D E E LG E M E E N T E I J SS E L M O N D E
Groene wijk met een zonnig hart
5
DEEL 5:
| WONEN IN LOMBARDIJEN 1961-2004 • GROENE WIJK MET EEN ZONNIG HART |
AUTEUR:
JAN HORSTINK
Groene wijk met een zonnig hart
Groene wijk met een zonnig hart
DEEL 5:
| WONEN IN LOMBARDIJEN 1961-2004 • GROENE WIJK MET EEN ZONNIG HART |
AUTEUR:
JAN HORSTINK
Groene wijk met een zonnig hart
Auteur: Jan Horstink
Uitgave van: Deelgemeente IJsselmonde Herenwaard 25 3078 AK Rotterdam Telefoon 010 - 479 82 00 In samenwerking met woningcorporatie Com•wonen 1e druk, © juni 2005 Grafische vormgeving en productie: TIME, bureau voor grafische vormgeving ISBN 90-807931-6-7
Inhoud
Voorwoord
7
De voorgeschiedenis
11
Rotterdam-Zuid-een nieuwe uitdaging
17
Tuinstad Lombardijen
23
Wonen in een gevarieerde wijk
33
Zorgelijke ontwikkelingen in de wijk
47
Een nieuwe eeuw- een nieuwe visie op wonen
57
6
Voorwoord
Wonen in IJsselmonde – het thema van dit vijfde deel in de Hofmannreeks. Gekozen is voor een beschrijving van de ontwikkelingen in één wijk op het gebied van de bouw van woningen, hun bewoners en de woonomgeving. Dat daarbij het oog viel op Lombardijen heeft twee redenen. De wijk kan heel goed model staan voor de ontwikkelingen zoals die zich ook in de andere wijken van IJsselmonde voordeden. Anderzijds is Lombardijen door zijn geheel eigen opzet ook weer atypisch: de straalvormige structuur met zeven buurten gesitueerd rondom een centrumpark kent geen van de andere wijken. Aan het woord komt – afgewisseld door een be-
grootste ‘huisbaas’ van Lombardijen, schetst de
schrijving van de historie omtrent ontstaan en
ontwikkeling van de woningbouw in de wijk ge-
ontwikkeling van Rotterdam-Zuid – een viertal
durende de laatste 25 jaar. Jaap Folst, decennia
betrokkenen bij Lombardijen. Cor Pijlman, di-
lang actief als voorzitter van de bewonersorgani-
recteur-bestuurder van Com•wonen, veruit de
satie, geeft commentaar op 40 jaar wonen in een
7
8
typisch Rotterdamse wijk. Moestapha Bouchrit weet als projectleider alles van de Wijkvisie Lombardijen en Zafer Demirci en Marlies Rozenbrand, jonge wijkbewoners, dachten actief mee tijdens het ontwikkelen van de Wijkvisie. Voor de historische beschrijving is gebruik gemaakt van ‘Lombardijen – Cultuurhistorische analyse en beschrijving (1949 – 1965)’, een in 2003 verschenen rapport in opdracht van dS+V, Bureau Monumenten Rotterdam. Bestuurlijk werd Lombardijen als laatste wijk, na Oud-IJsselmonde, Groot IJsselmonde en de Beverwaard, bij de deelgemeente IJsselmonde gevoegd in 1991.
9
10
11
12
De voorgeschiedenis
Lombardijen. Woonwijk aan de linker Maasoever. Oorspronkelijk was Lombardijen een tiendheerlijkheid, gelegen in het zuiden van de polder Smeetsland onder IJsselmonde. Over de oorsprong van de naam bestaat geen zekerheid. Het is mogelijk dat Jan van Wassenaar, één van de bezitters van de heerlijkheid, deze naam gaf ter herinnering aan zijn overwinning op de Venetianen. Ook kan het zijn dat Lombarden (geldschieters) deze heerlijkheid in leen hadden en daaraan hun naam gaven. Uiteindelijk is de wijk dus vernoemd naar een streek in Italië. De geweldige economische ontwikkeling van
in het laatste kwart van de negentiende eeuw naar
Rotterdam-Zuid in de negentiende eeuw bracht
het gebied. De eerste verstedelijkingsoperaties
ook een sterke groei van de bevolking met zich
die in Rotterdam-Zuid plaatsvonden waren dan
mee; vooral van de Zuid-Hollandse eilanden, uit
ook voor het grootste deel bepaald door de gren-
Zeeland en Noord-Brabant trokken veel mensen
zen en barrières die de havenbekkens en uitdijen-
13
de infrastructuur opwierpen; de lijnen en vormen van de landschappelijke ondergrond waren in deze ontwikkeling van secundair belang. Woongebieden als de Afrikaanderwijk, Bloemhof, Tarwebuurt, Carnissebuurt en Charlois wer14
den tegen het einde van de negentiende eeuw gebouwd, maar lieten veel te wensen over: eentonige straten, de directe nabijheid van vervuilende industrie en de slechte kwaliteit van de huizen zelf. Hierop vormen enkele experimentele projecten, waar goede huisvesting van de arbeider vooropstond, zoals de Kiefhoek en Kossel een
wonen. De bevolkingsgroei van ‘zuid’ kon daar-
uitzondering. Hoge grondprijzen vanwege spe-
door niet aan de hoge verwachtingen van de
culatie, weinig vertier en gebrekkige verbindin-
bouwondernemers voldoen en verscheidene wo-
gen met het stadscentrum waren de voornaamste
ningbouwprojecten bleven onvoltooid. Een groot
redenen dat weinig ‘autochtone’ Rotterdammers
deel van de voormalige gemeente Charlois bleef
vrijwillig in het zuidelijke deel van de stad gingen
daarom nog lange tijd agrarisch gebied.
De eerste plannen
Maasoever officieel werd vastgesteld. Hierin
Het eerste gemeentelijke plan waarin een moge-
werd vrijwel het gehele agrarische gebied van
lijke stadsvorming ‘op zuid’ werd uiteengezet,
het vroegere Charlois tot woongebied bestemd.
kwam uit de pen van de directeur van de dienst Gemeentewerken, H.S. de Roode (1924). Het
Witteveen introduceerde een ‘parkway’ van oost
werd in 1924 voorlopig vastgesteld en was de
naar west, van IJsselmonde door het Noord-
basis voor een kleine reeks woningbouwplan-
Zuid georiënteerde Zuiderpark naar Charlois,
nen, waaronder de bouw van het eerste deel van
waarbij werd aangehaakt bij bestaande structu-
Vreewijk.
ren zoals de Smeetslandsedijk en de Boergoense Vliet. In 1938 werd een herziening van dit plan
W.G. Witteveen, de chef van de Hoofdafdeling
wederom door Witteveen opgesteld en goedge-
voor Stadsuitbreiding en gebouwen is de vol-
keurd. De belangrijkste wijzigingen waren het
gende om op voorspraak van het college van
verdwijnen van het binnenscheepvaartkanaal,
Burgemeester en Wethouders een nieuw Alge-
de vereenvoudiging van het stelsel van hoofdwe-
meen Uitbreidingsplan (1927) op te stellen. Net
gen en de introductie van de nieuwe rijksweg
als zijn voorganger hanteert hij een sterk esthe-
ten oosten van de spoorlijn. Bij het uitbreken
tische vormentaal. Dit is het eerste plan dat in
van de Tweede Wereldoorlog waren Tuindorp
de planvormingsgeschiedenis van de Linker
Vreewijk en Tuindorp Sportdorp gebouwd,
15
16
maar toch bleven grote delen van het plan Witte-
bieden zich voegen. De gedetailleerde infrastruc-
veen onuitgevoerd.
