straategie Dé informatiebron voor betonnen bestratingsmaterialen en straataankleding
Nr 12 - Oktober 2009
Groene en versteende campus in het weiland
Openbare ruimte Science Park Amsterdam
Interview met stedenbouwkundige Steven Schepel
Nu doorpakken met verblijfsgebied
Vroeger sober en doelmatig
Nu: kleur en fleur in Uithoorn
Betonnen bestrating, oneindig veelzijdig!
straategie 1 www.straategie.nl
inhoud Groene en versteende campus in het weiland
Openbare ruimte Science Park Amsterdam
pag 04
Bestrating industrieterrein Lorentz: mooi en functioneel
pag 07
straategie Straategie, dé informatiebron voor betonnen bestratingsmaterialen en straataankleding, is een periodieke uitgave van de gezamenlijke Nederlandse producenten van betonnen bestratingselementen. Straategie wordt 4 x per jaar (gratis) in een oplage van 7.500 exemplaren in controlled circulation verzonden aan branchegerelateerde bedrijven. U kunt zich aanmelden via www.straategie.nl
Aanmelden van projecten: Interview
Nu doorpakken met verblijfsgebied
Vlindervallei Oosterhout: moderne jaren ’30
pag 08
Secretariaat Straategie: pag 10
Rubriek
Van Formaat
U kunt projectsuggesties aanmelden via de website www.straategie.nl. De redactie zal uw project beoordelen voor publicatie op de website en/of in het magazine.
pag 11
Postbus 194 3440 AD Woerden Telefoon: 0348 - 484 484 Fax: 0348 - 484 450 Internet: www.straategie.nl E-mail:
[email protected] ISSN 1388 - 3682
Redactie-adres: Straategie Postbus 194 3440 AD Woerden
Column
Machinaal straten vraagt om samenwerking
pag 12
Hoofdredacteur: Paul Engels, Reeuwijk E-mail:
[email protected]
Argumenten betonnen bestratingsmateriaal nemen argwaan weg
Redactiecommissie:
Hattem: ander materiaal, hetzelfde beeld, lagere kosten
pag 13
Geleen kent subtiele gradaties
pag 16
Job Aalbers, Dick van Brussel, Dick van Gilst, Harold Piet (voorzitter), Christa Zwijsen en John van der Wurf (secretaris)
Vormgeving, pre-press: Buro PRACHT, Dongen www.buropracht.nl
Kennismaking met de waterpasserende bestrating op Texel
pag 19
Hans Hebbink Picture Productions en anderen
Productie: Giel Nijssen Grafisch Adviesburo bv, Veldhoven
Vroeger sober en doelmatig
Nu: kleur en fleur in Uithoorn
pag 20 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden gekopieerd en/of gebruikt.
Rubriek
Highlights
2
straategie
©straategie 2009
pag 23
Betonnen bestrating, oneindig veelzijdig!
www.straategie.nl
Straategie wordt gedrukt op mileuverantwoord FSC papier.
Fotografie:
Bent u er klaar voor? og een paar maanden en dan is het menens voor overheden. Waar men waarschijnlijk al vele jaren duurzaamheid een (ambitieuze) plek gaf in beleid en uitvoering, daar is nu het stadium van vrijwilligheid gepasseerd. Het programma Duurzaam Inkopen van de rijksoverheid vraagt overheden om milieu- en sociale aspecten mee te nemen bij de inkoop van producten en diensten. Dit geldt dus ook voor bestratingsproducten. U staat er overigens niet alleen voor om aan de gestelde criteria te voldoen. Ten eerste zijn er verschillende hulpmiddelen. Er zijn instrumenten voor milieumanagement en maatschappelijk verantwoord ondernemen, tools om Duurzaam Inkopen in de organisatie te verankeren, zelfscans, stappenplannen, deelnameverklaringen, publicaties, dvd’s, websites en nog, veel meer. En er zijn ook bestratingsproducten waarmee aan de criteria wordt voldaan. Uiteindelijk gaat het immers om de vraag of de inkoop de toets der kritiek kan doorstaan. Het liefst ruimschoots. Dan telt de vraag of u een duurzame oplossing heeft gekozen, ook wat materiaalgebruik betreft. Daarbij geldt een optelsom van afwegingen. Een minder milieuvriendelijk materiaal kan met compenserende maatregelen in beeld blijven. Maar wat is er mooier en effectiever om meteen met een milieuvriendelijk, duurzaam materiaal te beginnen? Betonnen bestratingsmaterialen bewijzen door keurmerken als DUBOkeur en Milieukeur dat zij de duurzaam inkooptoets ruimschoots kunnen doorstaan. Een goed begin is het halve werk. Oriënteer uzelf op duurzame bestratingsproducten. En dan niet afgaan op het imago van producten, maar op de feiten en (NIBE-)onderzoeken. We zouden het bijna vergeten: ook de sociale aspecten zijn onderdeel van het programma Duurzaam I nkopen. Met methoden als machinaal (her)straten en de serieuze aandacht voor KAM-aspecten bij de fabrikanten van betonnen bestratingsmaterialen, is hiervoor al een reuzenstap gezet. Veel leesplezier!
