INFOBLAD
HAAIEN De schrik van de zeeën, de moordenaar van het rif. De haai heeft niet zo’n beste naam. Veel mensen denken dat haaien onze ergste vijanden zijn. De werkelijkheid is precies andersom: vissers vangen zoveel haaien dat de heersers van de zee gevaar lopen om uit te sterven. In dit informatieblad lees je hoe de haaien leven, aan welke bedreigingen ze bloot staan en wat het Wereld Natuur Fonds doet om deze indrukwekkende roofvissen te behouden.
Dwergen en reuzen
grote witte haai
Bij een haai denk je waarschijnlijk meteen aan het moordenaarstype uit griezelige films. Maar in werkelijkheid zijn de meeste haaien veel kleiner en lang niet zo woest. In totaal zijn er ruim 480 verschillende soorten haaien die er allemaal anders uitzien en lang niet allemaal even groot worden. Zo heb je het vrachtwagenformaat walvishaai uit tropische zeeën en de dwerghaai uit de diepzee, nauwelijks langer dan een potlood.
Verschillend gebekt Ook hun dieet en gedrag verschillen sterk. De stierkophaai heeft een soort notenkraker in zijn bek staan om mosselen of zee-egels te kraken, terwijl de zandhaai erg spitse tanden heeft waarmee hij inktvissen kan vastprikken. Een tijgerhaai is juist weer een echte alleseter die elk beest opslokt dat hij tegenkomt: van een slappe kwal tot een schildpad met een taai schild. De grootste haai, de walvishaai, leeft juist van de kleinste diertjes die hij met zijn enorme muil uit het water zeeft. Veel haaien struinen in hun eentje rond om voedsel te zoeken. Andere jagen in grote groepen, zoals de doornhaai. Een opvallende haai is de hamerhaai. Die heeft een eigenaardige brede snuit vol met zintuigen. En wat dacht je van het ‘koekiemonster’: een haaitje dat stiekem ronde stukjes zo groot als een koekje uit grote vissen of zeezoogdieren hapt? De doornhaai komt ook in de Noordzee voor.
Lang verleden Wat alle haaien gemeen hebben is dat hun hele skelet van kraakbeen is: hetzelfde spul waar onze oorschelpen stevigheid van krijgen. Samen met de roggen zijn ze ingedeeld bij de kraakbeenvissen. Bijna alle andere vissen zijn beenvissen. Die hebben een veel harder skelet met echte graten van been. De haaien behoren tot een heel oude groep dieren. Toen de eerste dino’s kwamen, bestonden de haaien al 200 miljoen jaar. Ze zijn perfect aangepast om te jagen in zee. Met hun vele zintuigen, stroomlijn en machtige kaken zijn ze de meest succesvolle vissers van de oceanen. Tot de moderne mens verscheen.
De vijf grootste bedreigingen Met onze motorboten, visnetten, lijnen en haken vangen wij elk jaar meer vis uit de oceanen dan alle haaien in een eeuw op kunnen. De zeeën dreigen leeggevist te raken. En de haaien zelf worden ook flink bejaagd. Als de vissers in hetzelfde tempo doorgaan, lopen haaiensoorten die al miljoenen jaren rondzwemmen de kans om in enkele tientallen jaren uit te sterven. Hieronder lees je vijf grootste bedreigingen van de haai beschreven. Allemaal hebben ze te maken met de visserij.
Na de walvishaai is de reuzenhaai de grootste vis ter wereld. Deze reus zwemt ook regelmatig langs de kust van Engeland.
Door overbevissing zijn hamerhaaien in een groot deel van hun oorspronkelijke leefgebied erg zeldzaam geworden.
2
1. haaienvinnen Veel vissers vangen haaien vooral of zelfs alleen maar om hun vinnen. Die zijn bestemd voor de haaienvinnensoep. Voor dit kostbare Oosterse gerecht sterven de haaien vaak een gruwelijke dood. De vissers snijden de vinnen van de nog levende haaien af en gooien het verminkte lichaam vervolgens overboord. Aan de borst-, rug- en staartvinnen kunnen de vissers veel geld verdienen. De soep levert nog veel meer op. In chique Chinese restaurants kan een kommetje echte haaienvinnensoep soms wel € 80,- kosten. Vanwege de hoge prijzen jagen vissers steeds feller op haaien. Sinds de jaren zeventig is de handel in haaienvinnen in gewicht bijna verdubbeld en er wordt bijna honderd keer zoveel aan verdiend. Wereldwijd verdwijnen er per jaar zeker twintig miljoen haaien in de soep.
