GRONDERVARINGEN EN G ELOOF 1. OPDRACHT 1 . P R O B E E R I N J E E IG E N W O O R D EN T E B E S C H R IJ V EN W A T ER IN H E T F R A G M EN T T E Z IE N I S …
2 . I S D IT E E N A L L E D A A G S E ER V A R IN G ? W A T I S E R B I J Z O N D ER A A N ?
3 . P A S H E T S C H E M A V A N D E L E V EN S B E S C H O U W E L IJ K E A N A L Y S E T O E O P D I T FRAGMENT
Mensbeeld
Wereldbeeld
Godsbeeld
1
2.‘ERVAREN’: ETYMOLOGIE EN BETEKENIS We zijn wat we zijn, wie we zijn, door onze ervaringen. Maar wat is een ervaring nu eigenlijk? DE ETYMOLOGIE VAN ERVAREN: ‘Ervaren’ is uiteraard een samenstelling van ‘er’ en ‘varen’.
1
1) ‘Varen’ betekent oorspronkelijk in de Germaanse talen: ‘reizen’, ‘op weg gaan’ of ‘op weg zijn’. Het is pas later dat de betekenis van ‘varen’ in het Nederlands beperkt worldt tot ‘reizen over water’. In het Duits heeft het woord ‘fahren’ zijn oorspronkelijke betekenis van ‘op weg gaan’, ‘reizen’ behouden, ofschoon de nadruk ligt op reizen ‘te paard’ en thans ‘met de wagen’. Weldra kreeg ‘varen’, opgevat als ‘op weg gaan’, een diepere betekenis: ‘zijn levensweg gaan’. Die diepere betekenis vindt men o.a. terug in uitdrukkingen als ‘vaarwel’ en ‘er wel bij varen’. 2) Het voorvoegsel ‘er’ voegt aan deze betekenis van ‘zijn levensweg gaan’ de gedachte van een subjectieve betrokkenheid toe. Men maakt het varen zelf mee, men is er persoonlijk bij betrokken. Etymologisch betekent ‘er-varen’ bijgevolg: ‘door het land heen varen of reizen’. Een ‘ervaren’ man of vrouw, of iemand met ervaring, is dus eigenlijk een bereisd man of een bereisde vrouw. Een ‘er-varing’ opdoen betekent etymologisch: iets leren kennen door er persoonlijk door te reizen. Algemener nog betekent het ‘leren door rechtstreeks contact’ met mensen en dingen; iets leren kennen, niet van horen zeggen, maar door erop uit te trekken, door te zien en door levend contact. In de woorden van E. Schillebeeckx: “Ervaren is leren door ‘rechtstreeks’ contact met mensen en dingen.’2
Een ervaring is altijd persoonlijk. Iemand anders kan niet verliefd worden in jouw plaats, koud hebben of pijn lijden voor jou. Een ervaring is altijd iets dat jij zelf hebt meegemaakt. Daarom is het soms ook zo moeilijk om erover te praten.
1
MERRIGAN, T., Geloof en Openbaring, Leuven, 1994 SCHILLEBEECKX, Edward, Gerechtigheid en liefde, genade en bevrijding, Bloemendaal, 1977, p. 26. 2
2
DE BETEKENIS VAN ‘ERVAREN’ Let op: we maken in deze cursus een keuze voor één bepaalde betekenis van het woord ‘ervaren’… NIET: Met ‘ervaring’ kan een bepaalde bekwaamheid worden bedoeld, opgebouwd door langdurige oefening en praxis. Zo wordt er bijvoorbeeld gesproken van een ervaren timmerman, een ervaren theoloog. In deze zin zullen wij het woord niet gebruiken. Ook wordt het woord ‘ervaring’ gebruikt voor emotie, innerlijk gevoel, of om een bepaalde intensiteit in de werkelijkheidsbeleving aan te duiden: wat we toen en toen hebben meegemaakt, was niet alledaags, neen, het was werkelijk een erváring! Ook in die zin is het woord ervaring hier niet aan de orde; wij sluiten deze laatste betekenissen zelfs met extra nadruk uit om misverstanden te voorkomen.
WEL Ervaring is een algemene en betrekkelijk neutrale term die elke vorm van waarneming en beleving van de werkelijkheid aanduidt. Bijv. Ik ervaar dat water kookt bij 100 graden Celsius. Ik ervaar God. Ik ervaar dat ik pijn heb of enthousiast ben. Ik ervaar mij bedreigd. Ik ervaar dat het mooi weer is of dat de politieke situatie gespannen is. Ik ervaar dat jij komt of gaat.3
Er zijn ervaringen die meer indruk maken en langer blijven nazinderen dan andere… In dat geval spreken we van een diepte-ervaring of zelfs een grondervaring4.
