THEOLOGISCHE UNIVERSITEIT VAN DE PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND TE KAMPEN
Gunning en de theosofie Een onderzoek naar de receptie van de christelijke theosofie in het werk van J.H. Gunning Jr. van 1863 - 1876
PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van de titel van doctor in de godgeleerdheid, aan de Theologische Universiteit van de Protestantse Kerk in Nederland te Kampen, op gezag van de rector dr. E.R. Jonker, hoogleraar in de Praktische Theologie, in het openbaar te verdedigen op vrijdag 21 april 2006 des namiddags te drie uur in de aula van de Theologische Universiteit, Oudestraat 6 te Kampen. door
Lieuwe Mietus geboren te Nieuwer-Amstel, 14 augustus 1958
Inhoudsopgave
Lijst van afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
W oord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Inleiding. De christelijke theosofie en het onderzoek naar haar receptie in het werk van J.H. Gunning Jr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De historische plaats van de christelijke theosofie en de stand van het huidige theosofie-onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gunning en de christelijke theosofie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De context van Gunnings theosofiereceptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kritiek op de theosofie in Gunnings werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De dissertatie van J.H. Semmelink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De dissertatie van G. Bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Het theologie-historische Gunningonderzoek van A. de Lange . . . . . . . 8. Onderzoekshypothese en doelstelling van de studie . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Methode en bronnen van de studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Opbouw van de studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoofdstuk 1. Gunnings ontdekking van de theosofie als antwoord op het naturalisme in de moderne wetenschap en theologie . . . . . . . . . 1.1 Het naturalisme en de moderne theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Het naturalisme van A. Pierson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 De naturalistische antropologieën van Ad. Quetelet en H. Taine . . . 1.4 Gunnings reactie op het naturalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. .. .. .. ..
11 11 17 22 26 31 33 35 37 40 43
46 46 50 54 59
Hoofdstuk 2. Chronologie van Gunnings theosofiereceptie . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.1 Gunnings theosofiereceptie voor 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.2 Gunnings theosofiereceptie vanaf 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 a. F. von Baader (1765-1841) (71); b. F. von Baaders leerlingen en geestverwanten (76); c. Theosofiereceptie tijdens het schrijven van de Blikken in de Openbaring (78); d. Praktische toepassing van de theosofie na 1869 (82)
2
Hoofdstuk 3. Gunnings receptie van de Böhme-interpretatie van F. von Baader en J. Hamberger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Gunnings bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 De leer van de natuur in God . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Hambergers kritiek op Schellings interpretatie van de leer van de natuur in God . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 De leer van de schepping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 De leer van de zelfverloochening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6 De Böhmekritiek van A. Peip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7 Hambergers theosofische natuurbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8 Böhmes theosofie als grondslag voor een bijbelse filosofie . . . . 3.9 Enkele aspecten van Böhmes godsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10 Böhmes leer van de schepping en de val van de engelen . . . . . . 3.11 De scheppingsleer van Ph.F. Keerl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.12 Böhmes leer van de oorspronkelijke staat en de val van Adam . 3.13 De leer van de verlossing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.14 Enkele samenvattende opmerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 87 . . . . . . 87 . . . . . . 89 .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... ....
Hoofdstuk 4. Gunnings receptie van de Oetinger-interpretatie van C.A. Auberlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Gunnings bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 De Oetingerreceptie in de eerste helft van de negentiende eeuw . 4.3 Oetingers ‘idee des levens’ en idee van de lichamelijkheid . . . . . 4.4 Oetingers godsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Oetingers christologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Christus voor ons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 Christus in ons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 Oetingers leer van de hellestraffen en de ‘wederbrenging aller dingen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.9 Gunnings receptie van Oetingers theosofie . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
.. .. .. .. .. .. .. ..
. . . .
91 96 97 99 102 106 108 112 114 117 123 126
127 127 128 130 133 136 137 138
. . . . 143 . . . . 144
Hoofdstuk 5. Enkele aspecten van Gunnings antropologie in de Blikken . . . 5.1 Invloeden van C.A. Auberlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 De leer van de sensus communis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 De leer van het geweten en de bijbelse antropologie van C.A.G. von Zezschwitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Invloeden van G.H. Lamers, G.H. von Schubert, Ph.Th. Culmann en C.A. Auberlen op Gunnings gewetensleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
149 149 152 158 163
3
Hoofdstuk 6. Gunnings receptie van het werk van G.H. von Schubert (1780-1860) . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Die Geschichte der Seele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Gunnings bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 De Himarmene, de Hexis en de levenskracht . . . . . 6.4 De leer van de hogere, geestelijke lichamelijkheid
. . . . .
... ... ... ... ...
. . . . .
... ... ... ... ...
. . . . .
... ... ... ... ...
.. .. .. .. ..
170 170 173 175 178
Hoofdstuk 7. Gunnings receptie van Die christliche Ethik van Ph.Th. Culmann (1824-1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1 Gunnings bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2 Gunnings tijdgenoten over Culmanns Christliche Ethik . . . . . . . . . . . 7.3 De theosofiekritiek van J.J. van Oosterzee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4 Enkele aspecten van Culmanns Genesis-exegese . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5 Receptie van Culmanns Christliche Ethik in Gunnings Blikken . . . . . . 7.6 Culmanns opvattingen over het ‘ambt van de profeten’ . . . . . . . . . . . . 7.7 Gunnings bijbels-realisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8 Gunnings aandacht voor de leer van de geestelijke lichamelijkheid . .
