing, Berlin, 12 September 2002. • Direction de la Recherche des Etudes de l’Evaluation et des Statistiques (Drees) : La prise en charge de la dépendance des personnes âgées : une comparaison internationale, Etudes et Résultats Drees n° 74 juillet 2000. • Direction générale de l’Urbanisme de l’Habitat et de la Construction : L’adaptation du logement aux personnes handicapées, France, décembre 2000. • Discours d’Anna Diamantopoulou, Commissaire européen en charge de l’emploi et des affaires sociales, http://europa.eu.int/comm/employment_social/news/2001/jul/speech2_fr.html, 1 septembre 2000, 2 pages. • Eggerickx T., Poulain M., Schoumaker B. -Ministère des Affaires économiques, Institut national de Statistiques , Services fédéraux des Affaires scientifiques, Techniques et culturelles : La Mobilité Spatiale de la Population, Recensement Général de la Population et des Logements au 1e mars 1991, Monographie n°2, 2000. • Europe Actualités : 11eme conseil informel logement, Les ministres européens face au vieillissement de la population, Novembre 1999. • European Commission DG XIII, Telematics Applications Programme Disabled and Elderly Sector, Eustat : Allez-y! Manuel à l’attention des utilisateurs d’aides techniques, Une initiative
143
• • • •
• • • • • • •
•
• • •
• • •
• • • •
du Ministre de l’Action sociale, du Logement et de la Santé et la Région wallonne, Willy Taminiaux, Bruxelles, juin 1999. Exposé du représentant du Ministre Didier Gosuin, Membre du Collège de la CCF, Chargé de la Culture et du Tourisme, Bruxelles 13 juin 2002. F. Carnoy, Secrétaire Fédéral de la F.B.E.V. : L’amélioration de la sécurité routière doit reposer sur trois axes : le conducteur, le véhicule et l’infrastructure, Equipement Construction n° 166 avril-mai 2002. Franklin Benjamin : Strategic planning: A Management Tool For Successful Senior Living Communities, Greystone. Gauthier Anne H. -Department of sociology, University of Calgary,
[email protected] and. Smeeding Timothy M -Centre for Policy Research, The Maxwell School, Syracuse University
[email protected]. : Time use At Older Ages : Cross-National Differences, 14 December 2000. Gauthier Anne. H. -University of Calgary, Timothy Smeeding -Syracuse University : Historical trends in the patterns of time use of older adults. Goze Maurice -Directeur à l’Institut d’aménagement et d’urbanisme de Bordeaux et IERSO : Les besoins en logement se diversifient, http://www.foncier.org/articles/81/81Goze.htm. Guide « Accueil des personnes à besoins spécifiques et accessibilité, hhtp://www.tourisme.equipement.gouv.fr/document/Handicap.htm, 4 mars 2002. handicapés. Quel accès aux lieux publics, Test Achats le magazine des consommateurs janvier 2000-n° 428. Herbert j. Sims & Co., INC : Senior Living Financing Update, April 2002. Hicks Peter, Organisation for Economic Co-operation and Development : Labour market and social policy – occasional papers n°55 public support for retirement income reform, 17 December 2001. Holzmann Robert -Organisation for Economic Co-operation and Development, Ageing working papers : Fiscal alternatives of moving from unfunded to funded pensions, Maintaining prosperity in ageing society : the OECD study on the policy implications of ageing, Working paper AWP 5.2. Housing Policy Forum Monday, April 8, 2002, AAHSA’s Spring Conference and Exposition April 8 –10, 2002. http://www.equipement.gouv.fr/actualites/dossiers/2001/accessibilite/sommaire.htm, novembre 2001. Intelligence au service des personnes âgées et handicapées, Bcdi news n° 10 septembre 2001 Fr. Interview. Fank Vandenbroecke over betaalbaarheid ouderenzorg, De standaard online, http://www.Standaard.be, augustus 2002. Jacobzone Stephane -Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Directorate for Education, Employment, Labour and Social Affairs Employment, Labour and Social Affairs Committee : Ageing and care for frail elderly persons : an overview of international perspectives, Labour Market and Social Policy – Occasional Papers no. 38, 23 April 1999. Jacozone S., Cambois E., Robine J.M. : La santé des personnes âgées dans les pays de l’OCDE s’améliore-t-elle assez vite pour compenser le vieillissement de la population? Revue économique de l’OCDE n° 30, 2000/I. Juslén Jiri E. -National Research and Development Centre for Welfare and Health : Social Impact Assessment : a look into Finnish experiences, Paper for IAIA ’94, Finland march 2002. Kinsela Kevin -U.S. Department of health and Human Services (National institute of health, National Institute On Aging) and Velkoff Victoria -U.S. Department of Commerce (Economics and Statistics Administration, U.S. Census Bureau) : International Population report, An Ageing World, November 2001. KPMG LLP : Alice doesn’t live here Anymore… The changing senior markets and the art of vision : strategic planning 101, AAHSA Spring Conference & Exposition April 8, 2002. L’adaptabilité de l’espace, Janvier 2002. http://www.autonomia.org/new/02012702adaptabiliteespace.htm. Le Changement PRL, FDF, MCC : Le logement. Le handicap se conjugue au pluriel, Insee Première n° 742 Octobre 2000.