3
VELDHUIS, Wil, De taal van God. Een theologische reflectie over de wijze waarop God zich openbaart, Baarn,1994, p. 76-77. 4 Een grondervaring is een diepte-ervaring die zo ver en zo diep gaat dat het je leven radicaal verandert. Het is een levensveranderende of levens-‘bouwende’ ervaring.
3
De diepte-ervaring…
Huiver
Huiver Siddering Voelen: dit is heilige grond Gegrepen worden Aangeraakt weten: hier heb ik geen woorden voor ik stamel en stotter de huid van de geliefde die ik vereer kaarsrechte bomen in een stil bos tapijten van bosanemonen en hyacinten vuurrood de ondergaande zon paarden biddend stil in een wei roerloos de buizerd in een ijle lucht een kind dat zalig slaapt een bewegingloze namiddag in huis zwaluwen gierend over de daken een bloeiende lentetuin soms kan het heilige je naderen en voel je de warme adem van de geest zegening, stilte zwijgen het hart vol schroom (M. Ploem, Een weg naar binnen, gids voor zoekende mensen, Lannoo, Tielt, 1996.)
4
3. DRIE OMSCHRIJVINGEN VAN EEN DIEPTE-ERVARING. 1. MASLOWS VRAAG EEN DIEPTE-ERVARING VOLGENS MASLOW
OPDRACHT:
Abraham Maslow, een beroemd psycholoog, vroeg mensen om even stil te staan bij hun eigen ‘piekervaringen’...:
‘Ik zou graag willen dat je eens nadacht over de wonderbaarlijkste ervaring of ervaringen uit uw leven: de gelukkigste momenten, extatische ogenblikken, momenten van verrukking, misschien van verliefd zijn of van naar muziek luisteren of een plotseling ‘getroffen worden’ door een boek of een schilderij, of een of ander groots, creatief ogenblik. Schrijf deze momenten eerst allemaal op En probeer mij dan te vertellen hoe je je voelde op dergelijke intense ogenblikken, hoe dat verschilde van de manier waarop je je anders voelt, hoe je op dat moment als persoon anders was dan anders, en als het ware door andere ogen de wereld in keek.’
a. Schrijf nu voor jezelf zo’n ervaring als hierboven beschreven is, neer.
b. Vergelijk deze omschrijving met het filmfragment uit de inleiding. Wat valt je op?
5
2. EEN BIJBELS VOORBEELD EEN DIEPTE-ERVARING VOLGENS MERRIGAN
Diepte-ervaringen zijn ervaringen waardoor men in de gewone ervaringen van het dagelijkse leven méér ziet. Men heeft iets door – een puzzel, een meetkundig vraagstuk, een parabel – en men zegt: “Nu valt mijn frank.” (“The penny drops.”) Een van de mooiste voorbeelden hiervan vindt men terug in het verhaal van de confrontatie tussen koning David en de profeet Natan (2 Sam 12,1-7). Het eenvoudige verhaal over een arme herder – een tafereel uit het dagelijkse leven – brengt de profeet David tot een inzicht, dat leidt tot berouw over zijn eigen wangedrag.5
KONING DAVID EN DE PROFEET NATAN 2 Samuel 12:1-7
1 Hij stuurde de profeet Natan naar David toe om hem het volgende te vertellen: ‘Er woonden eens twee mannen in dezelfde stad, een rijke en een arme. 2 De rijke man had heel veel geiten, schapen en runderen, 3 de arme man had niet meer dan één lammetje kunnen kopen. Hij koesterde het en het groeide bij hem op, samen met zijn kinderen. Het at van zijn brood en dronk uit zijn beker en sliep in zijn schoot; hij had het lief als een dochter. 4 Op zekere dag kreeg de rijke man een gast op bezoek. Hij kon het niet over zijn hart verkrijgen om de reiziger een van zijn eigen geiten, schapen of runderen voor te zetten. Daarom nam hij het lammetje van de arme man en zette dat zijn gast voor.’ 5 David ontstak in woede over de rijke man en zei tegen Natan: ‘Zo waar de HEER leeft, de man die zoiets doet verdient de dood. 6 Viervoudig moet hij het lam vergoeden, omdat hij zich zo harteloos heeft gedragen.’ 7 Toen zei Natan: ‘Die man, dat bent u! Dit zegt de HEER, de God van Israël: Ik was het die je zalfde tot koning van Israël, ik was het die je redde uit de greep van Saul.
ACHTERGROND VAN HET FRAGMENT: David en Batseba (zie PowerPoint)
5
MERRIGAN, T., Geloof en Openbaring, Leuven, 1994
6
3. OP ZOEK NAAR DIEPTE. EEN DERDE OMSCHRIJVING VOLGENS APOSTEL
Na de omschrijvingen van Maslow en Merrigan komt nu een derde omschrijving van een diepte-ervaring door Leo Apostel. Leo Apostel, in 1925 in Antwerpen geboren, filosoof, mede-oprichter van het centrum voor moraalwetenschappen in Gent, overleden in 1995.