190 190 191 195 199 205 208 215 218
Hoofdstuk 8. Gunnings strijd tegen het naturalisme in de moderne cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Schiller’s Taucher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 Goethe’s Faust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3 Lijden en Heerlijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4 Gunnings bestrijding van het ‘natuur-filosofische’ darwinisme en het werk van R.F. Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoofdstuk 9. Gunnings bestrijding van Spinoza’s naturalisme . . . 9.1 Spinoza’s naturalistische godsbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2 De theosofische godsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3 Spinoza’s staatsabsolutisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
.... .... .... ....
. . . .
. . . . .
... ... ... ...
222 222 226 228
. . . . 239
.... .... .... ....
244 245 250 260
Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Wat heeft de methode opgeleverd? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Bij welke theologische problemen hielp de christelijke theosofie? . . . 3. Heeft de vertolking van de theosofie iets ‘eigens’ bij Gunning? . . . . . 4. Heeft Gunning na 1876 de theosofie verworpen? . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Welke kerngedachten uit de theosofie blijven relevant? . . . . . . . . . . . .
273 273 275 278 280 282
Bijlage A:
Transcriptie van G unnings N adere toelichting op de lidmatencatechisatie naar aanleiding van zijn vierde lezing over de natuurlijke Godsdienst (1872) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Bijlage B:
Transcriptie van enkele opm erkingen van Gunning naar aanleiding van zijn boek Spinoza en de Idee der Persoonlijkheid. Uit een handschrift dat de titel draagt: Behandeling van den Heidelbergschen Catechismus door Professor Dr. J.H. Gunning opgeteekend door eene der toehoorderessen (1877-1878) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 1. Uit de behandeling van Zondag 20, 166-172: Gunnings nadere toelichting op ‘Spinoza en de Idee der Persoonlijkheid,’ 204-206 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 2. Uit de behandeling van Zondag 45, 481: Gunning verdedigt zijn stelling dat er een antropologische grondslag is voor het geloof en verwijst naar ‘Spinoza en de Idee der Persoonlijkheid’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Manuscripten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Register van personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Curriculum vitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
5
Inleiding. De christelijke theosofie en het onderzoek naar haar receptie in het werk van J.H. Gunning Jr.
1.
De historische plaats van de christelijke theosofie en de stand van het huidige theosofie-onderzoek
In deze studie wordt de theosofiereceptie in het werk van J.H. Gunning Jr. (1829-1905) onderzocht, met name gedurende zijn Haagse periode (1861-1882) tot en met 1876. In dat jaar verscheen Gunnings boek Spinoza en de Idee der Persoonlijkheid, waarin hij voor het laatst theosofische gedachten uitvoerig heeft verwerkt. In het verlengde van dit geschrift komen ook enkele latere manuscripten (uit 1877-1878 en 1887-1888) aan de orde, maar het grootste deel van Gunnings geschriften die hier behandeld worden, stamt uit de periode 18631876. Gunnings receptie en toepassing van de theosofie is dan het intensiefst.1 Tegenwoordig wordt bij theosofie meestal gedacht aan de stelsels van H.P. Blavatsky en R. Steiner (wiens systeem beter bekend staat als antroposofie) uit het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Hun stelsels zijn duidelijk pantheïstisch van aard. De theosofie waarover dit boek handelt, is echter theïstisch van karakter en houdt vast aan de christelijke voorstellingen van schepping en verlossing van de wereld en de mensheid door God.2 Zij
1
Zie voor deze afbakening hierna § 9. In de voetnoten van mijn studie geef ik verkorte titels, zie voor de volledige titels de literatuurlijst.
2
In de recente studie van P. Koslowski, Philosophien der Offenbarung, Paderborn 20032, wordt in het voorwoord een onderscheid gemaakt tussen theosofische gnosis en gnosticisme. Het gnosticisme is pantheïstisch van aard en leert een wording van God door de geschiedenis van de wereld en de mensheid heen, terwijl de theosofische gnosis vasthoudt aan de christelijke voorstelling van schepping en verlossing. De theosofie van H.P. Blavatsky (1831-1891) en R. Steiner (1861-1925) kan gerangschikt worden onder het gnosticisme. De theosofie van F. von Baader en anderen die Gunning recipieerde, kan getypeerd worden als theosofische gnosis. Gunning zelf verwierp de theosofie van Blavatsky. In een brief aan zijn dochter A. van Rossem-Gunning, 8 februari 1897, schrijft hij over het stelsel van Blavatsky: “In zijn grondgedachte is het pantheïstisch, d.i. eene vermenging van God en wereld, die in beginsel allen godsdienst en alle zedelijkheid op losse schroeven stelt.” Zie hierover ook Gunnings brief van 14 september 1904 aan P. van Rossem en A. van Rossem-Gunning. Zie over genoemde brieven het door A. de Lange nog niet gepubliceerde herziene overzicht van Gunnings correspondentie, nr. 114. Dit overzicht bevat een aanvulling op het eerder gepubliceerde overzicht in: A. de Lange, Een leven in zelfverloochening 1, Kampen 1995, 251-261. Deze aanvulling zal verschijnen in het tweede deel van de Gunningbiografie.