Paul Engels Hoofdredacteur Straategie
voorwoord
N
Praktische waaier duurzame bestrating Op de Dag(en) van de Openbare Ruimte, op 14 en 15 oktober in Houten, kunt u in de stand van Straategie een praktische waaier afhalen, die u wegwijs maakt in de criteria voor Duurzaam Inkopen en het antwoord daarop vanuit de producenten van betonnen bestratingsproducten. Alles op een rij qua duurzame aspecten van een verantwoorde bestrating. De gids is na deze vakbeurs ook via de website www.straategie.nl te downloaden of aan te vragen.
straategie
3
[reportage]
Groene en versteende campus in het weiland
Openbare ruimte Science Park Amsterdam:
krachtig en lieflijk Hoe smeed je op een immense oppervlakte van 70 hectare maar liefst 500.000 m2 aan gebouwvolume aan elkaar. Het nieuwe Science Park in Amsterdam krijgt een groot aantal gebouwen voor onderwijs, wetenschap, kantoren, maar ook hotel, sportvoorziening, horeca, (studenten)woningen en NS-station. De openbare ruimte is de drager van het stedenbouwkundige plan geworden. Een verbindend netwerk van paden tussen, langs en door de gebouwen. Bestraat met grijstinten betonstraatstenen in wildverband, waarbij toegevoegde rode betonstraatstenen in die gemêleerde bestrating de fietsroutes aangeven.
J
eroen Marseille, ontwerper bij Karres en Brands landschaparchitecten vergelijkt het met een plak kauwgom die over het gebied is uitgetrokken, waarbij smalle en brede strengen zijn ontstaan en kleine en grote gaten die standaard worden opgevuld met gras en bomen. Deze gaten kunnen echter ook worden ingevuld met bijzondere beplanting, een waterelement, houten vlonder, kleine fietsenstalling etc, al naar gelang de wens van de gebruiker. “Die organische netwerkstructuur is echter zorg-
4
straategie
vuldig bepaald via computermodellen hoe mensen zich op het terrein gaan bewegen. Brede paden waar veel mensen komen, splitsingen voor efficiënte looproutes, doorsteken naar de openbaar vervoer zones, kortom een versteende variant van het flowdiagram van menselijke bewegingen. Je komt overal op een netwerk van paden terecht. Je kunt er lopen of fietsen, hoewel daarvoor ook de snelste routes zijn aangegeven. Geen auto’s, want die steken vanaf de rondweg direct de gebouwen in.”
Weloverwogen In feite is in het stedenbouwkundige plan van KCAP en Karres Brands een fijnmazig netwerk als een dikke plak over het weiland gelegd. Iets verhoogd te midden van het groen door middel van zware betonbanden die dezelfde kleur en uitstraling hebben gekregen als één van de drie grijstinten van de toegepaste betonstraatstenen. “De materiaalkeuze is weloverwogen gemaakt”, vervolgt Jeroen Marseille. “Al snel kwamen wij op een elementenverharding uit in verband met de vele kabels en leidingen. Je spreekt over het grootste internetknooppunt van Europa, met transAtlantische verbindingen vanaf deze plek. Bovendien zit je in de Watergraafsmeerpolder op NAP -6 m, tegen een dijklichaam aan. Je moet rekening houden met noodzakelijk herstraatwerk voor graafwerk en eventuele zettingen. Mede omdat het Science Park in de komende jaren steeds verder wordt ontwikkeld, wil je ook een materiaal dat er goed uit blijft zien en kleurvast is, zodat nieuwe gedeelten blijven harmoniëren met oudere gedeelten. Onze keuze viel op betonnen bestratingsmateriaal met natuurstenen toplaag. Om precies te zijn een combinatie van drie formaten (105x105, 105x210 en 105x315 mm) in drie kleuren grijs en zwart. Met die formaten konden wij een wildverband laten straten. Met zo’n richtingloos verband krijg je geen lijnwerking, die zou gaan strijden met de organische netwerkstructuur. Die structuur is al krachtig genoeg. Qua vorm, qua gebruiksvriendelijkheid en qua ‘kleefkracht’ om er de gebouwen mee te verbinden.”
De openbare ruimte met de netwerkstructuur van paden, poldercorridors en waterlopen fungeert als drager voor het stedenbouwkundig plan en de gebouwenopzet.
Het hele terrein is stedenbouwkundig opgedeeld in bouwvelden in het groen, gescheiden door 35 meter brede poldercorridors. Die fysieke scheiding wordt opgeheven door de netwerkstructuur, die ‘wetenschappelijk kriskras’ de corridors overkluist. Ing. Ronald Brenkman van Rod’or Advies, verantwoordelijk voor de technische uitwerking van het ontwerp en het besteksgereed maken, haakt in: “Men komt als voetganger of fietser altijd op het netwerk terecht. Er zijn geen functiescheidingen binnen de herkenbare bestrating. Alleen voor het laden en lossen passen wij een zebra-achtige structuur toe. Het gebouw
>
straategie
5
Projectgegevens: Meer beeldmateriaal is te vinden op www.straategie.nl en www.karresenbrands.nl Opdrachtgever: Science Park Amsterdam, OGA, UvA Ontwerp: KCAP architects & planners Rotterdam (supervisie Kees Christiaanse), Karres en Brands landschapsarchitecten Hilversum, Rod’or Advies De Meern
www. straategie.nl
De netwerk padenstructuur loopt ook onder en door gebouwen heen.
6
straategie
voor de Faculteit van Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica (FNWI) is als één van de blikvangers inmiddels gereed. Daar is de opzet van de netwerkbestrating goed te zien. Alle partijen zijn er zeer content mee.”