2. haaienvlees
De vinnen worden gedroogd. De rest van de haai gaat meestal overboord.
Het vlees van haaien is niet zo gewild omdat het snel bederft en daarom vers of gezouten moet worden gegeten. Toch is het in verschillende Aziatische en Zuid-Amerikaanse landen een welkom stukje vlees op tafel. De laatste tijd wordt het ook steeds meer in Europa gegeten, al komt het dan wel onder een andere naam op de menukaart. Zo kennen de Fransen het zachte vlees van de hamerhaai als ‘zwaardvis’ of ‘tonijn’. Engelsen eten verse hondshaai als ‘rotszalm’ en gerookte doornhaai als ‘zeepaling’. Hoeveel haaien er om hun vlees worden gevangen, is niet precies bekend. Het is in ieder geval duidelijk dat het aantal haaien sterk achteruitgaat door de visserij. Elke keer als vissers speciaal op zoek gaan om haaien te vangen, moeten ze daar binnen korte tijd mee stoppen. Dan zijn de haaien ‘op’.
3. haaienpillen Behalve voor de vinnen en het vlees vangt men haaien ook wel voor hun kraakbeen en lever. De erg grote lever bevat olieachtig vet waarin veel vitamine A zit. Vroeger werd daar een gezondheidsmiddeltje van gebrouwen: levertraan. Het kraakbeen wordt nog steeds gebruikt in verschillende medicijnen. Vooral sinds sommige mensen denken dat pilletjes met kraakbeen tegen kanker helpen, is de handel in haaienkraakbeen flink gestegen.
Van diepzee tot zoetwater Haaien komen in bijna alle zeeën voor. Sommige zwemmen een eind een rivier op. Enkele haaien leven zelfs hun hele leven in zoet water, zoals de stierhaai in het Meer van Nicaragua. Veel haaiensoorten zoeken hun voedsel voornamelijk op open zee. Vaak leggen ze enorme afstanden af op hun trektochten. Andere haaien, vooral jonge dieren, blijven graag dicht bij de kust in ondiepe wateren. Maar er zijn ook haaien die uitsluitend in de diepzee leven. Ze worden bijna nooit gezien en hoe ze leven is vrijwel onbekend.
Vaak worden haaien alleen om hun vinnen gevangen. 3
Haaiengebroed
De meeste netten zijn niet bedoeld om haaien mee te vangen maar ze komen er toch vaak per ongeluk in terecht.
4 sportvissers Veel mensen vinden het stoer om een haai te vangen. Sinds de film Jaws is er zelfs een hele toeristenindustrie op gang gekomen die mensen met een snelle boot, grote brokken aas en goede wapens op haaien laat jagen. Vooral de grote witte haai is door deze ‘sport’ sterk in aantal achteruitgegaan. Stoere binken willen duizenden euro’s betalen om zijn indrukwekkende kaak aan hun muur te kunnen spijkeren. In totaal vangen sportvissers elk jaar meer dan twee miljoen haaien. Zeker een half miljoen haaien worden daarbij afgeslacht, terwijl de rest met een pijnlijke bek terug in zee mag.
De grote witte haai heeft meer van ons te vrezen dan wij van hem.
Anders dan beenvissen krijgen haaien maar weinig jongen. Vaak niet meer dan een stuk of tien per jaar, terwijl bijvoorbeeld een kabeljauw per keer een paar miljoen eitjes legt. Ook krijgen haaien pas op veel latere leeftijd jongen. Bij sommige moeders duurt het wel tot hun dertigste. Veel haaiensoorten leggen geen eieren: net als bij zoogdieren komt het jong levend uit de moeder. De zwangerschap duurt meestal langer dan bij mensen. Bij een enkele haaiensoort, zoals de franjehaai, laat de geboorte zelfs meer dan drie jaar op zich wachten: een record in het dierenrijk. De zandhaai heeft weer een ander record: de jongste kannibaal. Al in de baarmoeder verslinden de grootste haaitjes hun kleinere broertjes en zusjes. Uiteindelijk blijven er slechts twee weldoorvoede haaitjes over, ieder in een eigen deel van moeders buik. Eenmaal geboren hebben jonge haaien hun moeder niet meer nodig. Ze zwemmen direct weg op zoek naar eten. Haaien die wel eieren leggen leven vaak in ondiepe kustwateren. Vergeleken met de eitjes van andere vissen is een haaienei erg groot en het heeft een taaie schaal. Soms is die voorzien van lange draden, die zich om rotspunten of zeewier winden. In het ei kan het babyhaaitje een lange tijd veilig blijven groeien. Het kan wel negen maanden duren voor het ei uitkomt. Aan het Noordzeestrand vind je wel eens aangespoelde eikapsels van de hondshaai.