6
maakt deel uit van een bredere esoterische stroming in West-Europa en heeft haar oorsprong in Duitsland in de zeventiende eeuw. In de afgelopen decennia is er opnieuw belangstelling ontstaan voor deze esoterische traditie. Naast de gnostiek ten tijde van de oude kerk en de nieuwere esoterische stromingen zoals de New Age Movement is ook de christelijke theosofie, die in de zeventiende eeuw in Duitsland ontstond, voorwerp van wetenschappelijk onderzoek geworden.3 Daarbij zijn twee richtingen te onderscheiden: 1. een meer historische onderzoeksrichting, die een reconstructie probeert te geven van de christelijke theosofie als onderdeel van de ‘westerse esoterie’; 2. een meer systematische onderzoeksrichting, die werkt aan een rehabilitatie van de christelijke theosofie, met name van de theosofie van F. von Baader. 1. Het historische theosofie-onderzoek heeft belangrijke impulsen gekregen door het werk van de Franse geleerde A. Faivre. Hij definieert het begrip westerse esoterie als een ‘denkvorm’ en omschrijft diverse kenmerken van deze stroming.4 Het is vooral zijn verdienste, dat de westerse esoterie, waaronder ook de christelijke theosofie gerekend wordt, vanaf de negentiger jaren van de vorige eeuw erkend wordt als serieus studieterrein. Daarmee is een einde gekomen aan het negeren van deze stroming in universitaire kringen vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. Een mijlpaal in deze ontwikkeling is zonder twijfel het verschijnen van de Dictionary of Gnosis & Western Esotericism in 2005 onder leiding van de Amsterdamse hoogleraar W.J. Hanegraaff, in samenwerking met A. Faivre, R. van den Broek en J.-P. Brach. Faivre geeft in deze Dictionary een historisch overzicht van het ontstaan en de bloeiperioden van de theosofie in het artikel Christian Theosophy.5 Hij onderscheidt drie tijdvakken, waarin de christelijke theosofie tot ontwikkeling kwam. (1) De eerste bloeiperiode valt aan het begin van de zeventiende eeuw. De theosofie werd beïnvloed door het werk van Paracelsus, dat aan het einde van de zestiende eeuw gepubliceerd werd. Haar vertegenwoordigers waren V.
3
Zie over deze stromingen de verschillende trefwoorden in: W.J. Hanegraaff e.a. (ed.), Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, 2 Vls., Leiden 2005. Zie voor een inleiding tot de gnostiek ook R. Roukema, Gnosis & geloof in het vroege christendom, Een inleiding tot de gnostiek, Zoetermeer 1998 (20042).
4
Zie W.J. Hanegraaff, ‘Esotericism’, in DGWE 1, 340.
5
Zie A. Faivre, ‘Christian Theosophy’, in DGWE 1, 258-267. Zie ook het hoofdstuk ‘The Theosophical Current, A Periodization’, in: A. Faivre, Theosophy, Imagination, Tradition, Studies in Western Esotericism, New York 2000, 3-48. 7
Weigel, H. Khunrath en J. Arndt. Haar hoogtepunt bereikte zij in het werk van J. Böhme, een schoenmaker uit de stad Görlitz aan de Neisse, die vanaf 1610 tot aan zijn dood in 1625 een reeks theosofische geschriften schreef, waarvan de meesten pas na zijn dood gepubliceerd werden. (2) In de eerste helft van de achttiende eeuw volgt de ‘tussenperiode’ met twee vertakkingen: (a) een voortzetting van Böhmes theosofie in het werk van F.C. Oetinger, W. Law en D.A. Freher, en (b) een meer alchemistische, op het werk van Paracelsus georiënteerde stroming, die vooral bekend werd door het werk van G. von Welling en S. Richter (alias Sincerus Renatus). (3) Tenslotte volgt de periode van de pre-Romantiek en de Romantiek, die de ‘tweede gouden eeuw’ van de christelijke theosofie wordt genoemd (1750-1850).6 Faivre wijst op de voortzetting van Böhmes theosofie in het werk van de Franse filosoof L.C. de Saint-Martin aan het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Door zijn geschriften werd Böhme herontdekt in Duitsland. F. von Baader, de belangrijkste theosoof van deze periode, bestudeerde het werk van Saint-Martin en Böhme en bracht in de eerste helft van de negentiende eeuw een revival teweeg van Böhmes theosofie, die onder andere F.W.J. Schelling beïnvloedde. Invloed van de theosofie was ook aanwezig in een richting, die door Faivre wordt aangeduid als de Duitse romantische Naturphilosophie.7 Behalve von Baader hoorden ook F. von Hardenberg (Novalis), J.W. Ritter, G.H. von Schubert en anderen daar toe. Zij ontwikkelden een physica sacra als antwoord op de desacralisering van de natuur door de moderne, empirische wetenschap. Uit artikelen in de Dictionary over de joodse invloed ten tijde van de Verlichting en de Romantiek, en over het animalisch magnetisme of Mesmerisme blijkt dat von Baader ook een belangrijke rol speelde bij de herwaardering van de kabbala en de belangstelling voor het magnetisme in de eerste helft van de negentiende eeuw. Hij gebruikte de kabbala voor de ontwikkeling van zijn eigen theosofische denkbeelden en propageerde – met Schelling – de bestudering van de kabbala.8 Verder was hij zeer geïnteresseerd
6
In mijn studie laat ik anders dan Faivre de periode van de ‘tweede gouden eeuw’ van de christelijke theosofie doorlopen tot circa 1875. Na 1850 verschenen bijvoorbeeld de verzamelde werken van F. von Baader. De meeste werken van diens leerlingen en geestverwanten dateren ook van na 1850, zoals uit het vervolg van mijn studie zal blijken, zie hoofdstuk 2.2.