Essentiële mix Daar was wel het nodige ontwerp- en tekenwerk voor nodig om dat gemêleerde, rustige bestratingsbeeld te krijgen. “Je praat over gigantische oppervlakten bestrating. Die moeten eigenlijk machinaal worden bestraat,” weet Ronald Brenkman. “Maar in dit ontwerp is die subtiele, richtingloze mix en kleurmenging zó belangrijk, ook met de rode stenen voor de fietsroutes, dat dit werk handmatig is uitgevoerd. We hebben gekeken naar de mogelijkheden van machinale pakketten, maar dat gaf (nog) niet het resultaat dat wij met de proefvlakken hadden bereikt. Voor de flauwe en scherpe bochten zijn in totaal drie bochtstralen gekozen, waarvan eentje speciaal is ontwikkeld. De 80 mm dikke stenen en 300 mm brede betonbanden liggen op een fundering van 250 mm puingranulaat en een laagje straatzand. Opvallend is dat er zo min mogelijk kolken zijn toegepast, juist om dat rustige, gemêleerde beeld niet te verstoren. De afwatering is naar het lager gelegen gras. Alleen op grote oppervlakten zijn enkele kolken opgenomen.” Na het FNWI gebouw wordt nu gewerkt aan volgende gebouwen. Veel van de 70 ha is nog weiland, maar er staan ook oudere
gebouwen die worden uitgebreid en/of gerenoveerd. Ook die gebouwen moeten deel gaan uitmaken van de netwerkstructuur. Jeroen Marseille besluit: “Je praat over een enorm grote schaal van het Science Park Amsterdam. Toch hebben wij met het vele groen en de organische netwerkstructuur de menselijke schaal weten te introduceren. De openbare ruimte moet uitnodigen, dient te worden gebruikt. De wetenschappers moeten af en toe uit hun laboratoria, naar buiten en mensen ontmoeten. Dat is exact de leidraad van het Science Park. Ontmoeting, kennisuitwisseling, gezamenlijke initiatieven. De openbare ruimte en de bestrating zijn daar letterlijk en figuurlijk de drager voor.” •
[reportage]
Bestrating industrieterrein Lorentz:
mooi én functioneel D
e trottoirs op het industrieterrein Lorentz in Harderwijk zijn verhard met zwarte betonplaten met straatsteenmotief. Het bedrijfsterrein was gedateerd en had een algehele facelift nodig. De fraaie betonplaten zorgen met hun robuuste, hoogwaardige uitstraling voor een opwaardering van het industrieterrein. Juist om de esthetische kwaliteit van de betrating hoog te houden, zitten er geen hijsogen in dit type betonplaat. Tevens was het gebied in al die jaren zodanig verrommeld, dat de eigendomsgrenzen niet meer herkenbaar waren. Met de betonplaten is meteen het openbaar gebied aangegeven. Naast de esthetische kwaliteiten zijn de betonplaten ook vanwege praktische redenen ingezet. Op industrieterrein Lorentz liggen veel kabels en leidingen. Als daar aan gewerkt moet worden, gaat de bestrating eruit maar komt er veelal niet netjes in terug. Met betonplaten moet de aannemer van kabels en leidingen een andere manier van bestraten volgen. De gemeente verwacht dat de betonplaten dan strak worden herlegd. Last but not least is er de sterkte van dit
bestratingsproduct. De 16 cm dikke betonplaten bieden een doeltreffende oplossing voor het zware (vracht)verkeer dat voorheen de trottoirgedeelten rond de bedrijfsinritten te zwaar belastte en de bestrating deed verzakken. Er zijn zowel betonplaten van 2x2 meter als 2x1 meter toegepast. • Betonplaten met stenenpatroon zorgen voor een geordend beeld voor trottoirs en inritten en zijn tevens bestand tegen zwaar verkeer op het industrieterrein.
straategie
7
[interview]
Stedenbouwkundige Steven Schepel:
Nu doorpakken met verblijfsgebied “Denk niet dat je er bent met een kamerbreed tapijt voor het verblijfsgebied; je zult moeten variëren. Besef tevens dat je een straat moet inrichten voor alle straatgebruikers. De auto moet worden getemd en fietsers, spelende kinderen en ouderen moeten er zich thuis voelen. Variatie is noodzakelijk om de straatgebruikers te dwingen tot voortdurende oplettendheid: er kan overal iets onverwachts gebeuren. Tijd dat stedenbouwkundigen en verkeerskundigen samen oplossingen bedenken, net als in de jaren ‘70 met het woonerf.” 8
straategie
S
tedenbouwkundige Steven Schepel werkte bij de gemeente Delft toen daar het woonerf werd ontwikkeld. In de Tuinstraat in Delft werden de bewoners het drukke autoverkeer zat, schoven met plantenbakken en fietsenrekken en maakten van hun straat een woon- en speelgebied. Gemeenten en stedenbouwkundigen zochten toen al een antwoord op de forse groei van het autoverkeer. Ze stonden voor de keuze van rijwegen, voetgangersgebieden of een mengvorm. Het besef kwam dat men de straat heel anders moest gaan inrichten. Joost Váhl heeft daarvoor gereedschap aangereikt dat in de woonerven werd uitgeprobeerd, als eerste in Delft waar de gemeente de regie van de bewoners overnam. “Het grootste pluspunt was dat verkeerskundigen, stedenbouwkundigen en inrichters samen aan tafel gingen zitten om de straat in te richten. Op dat moment werd niet alleen gekeken naar de functie als verkeersweg, maar ook als woonstraat en als plek voor bewoners. Zo kreeg je meer functies geordend op straat. Er werd gezocht naar elementen die meer zijn dan louter een verkeerskundig element. Dat is de grote winst van het woonerf geworden. Een erfenis die we niet met het badwater moeten weggooien, want dat principe hebben we nu nodig bij de inrichting van verblijfsgebieden.”