144
• •
Le patrimoine ou les handicapés? La Lanterne, 27 mars 2002. Les aînés au Canada : Quelques statistiques sur les aînés au Canada, http://www.hcsc.gc.ca/seniors-aines/pubs/factoids/fr/factoid.htm. • Les bus et leurs points d’arrêt accessibles à tous, présentation du guide méthodologique, Charte d’accès aux services et infrastructures de transport, CEMT art.2, mai 1999. • Les Cahiers de l’Institut D’Aménagement et D’urbanisme de la Région d’Ile-De-France : Le défi de l’âge, volume 1. Les conséquences du vieillissement de la population, n° 121- 4e trimestre 1998. • Les défis du vieillissement et les politiques en faveur des personnes handicapées débattus à Helsinki, http://europa.eu.int/comm/employment_social/socprot/ageing/news/helsinki_fr.htm. • Les personnes dépendantes en institution, Insee Première n° 669, Paris août 1999. • Les politiques sociales en faveur des personnes handicapées adultes, résumé novembre 1993, http://www.ccomptes.fr/Cour-des-comptes/publications/rapports/handicapes/cdc81_2.htm • Lettre de l’Association Nationale pour le logement des personnes handicapées : Projet de Règlement Régional d’Urbanisme, adressée à Monsieur P. Coenraets, Président de la Commission Régionale de Développement. Bruxelles, le 14 janvier 1997. • Liberated Women, A Trailblazer of her generation, Sarah Martin Peterson is anything But Traditional, in The Assisted Living Today, The magazine of the Assisted Living Federation of America, Serving the Senior housing and Assisted Living Industry, April 2002, vol. 9, no. 3. • Lifesphere : Love’s Lineage, LifeSphere Annual Report 2000-2001. • Long Term Care, Contemporary, April 2002. • Mathiasen David G, Consultant to the OECD’s Public Management Service : The capacity for long term decision making in seven OECD countries; the case of ageing, Maintaining prosperity in an ageing society, the OECD study on the policy implications of aging, working paper AWP 6.1. • MC Morrow K. & Roeger W. : The economic consequences of ageing populations (a comparison of the EU, Us and Japan). • McKnight’s : Long-term care news, March 22, 2002. • Ministère Belge des Affaires Economiques , Institut National de Statistique : Annuaire de statistiques régionales 1999, Bruxelles, 1999. • Ministère de l’Emploi et de la Solidarité, Direction de la Recherche, des Etudes, de l’Evaluation et des Statistiques (Drees) : Les relations familiales et sociales des personnes âgées résident en institution, Etudes et Résultats n° 35, octobre 1999. • Ministère de l’Equipement et des Transport et du Logement : Villes et Développement durable, dossier documentaire octobre 1998, Centre de documentation de l’urbanisme, Direction générale de l’Urbanisme, de l’Habitat et de la Construction. • Ministère de l’industrie, des Affaires Sociales et Monétaires, Vie et avis du Coliac, 2e avis du Coliac : Projet de réglementation sur les répétiteurs de feux de circulation pour personnes aveugles ou malvoyantes, le 12 septembre 2001, http://www.coliac.cnt.fr/avis2.htm. • Ministry of Social Affairs And Health Finland : Policy on Ageing, Brochures 1999 : 4 eng., Helsinki 1999. • Ministry of social Affairs and Health Finland : Independent living - Challenges for disability policy, Brochures 1999:5 eng. • Ministry of the environment Finland : Housing of Older People in the EU Countries, The Finnish Environment 354, Helsinki 1999. • Ministry of transports and communications Finland : Forward without obstacles, Proposals made by the Working group on Accessibility and User-friendliness of Public, Reports and Memoranda B 37/2001, Helsinki 2001. • Miscellaneous Federal And State Tax Issues for CCRCs : AAHSA’S 2002 Spring Conference : Session 13 C : CCRC Issues Forum. • Mobiliteit, http://www.vlafo.be/nederlands/mobiliteit/index.html, 17 avril 2002. • National Ageing Information Center Administration on Ageing : Limitations in activities of daily living among the elderly, data analyses from the 1989, National Long Term Care Survey, May 31, 1996.