7
Zie Faivre, ‘Christian Theosophy’, 264-265. Zie over deze richting ook A. Faivre ‘Naturphilosophie (end 18th-first half of 19th century)’, in: DGWE 2, 822-826.
8
Zie A.B. Kilcher, ‘Jewish Influences IV: Enlightenment/Romanticism’, in: DGWE 2, 643. Von Baader bestudeerde de kabbala vanaf 1796.
8
in het animalisch magnetisme – een theorie over geestelijke (paranormale) verschijnselen. Hij schreef volgens B. Meheust ‘de meest opmerkelijke geschriften gewijd aan de verbinding tussen animalisch magnetisme en theosofie.’9 Meheust noemt daarbij ook het werk van G.H. von Schubert, die in dit onderzoek naar Gunnings receptie van de christelijke theosofie een belangrijke plaats inneemt.10 Naast de op Böhme georiënteerde stroming uit de tijd van de pre-Romantiek en Romantiek bespreekt Faivre in zijn artikel over de christelijke theosofie het werk van de Zweedse wetenschapper en visionair E. Swedenborg (1668-1772), die geen gedachtegoed van Böhme gebruikte, maar zich vooral baseerde op zijn eigen paranormale ervaringen. Verder wijst hij op de opkomst van diverse esoterische organisaties vanaf circa 1770 zoals de loges van de vrijmetselaars. Volgens Faivre droogde de christelijk theosofische stroming in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw praktisch op. Zij werd verdrongen door het zogenaamde perennialisme of traditionalisme. Dit is een theosofische stroming die ervan uit gaat dat er een ‘oertraditie’ is, die alle andere (godsdienstige en wijsgerige) tradities omvat. Deze stroming trad op de voorgrond door het werk van H.P. Blavatsky, R. Guénon en E. Schuré en is in tegenspraak met de theosofische stroming van Böhme, die zich beroept op de christelijke openbaring en de bijbel en niet op een universele (pantheïstische) oertraditie of wijsheid.11 In de Dictionary wordt verder in afzonderlijke artikelen aandacht besteed aan Böhme, Oetinger, Saint-Martin, von Baader en von Schubert. Uit het artikel van A. Weeks over Böhme blijkt het belang van onderzoek naar de historische
9
Vgl. B. Meheust, ‘Animal Magnetism/Mesmerism’, in: DGWE 1, 80: “But of all the Germans of this area, it was certainly Franz von Baader who authored the most noteworthy writings devoted to the connection between animal magnetism and theosophy ...”
10 Zie hierna hoofdstuk 6. 11 Vgl. Faivre, ‘Christian Theosophy’, in DGWE 1, 266: “To a large extent due to the evergrowing influence of perennialism, the theosophical current (always understood here, of course, in the sense of Christian theosophy and its developments) ... practically dried up.” Zie over het verschil tussen het perennialisme of traditionalisme en Böhme, W.J. Hanegraaff, ‘Tradition’, in: DGWE 2, 1126. Zie over H.P. Blavatski, J.A. Santucci, ‘Blavatsky, Helena Petrovna’, in: DGWE 1, 177-185; zie over E. Schuré (1841-1928), J.-P. Laurant, ‘Schuré, Edouard’, in: DGWE 2, 1045. R. Guénon (1886-1951) wordt gewoonlijk beschouwd als de ‘stichter’ van de twintigste eeuwse ‘perennialistische’ of ‘traditionalistische’ school, zie Hanegraaff, ‘Tradition’, in: DGWE 2, 1132v. 9
context voor het verstaan van Böhmes theosofie. Weeks maakt duidelijk dat Böhme met zijn theosofische speculaties een tegenwicht wilde bieden tegen de intolerante godsdienstige en politieke opvattingen en bewegingen van zijn tijd, aan het begin van de dertigjarige oorlog.12 In het artikel van R. Breymayer wordt gewezen op Oetingers belangrijke plaats in de ontwikkeling van de christelijke theosofische stroming, waarbij onder andere blijkt dat zijn theosofische geschriften van invloed zijn geweest op J.G. Herder, F.W.J. Schelling, F. Hölderlin, J. Hamberger, G.H. von Schubert, R. Rothe, I.A. Dorner, J.W. Goethe, M. Mendelssohn en W.A. Mozart.13 De theosofie van Saint-Martin wordt belicht door A. McCalla. Volgens hem was Saint-Martin één van de belangrijke theosofische denkers ten tijde van de Verlichting, wiens werk De l’esprit des choses uit 1802 door de Duitse vertaling van G.H. von Schubert uit 1812 invloed had op de Duitse Naturphilosophie.14 Belangwekkend is eveneens het artikel van A. Versluis over F. von Baader.15 Versluis laat zien dat in Baaders theosofie vrijheid en liefde centraal staan en dat hij als een van de eersten oog had voor het sociale vraagstuk dat de negentiende eeuw zou gaan beheersen. Hij belicht ook von Baaders pogingen om een toenadering te bevorderen tussen de kerkelijke richtingen van oosters-orthodoxe en roomskatholieke signatuur, evenals de mislukking van dit streven, omdat von Baader geen toestemming kreeg om in Petersburg een christelijke, oecumenische universiteit te stichten. Ook von Baaders jaren in München komen aan de orde – waar hij in de schaduw kwam te staan van Schelling – en zijn botsing met de curie in Rome. Von Baader, die rooms-katholiek was, verwierp het centralisme van Rome en pleitte voor een meer synodale of collegiale kerkorganisatie. Daardoor en ook door zijn kritiek op de filosofie van Schelling en Hegel raakte hij steeds meer geïsoleerd en werd hij na zijn dood in 1841 één van de meest genegeerde denkers van de negentiende en twintigste eeuw. Alleen bij de Russische filosofen Vl. Solovjov en N. Berdjaev en in het werk van de Duitse filosoof L. Ziegler – die publiceerden aan het einde van de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw – is invloed van von Baader te vinden. 