tuur werd later, per deelgebied in het plan-inonderdelen opgenomen. Dit uitbreidingsplan
Nieuwe definitie
was het richtinggevend kader voor de complete-
Na de Tweede Wereldoorlog werd een nieuw
ring van het zuidelijke stadsdeel, bestaande uit
algemeen plan van uitbreiding opgesteld voor
de wijken Pendrecht, Zuidwijk, Lombardijen,
de Linker Maasoever. Dit uitbreidingsplan - in
IJsselmonde en het Zuiderpark. Lombardijen
hoofdzaak in 1949 opgesteld door de toenmalige
werd aangelegd in de polder Dirk Smeetsland
directeur dienst Stadsontwikkeling, ir. C. van
- Mr. Arend van der Woudensland, waar het reeds
Traa - haakt in op een aantal grote lijnen die reeds
genoemde nooddorp Smeetsland was verrezen.
door Witteveen voor de oorlog waren uitgezet. Toch wijkt dit eerste naoorlogse uitbreidingsplan substantieel af van zijn vooroorlogse voorgangers. Het start namelijk bij het definiëren van grote amorfe bebouwingsvlekken, verbonden door de strikt noodzakelijke infrastructuur, in plaats van het vastleggen van de verfijnde toekomstige infrastructuur waartussen de woonge-
17
18
20
Rotterdam-Zuid - een nieuwe uitdaging
Volstrekt uniek
de Nederlandse woningverhuurders en onbetwist
"Toen ik hier in 1982 begon, ben ik eerst eens een
de belangrijkste ‘huisbaas’ in Lombardijen.
kijkje gaan nemen in de wijken. Ik moest me melden in de Zonnetrap, waar het kantoor van de
Specialist in stadsvernieuwing
toenmalige woningbouwvereniging zat. Ik wist
Pijlman werd in 1944 in Hoofddorp geboren in
niet wat ik zag! Bij mijn weten was zo’n combina-
een echte ambachtsfamilie. "Mijn grootvader had
tie van wonen, werken en recreëren volstrekt
een timmerwerkplaats, waar boerenwagens en
uniek in Nederland. Het gaf me als Amsterdam-
doodskisten werden vervaardigd. Ook mijn vader
mer overigens meteen een goed gevoel over mijn
begon zijn carrière als timmerman. Het was dus
nieuwe Rotterdamse werkomgeving." Aan het
logisch dat ik naar de ambachtsschool ging in
woord is Cor Pijlman, directeur-bestuurder van
Hoofddorp. Ik wilde aannemer worden, dus heb
Com•wonen, tegenwoordig een heel grote onder
ik de hele reeks scholen doorlopen: na de am-
21
22
bachtsschool de UTS, de HTS en de TH Delft. Het
Nieuwe uitdaging
laatste jaar van mijn HTS-studie kreeg ik tbc,
Na zeven boeiende, maar turbulente jaren vond
waarvan ik in Soestduinen moest herstellen.
Cor Pijlman het tijd worden naar een nieuwe uit-
Daar ben ik toch afgestudeerd als bouwkundige;
daging om te zien. Die vond hij in het Rotterdam-
later op de TH Delft specialiseerde ik me in stads-
se Vreewijk, waar hij de stadsvernieuwing op
vernieuwing. Dat komt omdat ik ontdekte hoe
gang ging helpen. Eind jaren ’70 was die begon-
leuk het is te zien hoe sterk mensen kunnen
nen en weer gestopt door de bewoners, omdat de
hechten aan hun leefomgeving en daar dus per se
huren als gevolg van die renovatie fors omhoog
willen blijven wonen."
moesten. In 1982 ben ik er dus aan de slag ge-
"In Amsterdam raakte ik betrokken bij de stads-
gaan in de verwachting er weer zes à zeven jaar te
vernieuwing van de Staatsliedenbuurt. Van alles
blijven. Dat zou anders uitpakken… Toen in ’87
maakte je daar mee: rellen, krakerspanden die
de zaak weer op gang was gebracht, werd ik ge-
ontruimd moesten worden, verhitte discussies
vraagd directeur te worden van de in 1988 op te
met buurtbewoners tijdens inspraakavonden. Ik
richten nieuwe woningbouwvereniging VL Wo-
werkte daar onder leiding van de roemruchte
nen, voor Vreewijk-Lombardijen, de opvolger van
wethouder Jan Schaefer, geweldige man, groot
NV Vreewijk en Woningstichting Lombardijen."
inspirator en altijd recht door zee. Een prachtige
De onderlinge verhoudingen tussen Vreewijk en
tijd was dat."
Lombardijen begin jaren ’90 omschrijft Pijlman
23
24
als ‘moeizaam’. Daarom werd VL Wonen een be-
over twaalf locaties. Daarmee is Com•wonen een
sloten vereniging; daar kon men geen lid van
van de tien grootste woningcorporaties in Neder-
worden, maar alleen voor worden gevraagd. Zo
land. De drie oude hoofdkantoren zullen binnen
konden onderlinge tegenstellingen in elk geval
afzienbare tijd samengaan in één nieuw onderko-
geen invloed binnen het nieuwe samenwerkings-
men, bij voorkeur in het centrum van de stad.
verband hebben.
Voor Lombardijen is Com•wonen heel belangrijk: de huizenverhuurder bezit en beheert niet
Nieuwe partners
alleen 4000 van de 7500 woningen, maar heeft
In het begin van het nieuwe millennium zocht VL
daarmee ook veel invloed op de leefomgeving van
Wonen nieuwe fusiepartners om samen sterker
de Lombardijenaren.
te staan. In Capelle aan den IJssel werd er een gevonden en in 2003 meldde zich een tweede partner, de Combinatie, met woningen in Bospolder Tussendijken, Ommoord, Schiebroek en het Oude Noorden. De stichting Com•wonen, waarin de fusie resulteerde, bezit circa 35.000 woningen en bedrijfsruimten en telt 350 personeelsleden, verspreid
25
19
26
27
28
Tuinstad Lombardijen
29
Zeven buurten rond een centrum
Van Drimmelen, vanaf 1946 ontwerper van de
Lombardijen is onderdeel van de Zuidelijke Tuin-
dienst Stadsontwikkeling en Wederopbouw,
steden van Rotterdam en werd gebouwd tussen
werkte bij deze dienst onder andere samen met
1960 en 1967. In totaal werden er ongeveer 7500
stedenbouwers Henk Miljus, Paul Gorter en Lot-
woningen neergezet. Het bijzondere ontwerp
te Stam-Beese. In tegenstelling tot Stam-Beese -
van de wijk is van de hand van ir. P. van Drimme-
die zich bewust van een voortdurende gedachte-
len en is geïnspireerd op de destijds populaire
uitwisseling afzijdig hield - had Van Drimmelen
stedenbouwkundige opvattingen van het CIAM,
een sterke collegiale band met de rest van het
het Congrès Internationaux d’Architecture Mo-
ontwerpteam. Desondanks bevatten de ontwer-
derne, waarin vooral de ideeën van de wereldbe-
pen die hij maakte voor Lombardijen en later ook
roemde architect Le Corbusier doorklinken.
voor IJsselmonde een onmiskenbare reactie op
30
de door Stam-Beese uitgezette modernistische
de Gemeenteaad voorgelegd, waar na een nieuwe
ontwerpvisies. Voor het eerst in de plangeschie-
reeks van vertragingen en aanpassingen deels
denis van Lombardijen werd de eis gesteld dat
veroorzaakt door de aanpassing van het Rijks
het woongebied niet opgevat diende te worden
wegennet, pas in 1960 met de bouw kon worden
als een uitbreiding van Vreewijk, maar als een
begonnen.
zelfstandige stadswijk met een stedelijk karakter.