145
• •
• •
• • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • •
National Ageing information Center, Administration on Ageing : Older persons with mobility and self-care limitations : 1990, January 8, 1996, http://www.aoa.gov/aoa/STATS/moblimit/mobilitylimit.html. Nationale Vereniging voor de Huisvesting van personen met een Handicap vzw : Technische voorschriften voor de toegankelijkheid en de aanpassing van sociale woningen voor personen met een handicap of met beperkte beweeglijkheid, NVHPH vzw en COOPARCH-R.U. scrl, september 1997. Nursing homes Long term care management vol 51, no. 3 : Where are they, Solving Assisted Living’s Fill-Up Dilemma, www.nursinghomesmagazine.com, March 2002. OCDE : La capacité de prendre des décisions à long terme dans sept pays de l’OCDE : Le cas du vieillissement, Documents de travail sur le vieillissement, Préserver la prospérité dans une société vieillissante : le projet horizontal de l’OCDE sur les implications politiques du vieillissement, Documents de travail AWP 6.1F. OECD Tables and Figures on Ageing. Organisation de Coopération et de Développement Economiques (OCDE) : Le régime de retraite chilien, Documents de travail sur le vieillissement, Document de travail AWP 5.6F. People in Europe : Demographic change : the regional dimension, Trends and policy issues. Platform wonen van ouderen met de steun van de Vlaamse Gemeenschap : Platformdag wonen van de ouderen in Brussel, Vlekho, 6 mei 1999. Principaux Résultats du Rapport Basé sur l’Eurobaromètre 54.2 : Les européens face aux handicaps, Bruxelles, 21 mai 2001. Qualiderm : Dispositifs institutionnels d’aide et de soins aux personnes âgées, Université de Liège, Service de Psychologie de Santé, Unité de Psychologie clinique du Vieillissement; Rapport de synthèse. Quatrième opération d’examen et d’évaluation de l’application du Plan d’action international sur le vieillissement : IV. Application du Plan d’action au niveau national, http://www.un.org/esa/socdev/ageing/age4rfr4.htm. Randall Bill : L’habitat social du Troisième Age - Faire face aux défis dans l’Union Européenne. Rapport au Ministre de l’Emploi et de la Solidarité au Secrétariat d’Etat à la Santé, à l’Action Sociale et aux handicaps : Personnes handicapées : Analyse comparative et prospective du système de prise en charge, http://www.sante.gouv.fr/htm/actu/handicapes/sommaire.htm. Recensement Général de la Population et des Logements au 1e mars 1991 : Le Logement, réalités socio-économiques et géographiques 1981-1991. Redefining Youth. Redesigning housing, Building for Boomers & Beyond Seniors Housing Symposium 2002, Orlando, Florida, May 1-3, 2002. Reforms of pensions systems in the EU : An Analysis of the policy options. Règlement Régional d’urbanisme, titres I à V, Bruxelles 25 septembre 1997. Résumé et conclusions politiques, http://europa.eu.int/comm/employment_social/socprot/disable/com406/com_fr.htm, 14 avril 2002. Scherer Peter -Organisation for Economic Co-operation and Development, Directorate for Education, Employment, Labour and Social Affairs Employment, Labour and Social Affairs Committee : Labour market and social policy – occasional papers no.49 age of withdrawal from the labour force in OECD countries, 11 January 2002. Smith Tom W. -National Opinion Research Center, University of Chicago, A Cross-national Comparison on Attitudes towards work by age and Labour Force Status, December 2000. Smith Tom W., National Opinion Research Center, University of Chicago : Public support for Governmental Benefits for the Elderly Across Countries and Time, December 2000. Standard & Poor’s, Accreditation Continuing Care Commission : Preparation for CCAC Accreditation and Credit Ratings, A roadmap for developing Communities, November 2001. Starkovich Lynn M., Larkin, Hoffman, Daly & Lindgren -Current Developments in workplace liability : Human Resources : Your Number One Area Of Liability, Your Number One Opportunity for Risk Management. STIF, Région d’Ile-de–France : Guide pratique A l’usage des personnes à mobilité réduite dans les transports en Ile-de-France. Textes de la réglementation AVJ de la Commission Communautaire, Commune de BruxellesCapitale, Epil Module IIIb : gérer un service AVJ.