12 Zie A. Weeks, ‘Boehme’, in: DGWE 1, 190v. Zie voor Weeks historische benadering van Böhme ook zijn studie Boehme, New York 1991. 13 Zie R. Breymayer, ‘Oetinger’, in: DGWE 2, 892. 14 Zie A. McCalla, ‘Saint-Martin’, in: DGWE 2, 1027. 15 Zie A. Versluis, ‘Baader’, in: DGWE 1, 148-154. Zie verder A. Versluis, ‘Christian theosophic literature of the seventeenth and eighteenth centuries’ , in: R. van den Broek and W.J. Hanegraaff (ed.), Gnosis and hermeticism from antiquity to modern times, New York 1998, 230v. 10
Pas in de laatste decennia komt daarin volgens Versluis – mede door toedoen van A. Faivre – verandering.16 Dat de christelijke theosofie ten tijde van von Baader een belangrijke wetenschappelijke stroming in Duitsland was, blijkt ook uit het artikel van P. Valette dat gewijd is aan von Schubert.17 Met name door zijn aandacht voor het onbewuste wordt von Schubert als een voorloper van het werk van E. von Hartmann, S. Freud en C.G. Jung beschouwd.18 2. In 2001 (20032 ) verscheen het werk Philosophien der Offenbarung, Antiker Gnostizismus, Franz von Baader, Schelling van de Duitse filosoof P. Koslowski. In dit werk vat Koslowski zijn twintigjarige studie van de gnostiek uit de oudheid en de theosofie van Böhme, von Baader en Schelling samen. Volgens Koslowski kan von Baader, die als speculatief denker aan de ene kant verbonden is met Schelling en Hegel, maar aan de andere kant met zijn theosofische gnosis een tegenpool is van hun gnosticisme van de ‘wordende God’, een belangrijke bijdrage leveren aan de heroriëntatie van de filosofie, nu de grote wijsgerige systemen van de negentiende en twintigste eeuw – die volgens hem begonnen met het gnosticisme van Schelling en Hegel – zijn mislukt.19 Reeds in eerdere publicaties pleitte Koslowski voor een eerherstel van de theosofie van von Baader. Ook was hij de initiator van het congres dat in 1991 in München werd gehouden ter gelegenheid van de honderd en vijftigste
16 Vgl. Versluis, ‘Baader’, in: DGWE 1, 153: “A number of recent studies of Baader as well as works introducing Christian theosophy as a whole - chief among them the works of Antoine Faivre - are bound to spark reassessment of Baader’s importance.” Zie over L. Ziegler, A. Versluis, ‘Ziegler’, in: DGWE 2, 1181v. 17 Zie P. Valette, ‘Schubert’, in: DGWE 2, 1042v. 18 Zie Faivre, ‘Naturphilosophie’, in: DGWE 2, 825. 19 Vgl. Koslowski, Philosophie der Offenbarung (20032), 853: “Wenn in der gegenwärtigen philosophischen Diskussion vom ‘Ende der großen Theorie’, vom Ende der Meistererzählungen der Moderne und der Systemphilosophien von Hegel und Marx, die Rede ist, drängt sich der Eindruck auf, daß die Philosophie Baaders zu Beginn der Moderne schon dort war, wo sich die Postmoderne heute hinbewegt. Baaders Philosophie ist jedoch nicht nur Dekonstruktion großer Theorie und ihr Ersetzen durch ‘kleine Erzählungen’. Sie ist ‘große Theorie’, Theorie der Gesamtwirklichkeit. Als Philosophie der Offenbarung und Theorie der Gesamtwirklichkeit, die Theologie und Philosophie vereinigt, gibt die Baaderische Philosophie zentrale Anregungen und Theoriebestandteile für eine neue ‘große Theorie’.” 11
sterfdag van von Baader.20 Dat congres liet zien dat er hernieuwde belangstelling is voor von Baader en de christelijke theosofie, waarbij behalve de reeds genoemde Faivre ook P. Deghaye en anderen bijdragen leverden.21 Het onderzoek van Koslowski wijst op een ‘tegoed’ van de theosofie van von Baader, dat kan leiden tot een hernieuwing van de belangstelling voor de theosofie in wetenschappelijke kring, die verder gaat dan historische belangstelling alleen. Voor mijn onderzoek naar Gunnings receptie van de Duitse christelijke theosofie, waarbij het werk van von Baader een centrale rol speelt, is dit een belangrijke constatering – ook al ben ik zelf meer historischreconstruerend dan systematisch-reflecterend te werk gegaan. In elk geval blijkt mijn belangstelling voor de theosofie in het werk van Gunning parallel te lopen met een toenemende interesse voor de christelijke theosofie als onderwerp van wetenschappelijke studie.22 Een teken daarvan zijn ook enkele publicaties van de Belgische theoloog en wijsgeer J. Geldhof. Deze toont aan dat in von Baaders (en Schellings) discussie met de filosofieën van Descartes en Spinoza een theologische polemiek gevoerd wordt met de fundamenten van het moderne denken, die in de ogen van Geldhof nog steeds actueel is.23
2.