Woonerf met visie Het woonerf vertegenwoordigde een echte visie op de woonomgeving. Het werd een regelrecht succes met een zeer grote populariteit in de jaren ‘80. In het begin werd geëxperimenteerd met allerlei restspullen, zoals rioolbuizen en bielzen. Bovendien werd er, helaas, weinig geld uitgetrokken voor onderhoud. Vandaar dat de oudste woonerven er nu vaak wat rommelig bijliggen. Het succes van het woonerf was mede een reactie op de enorme toename van de verkeersdrukte en de stijging van het aantal doden en gewonden in het verkeer. “In 1972 was er een piek in verkeersonveiligheid,” aldus Steven Schepel, die in zijn loopbaan vele organisatorische functies op het gebied van verkeersveiligheid en kindvriendelijke inrichting heeft vervuld. “Die verkeersonveiligheid leidde tot actiebewegingen zoals ‘Stop de Kindermoord’ en ‘50 is teveel’. Wij begonnen te pleiten voor het verlagen van de verkeersnelheid in de woonstraat: max. 25 of 30 km of zoiets. Want 50 km was gewoon teveel. Verrassend genoeg kwam er heel snel respons van Tweede Kamerleden. Binnen 3 jaar was de 30 km zone geboren. In het begin was dat een uitzondering, maar geleidelijk is algemeen geaccepteerd dat de gehele bebouwde kom verblijfsgebied moet zijn, met uitzonde-
ring van enkele 50 km-wegen. Dat principe werd neergelegd in het Convenant Duurzaam Veilig, dat in 1997 werd afgesloten tussen het Rijk, Provincies, Waterschappen, inclusief een premie voor gemeenten om 30 km zones aan te leggen. Daarop werd massaal gereageerd.” “Er is echter één probleem: max. 30 km is een goed begin, maar onvoldoende om er een écht verblijfsgebied van te maken. Daar komt nog bij dat op allerlei plaatsen veel te gemakkelijk een 30 km bord is of wordt geplaatst. Dan heb je een brede asfaltweg die er uitziet als een 70 km weg waar je de neiging hebt hard te rijden.” Daarom moet volgens Steven Schepel het idee terugkomen dat de straat vooral voor de voetganger, fietser en het spelende kind is. Als dit idee wordt gekoppeld aan de inrichtingeisen voor de 30 km straat, maakt men een stap in de goede richting. “We moeten nu doorpakken met het verblijfsgebied. Uiteraard met andere instrumenten dan in de jaren ‘70, maar wel vanuit de visie van het woonerf dat de straat van ons allemaal is. Er zijn initiatieven als KISS en Childstreet, die (toets)instrumenten aanreiken voor een kindvriendelijke inrichting. Zorg vooral dat je een verblijfsgebied niet alleen verkeerskundig gaat inrichten.”
“Goede ideeën rond het woonerf niet weggooien maar inzetten voor een 30 km zone voor alle straatgebruikers” Kleurrijke bestratingen Steven Schepel denkt dat bij een goede inrichting van een 30 km zone een belangrijke rol is weggelegd voor elementenverhardingen. “Asfalt wordt geassocieerd met het rijden van auto’s. Een bestrating geeft betere en aantrekkelijkere resultaten als het om het brede gebruiksbeeld van een woonstraat gaat. Met kleur- en materiaalverschillen kun je dat speelse beeld accentueren. We hoeven heus niet terug naar de tijd van de flower power rond de eerste woonerven, maar een sterke visie op de inrichting en het materiaalgebruik bij verblijfsgebieden is hard nodig. Neem die 30 km zone op de schop en maak er een straat voor iedereen van.” • straategie
9
[reportage]
Vlindervallei Oosterhout:
moderne jaren ’30
D
e circa 700 woningen in de Vlindervallei in Oosterhout zijn ontworpen in een jaren ’30 stijl. In de wijk bevinden zich traditionele woningen met kap en verschillende groepen woningen met platte daken, gebaseerd op het romantische kubisme. Het is een moderne uitbreidingswijk met een hoog ambitieniveau. Er is bijvoorbeeld rekening gehouden met veel groen in de wijk, in aan10
straategie
sluiting op de natuurlijke omgeving. De verkaveling heeft een oost-west oriëntatie, waarmee is ingespeeld op de aanwezige landschapselementen en de oriëntatie van de woningen op de zon. Ook is gekozen voor een vernieuwend rioleringssysteem, waarbij het regenwater zoveel mogelijk in de ondergrond wordt geïnfiltreerd. Om de wijk een hoogwaardige uitstraling te geven, is er gekozen voor luxe antracietkleurige betontegels van 30x30 en 20x20 cm voor de trottoirs. Deze zetten de toon in de hele wijk. Voor de woonstraten is gebruik gemaakt van kleurondersteunende bruine betonstraatstenen, met uitzondering van een karakteristieke oude (camping)laan en ontsluitingswegen. Er is getracht om de oude (camping)laan in te passen in de nieuwe wijk. Zo is er gekozen voor een landelijk profiel van de weg; een smal profiel met afwatering in de berm naar naastgelegen greppels. Om de straat nog meer karakter te geven is er een gebakken straatsteen toegepast. Voor de asfaltwegen is gebruik gemaakt van brede 28/30 cm betonbanden, eveneens in antracietkleur. De laatste woningen en straten in de sfeervolle wijk worden eerdaags opgeleverd. •