146
•
The Boston Consulting group : Tome 1, Constat préalable à l’élaboration du Plan Régional de Développement, Synthèse, Volume 1/3, Etude effectuée pour le compte de la Région de Bruxelles-Capitale, août 2000. • The Building Access Handbook, http://www.marh.gov.bc.ca/ACCESS/HANDBOOK/dedicate.html. • The French Population Survey of Handicaps, disabilities and Dependence, Method First Results in Psychiatric Institutions, W.A.P. Jubilee Congress, June 28, 2000. • The Swedish handicap Institute : Towards equality, order nr 00343, www.hi.se. • Trottier Hellen, Martel Laurent, Houle Christian, Berthelot Jean-Marie et Légaré Jacques : Vieillir chez soi ou en établissement : à quoi cela tient-il? Rapport sur la santé, Printemps 2000, vol 11, n°4, Statistique Canada, n° 82-003 au catalogue. • U.S. to Unveil First Ratings of Nursing Homes, The Washington Post, Sunday, April 7, 2002. • Un Logement pour tous, Une initiative du Ministre de l’Action sociale, du logement et de la Santé de la Région wallonne Willy Taminiaux, Jambes, Décembre 1998. • Une société pour les tous les âges, Rapport du Comité de Pilotage de l’Année Internationale des personnes âgées. • Université libre de Bruxelles-CRU, Etude effectuée pour le compte de la Région de BruxellesCapitale : La problématique sociale en Région de Bruxelles-Capitale volume 1 /2, juin 2000. • University of North Texas, Department of Applied Gerontology, Center for Studies in Ageing : Bridging The Gap Between Theory and Practice, July 2001. • Vakgroep Orthopedagogiek – Universiteit Gent, Afdeling Orthopedagogiek – KULeuven: Een kader voor de organisatie van vraaggestuurde ondersteuning voor mensen met een handicap en hun omgeving, (synthese onderzoeksrapport). • Visco Ignazio : Ageing populations : Economic issues and policy challenges, OECD, Economic Policy for Ageing Societies, Kiel Week Conference, 18-19 June 2001. • Visco Ignazio : Welfare Systems, Ageing and Work : an OECD Perspective, OECD, January 2000. • Weaver Maureen: Legal update : HIPAA Developments, American Association of Homes and Services for the Ageing, 2002 Spring Conference April 9, 2002. • William c. Kelly, Jr. Latham & Watkins : Panel : Tax credits : using the new tools for refinancing and new construction of affordable senior housing, AAHSA Spring Conference And Exposition, Washington 9 April 2002. • Wylde Margaret : Boomers on the Horizon, housing preferences of the 55+ market, Building for Boomers and Beyond, Washington, 2002. • Yahoo ! Actualités : Le vieillissement menace la stabilité mondiale, Mercredi 15 mai 2002, http://fr.news.yahoo.com/02515/216xb.html. • Your Place or theirs? Facility-based providers are bringing the nursing home, in the Contemporary Long Term Care, Covering Skilled Nursing Assisted Living, CCRCs, Adult Day Services and Home Care, March 2002.
147
VIII. 1 2
Verwijzingen
«Faire face au choc démographique », Programma van de OESO over de toekomst, 1 oktober 1999
http://fr.encyclopedia.yahoo.com/articles/jb/jb_2450_p0.html Demographie, aménagement du territoire et développement durable de la société belge: Rapport final/ Catherine Capron, Michel Oris…- Brussel : SSTC, 2001 4 Sid C. Hurlbert, Keynote speaker, ALFA’s Spring 2002 National Conference & EXPO, “Don’t Wait for the Happy Bus!”, four simple steps on how to take control of how people view and treat you, Wednesday, April 3, 8:00-10:00 a.m., http://www.alfa.org/ 5 Verklaring van Z.E. Zalmaï Haquani, Ambassadeur van Afghanistan in Frankrijk op de tweede zitting van de wereldvergadering over veroudering, Madrid, 8-12 april 2002, http://www.un.org/ageing/coverage/afghanistanF.html 6 http://www.un.org/ageing/ 7 Kinsella, Kevin and Victoria A. Velkoff, U.S. Census Bureau, Series P95/01-1, An Aging World: 2001, U.S. Government Printing Office, Washington, DC, 2001, http://www.census.gov/population/www/socdemo/age.htm 8 Zie