5. bijvangst Waarschijnlijk verdwijnen de meeste haaien als ‘bijvangst’: ze komen in een net van een visser terecht die eigenlijk op andere vissen jaagt. Ook veel eieren van haaien verdwijnen in een net voordat de jongen eruit gekropen zijn. Zeker in de Noordzee waar geen stukje zeebodem lang met rust gelaten wordt. Meestal gooit de visser deze ongewenste vangsten weer overboord. In de meeste gevallen overleven haaien dat niet: ze zijn al gestikt in het net of zwaargewond geraakt. Haaien raken vrij snel verstrikt in de netten van vissers omdat ze afkomen op het paniekerige gespartel van vissen die al gevangen zitten. Vooral de kilometerslange drijfnetten van tonijnvissers zijn ware doodsgordijnen voor de haaien. Met name blauwe haaien die net als tonijnen de wereldzeeën afschuimen zijn daardoor sterk achteruitgegaan. Sinds 1992 is het vissen met deze niets ontziende drijfnetten verboden. Maar veel landen overtreden dit verbod. Ook worden erg veel haaien aan de lange lijnen met haken gevangen die bedoeld zijn om tonijnen mee te vangen. 4
HAAIEN-FEITEN Snelheid: De meeste haaien zijn langzame zwemmers die met een gangetje van 1 tot 4 km/uur door het water glijden. Bij een plotselinge uitval naar een prooi kunnen ze vaak wel snel sprinten. De makreelhaai haalt daarbij bijna 90 km/uur en kan als hij doorschiet meer dan zeven meter uit het water springen. Leeftijd: Veel haaiensoorten kunnen 20 tot 40 jaar oud worden. Van de doornhaai is bekend dat hij een leeftijd van 70 of zelfs 100 jaar kan halen. Lengte: Haaien groeien hun hele leven door. De walvishaai is de allergrootste haai en ook meteen de kampioen van alle vissen. Als hij flink oud is kan hij wel 14 meter lang zijn en vier keer zo zwaar als een olifant! Er zijn zelfs verhalen over 18 meter lange walvishaaien. De kleinste haai is de dwerghaai, die niet langer wordt dan 25 centimeter.
De allergrootste vis: de walvishaai.
Speurtocht naar haaiencijfers
Vis verstandig
Het is duidelijk dat het aantal haaien sterk achteruitgaat door de jacht en de bijvangst. Zo is het aantal haringhaaien in de Noordoostelijke Atlantische Oceaan de afgelopen eeuw met 94 procent afgenomen. Naar schatting worden er elk jaar 100 miljoen haaien gedood. TRAFFIC, een onderzoeksbureau van het Wereld Natuur Fonds, bestudeert overal ter wereld de handel in haaien. Zo krijgen we een indruk waar de hardste klappen vallen en hoe de haaien beschermd moeten worden. Doordat ze zo weinig jongen krijgen, lopen haaien meer kans om uit te sterven dan andere vissen. In 2014 waren officieel 74 haaiensoorten bedreigd. Zeker elf daarvan – zoals de zee-engel en de dolkneushaai – zijn ernstig bedreigd. De grote witte haai, reuzenhaai en walvishaai zijn kwetsbaar, en van nog eens 200 soorten weten we te weinig om te zeggen of ze wel of niet in gevaar zijn. Onderzoek is dus hard nodig.