In mezelf, spontaan of voorbereid, bij gedicht of muziek, of in wat ik de atheïstische meditatie noem, zoek ik inderdaad – en vind ik soms – een diepte van de persoonlijkheid die veel groter is dan het bewuste. Wat ik daar ontmoet is soms liefde, soms vrede, soms angst, soms stilte, soms afschuw, soms walg – dikwijls geraas. Dit is uiteraard een innerlijkheid die veel meer op het religieus leven dan op wetenschap of esthetica lijkt. Nog nooit echter heb ik – zelfs had ik soms de indruk iets anders en iets groters dan mezelf te voelen – de indruk gehad God te ontmoeten, zoals gelovigen mij van hem spreken. Spijtig dat we zo weinig durven spreken (ik pleit als eerste schuldig) over wat werkelijk ervaren wordt. We zijn beschaamd en hebben geen woorden. De meesten lachen.6
In deze omschrijving komt, vreemd genoeg verwoord door een atheïstische denker, voor het eerst het woord ‘God’ voor. Een diepte-ervaring kan dus met God te maken hebben. Maar dat is vatbaar voor interpretatie…
6
Edward Schillebeeckx en Leo Apostel in gesprek. (A)theïstische spiritualiteit, Tijdschrift voor Geestelijk leven, extra nummer, 1988, blz. 88-89.
7
4. VERDIEPING 1. RELIGIEUS BENJI-SPRINGEN. JONGEREN EN TRANSCENDENTE ERVARINGEN IN EEN POSTMODERNE CULTUUR "Ook al beweert 'de maatschappij' bij hoog en laag het tegendeel: jonge mensen genieten nog volop van ervaringen die henzelf te boven gaan. Het in kaart brengen van deze ervaringen roept echter vele vragen op. Kunnen we spreken van transcendentieervaringen? Hebben ze een religieuze waarde? Sluiten ze nog enigszins aan bij die van volwassenen?"
"De kick lijkt inderdaad de postmoderne ervaringswijze geworden te zijn, met het elastiekspringen als voorbeeld bij uitnemendheid. 'Kick' betekent trap, schop, stoot; hier: sensatie, prikkel, verhevigde schokbeleving, de als aangenaam ervaren shock. De postmoderne mens lijkt verslaafd aan kicks, aan prikkels. In zijn/haar ervaringshonger is hij/zij steeds op zoek naar meer, sneller, sterker. Het is alsof de opeenstapeling van kicks aan het individu de verzekering moet geven dat hij/zij niet zal ondergaan in de stroom van de gebeurtenissen, dat hij/ zij niet gewoon 'meer van hetzelfde' maar 'anders' is. De kick levert een verheviging van het ikbewustzijn, een soort verdichting van het nu-moment. Het is voor het onzekere 'ik' een momentane bevestiging van het 'ik ben hier', 'ik ga niet ten onder in de onoverzichtelijke brij van veelheid en oriënteringsloosheid'. Bij dergelijke verheviging van het ik-bewustzijn is de fascinatie van de grens(-verschrijding), het spelen met de grens essentieel. Dit zet een proces in werking van steeds verdergaande grensoverschrijding, een zoektocht naar een steeds grotere excessiviteit; want een grens die frequent overschreden wordt, verlegt zich, als uitnodiging voor een volgende, nieuwe overschrijding."
8
"Waarom deze zoektocht naar een opeenstapeling van kicks? Waarom dit krampachtige verlangen naar grensoverschrijding? Wat leert de kick over de hedendaagse mens? Vooreerst wellicht dat in de postmoderniteit door de overvloed aan prikkels, en mede door het wegvallen van de integrerende verhalen, geen echte ervaring meer mogelijk is. Echte ervaring veronderstelt een verhaal, een herinnering, een bedding die toelaat de ervaring te duiden, een plaats te geven. De kick is dan ook wezenlijk pseudo-ervaring, non-ervaring, en het opeenstapelen van kicks een poging om de afwezigheid van het verhaal te doen vergeten. En deze poging tot vergeten brengt ons bij het tweede punt: de vlucht in de kicks is de keerzijde van het menselijke verlangen naar geluk." "Wie zijn/haar oor te luisteren legt bij diegenen die de postmoderne cultuur bestuderen, gaat op zijn minst twijfelen bij het herleiden van de postmoderne grenservaring (transcendentie-ervaring) tot de kick. De actuele ervaringen van transcendentie waartoe de postmoderne cultuur kansen biedt, zouden niet zozeer zelfbevestigings-, zekerheids-, onmiddellijke identiteitservaringen ('Ik ben er'), maar wel alteriteitservaringen zijn. Dit zijn ervaringen van het andere dat naar het eigene, naar het ik, toekomt; ervaringen van het weggeroepen worden uit de opgebouwde evidenties en zekerheden van het eigen verhaal, ervaringen van het doorbroken worden van het bestaande eigen veilige verhaal. De postmoderne val van de moderne grote verhalen kan blijkbaar op twee totaal verschillende manieren beoordeeld worden." BOEVE, L., Religieus benji-springen. Jongeren en transcendente ervaringen in een postmoderne cultuur, in Tijdschrift voor geestelijk leven 2 (1996) 111-124.