[van formaat] Dag van de Openbare Ruimte Voor de zesde keer vindt in Expo Houten de grootste vakbeurs voor de openbare ruimte plaats: De Dag van de Openbare Ruimte. Voor het eerst bestrijkt ‘de Dag’ twee dagen: woensdag 14 en donderdag 15 oktober. De toeloop en interesse van vakgenoten noopte de organisatie tot deze uitbreiding. Verdeeld over drie beurshallen vindt men meer dan 250 leveranciers op het gebied van Groen, Openbare verlichting, Straatmeubilair, Speeltoestellen, Bestrating, Stedelijk waterbeheer en Advies. Op beide dagen zijn de openingstijden van 10.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis, evenals parkeren, koffie, thee, frisdrank en de pendelbus tussen NS-station Houten en Expo Houten. Informatie: www.dagvandeopenbareruimte.nl
De stelling
De resultaten van het stemmen op de maandelijkse stelling op de website www.straategie.nl:
Onkruidbeheersing CROW heeft een demo beeld- en frequentiebestek opgesteld voor onkruidbeheersing op verharding volgens de DOB-richtlijnen. Dit bestek laat zien hoe met de bestaande RAW-systematiek een bestek kan worden gemaakt, waarbij voldaan wordt aan de richtlijnen. De voorbeeldbestekken zijn gratis te downloaden van de RAWwebsite. Het voorbeeldbestek past bij CROW-publicatie 258 ‘Onkruidbeheer op verharding’. Deze uitgave geeft een praktisch overzicht van alle gangbare beheermethoden, de relevante regelgeving en de belangrijke aandachtspunten voor onkruidbeheer in de praktijk. Elke (nieuwe) methode heeft een eigen aanpak, met specifieke voor- en nadelen, kosten en effecten. Informatie www.crow.nl
[Beton geknipt] • Op 10 december vindt de gratis toegankelijke vakbeurs Verkeer & Mobiliteit 2009 plaats in Expo Houten. Voor een ieder die betrokken is bij de stedelijke omgeving en het wegennet is de beurs interessant (www. verkeer-enmobiliteit.nl). • Het inademen van kwartsstof is slecht voor de gezondheid. Om die reden moeten straatmakers alert zijn bij het zagen van bestratingsmaterialen. Eén groot voordeel: betonnen bestratingsmaterialen hebben een dermate grote variatie in formaten en passtukken, dat een bestrating zonder veel zaag- en knipwerk is te realiseren (www.kwartsstofvrij.nl). • De uitgebreide online gids www.openbareruimteonline.eu geeft toegang tot producten en diensten, nieuws uit de markt en voorbeeldprojecten van ruim 750 leveranciers op het gebied van openbare ruimte in Nederland en België.
Laat het maar plenzen; waterpasserende bestrating voldoet prima! eens oneens
76% 24%
Het woonerf was zo gek nog niet met aandacht en plek voor alle verkeersdeelnemers en spelende kinderen. eens oneens
93% 7%
De criteria voor duurzaam inkopen (ook wegenbouw) zijn verschenen. Ik wil daarom meteen deze criteria leren kennen en toepassen. eens oneens
75% 25%
Burgerparticipatie als instrument voor de inrichting van de openbare ruimte moet verder gaan dan meepraten en ook keuzebeslissingen aan burgers overlaten. eens oneens
89% 11%
Extra brede betonbanden worden gekozen vanwege hun esthetische kwaliteit (lijnwerking) en niet vanwege de constructieve functie (kerende massa). eens oneens
41% 59%
Nieuwe stelling maand oktober 2009 op www.straategie.nl: Duurzaamheid wordt het belangrijkste uitgangspunt bij mijn materiaalkeuze.
straategie 11
Machinaal straten vraagt om samenwerking Dick Juffermans is landelijk projectleider Arbeidsinspectie. Hij ervaart dat de laatste jaren machinaal straten in een stroomversnelling is terechtgekomen. “De machineleveranciers produceren nu in een maand wat nog enkele jaren terug jaarproductie was. De stenenleveranciers leveren een groeiend aantal machinale pakketten en zijn ook voor steeds meer van hun producten in staat deze in machinaal pakket te leveren.”