Gunning en de christelijke theosofie
De christelijke theosofie die in mijn onderzoek centraal staat en verbonden is met de namen van Böhme, Oetinger en von Baader, vertegenwoordigt dus een hoofdstroom in een bredere theosofische beweging, die met name in Duitsland tot ontwikkeling is gekomen. In mijn studie ga ik vooral in op de vertolking van
20 Zie P. Koslowski (ed.), Die Philosophie, Theologie und Gnosis Franz von Baaders, Wien 1993. Dit boek bevat de lezingen en discussieverslagen van het congres ‘Philosophie und Theologie zwischen Aufklärung, Restauration und Romantik. Internationale Tagung zum 150. Todestag Franz von Baaders am 23. Mai 1991’, die in München van 20 tot 23 mei 1991 gehouden werd. 21 Zie A. Faivre, ‘Franz von Baader und die okzidentale Esoterik’, in: Koslowski (ed.), Die Philosophie, Theologie und Gnosis Franz von Baaders, 221-242, en P. Deghaye, ‘Baader und Böhme, Der anthropologische Standpunkt’, idem, 243-273. 22 Gunning wordt in de Dictionary overigens niet genoemd. 23
12
Zie J. Geldhof, ‘‘Cogitor ergo sum’: on the meaning and relevance of Baader’s theological critique of Descartes’, in: Modern Theology 21 / 2 (2005), 237-251; en J. Geldhof, ‘Baader en Schelling over Descartes en Spinoza’, in: Bijdragen 66 / 3 (2005), 301-325. Zie ook hierna ‘Conclusies’ § 5 (d).
deze theosofie in het werk van F. von Baader en zijn leerlingen en geestverwanten: J. Hamberger, F. Hoffmann, E.A. von Schaden, G.H. von Schubert, Ph.Th. Culmann, Ph.F. Keerl, F. Fabri en C.A. Auberlen. Von Baader greep terug op het denken van Böhme en Oetinger en was een belangrijke schakel tussen deze oudere theosofen en zijn leerlingen en geestverwanten. Hij verdedigde een anti-pantheïstische interpretatie van de werken van Böhme.24 Von Baaders leerlingen maakten gebruik van zijn wijsgerige geschriften om het pantheïsme van de idealistische filosofieën van Schelling en Hegel en het naturalisme van de moderne wetenschap te bestrijden. Gunning recipieerde zowel de ‘oudere theosofie’ van Böhme en Oetinger als de ‘nieuwere’ van von Baader, – zij het dat hij de oudere theosofie vooral las en interpreteerde door de bril van de nieuwere. Gunning was zeker in Nederland de theoloog die de theosofie van von Baader het intensiefst gerecipieerd heeft. Deze receptie begon echter pas nadat hij de grondlijnen van zijn theologie al had ontwikkeld.25 Tijdens zijn theologische studie te Utrecht (1846-1851) onderging hij vooral invloeden van C.W. Opzoomer en D.F.E. Schleiermacher.26 Aan het einde van zijn studieperiode richtte hij zich op het Réveil. In zijn eerste gemeente Blauwkapel (1854-1857) bestudeerde hij het werk van de Zwitserse theoloog en letterkundige A. Vinet en kwam als jong predikant in contact met het theologische gezelschap Ernst en Vrede (1854). Daar leerde hij D. Chantepie de la Saussaye kennen, die een blijvende invloed op hem zou uitoefenen. Door toedoen van La Saussaye ontwikkelde Gunning een ethische theologie. Het woord ‘ethisch’ dat het beste met het woord ‘humaan’ omschreven kan worden, werd door La Saussaye en Gunning gebruikt als aanduiding voor een theologie die uitgaat van het waarlijk menselijke. Voor hen is dit waarlijk menselijke geopenbaard in Jezus Christus.27 Aan het einde van zijn Hilversumse predikantschap (1857-1861) schreef
24 Zie hierna § 3.2. 25 Ik baseer me voor de hierna volgende korte biografie van Gunning op A. de Lange, ‘Gunning Jr., Johannes Hermanus, ’ BLGNP 4, 165-173. 26
Zie hierover, naast De Lange, BLGNP 4, 165v., ook De Lange, Een leven in zelfverloochening 1, 94-101.