onder meer Ignaco Visco, Chief economist van de OESO, in l’Observateur van 13 juni 2001, http://www.observateurocde.org/news/fullstory.php/aid/241.html 9 http://europa.eu.int/comm/eurostat/ 10 http://www.med.univ-tours.fr/enseign/santepub/santepub/esper.html 11 De oorzaken van de geringe vruchtbaarheidsgraad zijn van verschillende aard en we wensen hier niet in detail in te gaan op verschillen die voornamelijk van culturele aard zijn. De Europese overheidsinstanties trachten met alle mogelijke middelen een oplossing te vinden voor die toestand, die hoe langer hoe onrustwekkender wordt. Bepaalde mannelijke of vrouwelijke kandidaat-politici stellen soms rare oplossingen voor. 12 Ignacio Visco, op. cit. 13 Info Flash nr 6 (21 december 2001) en Info Flash nr 2 (27 november 2001) 14 http://www.census.gov/ipc/www/idbnew.html 15 Demographie, aménagement du territoire et développement durable de la société belge, op. cit. 16 http://www.oecd.org/FR/home/0,,FR-home-26-nodirectorate-no-no--26,00.html 17 Merken we op dat Québec “eraan herinnert dat het in algemene regel van plan is zijn eigen 3
verantwoordelijkheden op te nemen en dat het het niet eens is met en niet deelneemt aan de uitwerking van federale-provinciale-territoriale benaderingen voor gemeenschappelijke acties of panCanadese normen in de sectoren die tot zijn bevoegdheid behoren.” 18
http://www.scics.gc.ca/cinfo02/830754004_f.html Paulette Guinchard-Kunstler, Enjeux et besoins d'une nouvelle orientation de la politique en direction des personnes âgées en perte d'autonomie, Juni 1999 20 Michel Thierry et Jean-Marie Palach, Une société pour tous les âges : rapport, Ministère de l'emploi et de la solidarité, Parijs, 1999, blz. 16 e.v. 21 Paulette Guinchard-Kunstler, op. cit. 22 http://www.ladocumentationfrancaise.fr/BRP/994001455/0000.htm#Heading15 23 Wij namen deze inlichtingen over uit de officiële website van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest zonder ze in juridisch opzicht te bekritiseren. Zie adres http://www.bruxelles.irisnet.be/FR/1fr_admi/1fr_1asr/1fr_14.htm 24 http://belgium.fgov.be/abtb/federal/fr_305053.htm 25 http://www.hasquin.org/communiques/020131-4.htm 26 http://www.hasquin.org/communiques/020717-3.htm 27 http://www.ilo.org/public/french/bureau/inf/pkits/2002/ageing.htm en http://www.un.org/french/ageing/docs/aconf1974f.pdf 28 http://www.oecd.org/pdf/M00019000/M00019459.pdf 29 Peter Hicks, Public support for retirement income reform, OESO, 2001 30 Ignacio Visco, op. cit. 31 http://www.senat.fr/rap/r99-143/r99-14311.html#toc25 19
148
32
Stéphane Jacobzone, Emmanuelle Cambois et Jean-Marie Robine, La santé des personnes âgées dans les pays de l'OCDE s'améliore-t-elle assez vite pour compenser le vieillissement de la population?, OESO 2000 33 www.oecd.org/pdf/M00024000/M00024184.pdf 34 Préserver la prospérité dans une société vieillissante, OESO, 1998. 35 Michel Andrieu, D'abord l'argent, ensuite la santé, OESO- programma over de toekomst, 1 oktober 1999 36 www.observateurocde.org/news/fullstory.php/aid/15/ D'abord_l'argent,_ensuite_la_sant%E9.html 37 http://daniel.waldschmidt.free.fr/v3.htm 38 Philippe D'Hollander, Le vieillissement des personnes handicapées, Intervention au conseil d'Europe (mai 1997), http://daniel.waldschmidt.free.fr/v3.htm 39 Philippe D’Hollander, op. cit. 40 Zie onder meer Assous, Laurence et Ralle, Pierre, La prise en charge de la dépendance des personnes âgées : une comparaison internationale, DREES, Etudes et résultats, nr 74, juli 2000 41 Stephane Jacobzone, AGEING AND CARE FOR FRAIL ELDERLY PERSONS: AN OVERVIEW OF INTERNATIONAL PERSPECTIVES, OCDE, 1999, DEELSA/ELSA/WD(99) 1 42 Naoki Ikegami, op. cit. 43 Naoki Ikegami, Soins de longue durée, un défi complexe, Département de politique et de gestion de la santé, École de médecine de l’Université de Keio, Observateur, OESO, 03 november 2001 44 Voor de federale politieke nota ter zake, zie http://www.vangool.fgov.be/ZB011106.htm#5.