Met enige regelmaat krijgen we bij de Arbeidsinspectie telefoontjes van verontruste bestratingsbedrijven. Zo belde een ondernemer met de kwestie dat hij een groot herstraatproject machinaal wilde uitvoeren maar dat de gemeentelijke opdrachtgever hem voorschreef handmatig te herstraten. Of dat zomaar kon. Natuurlijk kan dat niet! Een bedrijf dat zijn best doet om fysieke belasting van straatmakers terug te dringen, daarvoor zelfs veel geld in apparatuur heeft geïnvesteerd, kan niet zomaar door de opdrachtgever worden gedwongen die apparatuur werkloos te laten staan. Het tekent de ontwikkeling van het machinaal straten, waarbij veel partijen van elkaar afhankelijk zijn en verschillende ‘snelheden’ hanteren. Natuurlijk de bestratingsbedrijven zelf, maar ook hoofdaannemers, opdrachtgevers en niet te vergeten ontwerpers en bureaus die projectvoorbereiding en projectleiding in opdracht van opdrachtgevers uitvoeren. Op een andere lijn de stenenleveranciers en machineontwikkelaars. Als één van de partijen het laat afweten, hebben veel anderen er last van. Tijdens ons inspectieproject in 2008 bleek dat nagenoeg alle bestratingsbedrijven weten dat ze grote oppervlakten machinaal moeten uitvoeren; en vier van de vijf gemeentelijke opdrachtgevers zijn ondertussen ook op de hoogte. Dit alles wil nog niet zeggen dat alles soepel verloopt. Tijdens inspecties kwamen we bedrijven tegen die vlotjes parkeervakken of flauwe bochten machinaal aan het straten waren; en andere bedrijven beweerden dan dat iets dergelijks écht onmogelijk was. Het ene bedrijf kon wel getrommelde stenen machinaal verwerken, bij een ander bedrijf vielen de stenen in aantallen uit de klem. Machinaal straten is een vak. Het is niet zomaar een kwestie van een machine inzetten; er moet geleerd worden om ermee te werken, klemmen moeten op het te verwerken materiaal worden ingesteld, er moet ervaring worden opgedaan en handigheid worden opgebouwd. Het vergt tevens een andere voorbereiding en organisatie van het werk. Ook in dit leerproces is het belangrijk dat de verschillende betrokken partijen elkaar helpen in plaats van in de weg zitten. Een mooi voorbeeld. Ik was begin dit jaar op een project waar drie bedrijven ieder enkele duizenden m² stenen handmatig wilden gaan verwerken. De gemeente leek dat ook de beste werkwijze. We hebben toen op het werk een bijzonder constructief overleg gevoerd. Na wat schermutselingen begreep iedereen dat de voorgestane werkwijze niet meer van deze tijd was. Ter plekke stelde de opdrachtgever voor een eerstkomend deel van het werk als pilot machinaal straten aan te merken. Alle partijen konden zo ervaring opdoen. De bedrijven zegden toe om in de leer te gaan bij collega bedrijven; de opdrachtgever nam de extra kosten van de nog te bestellen pakketten stenen voor zijn rekening. Zo kan het gaan. In de keten moeten partijen samenwerken. Er moet ruimte worden geboden om ervaring op te doen. Er moet overleg worden gevoerd om uitvoeringsproblemen op te lossen. Want als iedereen in de keten meedoet en zijn verantwoordelijkheid neemt, komt machinaal straten het snelst goed van de grond. Dick Juffermans
12
straategie
[reportage]
Argumenten betonnen bestratingmateriaal nemen argwaan weg
Hattem: ander materiaal, hetzelfde beeld, lagere kosten Je moet een kenner zijn om het verschil te kunnen zien: waar in de binnenstad van Hanzestad Hattem het beschermde stadsgezicht eist dat er met gebakken materiaal wordt gewerkt, daar heeft de gemeente net buiten de grachtengordel daarop aangesloten met betonnen materiaal. Een dikformaat betonstraatsteen zonder vellingkant, met een kleurvaste deklaag. Een bijna volmaakte ‘lookalike’. “Maar als je 20.000 m2 in een centrumwijk moet bestraten, dan scheelt de overstap op beton een paar ton. Geld dat je heel goed voor andere zaken in de gemeente kunt gebruiken.”
M
artin Veenstra, beleidsmedewerker bij de gemeente Hattem, beseft en ziet het verschil. “Natuurlijk gingen er stemmen op om met hetzelfde materiaal als de binnenstad nog een stuk door te straten. Zeker de oudere wijken tegen de binnenstad aan moeten volgens menigeen hetzelfde ambitieniveau en bestratingsbeeld krijgen. Bewoners en politici waren zelfs sceptisch toen wij voorstelden om voor beton te kiezen. Als we echter met diezelfde bewoners nu conclude-
ren dat er een prachtige, kleurrijke bestrating ligt, dan is van die weerstand niets meer te merken. We hebben zelfs met de bewoners een feest gebouwd in hun nieuwe Stadslaan en de wijk daaromheen.” De woonwijk, gebouwd in de jaren ‘50 en ‘60, moest een nieuwe riolering krijgen, waarbij het regenwater moest worden afgekoppeld van het vuilwater. Die forse ingrepen in de wijk waren het sein voor de gemeente om
>
straategie 13
een overrijdbare betonband als afscheiding naar het trottoir. De rijbaan is in wijnrode dikformaat betonstraatstenen uitgevoerd en het parkeren in zwarte stenen met een gele bies erlangs. De afgeschuinde zwarte betonband past mooi bij het trottoir dat met luxe zwarte betontegels is bestraat. Dit totaalbeeld ziet er zeer fraai uit.”
Volle tevredenheid
Ook de speciale dikformaat betonstraatstenen zonder vellingkant konden na enig uitproberen en aanpassen prima machinaal worden bestraat.