Zeven buurten In Lombardijen werd uitgegaan van het centraal
Gevarieerde compositie
gelegen Spinozapark als een soort groene long
Met de eerste schetsen startte Van Drimmelen in
met daaromheen winkels en scholen. Rondom
1950. De hierin voorgestelde hoofdopzet bleef
dit centrum strekken zich straalsgewijs in scheg-
gedurende het planproces gelijk, maar de verka-
gen zeven buurten uit, die onderling worden ge-
velingwijze van de diverse buurten waaruit Lom-
scheiden door groenstroken en bredere straten.
bardijen is opgebouwd maakte daarentegen een
Oorspronkelijk had iedere buurt nog een aantal
aanzienlijke transformatie door: van reeksen
eigen winkels. Op veel plaatsen zijn deze inmid-
stroken in 1950 tot een zeer gevarieerde compo-
dels verdwenen of hebben ze plaats gemaakt voor
sitie in 1956. Het plan was in 1952 gereed maar
andere bestemmingen. De buurtwinkels konden
werd door diverse vertragingen pas in 1956 aan
het hoofd meestal niet meer boven water hou-
31
den, maar dit ging doorgaans wel ten gunste van de centraal gelegen grotere winkels. Van Drimmelen gaf aan het ‘moderne nomadenschap’ van de naoorlogse stadmens een geheel eigen invulling. Net als de cultuurfilosoof J.P. Sartre accepteerde hij dat de moderne mens in es32
sentie een niet-gesettelde aard heeft, waarvoor de in de praktijk van het maatschappelijke leven zo nodige tolerante sociale gezindheid al jong moet worden ontwikkeld. Volgens Van Drimmelen moesten ‘de gedwongen contacten, die de werksfeer kenmerken, hun voorbereiding vinden in de spontane ontmoetingen die in de woonsfeer kunnen ontstaan. Waar wonen en vrijetijdsbesteding steeds meer identiek worden, behoort de
In het plan voor Lombardijen kwam laatstge-
woonwijk meer het karakter te krijgen van een
noemd uitgangspunt terug in de doelstelling dat
ontspanningsgebied, dat tevens kan dienen als
de wijk zo moest zijn opgebouwd dat het op-
sociaal trainingsterritoir’.
groeiende kind geleidelijk de maatschappij kon
worden binnengeleid. Voorts moest ‘binnen de
basisopleiding ontvangen ter voorbereiding op
daartoe aangewezen gebieden worden gestreefd
hun toekomstige plaats als volwaardige mensen
naar het stimuleren van de psychische hygiëne
in een uiterst gecompliceerde samenleving’. Hij
der grootstedelijke bevolking als compensatie
omschrijft het wonen ‘als een proces van voorbe-
voor het veelal enerverende, drukke en lawaaiige
reiden en opleven, van ontwikkelen en ontspan-
verblijf op fabriek, werf, kantoor en straat’. In
nen, van prepareren en regenereren. Als algeme-
Lombardijen moest zo rustig, zo vrij en zo veilig
ne regel mag gesteld worden dat hoe sterker de
mogelijk gewoond kunnen worden.
druk door het werken wordt uitgeoefend, hoe meer innerlijke bevrijding en versteviging door
Gebied van kinderen
het wonen moet worden geboden’.
Van Drimmelen introduceerde verkeersluwe straten, veel groene ruimten en veel recreatiemoge-
Tegen deze achtergrond werd Lombardijen ont-
lijkheden voor de bewoners, in het bijzonder
worpen volgens een basisstructuur, die enerzijds
voor het spelende kind. Hij beschreef dat als
een recreatieve woonsfeer trachtte te verzekeren
volgt: ‘De woonwijk is bovenal het gebied van
en anderzijds zoveel mogelijk ongedwongen con-
kinderen - de volwassenen van morgen - die
tacten zou helpen bevorderen, door verkeersele-
er hun eerste levensschreden zetten, die er hun
menten, bebouwing en groene ruimten als even-
primaire levenslessen verwerken en die er hun
waardige componenten te verweven.
33
34
Het ontwerp van de wijk Lombardijen, en later
Uitstekende verbindingen
dat van IJsselmonde, maakt duidelijk dat Van
Lombardijen grenst aan de westzijde aan de
Drimmelen de wijk net als vele vakgenoten met
Vaanweg, de noordzijde wordt begrensd door de
hem, als een autonome zelfvoorzienende een-
Smeetlandsedijk. De oost- en zuidkant liggen
heid beschouwde. Hij combineerde hun ideeën
tegen de spoorlijn Rotterdam-Dordrecht en de
met een antroposofische visie op de ontwikke-
havenspoorlijn aan. Dankzij de eerstgenoemde
ling van de mens en de samenleving. In ruimte-
spoorlijn heeft de wijk met station Lombardijen
lijk opzicht leverde dat een structuur op die ver-
een goede verbinding met het centrum van de
gelijkbaar is met de vorm van een bloem of
stad en plaatsen in de regio Dordrecht. De komst
boom, een organische metafoor van het ontslui-
van een bovengrondse metro dwars door de wijk
tingssysteem: ‘Het gehele stelsel van wegen en
bleek niet gewenst en heeft met de Tram+ lijn een
paden drukt als het ware het verloop van de
goed alternatief gekregen: in een kwartier is men
‘krachtlijnen’ uit waarlangs zich het buurtleven
vanuit Lombardijen in het centrum van de stad.
beweegt van en naar de wijkkern’. De ruimtelijke
Ook met andere delen van de stad zijn de verbin-
hoofdopzet van Lombardijen volgt dus een hië-
dingen zonder meer uitstekend.
rarchisch model, analoog aan de opbouw van een boom: wortels, stam, takken, twijgen, bladeren
De wijk wordt ontsloten door twee hoofdverbin-
en nerven.
dingswegen, die elkaar in het centrum, ten noor-
35
36
den van het Spinozapark, kruisen. Rondom het
lijn. Aan de zuidkant bevindt zich een redelijk
centrum vormt een aantal straten en wegen een
groot groengebied, het Bijenpark, met daarin
soort ringweg waarop de zogenoemde buurtont-
een kinderboerderij en een volkstuinencomplex.
sluitingsstraten van de verschillende wijken uit-
Eind jaren ’90 werd er ook een woonwagen-
komen. Tenslotte is er nog een niet geheel geslo-
centrum met vijftien standplaatsen gerealiseerd,
ten buitenringweg. Met de auto is de wijk zo van
dat in verband met de aanleg van de HSL moest
alle kanten bereikbaar. Parkeren is soms een pro-
worden verplaatst. Het eerder genoemde Spino-
bleem, hoewel er in de jaren ’90 veel extra par-
zapark heeft in de loop der jaren zoveel wijk-
keerplaatsen zijn gerealiseerd.
voorzieningen opgenomen, zoals scholen, een speeltuin en een dierenkliniek, dat er nauwelijks
Een groene wijk
meer sprake is van een scheiding tussen wijk en
Een opvallend kenmerk van de wijk is het vele
park. Wel lopen er vanuit het centrum een aantal
groen in en rondom de bebouwing. Aan de
groene uitlopers naar de buitenranden van de
noordkant is het gebied van de Smeetslandsedijk
wijken.
een historisch landschappelijk element. Ten westen en oosten van de wijk zijn een soort buffergroenstroken om de uiterste bebouwing te scheiden van respectievelijk de Vaanweg en de spoor-
37
38
39
40
Wonen in een gevarieerde wijk
41
Laagbouw en etagebouw
gekozen voor een combinatie van vier-verdiepin-
En dan de bebouwde ruimte in Lombardijen.
genflats op een onderhuis en twee- en drielaagse-
Zoals gezegd is de wijk opgebouwd uit zeven
woningen met een plat dak. De flats waren er in
woonbuurten. Daarbij opgeteld het centrum en
portiek- en galerij-uitvoering. Een groot deel van
bedrijventerrein Hordijk West brengt het totaal
die portiekflats staat bekend onder de naam
op negen. Cor Pijlman: "Begin jaren zestig werd
Dura-Coignet flats. Naar huidige maatstaven zijn
een deel, zo’n veertig procent, van de nieuwe wo-
zowel de tweelaagse rijtjeshuizen als de flats ta-
ningen gebouwd door de gemeente en particulie-
melijk klein, maar destijds was vrijwel iedereen
re beleggers, de overige zestig procent door de
die er kwam wonen er erg blij mee. Je moet niet
nieuwe Woningstichting Lombardijen. Er werd
vergeten dat Nederland eind jaren ’50, begin ’60
zoals in zoveel Nederlandse gemeenten in die tijd
nog een enorme woningnood kende."