Het Wereld Natuur Fonds houdt zich al lange tijd bezig met de bescherming van de haaien en andere vissen. Vooral in de kustwateren helpt het Wereld Natuur Fonds de mensen om op hun oude manier te blijven vissen, waarbij ze alleen de vissen vangen die ze nodig hebben om te eten. In samenwerking met de plaatselijke bevolking kan vaak voorkomen worden dat ze vernietigende vangstmethodes gaan gebruiken, zoals met dynamiet of vergif. Ook helpt het Wereld Natuur Fonds ontwikkelingslanden om op te treden tegen grote vissersboten uit westerse landen die hun zeeën komen leegvissen. Samen met Unilever stond het Wereld Natuur Fonds aan de basis van de ‘Marine Stewardship Council’ (vrij vertaald: ’Raad voor Zeebeheer’). Deze nu onafhankelijke organisatie stimuleert vissers duurzaam te gaan vissen waarna ze het MSC-keurmerk mogen voeren. Zo kun je in de winkel zien of de vis die je koopt op een verantwoorde manier gevangen is.
5
Geen foute handel De regeringsleiders van de inmiddels bijna 180 landen hebben in het CITES-verdrag beloofd dat ze de handel in bedreigde dieren en planten zullen bestrijden. Dat verdrag is vooral bekend van ivoor van olifanten en hoorns van neushoorn, maar op aandringen van onder andere het Wereld Natuur Fonds is ook de internationale handel in delen van haaien aan banden gelegd. Er staan sinds 1993 ook haaien op deze lijst. Het begon met de walvishaai en de reuzenhaai. Twee jaar later kwam daar de grote witte haai bij en in 2013 zijn er vijf soorten aan toegevoegd: de haringhaai, de oceanische witpunthaai en drie soorten hamerhaaien. Deze haaien krijgen nu betere bescherming.
Deze kinderen zullen later als ze groot zijn geen walvishaaien doden.
Goede voorlichting Belangrijk voor het overleven van de haai is dat de mensen inzien dat haaien geen vijanden zijn die uitgeroeid moeten worden, maar prachtige vissen die het verdienen om te blijven bestaan. Haaien spelen een belangrijke rol in de wereldzeeën. We hebben er geen idee van wat er zou gebeuren als de haaien niet meer de zwakke, zieke en gewonde vissen zouden opruimen. Waarschijnlijk gaat het dan behoorlijk mis in de zee. Zo ver is het gelukkig nog niet. Als genoeg mensen doorhebben dat haaien kwetsbaar en belangrijk zijn, is de kans groot dat ze het overleven. En dat laatste moet gewoon, want hoe kun je later aan je kinderen uitleggen dat de haaien voorgoed naar de haaien zijn?
Hond gevaarlijker dan haai Een zwemmer kent geen groter schrikbeeld dan een driehoekige vin die in steeds kleiner wordende cirkels op hem af komt. De kans dat een haai je aan de kust aanvalt is gelukkig heel erg klein, al zou je door de vele gruwelijke filmbeelden misschien anders denken. De laatste jaren zijn per jaar wereldwijd tussen de één en dertien mensen door haaien gedood. Deze spectaculaire gevallen krijgen erg veel aandacht. Maar er sterven meer mensen door honden, bijen of door de bliksem. Of door teenkramp tijdens het zwemmen. Van de 480 nu bekende haaiensoorten zijn er ongeveer tien die wel eens mensen aanvallen.
De zilverpunthaai voelt zich bij koraalriffen goed thuis. In open zee komt hij zelden. 6
HAAI VAN KOP TOT STAART lever
De lever van haaien is uitzonderlijk groot: soms een kwart van het lichaamsgewicht. De lever is ook van belang om het drijfvermogen van de haai te vergroten. Anders dan beenvissen hebben haaien namelijk geen met gas gevulde zwemblaas.
hersenen
De hersenen van haaien zijn in verhouding vrij groot. Dat mag ook wel, want met al zijn zintuigen krijgen haaien heel wat informatie te verwerken.
kieuwspleten ogen
De ogen van veel haaien zijn erg lichtgevoelig. Ook in het schemerduister kunnen ze er nog iets mee zien.