meteen de bestrating mee te nemen. “Werk met werk maken. Er lagen brede asfaltwegen. Niet echt sfeervol en ook niet veilig omdat men er hard reed. We hebben voorgesteld om in dit gebied een 30 km zone te creëren, waarbij de wegen versmald werden van pakweg 7 naar 5 meter breedte. Daarbij ontstond ruimte voor het langsparkeren. Met
De plannen voor de herinrichting werden eerst gepresenteerd aan de bewoners. Martin Veenstra: “Dan krijg je meteen vragen als je het over bestratingsproducten hebt. We hebben de bestratingsproducten tentoongesteld en verteld dat het om hoogwaardige, kleurvaste producten gaat waarmee we een sfeervol beeld konden creëren. Je moet dit verhaal er wel bij vertellen. Sommigen dachten dat we met rommel kwamen aanzetten. Kom je met goede argumenten ten aanzien van kwaliteit, kleurvastheid en sfeer dan kun je de argwaan bij de bewoners wegnemen. Voordeel was ook dat we dit product eerder tot volle tevredenheid hadden toegepast. De betonnen ‘lookalike’ van de baksteen zal in de toekomst in meer projecten worden toegepast. Bijvoorbeeld in de jachthaven waar gestraalde betonstraatstenen worden toegepast.” Vanzelfsprekend vindt Martin Veenstra dat je steeds serieus moet kiezen. “Als je pretendeert dat een bestrating authentiek moet zijn, dan moet je die ook zo uitvoeren. Gaat het echter om een beeld en is er de ruimte
14
straategie
voor een alternatief materiaal, dan zijn de huidige betonnen bestratingsmaterialen veel beter dan vroeger. Je kunt datgene bereiken dat je voor ogen hebt.” Dat hangt ook van de kwaliteit van het ontwerp en de uitvoering af. Zo is onder de bestrating een 20 cm puinfundering gekomen op een goed zandbed. Bovendien is de bestrating machinaal gelegd in een hoge kwaliteit. “Al moest er in het begin toch even worden gezocht naar de juiste manier van machinaal straten met dit type stenen. Maar daar zijn we na wat aanloopproblemen prima in geslaagd.”
Prettig en herkenbaar In hoog tempo zijn dit voorjaar de Stadslaan
en aanpalende woonwijkstraten voorzien van nieuwe riolering en bestrating. Nu het klaar is, hoort Martin Veenstra regelmatig dat men niet verwacht had dat het zo mooi zou worden. “Het idee voor beton is in goed overleg met de uitvoerende eenheid Ruimtelijk Beheer tot stand gekomen. Je weet dat er commentaar komt. Nu zijn het complimenten: men waardeert de rustige en eenvoudige inrichting van de straten. Je kunt een productengids openslaan en 8 kleuren stenen uitzoeken, je kunt ook zoeken naar dat herkenbare, prettige sfeerbeeld. Dat is in Hattem gelukt.” •
Een rustig straatbeeld dat een prettige sfeer uitstraalt.
Meer foto’s en tekeningen zijn te vinden op www.straategie.nl
Opdrachtgever: Gemeente Hattem Ontwerp: Gemeente Hattem i.s.m. Oranjewoud
www. straategie.nl
straategie 15
[reportage]
Geleen kent subtiele
Als een dienblad altijd vol staat met kopjes, glazen en ander serviesgoed dan hoeft het geen decoratief dienblad te zijn. Zo ook de nieuwe bestrating in het centrum van Geleen. “Er gebeurt zoveel in een centrumgebied, dat je de bestrating niet schreeuwerig hoeft te maken,” stelt landschapsarchitect Pieter Kromwijk. “Maak een rustig vlak, maar wel met gradaties in kleuren en structuren. Die blijf je ook de op langere termijn steeds zien.”
G
eleen, Sittard en Born zijn in 2001 gefuseerd tot één gemeente met bijna 100.000 inwoners. Om die ontwikkeling als stad te versterken, is onder regie van o.a. Kees Rijnboutt gewerkt aan de stedelijke functies van deze drie kernen. Waar Sittard bijvoorbeeld meer een monumentaal karakter bezit, zo was Geleen van oorsprong een moderne stad, waar onder invloed van DSM veel nieuwbouw in de jaren ’60 en ’70 was gerealiseerd. Landschapsarchitect Pieter Kromwijk, van bureau VandeHoek Coenegracht Kromwijk uit Maastricht haakt in: “Geleen was vroeger een populaire winkelstad. Modern en goed te bereiken. Maar die functie is achteruit gegaan. Het centrum verloor z’n aantrekkingskracht. Dat is met de stedelijke herstructurering en herinrichting weer ten goede gekeerd.” >
16
straategie
gradaties
In het centrumplein zijn vijf grijstinten betonstraatstenen verwerkt, in de winkelstraten twee grijstinten c.q. oppervlaktebewerkingen: gepolijst en gestraald.
Op www.straategie.nl zijn meer beelden en ontwerptekeningen te vinden. Opdrachtgever: Gemeente Sittard-Geleen en 3W Vastgoed Ontwerp: Pieter Kromwijk, bureau Vandehoek Coenegracht Kromwijk architectuur stedenbouw landschap, Maastricht
www. straategie.nl straategie 17
heeft een gestraald oppervlakte-effect. Dat zijn duurzame nuances die je altijd blijft zien.”
Net en chique
Een plezierige stadshuiskamer en comfortabele wandel- en winkelroutes met zitjes.