%20Les%20soins%20formels%20pour%20les%20personnes%20âgées. 45 http://www.statcan.ca/francais/indepth/82-003/archive/2000/hrar2000011004s0a04_f.pdf 46 Analyse de trois enquêtes homogènes en Ile-de-France, Languedoc-Roussillon et Basse-Normandie Panorama de la dépendance en France " - A. COLVEZ, in Revue française des Affaires sociales, januari-Maart 1990 47 Richard Herd, Faire face aux conséquences du vieillissement, Département economische zaken,OESO, 1 oktober 1999 48 Henry DeVos Lawrie, Jr., Timothy J. Stanton, Long-term care : new deal, new opportunities ? http://www.mcguirewoods.com/news-resources/publications/taxation/longterm.doc 49 Builderbooks of the National Association of Home builders of the United States of America, Washington DC, 2002, http://store.builderbooks.com/ 50 Voor deze en volgende verklaringen zie Housing of Older People in the EU Countries, Fins Ministerie van leefmilieu, op. cit. 51 Housing of older people in the EU countries, Ministerie van leefmilieu, Finland, 1999 52 Eurostat, Conditions de logement des personnes âgées dans l'UE, CA-NK-99-014-FR-I 53 http://ue.eu.int/df/docs/fr/CharteFR.pdf 54 Nicole Delpérée, Les droits sociaux des personnes âgées - Nouvelles politiques en Belgique, mailto :
[email protected] 55 Nicole Delpérée, op. cit. 56 Nota van de Minister van Sociale Zaken en pensioenen Frank Vandenbroucke, actief ouder worden en zijn in de actieve welvaartstaat, 5 november 2001, http://vandenbroucke.fgov.be/ZB-011106.htm 57 Nicole Delpérée, op. cit. 58 NIS, Monographie nr 10, 1999 59 La problématique sociale en Région de Bruxelles Capitale, Volume I, Etude effectuée pour le compte de la Région de Bruxelles Capitale, ULB, juni 2000 60 cfr. Supra, American Association of Homes and Services for the Aging, Spring Conference & Exposition, Washington, DC April 4-8, 2002 et Assisted Living federation of America, Spring Conference & Exposition, Boston, MA, April 4-8, 2002 61 R. Gazon, M. Ylieff, O. Fontaine, Institutionele instrumenten voor hulp- en zorgverstrekking aan bejaarden , Synthese rapport, http://www.ulg.ac.be/psysante/qualidem/inami/ - Qualidem is een feitelijke groepering van twee onderzoeksteams, namelijk van de Katholieke Universiteit van Leuven (KUL) et de l’Université de Liège (ULg). 62 Cfr. Supra, hoofdstuk in verband met de versnippering van bevoegdheden 63 De toepasselijke wetgeving en reglementering kunnen worden gevonden op adres http://www.iph.fgov.be/epidemio/morbidat/fr/wet/SOSAP25.htm 64 http://www.health.fgov.be/WHI3/Hub/hub1/financement.htm 65 http://www.health.fgov.be/WHI3/Hub/hub1/financement.htm 149
66
http://www.abbeyfield.com/ Volgens de rapporten Qualidem, http://www.ulg.ac.be/psysante/qualidem/inami/_Toc494278755 68 Qualidem, Organisatie van de thuiszorg , bijlage : Enkele gegevens in verband met de Franse gemeenschap. 69 http://www.cpasbru.irisnet.be/fr/page63.html 70 Profil de la vie, Magazine van de Vrije Ziekenfondsen, nr 56, Maart-April 2000 71 http://www.euromut.be/fr/zorg.htm 72 http://www.europarl.eu.int/workingpapers/soci/w14/text1_fr.htm 73 Bill Randall, L’Habitat social du Troisième Age, Faire Face aux défis dans l’Union Européenne, CECODHAS, 1999 74 CECODHAS, het Europees coördinatiecomité voor sociale huisvesting is een organisatie zonder winstgevend doel die de bij haar aangesloten lidorganisaties permanent vertegenwoordigt bij de Europese en internationale instellingen, http://www.cecodhas.org/ 75 Zie onder meer : http://www.logement.equipement.gouv.fr/logt/parlement/3_general.pdf 76 Zie onder meer : http://www.issa.int/pdf/helsinki2000/topic4/1assous.pdf 77 Laurence Bertrand, L'habitat des personnes âgées : le cas du Danemark, Agence de développement et d'urbanisme de l'agglomération nancéienne, februari 1994 78 De veroudering: de Nederlandse benadering, Observateur, OESO, 21 juni 2002 79 http://www.oif.ac.at/ftp/projekte/observatory/sevilla_2000_french.pdf 80 http://www.oasis.gov.ie/health/carers_allowance.html 81 en 2000 82 http://www.un.org/ageing/ 83 http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/ageing/com99-221/com221_fr.pdf 84 Rusthuizen fors duurder, De Standaard, 6 augustus 2002 67