42
"Die combinatie van laagbouw en etagebouw,
Lombardijen. In de oorlog is dat neergezet als
ook wel middelhoogbouw genoemd, werd zo ge-
een eenvoudig nooddorp, om de mensen uit het
groepeerd dat er een soort buurttuinen ontston-
weggebombardeerde centrum van Rotterdam op
den. Elke groep woningen had ook een eigen
te vangen. Het lijkt een beetje op de Wielewaal in
verkavelrichting die in een hele wijk werd aange-
Charlois."
houden. De hoogbouw staat vooral aan de ring-
Om de eerste woningnood te kunnen opvangen
weg rond het centrum. Later werden daar en aan
werden na het bombardement van 10 mei 1940 op
de randen van de wijk nog nieuwe vormen van
de Linker Maasoever een drietal nooddorpen in-
hoogbouw toegevoegd, zoals Lichtpunt, Zonne-
gericht: Wielewaal, Smeetsland en het Brabantse
trap en twee torenflats."
dorp. De eerste twee werden nooit afgebroken, zij hebben sinds enkele jaren een permanente
Chique en eenvoudig
status. Na het bombardement vonden duizenden
Cor Pijlman: "Langs de oude weg naar Baren-
Rotterdammers onderdak bij familie of beken-
drecht staan nog prachtige oude villa’s en in het
den. Ongeveer 25.000 mensen verlieten de gren-
noordwestelijke deel van de wijk zijn chique bun-
zen van de stad en vluchtten naar de steden
galows te vinden in de Karl Marxstraat en omge-
Schiedam, Den Haag of Gouda. Desondanks bi-
ving. Een volkomen andere situatie tref je aan in
vakkeerden velen op allerlei mogelijke en onmo-
Smeetsland, het meest noordelijke wijkje van
gelijke plaatsen. Zij hadden geen onderkomen
43
44
kunnen vinden en overnachtten in huisjes op
woonbuurt Smeetsland) was onderdeel van die
volkstuincomplexen, op bootjes, of in de open
opgave.
lucht. Vanaf mei 1940 werden in opdracht van de dienst Onmogelijk
Stadsontwikkeling en Volkshuisvesting, drie ty-
Het gemeentebestuur realiseerde zich, dat het
pen noodwoningen ontworpen door architect
onmogelijk zou zijn om op korte termijn het wo-
Joh. Van Bokkum. In oktober van datzelfde jaar
ningbestand dat verloren was gegaan te vervan-
startte de onteigeningsprocedure en in januari
gen. In 1941 schatte het gemeentebestuur dat de
1941 was het gehele grondgebied in handen van
bouwopgave uit ongeveer 5500 woningen be-
de Gemeente IJsselmonde. De eerste steen van
stond. Plannen voor de ontwikkeling en bouw
Smeetsland werd gelegd op 18 december 1940.
van noodwoningen werden ontwikkeld. Dit voor-
De bouw verliep in een hoog tempo, het meeste
nemen liep synchroon met het verzoek van het
bouwmateriaal werd per schip aangevoerd in het
regeringscommissariaat voor de Wederopbouw
Zuiddiepje en van daaruit per sleperswagen naar
tot het bouwen van in totaal 1200 woningen in de
het bouwterrein gebracht. Het semi-permanente
regio Rotterdam. De bouw van 515 semi-perma-
dorp werd door de lokale autoriteiten vanaf zijn
nente woningen in de polder Dirk Smeetsland -
oprichting als een sociaal zwakke omgeving be-
Mr. Arend van der Woudensland (de huidige
stempeld. De woningen gelegen buiten de Bui-
45
tendijk en de Smeetslandsedijk werden reeds in
jaar eerder: nee dus! En het is ook wel begrijpelijk
de loop van 1960 afgebroken, evenals het houten
dat er zoveel weerstand bij de bewoners is. Je
politiebureau aan de Molenvliet.
moet je voorstellen dat Smeetsland een soort mini-vrijstaat is, een mix tussen de Amsterdamse
46
De hel brak los
Jordaan en een woonwagenkamp. Bijna alle huis-
Pijlman: "Het probleem is nu dat de mensen die
jes zijn twee keer zo groot gemaakt met alle mo-
daar al hun hele leven hebben gewoond, er abso-
gelijke uitbouwtjes aan de achterkant."
luut niet meer weg willen. Toen midden jaren ’80 de sloop van de wijk werd aangekondigd, brak de
"Alleen in de slechtste delen van de wijk kregen
hel dan ook los. De bewoners waren er mordicus
we het voor elkaar te slopen en nieuwe huizen
tegen. Er is toen in arren moede maar besloten de
neer te zetten. Nu, anno 2004, gaan we experi-
daken te vernieuwen en de muren zo goed en zo
menteren met woningen die de bewoners zelf
kwaad als dat ging te isoleren. Na die operatie
weer mogen uitbreiden, Maar dat betekent voor
konden de huisjes tenminste weer tien jaar mee."
de ambtenarij, het deelgemeentebestuur, de wo-
"Begin jaren ’90 had de woningstichting inmid-
ningverhuurder én de bewoners wel een mentale
dels de woningen overgenomen. Toen we tegen
omslag. Het gaat dit keer om veertig woningen
het einde van het millennium weer over sloop be-
van de in totaal driehonderd, die gesloopt moe-
gonnen, was de reactie exact dezelfde als vijftien
ten worden. Er is de mensen beloofd dat we tot
2010 de rest overeind zullen houden. Ondanks al-
seerd. Een van de belangrijkste ontwerpers was
le bezwaren die je tegen zulke huisjes kunt heb-
de internationaal befaamde architect en steden-
ben – klein, vochtig, volkomen versleten – is er
bouwkundige Granpré Moliëre. Zijn visie op de
blijkbaar een grote cohesie in de wijk. Die tref je
architectuur en stedenbouw was sterk op het ver-
in andere wijken veel minder aan."
leden gericht. Dat is duidelijk terug te zien in de beslotenheid van Vreewijk, de kleine schaal en de
Zonnetrap
afwisseling waardoor Vreewijk nog steeds een
Paradepaardje van Lombardijen zou tegen het
van de meest gewilde wijken van Rotterdam is.
einde van de jaren ’60, toen de wijk min of meer
Granpré Moliëre was overigens niet de enige in
voltooid was, ‘Zonnetrap’ moeten worden, een
die tijd. Veel grote architecten zochten het in de
revolutionair woongebouw voor ouderen. Dat
toepassing van massaliteit, zoals in de Amster-
het nog vele jaren zou duren voordat het complex
damse School het geval was, anderen ontwikkel-
eindelijk gerealiseerd werd, kon niemand in
den ruimtelijke opvattingen die het mogelijk
1967, toen de eerste plannen werden gesmeed,
maakten binnen een stedelijke omgeving dorps-
voorzien…
achtige structuren te ontwikkelen die aan het wo-
De voorgeschiedenis van het gebouw gaat eigen-
nen de nieuwe dimensie van de ‘tuinstad’ gaven.
lijk veel verder terug, tot het begin van de twintig-
Vreewijk is van die laatste opvatting een duidelijk
ste eeuw. In 1913 werd tuindorp Vreewijk gereali-
voorbeeld.