Hoe wordt een ‘kick’ hier beschreven?
Waarom is een kick een ‘pseudo-ervaring’?
Zoek volgende woorden op: Transcendentie:
Alteriteitservaring:
9
In de tekst is sprake van postmoderniteit. Wat betekent postmodern of postmoderniteit?
Wat betekent “de vlucht in de kicks is de keerzijde van het menselijke verlangen naar geluk.”?
Ben je hiermee akkoord?
Beschrijf nu in je eigen woorden, aan de hand van de tekst, wat een ‘Kick’ betekent en wat het verschil is met een diepte-ervaring.
KICK=
10
2. VIER MANIEREN OM TEGEN EEN DIEPTE-ERVARING AAN TE KIJKEN 1. Een religieuze ervaring is het resultaat van de inspanningen en natuurlijke talenten van de mens. Een diepte-ervaring is dan de eigen bewustzijnsverruiming van de mens. 2. Ons menselijk verstand is niet in staat om het mysterie waarop we stoten, te doorgronden. 3. God is een soort bouwmeester van het heelal, die zich na zijn taak in een zwijgzaam niemandsland heeft teruggetrokken. Een religieuze ervaring is geen verwijzing naar een persoonlijke, betrokken God. Alles verloopt nu volgens de wetten van de natuur en daarmee is volgens deïsten de rol van God ook uitgespeeld. 4. In een diepte-ervaring komen mensen God op het spoor. De religieuze ervaring is een geloofservaring.
VIER MANIEREN OM TEGEN GELOOF AAN TE KIJKEN a. Atheïsme: is de ontkenning van God. Deze overtuiging grondt men meestal op allerlei verstandelijke en/of affectieve redenen. Het huidige atheïsme hangt nauw samen met het secularisme dat onze samenleving kenmerkt. In de Griekse oudheid betekende de beschuldiging van atheïsme vaak niets anders dan dat iemand de traditionele opvattingen aangaande de goden niet aanvaardde. Het eigenlijk atheïsme is echter een verschijnsel van de nieuwe tijd.7 b. Agnosticisme: Spreekt zich er niet over uit of er al dan niet een werkelijkheid bestaat die boven onze zintuigen uitgaat. Dat kan de mens noch ontkennen, noch bevestigen. Het is onmogelijk om hierover theoretische kennis te verwerven, want ons menselijk verstand schiet daarvoor te kort. De onwetendheid van het agnosticisme is geen onbeslistheid of aarzeling, maar een principiële onwetendheid die gegrond is op de begrensdheid van het menselijk verstand.8
7
K. Kuypers (red.), Encyclopedie van de filosofie, Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1977, pagina 92-93. 8 K. Kuypers (red.), Encyclopedie van de filosofie, Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1977, pagina 54.
11
c. Deïsme: erkent het bestaan van God, maar ziet God allerminst als een op de mens betrokken bewuste persoon. Hij is ten hoogste een metafysische kracht. Het betreft hier een Dieu horloger (‘God als horlogemaker), die het heelal in beweging heeft gezet, maar die er zich verder helemaal niet mee inlaat. Zoals een uurwerk – eens het gemaakt is – verder kan functioneren zonder de uurwerkmaker, zo draait de wereld nu verder volgens de wetten van de natuur en is de rol van God uitgespeeld.9
d. Theïsme: Belijdt het geloof in een persoonlijke god, die in een persoonlijke relatie met mens en wereld staat en die binnen deze wereld werkzaam is. Binnen het theïsme bestaan er verschillende voorstellingen van God (zoals God als Bevrijder, Schepper, de stem van het geweten, doel van het scheppingsproces, enz.)10
Opdracht:
1. Breng de verschillende betekenissen van diepte ervaringen in verband met de verscheiden houdingen tegenover het al dan niet bestaan van God. 2. Zoek terug een voorbeeld op van een diepte-ervaring die je zelf hebt beschreven. Ben je in staat om je eigen reflectie onder te brengen bij één van voorgaand beschreven houdingen? Leg uit bij welke en waarom.
9
Herwig Arts, De lange reis naar binnen, Leuven, Davidsfonds, 1990, pagina 37 K. Kuypers (red.), Encyclopedie van de filosofie, Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1977, pagina 666. 10
12