27 Zie over de relatie tussen Gunning en D. Chantepie de la Saussaye: De Lange, Een leven in zelfverloochening 1, 183-189; zie over de omschrijving van het woord ‘ethisch’ als ‘humaan’, De Lange, a.w., 217v. Zie verder over de vriendschap tussen Chantepie de la Saussaye en Gunning H. Veldhuis, ‘De zwakheid van het isolement’, in: T.L. Hettema en L. Mietus (red.), Noblesse oblige, Gorinchem 2005, 40-61. 13
Gunning enkele boeken zoals Gordel en Wijnkruik (1859), Beginsel en Meeningen (1860) en Het Kruis des Verlossers (1861), die beschouwd kunnen worden als vrucht van deze eerste ‘ethische’ fase van zijn theologische ontwikkeling. Reeds in die fase vinden we de ideeën van de ‘zelfbeperking’ van God en de ‘zelfverloochening’ van de mens bij hem.28 Later verdiept hij deze ideeën met behulp van de theosofie. Gunnings receptie van de christelijke theosofie begon pas, nadat hij in 1861 predikant in Den Haag was geworden. Men kan dit de tweede fase van zijn theologische ontwikkeling noemen.29 Gunning verdiepte nu met hulp van het werk van von Baader en diens leerlingen en geestverwanten zijn ethische theologie en bouwde haar uit tot een christelijke wijsbegeerte. Het hoogtepunt daarvan is te vinden in de Blikken in de Openbaring (4 delen,1866-1869); maar ook in andere werken uit de Haagse periode zoals Schiller’s Taucher (1871), Goethe’s Faust (1872), Lijden en Heerlijkheid (1875) en Spinoza en de Idee der Persoonlijkheid (1876) speelt de theosofie een belangrijke rol. Het laatstgenoemde werk werd in 1877 bekroond met een eredoctoraat, dat hem dankzij Opzoomer verleend werd door de faculteit der letteren en wijsbegeerte van de Utrechtse Universiteit.30
28 Zie J.H. Gunning Jr., Referent (1856), 188, waar hij wijst op de gedachte van de zelfbeperking Gods die D. Chantepie de la Saussaye verdedigde tegenover de kritiek van J.H. Scholten in D. Chantepie de la Saussaye, ‘Openbare brief aan den Hoogleeraar J.H. Scholten’ III, Ernst en Vrede 3 (1855), 433-451. Zie over de idee van de zelfverloochening bijvoorbeeld J.H. Gunning Jr., Het Kruis des Verlossers, Amsterdam 1861, 9. Zie verder over de centrale betekenis van de zelfverloochening bij Gunning, De Lange, Een leven in zelfverloochening 1, 33v., en A. de Lange, ‘Lijden en Heerlijkheid’, in: A. de Lange en O. Zijlstra (red.), Als ik Job niet had, 57v. en 60-62. Ook A.J. Rasker, De Nederlandse Hervormde Kerk - vanaf 1795, Kampen 20047, 148, wijst op de betekenis van de zelfbeperking Gods en de zelfverloochening van de mens bij Gunning. 29 Vgl. De Lange, BLGNP 4, 168: “Met enthousiasme las G. in Den Haag het werk van Jacob Böhme, de vader van de theosofie, en van theologen als J.A. Bengel, F.Chr. Oetinger, J.T. Beck, P.F. Keerl, P.T. Culmann, R.F. Grau, R. Rothe en filosofen als F.W.J. von Schelling, F. von Baader, die door de theosofie waren beïnvloed. Ook velen van deze Duitse theologen meenden dat hun systeem bijbels was. Men zou derhalve kunnen spreken van een tweede, ‘theosofische’ of ‘bijbel-realistische’ fase in G.s denken.” Zie hierover ook A. de Lange, 'Gunning jr, Johannes Hermanus', in: G. Harinck e.a. (red.), Christelijke Encyclopedie II, Kampen 2005, 725. Overigens is de redactionele verwijzing, t.a.p., naar het lemma 'theosofie', Christelijke Encyclopedie III, 1739v., onjuist, omdat daar alleen gewezen wordt op de theosofische stroming van H.P. Blavatsky en niet op die van J. Böhme. 30 Zie De Lange, BLGNP 4, 168. 14
De op de theosofie gebaseerde wijsbegeerte kenschetste Gunning in zijn Blikken als ‘bijbels-realistisch’. Dit begrip nam hij over van theosofische auteurs zoals Auberlen, Keerl, Culmann, Fabri en Hamberger. Zij gingen er namelijk van uit dat aan bijbelse woorden zoals tijd, eeuwigheid, beeld Gods, leven enz. een filosofisch ‘systeem’ ten grondslag ligt, dat zij in navolging van Oetinger een ‘heilige filosofie’ (philosophia sacra) noemden.31 Opvattingen over ‘de verheerlijking van het lichamelijke’ staan daarbij centraal en daarom spreekt men van bijbels-realisme.32 In zijn Haagse tijd gebruikte Gunning de theosofie vooral om de moderne theologie te bestrijden én om de strijd aan te binden tegen het Nederlandse spinozisme, dat weliswaar beperkt was tot een kleine groep van intellectuelen, maar door activiteiten rond de oprichting van een standbeeld voor Spinoza in Den Haag tussen 1875 en 1880 