47
48
Besloten prijsvraag
Eigenzinnige architectuur
Het lag dan ook voor de hand dat ter gelegenheid
In 1992 beëindigde het echtpaar Hendrik (Enri-
van het vijftigjarig bestaan van Vreewijk een be-
co) Hartsuijker (1925) en Luzia Hartsuijker-Cur-
sloten prijsvraag werd gehouden voor een selecte
jel (1926) hun architectenpraktijk te Amsterdam.
groep architecten, geheel in overeenstemming
Hendrik en Luzia hadden elkaar in 1944 leren
met de historie en herkomst van de wijk. Uit-
kennen tijdens hun studie aan de Technische
gangspunt was het ontwerpen van een ‘bejaar-
Hochschule te Zürich in Zwitserland. Bijna tien
denwoongebouw’ dat in de traditie van Vreewijk
jaar later kwamen zij naar Amsterdam, waar zij
het beste zou beantwoorden aan de ideeën om-
samen een architectenbureau oprichtten. Hen-
trent het nieuwe wonen en dat ook vijfentwintig
drik hield zich voornamelijk bezig met grote ste-
jaar later nog als modern zou worden gezien.
denbouwkundige projecten terwijl Luzia zich
Vier architecten, drie uit Rotterdam en een archi-
vooral specialiseerde in de sociale woningbouw.
tectenechtpaar uit Amsterdam dienden voorlopi-
Uit de vele studies die zij maakten van woning-
ge ontwerpen in. Uit de anonieme inzendingen
bouwprojecten bleek de eigenzinnigheid van hun
werd uiteindelijk het ontwerp van het Amster-
architectuur.
damse architectenbureau L. Hartsuyker-Curjel en
In 1964 kreeg het echtpaar bekendheid met hun
E. Hartsuyker gekozen.
plan Biopolis. Zij ontwierpen een satellietstad voor Den Haag, gelegen in de Noordzee tegen-
49
50
over het duingebied van Wassenaar. De stad ba-
makers op een stuk grond in Lombardijen, op de
seerden zij op het biopolis-principe: een heuvel-
hoek van de Molenvliet en de Spinozaweg. Dat
stad met trapsgewijs oplopende woonlagen. Hun
was echter altijd in gebruik als evenemententer-
denkbeelden over de integratie van wonen, wer-
rein, dus daar kwam veel heisa met de bewoners
ken, recreatie en verkeer werden in dit utopische
van de wijk van. Bovendien was het een zeer ge-
plan opgenomen. Een aantal elementen die in
compliceerd ontwerp met veel moeilijke hoeken
Biopolis voorkomen, verwerkten zij in het ont-
en verbindingen erin. Daar had men in sommige
werp voor ‘Zonnetrap’. Dit project is eveneens
gevallen nog niet eens oplossingen voor. Telkens
gebouwd als woonheuvel met trapsgewijs opge-
moest de aanvang van de werkzaamheden weer
bouwde woningen en kreeg dan ook het predi-
worden uitgesteld."
kaat ‘experimenteel woningbouwproject’. Ook het standpunt van de lokale overheid werkte Gecompliceerd ontwerp
ernstige vertragingen in de hand. Er werd getwij-
Dat het nog dertien jaar zou duren voordat Zon-
feld aan de verhuurbaarheid van de in het ont-
netrap gerealiseerd kon worden, had verschillen-
werp opgenomen kantoor- en bedrijfsruimten en
de oorzaken. Cor Pijlman: "Het complex kon niet
men wist niet zeker of de oorspronkelijke bouw-
in Vreewijk worden gebouwd, omdat dat in we-
locatie aan het Homerusplein nou wel de juiste
zen vol was. Daarom viel het oog van de plannen-
was. Het kwam zelfs zo ver dat het hele plan een
51
tijd de ijskast in ging. In diezelfde periode werd
op het zuiden, oosten en westen. De blokken
aan laatstgenoemde locatie wel een ander am-
staan met elkaar in verbinding en bestaan uit vijf,
bitieus plan gerealiseerd van de hand van archi-
zeven en tien bouwlagen. De binnenruimte, die
tect Van Wensveen. Het woongebouw ‘Licht-
dankzij dat trapsgewijze ontwerp ontstaat tussen
punt’ met tweehonderd woningen werd in 1977
de woningen en de overige ruimten voor bedrij-
geopend.
ven, diensten en ontspanning, werd ingericht als
52
een soort openbaar plein, dat door een glazen Een soort ministad
dak is afgedicht.
Eindelijk kon, na tien jaar van vertragingen en soebatten in datzelfde jaar 1977 de eerste paal
In de Zonnetrap zijn duidelijk de opvattingen van
voor de Zonnetrap de grond in. Bij de officiële
het architectenechtpaar Hartsuijker herkenbaar
opening in 1980 stond er een complex dat zijn
over wonen, het stedelijk organisme, de vermen-
weerga niet kende. Een multifunctioneel gebouw
ging van functies, de combinatie van hoog en
met 180 woningen van verschillende afmetingen
laag wonen en de overgangen tussen de binnen-
voor ouderen en gehandicapten, met winkels,
en buitenruimte. Zij zochten vaak naar niet-or-
kantoren en recreatieve ruimten, een soort mini-
thodoxe oplossingen en bereikten daarmee dat
stad. Het gebouw bestaat uit drie blokken met
de oudere bewoners niet in een isolement te-
trapsgewijs gestapelde woningen, georiënteerd
rechtkwamen. Hun dagelijks leven werd aantrek-
kelijker en afwisselender door de gevarieerdheid
gen gemiddelde leeftijd van de bewoners, die
en de contrasten die in het gebouw waren verwe-
rond de 80 jaar ligt. De mensen – met alleen-
zenlijkt.
staande vrouwen in de meerderheid - voelden zich niet veilig meer, dus is besloten het complex
Intensieve stadsbeleving
niet meer zo open en naar buiten gericht te hou-
De Hartsuijkers waren van oordeel dat er een
den als uiteindelijk wel altijd de bedoeling is ge-
‘intensieve stadsbeleving’ kon ontstaan, omdat
weest. De woningen zijn naar huidige begrippen
zeer verschillende individuen, werkzaamheden
niet erg ruim meer, maar wel geweldig efficiënt.
en functies bij elkaar waren gebracht. Zo ont-
de Zonnetrap blijft een gebouw dat gezien mag
stond volgens hen een grotere ‘dichtheid en com-
worden. Vooral de hal maakt een overweldigende
plexiteit’ in het levensritme van de bewoners. Bo-
indruk."
vendien was er de situering van het gebouw, midden in het kloppend hart van Lombardijen, met winkels, scholen en woningen eromheen. Cor Pijlman: "Bijna 25 jaar was Zonnetrap 24 uur per dag toegankelijk. De laatste jaren is dat niet meer het geval, met name door de almaar geste-
53
54
55
56
Zorgelijke ontwikkelingen in de wijk
57
Gezapige slaapstad
toniger en de staat van onderhoud liet hier en
Vijftien jaar geleden zag Lombardijen er heel
daar te wensen over.
anders uit dan tegenwoordig Er woonden naar verhouding veel autochtonen van middelbare
Na de sloop- en renovatieactiviteiten van een jaar
leeftijd of ouder, met nog maar weinig thuiswo-
of tien geleden is er de laatste jaren nog nauwe-
nende kinderen. De eerste allochtone bewoners
lijks sprake van ontwikkelingen in het woningbe-
werden in die tijd via woningtoewijzing in de
stand. Ook de verbetering van de openbare ruim-
wijk ondergebracht. De onderlinge relaties wa-
te is enigszins tot stilstand gekomen. Daar komt
ren positief te noemen; er was sprake van een
bij dat de samenstelling van de bevolking de laat-
vrij homogene cultuur. De wijk had een echt ge-
ste jaren sterk aan het veranderen is. De diversi-
zapig slaapstadimago. De bebouwing was een-
teit in culturele achtergronden neemt aanzienlijk
toe, terwijl de inkomenspositie juist verslechtert. Door deze ontwikkelingen is de toestand van de wijk sinds enige tijd zorgelijk te noemen en dreigt deze in een neerwaartse spiraal terecht te komen. 58
Continu verbeterproces De woningstichting – sinds 2004 Com•wonen –
totaal kleiner aantal woningen die wel voldoen
ziet als een van de oplossingen om door middel
aan de huidige maatstaven qua ruimte en com-
van het inzetten van een continu verbeterproces
fort. Om het woningbestand in de wijk toch op
een groen-stedelijk, veilig en gedifferentieerd
peil te houden, zouden er een paar woontorens
woonmilieu te realiseren. Daartoe moet het wo-
bij moeten komen. Maar ook vergaand onder-
ningbestand dan wel drastisch worden aan-
houd aan en verbetering van de overige wonin-
gepakt: ca. 30% van het gehele woningbezit in
gen vereisen grote investeringen.