85
http://social.regeringen.se/pressinfo/pdf/handikapp/s2000_011fr.pdf http://www.ladapt.asso.fr/coinspresse/Chevenement.html 87 http://europa.eu.int/abc/doc/off/bull/fr/200005/p103018.htm 88 http://www.bcn.es/ciutat-disminucio/frances/f_proj11.html 89 Te contacteren persoon voor een toetreding : Serena Rabinad, Institut Municipal de Persones amb Disminució de Barcelona, Ave. Diagonal, 233 1er. 08013 BARCELONA. tél.: 34 93 413 27 83 - 84; fax: 34 93 413 28 00; e-mail:
[email protected] 90 http://www.madriddeclaration.org/ 91 http://www.info-handicap.lu/publica/bulletin/02/34.pdf 92 Directeur-generaal van de DG Werkgelegenheid en Sociale Zaken, Europese Commissie 93 Zie onder meer http://usinfo.state.gov/ 94 http://www.jan.wvu.edu/links/adalinks.htm 95 Access and Opportunities: A Guide to Disability Awareness , http://usinfo.state.gov/journals/itsv/0199/ijsf/frada.htm 96 http://www.usdoj.gov/crt/ada/adahom1.htm 97 Zie vorige referentie 98 La Société américaine, Revue électronique de l'USIA, volume 4, nummer 1, januari 1999 99 http://www.chrc-ccdp.ca/ar-ra/ar98-ra98/disab-defic.asp?l=f 100 http://www.chrc-ccdp.ca/ar-ra/ar98-ra98/disab-defic.asp?l=f 101 http://www11.hrdc-drhc.gc.ca/pls/edd/DPP_150006x.htm 102 http://www.ohrc.on.ca/french/consultations/transit-consultation-report_9.shtml 103 Werkdocument over een intersectionele benadering van de discriminatie, Intersectionele benadering van de discriminatie voor het behandelen van klachten in verband met de rechten van de persoon, gebaseerd op verschillende beweegredenen, commissie van de persoonsrechten van Ontario http://www.ohrc.on.ca/french/consultations/index.shtml 104 http://www.edf-feph.org/fr/policy/nondisc/nond_pol.htm 105 http://www.eypd2003.org/eypd/document?action=get_document&id=27 106 http://www.legislation.hmso.gov.uk/acts/acts1995/Ukpga_19950050_en_1.htm 107 http://www.dwp.gov.uk/mediacentre/pressreleases/2002/aug/asd3008-disabled.htm 108 http://www.austlii.edu.au/au/legis/cth/consol_act/dda1992264/ 109 http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/news/eurobar_fr.pdf 110 http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/news/eurobar_fr.pdf 86
150
111
http://europa.eu.int/comm/employment_social/equ_opp/com284f/com_284f_fr.pdf http://europa.eu.int/comm/employment_social/news/2001/jul/dir200078_fr.html 113 http://www.eypd2003.org/eypd/eypd/index_fr.html 114 http://www.eypd2003.org/eypd/document?action=get_document&id=27 115 Zie « De veroudering van de personen met een handicap » in het deel van deze studie, gewijd aan de veroudering van de bevolking, http://socialsecurity.fgov.be/handicap/rapport_2000/FR/index.htm 116 http://vangool.fgov.be/2/ZPers020516.htm 117 http://vangool.fgov.be/2/Zbijlage020516exemples.htm 118 http://fr.encyclopedia.yahoo.com/articles/ni/ni_1485_p0.html 119 http://rfr-handicap.inserm.fr/hidenquete/FTP/publicat/cdshid.pdf 120 Multiple sclerose is één van de meest voorkomende ziekten van het centrale zenuwstelsel (hersens en ruggenmerg). Multiple sclerose is een ontstekingsaandoening die leidt tot myelineverlies in het centrale zenuwstelsel (verlies van de myeline van de zenuwen). Myeline vormt een speciaal membraan dat de zenuwen isoleert, enigszins te vergelijken met het omhulsel van een elektrische draad, dat de snelle transmissie van zenuwimpulsen toelaat. Het is dankzij de snelheid en de efficiëntie van deze zenuwimpulsen dat een individu snel en gecoördineerd bewegingen kan uitvoeren zonder bewuste inspanning. In het geval van multiple sclerose, gaat het myelineverlies gepaard met een verstoring van de mogelijkheid van de zenuwen om zenuwimpulsen te versturen vanuit de hersens naar de ledematen en vanuit de ledematen naar de hersens, wat aanleiding geeft tot de verschillende symptomen van multiple sclerose. De plaatsen waar het myeline verdwenen is (sclerose of letsels) zien eruit als verharde lidtekens. In het geval van multiple sclerose duiken deze lidtekens op op verschillende ogenblikken en in verschillende gebieden van de hersens of van de ruggengraat, vanwaar de benaming multiple sclerose. 