Haaien hebben aan elke kant van hun kop kieuwspleten. Ze staan wijd open als het water naar buiten stroomt. Als de haai een nieuwe hap zuurstofrijk water neemt zijn ze gesloten. De bek is dus de inlaat, de kieuwspleten zijn de uitlaten.
huid
De huid van een haai is zo ruw als schuurpapier. Onderzoekers hebben gemeten dat een ruwe huid beter door het water glijdt dan een spekgladde huid.
rugvin
Dit is de bekendste vin van de haaien. En het enige van de haai wat soms boven water te zien is. De stijve vin zorgt ervoor dat de haai niet kantelt.
neus
Haaien staan bekend om hun goede reukvermogen. Een drupje bloed in het water kunnen ze van grote afstand opmerken. Een haai heeft aan elke kant van zijn kop een neusgat om te bepalen waar de geur vandaan komt.
borstvinnen
De borstvinnen zijn een soort vleugels. Een haai kan ermee naar boven of beneden sturen. Maar hij kan er ook mee remmen of van richting veranderen.
zijlijn
zuigvis
In tropische zeeën liften vaak zuigvissen mee met haaien. Hun merkwaardige rugvin werkt als zuignap.
tanden
De meeste haaien hebben een aantal rijen tanden achter elkaar staan. Meestal wordt alleen de buitenste rij gebruikt om te bijten. De andere rijen liggen klaar als reserve. In zijn leven kan een haai duizenden tanden verbruiken.
Langs de zijkant en boven op hun kop hebben haaien speciale zintuigen om trillingen op te vangen. Daarmee kunnen ze bewegingen in het water opmerken en dus ook in het donker prima jagen.
staartvin
De staartvin levert de meeste stuwkracht op. Deze vin is extra sterk omdat de ruggengraat van kraakbeen doorloopt tot in het puntje.
botten
Anders dan bij de meeste andere vissen is het skelet van een haai van kraakbeen. Omdat het soepele en zachte kraakbeen na de dood van een haai snel vergaat, zijn er bijna geen fossiele skeletten van haaien gevonden. 7
Roggen Roggen zijn de naaste familieleden van haaien. Er zijn ongeveer 450 soorten bekend. Bijna allemaal hebben ze een afgeplatte vorm met de bek en kieuwspleten aan de onderkant. De meeste roggen liggen het grootste deel van de tijd stil op de zeebodem, maar er zijn ook soorten die de hele dag in scholen rondzwemmen zoals de reusachtige manta. Net als haaien bestaat hun skelet uit kraakbeen. Iets wat roggen ook met haaien gemeen hebben is dat ze veel te lijden hebben van visserij. Waarschijnlijk zijn deze bijzondere vissen zelfs nog ernstiger bedreigd dan haaien. Meest in gevaar zijn de eigenaardige zaagvissen. Die hebben niet zo’n afgeplat lijf als de andere roggen. Ze danken hun naam aan de vreemde snuit met tanden aan de rand die doet denken aan een kettingzaag. Hiermee raakt de De manta: een grote rog die zaagvis snel in een net verstrikt. Op veel plaatsten zijn plankton uit het water zeeft. ze daardoor uitgestorven.
Haaien uit open zee, zoals deze oceanische witpunthaai, worden vaak vergezeld door loodsmannetjes.
Uitgave:
Wereld Natuur Fonds 2014
Tekst en samenstelling:
Frits Vaandrager en Geert-Jan Roebers
Productie en eindredactie:
Wereld Natuur Fonds, Brigit Hietbrink
Vormgeving:
Graphic Leusden
Fotografie:
WWF-Canon / Jêrome Malefet, Doug Perrine, Alan James, Cheryl-Samantha Owen,
Wereld Natuur Fonds Driebergseweg 10 3708 JB Zeist Postbus 7 3700 AA Zeist
Servicelijn: 0800 - 1962 (gratis)
[email protected] www.wnf.nl
Jeff Rotman, Brian J. Skerry, Javier Ordóñez, Jürgen Freund, Brent Stirton, Cat Holloway, David Fleetham, Nick Caloyianis. Je huis wordt een jungle met de kids- en jongerenclubs van het Wereld Natuur Fonds:
De speelse WNFBamboeclub voor kids van 3-6 jaar.
De avontuurlijke WNF-Rangerclub voor kinderen vanaf 6 jaar.
WNF-LifeGuard voor jongeren vanaf 12 jaar. Met spannende missies.
Bij een lidmaatschap hoort een eigen clubblad, een leuk welkomstcadeau en een bonnenboekje voor gratis toegang (of korting) bij de leukste dierentuinen en attractieparken. Meer weten? www.wnf.nl/kinderen 8
$
makreelhaai
Groenlandse haai
zebrahaai
KNIPPAGINA
$
walvishaai
zwartpuntrifhaai
hamerhaai 9