Lombardijen zal moeten worden gesloopt. Het gaat daarbij voornamelijk om portieketagewo-
Trots op hun wijk
ningen en noodwoningen uit de Tweede Wereld-
Als er iemand is die niet alleen weet hoe Lombar-
oorlog. Daarvoor in de plaats komt dan een in
dijen er vijftien jaar geleden uitzag, maar ook
veertig jaar geleden, is het wel Jaap Folst, inwo-
beetje anders: veel mensen waren best trots op
ner van het eerste uur en decennia lang actief in
hun wijk. Je moet niet vergeten dat het voor die
de bewonersorganisatie Lombardijen en ook in
tijd best een comfortabele woonomgeving was;
de speeltuinvereniging. "Begin jaren ’60 was het
de meeste mensen waren nou eenmaal nog niet
hier een tamelijk homogene wijk. Het was erg
veel gewend door de schrijnende woningnood
rustig met weinig of geen criminaliteit. Opmer-
van na de oorlog. Je had winkels in de buurt, het
kelijk was dat er toen al veel ‘migranten’ woon-
openbaar vervoer was redelijk goed en de kinde-
den: veel mensen die hier in de bouw werkten,
ren konden veilig buiten spelen."
kwamen uit de noordelijke provincies. In de weekeinden gingen die naar huis. Ze werden ge-
Complexcommissies
stimuleerd zich hier met hun gezinnen te vesti-
Jaap Folst (1926) is een echte Rotterdammer - van
gen, wat velen inderdaad deden."
Zuid dan wel te verstaan - geboren in de Beijerlandsestraat. In de jaren ’50 woonden Folst en
"Ik herinner me nog de tijd dat de grasvelden tus-
zijn gezin in Hillesluis. Toen ze in 1963 naar de
sen de flats door iedereen werden gerespecteerd
Vergiliusstraat in Lombardijen verhuisden, stond
als openbaar en gemeenschappelijk groen. Te-
een groot deel van de wijk er al.
genwoordig lijken ze alleen maar irritatie op te
"In de tijd dat ik met pensioen ging, werden er
wekken. De mentaliteit was toen ook wel een
zogenoemde ‘complexcommissies’ in het leven
59
60
geroepen." Hij legt uit wat daarmee wordt be-
nersoverleg Cor Pijlman kennen, met wie hij al
doeld: "Lombardijen viel wat de huurwoningen
die jaren naar eigen zeggen uitstekend heeft kun-
betreft in de jaren ’60 nog onder het bestuur van
nen samenwerken.
de woningcorporatie van Vreewijk. Er werden in die tijd dikwijls contingenten van bijvoorbeeld
Huurprijzen
524 Dura Coignetflats neergezet. Voor zo’n buur-
"Lombardijen heeft in principe dezelfde opzet als
tje werden dan onder de bewoners vertegenwoor-
zoveel nieuwbouwwijken: slapen en wonen. Het
digers gezocht die in een complexcommissie wil-
inkomen werd ergens anders verdiend, zegt
den plaats nemen."
Folst. "In de jaren ’80 brak echter de tijd aan dat steeds meer mensen stopten met werken; vut en
Aanvankelijk wilden veel van die commissies het
pensioen waren er de oorzaak van dat nu eender-
vooral hebben over allerlei basale zaken, zoals
de deel van de bewoners van Lombardijen niet
het schoonhouden van de portieken, reparaties
meer actief is en dus relatief veel thuis zit. Begin
aan de woningen of het onderhoud van de gras-
jaren ’90 werden de bewoners veel meer betrok-
velden. Geleidelijk aan groeide de positie en be-
ken bij de problemen van de wijk en werd er veel
tekenis van deze bewonersorganisatie en op den
meer overlegd over bijvoorbeeld de ontwikkelin-
duur werd zij betrokken bij het gehele wijkbeleid.
gen in de huurprijzen."
Twintig jaar geleden leerde Folst via het bewo-
61
62
"Dat overleg is eigenlijk pas goed van de grond
naar betere woningen, een rustiger omgeving of
gekomen door de problemen rond de verwar-
comfortabele appartementen voor ouderen. De
ming van de huizen. In de jaren ’70 werd door het
leeggekomen woningen werden ingrijpend gere-
energiebedrijf sterk overwogen in Lombardijen
noveerd, waardoor nieuwkomers werden gecon-
en andere wijken op Zuid stadsverwarming aan te
fronteerd met een aanzienlijk hogere huur. Tege-
leggen. Dat plan is toen afgeketst op de prijsont-
lijkertijd kwam er van de woningcorporatie geld
wikkeling. Uiteindelijk werd gekozen voor indi-
beschikbaar om een substantiële bijdrage te leve-
viduele verwarmingsinstallaties in de huurhui-
ren aan het leefbaar houden van de wijk.
zen. En dat betekende dus onherroepelijk huuraanpassing, of in duidelijker Nederlands: huur-
Herbergen
verhoging."
Al in 1980 waren bewoners en woningcorporatie tot de slotsom gekomen dat de ‘herbergen’, de
De kwestie bleek de eerste aanzet te zijn voor een
bekende rijtjeshuizen van drie lagen met een plat
intensiever en regelmatiger overleg tussen wo-
dak, moesten plaatsmaken voor betere woningen.
ningcorporatie en huurders. En zo ontstond van-
Ze waren slecht gebouwd en vertoonden veel ach-
zelf een lange lijst met onderwerpen die moesten
terstallig onderhoud wegens geldgebrek. Toen de
worden besproken. Begin jaren ’90 gingen veel
wijk werd gebouwd, was een van de opvallendste
mensen die uit de kinderen waren, verhuizen
gebouwen de flat Westerlicht met allemaal één-
63
64
kamerappartementen voor ouderen. De wonin-
hebt met een dubbel probleem te maken. Met al-
gen waren zo klein, dat er echt sprake was van
leen maar huizen slopen ben je er dus niet. De
‘bejaarden opbergen’. In 1995 werden zowel
mensen moeten toch ergens wonen. En je moet
Westerlicht als alle herbergen gesloopt. Twee jaar
realist genoeg zijn om te beseffen dat je voor der-
later waren ze vervangen door nieuwe, veel betere
gelijke razendsnelle ontwikkelingen niet kunt
eengezinswoningen en twee woontorens.
weglopen. De cyclus wordt alleen wel steeds korter…"
Ander karakter Ongeveer tien jaar geleden begon de wijk van be-
Gemiste kansen
volkingssamenstelling te veranderen en kreeg hij
Jaap Folst meent dat Lombardijen een aantal be-
een heel ander karakter. "In luttele jaren groeide
langrijke kansen heeft gemist. "Dat begon al in
Lombardijen volkomen uit z’n jasje met een fors
de jaren ’60 toen de realisering van de Zonnetrap
percentage nieuwkomers die weinig met de heer-
jarenlang is tegengehouden. Als dat plan direct
sende wijkcultuur hadden. Wie het zich kon per-
was gerealiseerd, zou het de helft hebben gekost.
mitteren, trok weg met als gevolg weer meer al-
Smeetsland zou een prachtige kans zijn om heel
lochtonen. De wijk telt nu ruim een derde inwo-
Lombardijen – na sloop van de noodwoningen –
ners uit kringen van de culturele minderheden.
nieuwe allure te geven met huizen in de wat
Voeg daarbij de eerder vermelde vergrijzing en je
exclusievere sector."