veel aandacht kreeg.33 Na 1880 treedt de theosofie meer op de achtergrond in Gunnings werk. De ‘theosofische of bijbels-realistische’ fase in Gunnings denken, die grotendeels samenvalt met zijn Haagse periode, loopt dan ten einde. Als kerkelijk hoogleraar in Amsterdam (1882-1889) en als staatshoogleraar in Leiden (1889-1899) recipieerde Gunning het werk van J.T. Beck en M. Kähler en werd zijn werk meer ‘heilshistorisch’ van karakter. In deze derde ‘eschatologische’ of ‘heilshistorische’ fase treedt de theosofie in Gunnings theologie geleidelijk aan meer op de achtergrond. Meende hij in de Blikken een theosofisch, bijbels-realistisch systeem aan de bijbel te kunnen ontlenen, nu werd zijn visie op de bijbel meer heilshistorisch, bijvoorbeeld in het boek De prediking van de toekomst des Heeren (1888).34 Wel gebruikte Gunning de theosofie nog toen hij in 1887-1888 in Amsterdam de Ethica van Spinoza
31 Zie C.A. Auberlen, Die göttliche Offenbarung 1, Basel 1861, 298. 32
Vgl. J.H. Gunning Jr., Blikken I, Amsterdam 1866, 195, waar hij over het bijbels-realisme opmerkt, dat het “de diepste waarheid van Gods Woord steeds in de verheerlijking van het lichamelijke, in de doordringing van geest en stof erkent, en in de lichamelijkheid het einddoel van alle Gods wegen tegemoet ziet;” zie ook Blikken II, Amsterdam 1868, 230, en Blikken III, Amsterdam 1868, 143. Zie over de philosophia sacra, Gunning, Blikken III, Voorrede, xiii. Zie voor een heldere beschrijving van de inhoud van Gunnings bijbelsrealisme, De Lange BLGNP 4, 169v. Zie ook A. de Lange, De verhouding tussen dogmatiek en godsdienstwetenschap binnen de theologie, Kampen 1987 (diss.), 108v. Zie voor een beknopte behandeling van Gunnings bijbels-realisme hierna § 7.7.
33 Zie voor een overzicht van het karakter en de invloed van het spinozisme in Nederland de studie van S. Thissen: De Spinozisten. Wijsgerige beweging in Nederland (1850-1907), Den Haag 2000. 34 Zie De Lange, BLGNP 4, 169v. 15
tijdens een collegereeks behandelde. Maar in zijn laatste werk over Spinoza De Eenheid des Levens (1903) is daarvan nauwelijks sprake meer. Gezien de drie fasen, die ik in navolging van De Lange in Gunnings theologische ontwikkeling onderscheid, ligt de focus van mijn onderzoek op Gunnings tweede fase. Daarin vond de theosofiereceptie plaats, met name in de Blikken. Door de aandacht te richten op Gunnings theosofiereceptie laat ik de betekenis van de ethische theologie van Chantepie de la Saussaye voor Gunnings theologische ontwikkeling ter zijde, hoe belangrijk deze ook is. Ook Gunnings receptie van denkbeelden van Vinet, Beck en Kähler blijven buiten beschouwing, omdat zij niet tot de theosofische fase van Gunnings theologische ontwikkeling behoren. In de titel van dit proefschrift spreek ik over Gunnings receptie van de theosofie en niet over Gunnings theosofie of de invloeden van de theosofie in Gunnings werk. Door te spreken over Gunnings theosofie zou ik de indruk kunnen wekken dat Gunnings theologie in feite een theosofie is. Dat was zeker niet het geval. In de biografische schets bleek dat essentiële noties zoals de zelfbeperking van God en de zelfverloochening van de mens al in de eerste fase werden gevormd en dat de theosofie Gunning hielp om deze ethische gedachten verder uit te bouwen. Zijn werk gaat bovendien ook in de Haagse jaren niet volledig op in de theosofie, zoals blijkt uit de opsomming van theologen, die Gunning zelf in de inleiding op het eerste deel van zijn Blikken geeft.35 Het zou echter ook niet passend zijn om alleen maar te spreken over theosofische invloeden die Gunning in zijn Haagse periode onderging. Daardoor zou de indruk gewekt kunnen worden dat er van een bewuste toe-eigening van de theosofie geen sprake was. Dat was wel het geval, zoals uit het vervolg van mijn studie zal blijken. Daarom spreek ik over Gunnings receptie van de Duitse christelijke theosofie.
35 Zie Gunning, Blikken I, xv (Inleiding). Gunning noemt D. Chantepie de la Saussaye, D.F.E. Schleiermacher, A. Vinet, J.P. Lange, F. von Baader, C.A. Auberlen, M. Baumgarten. Verder vermeldt hij Augustinus, Calvijn en de ‘Wurtemberger realistische theologen’, waartoe volgens De Lange, De verhouding, 49, onder andere F. Fabri en Ph.F. Keerl behoorden. Zie over de invloed van de Württembergse richting ook hierna ‘Inleiding’, § 7. 16