121 http://www.ms-sep.be/LN_NL/FR/FRAMES_FR.htm 122 Het gaat om uittreksels. Het volledige dossier kan worden besteld op adres
[email protected] 123 http://www.pourtous.org/biblio/livre.php?id=22 124 http://wal.autonomia.org/region/access.php 125 http://wal.autonomia.org/region/access.php 126 http://www.anlh.be/ 127 http://www.anlh.be/accesa/index.html 128 Edwin JACOBS, «Mobiliteit en transportinfrastructuur: fundamentele principes voor de uitwerking van een globaal beleid », Ontwerp van tekst van de werkgroep infrastructuur ,NCB, 16/12/1997 129 « Une voirie pour tous », Folder van de Certu en van de Direction des routes, Frankrijk 130 http://cm.coe.int/ta/res/resAP/2001/f2001xp1.htm 131 http://www.iso.ch/iso/fr/prods-services/otherpubs/pdf/ISO-CEI-GEN3.pdf 132 http://www.ccw.be/publications/ntc.pdf 133 http://www.confederationconstruction.be/french/home/organisatie/publicaties/algemeen/index.cfm 134 http://www.lepur.geo.ulg.ac.be/Cpdt/Pages/prog_98-99/Theme_8-3.htm 135 Documenten van het colloquim, georganiseerd op 8 maart 2001 door de stad Genève over duurzaam bouwen, http://www.ville-ge.ch/ 136 Zie ook « L'adaptation de l'habitat au vieillissement de la population », documenten van het symposium van de « Société d'habitation du Québec » op de vierde wereldconferentie van de « Fédération internationale du vieillissement », Québec, 1999 137 http://www.lema.ulg.ac.be/tools/Logement/usage.asp 138 usinfo.state.gov/journals/itsv/0199/ijsf/frassist.htm 139 http://anlh.be/accesat/ 140 http://www.bcdi.be/new/fr/ 141 http://www.cstb.fr/dos_presse/fichiers/DP36_05_00_PDF.pdf 142 http://www.cnrs.fr/Cnrspresse/n398/html/n398rd05.htm 143 http://www.dinf.org/doc/english/Us_Eu/conf/tide98/66/elger_furgren.html 144 http://www.bcdi.be/new/fr/projets/data.html 145 Het acroniem MATS betekent “Flexible Mechatronic Assistive Technology System to support persons with special needs in all their living and working environments”. 146 Zie Belgian Centre for Domotics and Immotics, http://www.bcdi.be/new/fr/ 147 http://www.bcdi.be/new/fr/media/pdf/bcdi_news_10/news10f.pdf 148 Rapport, voorgesteld namens de sectie levenskader door Dhr. Vincent Assante, rapporteur, advies van het ESC van 13 september 2000 112
151
149
http://www.anlh.be/accessvoirie/acc08.htm http://www.route.equipement.gouv.fr/RoutesEnFrance/voirie/Voirie.html 151 Zie Rapport Assante, cfr. infra 152 http://www.autonomia.org/bxl/cdpmrbxl/recomman.html 153 B.S. van 5 oktober 2001 154 Rapport aan de Minister van Werkgelegenheid en Solidariteit en aan de Staatssecretaris voor gezondheid, Sociale actie en Handicaps over een vergelijkend en toekomstgericht onderzoek van het Franse systeem inzake opvang van personen met een handicap, http://www.sante.gouv.fr/htm/actu/handicapes/sommaire.htm 155 http://www.sante.gouv.fr/htm/actu/handicapes/4_1a.htm 156 http://users.skynet.be/gracq/RRU.htm 157 B.S. van 31 mei 2002 158 DEMANET M. & MAJOT J.-P., Handboek van de Openbare Ruimten, Brussels Hoofdstedelijk Gewest, edition Iris, 1995 159 http://www.ecolo.be/programme/env/eum/eum01.htm 160 http://users.skynet.be/gracq/RRU.htm 161 B.S. van 25 juni 2002 162 Document COM(2000) 284 van 12 mei 2000 - Vers une Europe sans entraves pour les personnes handicapées 163 CERTU (Frankrijk), Une voirie pour tous, http://www.certu.fr 150
152