65
66
67
68
Een nieuwe eeuw - een nieuwe visie op wonen
Gevoel van veiligheid
Kiezen voor de eigen wijk
Jaap Folst: "Wij woonden zelf in een mooie mai-
Cor Pijlman benadrukt dat er in het begin van de
sonette, maar toen zich de mogelijkheid voor-
nieuwe eeuw hard nagedacht over en gewerkt
deed naar deze flat – de Parktoren – te verhuizen,
moet worden aan een verandering in de samen-
hebben we die kans toch maar aangegrepen. Niet
stelling van het woningenbestand in Lombardij-
zozeer voor het huis, maar meer voor de lift en
en – zoals overigens in zoveel vergelijkbare wij-
een gevoel van veiligheid. Je woont in zo’n afge-
ken die tussen de veertig en vijftig jaar oud zijn.
sloten torenflat toch in een soort veilige haven. Ik
"Ik heb het al eerder gezegd: veel woningen vol-
heb wel overwogen weg te gaan uit Lombardijen,
doen niet meer aan de moderne eisen. Dus moe-
maar dat stuitte op verzet van mijn vrouw. Die is
ten we er betere huizen voor in de plaats zetten.
na veertig jaar ondanks alles te verknocht aan
De huren zullen dan wel moeten stijgen, maar als
haar sociale omgeving."
dat betekent dat de oorspronkelijke bewoners die
69
niet meer kunnen betalen, moet je aan indivi-
Om in de toekomst een eenduidig woonbeleid te
duele huurverlagingen gaan denken. Het voor-
kunnen ontwikkelen, zijn wij met de Woonvisie
naamste argument daarvoor is dat het zeer waar-
Lombardijen gekomen, waarin al de hiervoor be-
devol is dat mensen voor hun wijk kiezen."
sproken maatregelen in samenhang zijn neergelegd. De deelgemeente wilde in reactie daarop
70
Eenduidig woonbeleid
graag een complete wijkvisie ontwikkelen. Als
Hij ziet er ook een aanleiding in na te gaan den-
het meezit, moeten beide visies in elkaar grijpen.
ken over de toekomst van het woningbezit. "Eind
Dan kunnen we daadwerkelijk aan de slag met
jaren ’80 is de woningverbetering in Lombardijen
een fundamentele verbetering van het woon- en
behoorlijk opgepakt in de combinatie slopen of
leefklimaat in Lombardijen"
renoveren. In de jaren ’90 hebben we nogal wat flats opgekocht van verschillende eigenaars met
Wijkvisie Lombardijen
het idee deze ook op te gaan knappen. Het bleken
Iemand die daar alles van af weet is de in Marok-
echter een soort doorgangsflats te zijn. Daarom
ko geboren Moestapha Bouchrit (44), die in 2003
zijn ze inmiddels gesloopt en worden ze vervan-
startte met het project Wijkvisie Lombardijen.
gen door een nieuw complex met woontoren en
Bouchrit studeerde bedrijfseconomie aan de
zorgappartementen of door moderne eengezins-
Erasmus Universiteit waarna hij ging werken bij
woningen.
de Stichting Buitenlandse Werknemers Rijn-
mond. Bij die instelling leidde hij projecten op het
moeten worden vervangen door laagbouw. "Uit-
gebied van werk, ouderen, onderwijs voor alloch-
eindelijk zullen er dus iets minder bewoners
tonen en banenpools voor ouderen. Sinds 2000 is
overblijven, maar als je de structuur van de wijk –
Bouchrit werkzaam bij de Dienst Stedenbouw van
één van de sterke punten - in stand wil houden,
de gemeente Rotterdam, waar hij drie jaar ver-
heb je niet erg veel alternatieven. In de richting
schillende sociale programma’s uitvoerde.
Barendrecht ontstaat wegens het verdwijnen van
"In januari 2003 ben ik dus begonnen aan de
de havenspoorlijn wat ruimte om huizen in de
Wijkvisie Lombardijen. Vervolgens ben ik een
duurdere sector te bouwen en recreatieve gebie-
plan gaan ontwikkelen om de aanbevelingen uit
den aan te leggen. Zo is het mogelijk om bijna de
dat rapport ook daadwerkelijk te kunnen uitvoe-
hele wijk heen een groene buffer aan te leggen."
ren. De voornaamste conclusie uit ons onderzoek
Het waterprobleem van Lombardijen kreeg in de
is: Lombardijen is nog steeds een goede wijk om
Wijkvisie ruime aandacht. Bij zware regenval kan
te wonen, maar hij is wel toe aan een flinke face-
het water niet snel genoeg worden afgevoerd. Dat
lift, met name door de eenzijdige woningvoor-
betekent dat er meer bergingscapaciteit moet
raad en de buitenruimte."
worden gecreëerd. Het blijft een knelpunt, want in de toch al niet ruim bemeten wijk gaat een der-
Moestapha Bouchrit doelt op de talloze, verou-
gelijke oplossing altijd ten koste van het aantal te
derde galerijflats die rijp zijn voor de sloop en
realiseren nieuwe woningen.
71
72
"Ook in sociologisch opzicht zijn er nieuwe ont-
vandalisme en dergelijke, wordt het gevoel posi-
wikkelingen," vervolgt Bouchrit. "Zo moet er een
tiever. Ook meer onderling contact versterkt het
zogenaamde woon-zorgzone komen met voor-
veiligheidsgevoel, hoewel ik moet toegeven dat
zieningen voor de hele wijk. Neem bijvoorbeeld
dat niet eenvoudig is. Zoiets kun je niet afdwin-
het restaurant van het zorgcentrum. Dat kan even
gen, hooguit stimuleren door bepaalde ingrepen.
goed toegankelijk worden gemaakt voor wijkbe-
Zo stimuleren en steunen we zoveel mogelijk ini-
woners, met name ouderen die nog wel zelfstan-
tiatieven uit de wijk zelf, bijvoorbeeld de Spino-
dig wonen, maar misschien niet meer elke dag
zagroep Centraal, die zich bezighoudt met het
voor zichzelf een maaltijd willen of kunnen berei-
opknappen en onderhouden van het Spinoza-
den. Als er een kwalitatief goed voorzieningen-
park. Ook het onderwijs krijgt veel aandacht,
niveau in de buurt is, kunnen veel ouderen overi-
want met een goede opvoeding van de jonge ge-
gens langer zelfstandig, in hun eigen huis blijven
neratie wijkbewoners begint een betere toekomst
wonen."
van de wijk."
Het aspect veiligheid is zoals bekend vooral een
"Ik voel me erg prettig als ik in de wijk kom. Hel-
kwestie van beleving en in Lombardijen is dat
der van opzet, veel groen, kleinschalig en toch
niet anders. Bouchrit: "Zodra de mensen zien dat
met veel verscheidenheid. Het imago van een
er actief wordt opgetreden tegen overtredingen,
wijk is allesoverheersend. Blijft het goed en sla-
73
gen we erin het nog wat te versterken, dan is het
ken, daarover hoor je hier veel mensen klagen.
veel gemakkelijker van zo’n project als Wijkvisie
Zes, zeven jaar geleden was daar nog geen sprake
Lombardijen een succes te maken. Daar heb ik
van. Lombardijen stond bekend als een van de
mijn hoop op gevestigd," aldus besluit Moestap-
nettere buurten van de stad."
ha Bouchrit. "Begrijp me goed, ik heb als Rotterdammer van 74
Integreren, dat doe je zelf
Turkse komaf uiteraard niks tegen allochtonen.
Zafer Demirci (36) werkt bij de Roteb als inzame-
Maar als je in Nederland wil wonen en een be-
lingschauffeur. Vanaf zijn eerste levensjaar woont
staan wil opbouwen, heb je je gewoon maar aan
de Turkse Nederlander in Rotterdam. Eerst in de
te passen. Dat betekent dat je in de eerste plaats
Afrikaanderbuurt, sinds 18, 19 jaar in Lombardij-
Nederlands moet leren en ook dat je je niet terug-
en. Hij zegt: "De eerste tijd woonden er betrekke-
trekt in een wijk met alleen maar andere allochto-
lijk weinig buitenlanders in deze buurt, maar de
nen. Ik denk dat de woningbouwvereniging te
laatste vijf jaar gaat de boel hard achteruit. Ik
weinig doet om concentraties van buitenlanders
hoor hier dezelfde geluiden die ik ook op de
te voorkomen. Bovendien is er te veel migratie uit
Nieuwe Binnenweg opvang. En daar word ik niet
andere plaatsen. Maar je kunt er zelf ook iets te-
echt vrolijk van. Veel inbraken, drugsoverlast,
gen doen. Toen het huis hiernaast leeg kwam,
hangjongeren die tot ’s avonds laat lawaai ma-
heb ik de woningbouwvereniging duidelijk ge-
maakt dat ik graag Nederlandse buren naast me
gepoot en bomen geplant. Op die manier hopen
zou willen hebben. Dat verzoek hebben ze opge-
we dat het park weer aantrekkelijk voor alle men-
volgd. Ik denk dat een gemengde bevolking de
sen uit wijk. Ikzelf was een van de drie deelne-
enige mogelijkheid is. Want hoe integreer je an-
mers van buitenlandse afkomst aan het project.
ders?"
Je kunt pas met recht kritiek hebben op de gang van zaken in je wijk, als je je ook inzet om iets aan
Ook de eenzijdige samenstelling van het woning-
de situatie te verbeteren. Bovendien vind ik het
bestand in Lombardijen is volgens Demirci een
ook belangrijk je uit te spreken, zolang je maar
oorzaak van de problemen, hoewel hij erkent dat
wel actief meedoet om oplossingen te beden-
er op dat punt al veel gebeurt. "Toch zijn er nog
ken."
veel te veel flats, allemaal huurhuizen. Er moet veel meer hoog- en laagbouw door elkaar komen
Hetzelfde geldt volgens Zafer Demirci voor de
te staan, huur en koop."
problemen rond de integratie. "Contacten met andere buitenlanders en Nederlanders zijn es-
Demirci is enthousiast over het het Spinozapark-
sentieel. Wij hebben het geluk dat we het uitste-
project. "Van de zomer hebben we met zo’n 25
kend kunnen vinden met onze Nederlandse bu-
vrijwilligers van verschillende achtergronden het
ren. We komen bij elkaar op bezoek en barbe-
hele park aangepakt: schoonmaken, bloemen
cuen gezellig samen. Dat maakt het leven toch
75
76
aangenaam? En Lombardijen is een mooie wijk
wijk was. Want het maakt waarschijnlijk wel ver-
om in te wonen. Weet je waarom? We liggen hier
schil in welk deel van de wijk je gaat wonen." Aan
centraal; je zit zo op de snelweg en vlakbij de
het woord is Marlies Rozenbrand (27), sinds
trein. Nee, wij gaan hier liever niet weg. Maar ik
ruim een jaar woonachtig in Lombardijen.
wil er wel graag aan meewerken de goede woonkwaliteiten van de hele wijk weer terug te krij-
Sociaal-geograaf Marlies Rozenbrand is project-
gen."
medewerker aan de Universiteit van Utrecht. Ze bewoont met haar vriend een flat in de particulie-
Lombardijen ook voor jongeren
re verhuur en het bevalt haar uitstekend. Ze zegt:
aantrekkelijk
"We hebben hier een huismeester die erop toeziet
"Mijn vriend en ik zijn in Lombardijen komen
dat de boel een beetje netjes blijft. Tot nu toe wo-
wonen, omdat dat een beetje in de buurt ligt van
nen we hier erg prettig. Het idee dat je in de stad
onze familie op Goeree-Overflakkee en ook goe-
woont en ook weer niet. Het is hier erg groen en
de verbindingen heeft met Delft en Utrecht, waar
het heeft iets landelijks behouden, zo vlakbij Ba-
wij werken. Via mijn opa en oma in Charlois ken-
rendrecht."
de ik Rotterdam-Zuid al een beetje. Ik had abso-
In de flat wonen ook veel ouderen al vanaf het
luut geen negatief beeld van dit stadsdeel, maar
prille begin. Volgens Rozenbrand bestaat de be-
we hebben wel eerst even geïnformeerd hoe deze
woning uit een gemêleerd gezelschap, hoewel
77
gegadigden een bepaald salarisniveau moeten hebben om voor een woning in aanmerking te komen. Over de directe woonomgeving is Marlies Rozenbrand wat minder te spreken: "Het onderhoud 78
van groen en bestrating zouden wel wat beter kunnen en winkels zijn er wel, maar een paar grotere supermarkten zouden we hier wel kunnen gebruiken. Nu moet je daarvoor altijd naar Keizerswaard of Zuidplein. De verbindingen met het openbaar vervoer en de bereikbaarheid per fiets zijn daarentegen weer uitstekend. Dus over
moeten er meer voorzieningen voor jongeren ko-
het geheel genomen ben ik niet ontevreden."
men. Er is nu alleen maar een jongeren-informatiepunt in de wijk. Je kunt zien dat daar veel ge-
Als lid van de denktank die mede vorm gaf aan de
bruik van wordt gemaakt en dat het er gezellig is.
Wijkvisie Lombardijen heeft ze wel een paar dui-
Maar de wijk verjongt momenteel sterk, dus er
delijke ideeën over verbeteringen. "Allereerst
zal op dat punt meer moeten worden gedaan."
Ook een uitgaansgelegenheid voor de iets oudere
te laten zien: zie je wel, hier leven verschillende
generatie die een huis hebben gekocht of ge-
culturen vreedzaam met en naast elkaar. Dat
huurd in de wijk, ontbreekt duidelijk. Volgens
moet je ondersteunen door de randvoorwaarden
Marlies Rozenbrand niet zo verwonderlijk in een
te verstevigen: goed onderhoud van groenvoor-
echte woonwijk. Volgens haar wordt er wel over
zieningen en infrastructuur en verbetering van
gedacht in het Spinozapark een cafeetje met ter-
het gevoel van veiligheid in de wijk. Als we dat
ras te openen. Het zal volgens haar in een grote
voor elkaar krijgen, is Lombardijen een perfecte
behoefte voorzien.
wijk om in te wonen."
Op basis van de Wijkvisie wordt bekeken of en hoe bepaalde denkbeelden van de bewoners in de denktank kunnen worden gerealiseerd. "Wij denken bij Lombardijen aan een echte woongemeenschap. Door op de ene locatie de bebouwing te ‘verdikken’ en op een andere juist te ‘verdunnen’ kun je het accent leggen op de woonkwaliteit. Je moet van de demografische diversiteit proberen juist een sterk punt te maken door
79
80
D E E LG E M E E N T E I J SS E L M O N D E
DRS. JAN HORSTINK