18
straategie
Mede aan de hand van enkele nieuwbouwcomplexen met winkels, woningen en parkeervoorzieningen, is een nieuw stadshart gebouwd als een echte huiskamer van Geleen. Daarbij is de openbare ruimte niet vergeten. “In feite is tegelijkertijd samenhang gezocht tussen aanwezige straten en pleintjes. De stedelijke binnenruimte is uitgebouwd tot een plezierige wandelcultuur met nieuwe plekken voor terrasjes. Het is ook een gebied geworden dat duidelijk bij elkaar hoort. Mede dankzij de uniforme inrichting. Voor de winkelstraten is gekozen voor een rustige opzet met twee tinten zwarte betonstraatstenen. Twee afwateringsgoten zorgen voor een strakke belijning in die straten. Door die twee typen bestratingsproducten net iets van elkaar te laten verschillen krijg je een blijvend subtiel verschil. De ene steen is gepolijst en de andere
Pieter Kromwijk stelt ook dat in een drukke openbare ruimte een bestrating altijd vergrijst, alleen al door natuurlijke vervuiling. “Maak die straat dan maar meteen grijs, maar dan wel op een nette en chique manier. Dit is het geval voor de winkelstraten en pleintjes. Ook het nieuwe centrale stadsplein heeft een soortgelijk grijs en rustig podium gekregen. Dit centrale plein is bestraat in vijf grijstinten betonstraatstenen. Deze gradatie in bestratingsmateriaal bepaalt op een lichtvoetige manier het beeld van het centrum. In dit geval strak en modern, dat past bij Geleen.” Het hoeft dus geen rijk versierd dienblad in de binnenstad te zijn. Het moet juist een centrumbestrating zijn waar de gebruikers mee uit de voeten kunnen. “Men is er zeer happy mee. De ruimtes zoals winkelstraten en pleinen zijn prima te gebruiken. Op het grote plein vindt bijvoorbeeld ook de markt en kermis plaats. Op het grijs heb je veel minder last van bijvoorbeeld de gemorste visolie. Zoiets hoort bij het gebruik van een plein. Zorg dat je een stadsvloer creëert die past bij het drukke leven in zo’n drukke stad. En kijk naar het beeld van die stad. Op het Vrijthof in Maastricht doe je andere dingen dan in het nieuwbouw stadshart in Geleen. •
[reportage]
Kennismaking met waterpasserende bestrating op Texel
H
et terrein van de nieuwe brandweerkazerne bij Den Burg is verhard met waterpasserende betonstraatstenen. De benodigde terreinruimte was dermate groot, dat er geen plek meer was voor compenserende regenwateropvang in waterpartijen, zoals het waterschap die eist. Daarom werd gekozen voor een waterpasserende verharding, met als groot pluspunt de ideale grofkorrelige zand-
ondergrond op die plek. Het is een soort pilot voor Texel, waarbij de methode wordt bekeken, maar Warner Schreurs van de gemeente twijfelt er niet aan of het systeem werkt. “Het split moet nog een keer machinaal worden geveegd als het zich goed in de voegen van de bestrating heeft kunnen zetten; nu zou je het eruit zuigen. Functioneren doet de bestrating al: het water is na een bui heel snel weg.” •
straategie 19
[reportage]
Vroeger: sober en doelmatig
Nu: kleur en fleur in Uithoorn
20
straategie
De nieuwbouwwijk Legmeer-West in Uithoorn toont onomwonden het huidige beleid in Uithoorn om in de nieuwbouwwijken kleur en fleur te brengen. Aansprekende architectuur, spannende en gedetailleerde gevels, alsook een straatbeeld met frisse kleuren betonnen bestratingsmaterialen. “Tenslotte zijn er vandaag de dag mooie producten op de markt om dat plezierige, speelse beeld in de woonomgeving kracht bij te zetten,” aldus de heer Disseldorp van Grontmij Nederland BV, die namens de gemeente Uithoorn, Afdeling Leefomgeving, Cluster Projecten als projectleider voor de uitbreidingswijk optreedt.
verkeersplateaus op de kruisingen aangelegd. Tevens zijn op enkele plaatsen lage drempels toegevoegd. Je probeert vooraf een optimale inrichting en een herkenbaar straatprofiel uit te dokteren. Het nu gekozen straatprofiel functioneert goed, alhoewel hier en daar nog auto’s op de voetgangerstrook worden geparkeerd. Dit terwijl er duidelijke parkeerplaatsen zijn gerealiseerd, uitgevoerd in zwarte groftegels.”
Kleurvast De kleuren van de betonnen bestratingsproducten zijn vooraf zorgvuldig uitgekozen. Aan verschillende fabrikanten zijn monsters gevraagd. De heer Disseldorp: “Je kijkt uiteraard naar kwaliteit en prijs. Maar ook kleur- >
I
n het verleden was de insteek van de gemeente in de meeste gevallen om primair een doelmatige bestrating te realiseren. Uiteraard was er ruimte om op markante plaatsen met een bijzondere inrichting te komen, maar een zekere terughoudendheid in expressie en kleurgebruik was - net als in andere gemeenten - meer regel dan uitzondering. De heer Disseldorp: “Vandaag de dag mag de woonomgeving en dus ook de bestrating wat kleurrijker. Bovendien ligt de ambitielat bij nieuwbouw hoog. In deze uitbreidingswijk, die in een aantal fases wordt ontwikkeld, is bijvoorbeeld veel ruimte voor voorzieningen als een evenemententerrein, speelbos, waterplas, ecozone en een groene structuur voor de afwatering. Maar ook zaken als vrijliggende fietspaden ook naar de nieuwe brede school - en ruime parkeergelegenheid bij de school en sportvelden laten zien dat de wijk kwaliteit biedt voor de bewoners. In dezelfde lijn is gekozen voor goede en kleurrijke bestratingen.” Zo zijn de woonstraten steevast bestraat met een duurzame, kleurvaste rode betonstraatsteen met zwarte accenten. Contrasterend zijn vlakken gele betonstraatstenen met eveneens zwarte accenten toegepast. Als voetgangerszones zijn hier een daar à niveau van de rijbaan stroken grijze betonstraatstenen toegepast. “Op deze wijze heb je toch het trottoiridee, maar het straatprofiel is mooi ruim. De jeugd kan er prima spelen. Het is tenslotte een 30 km gebied. De rijbanen zijn met opzet smal gehouden om de snelheid te verlagen. Er was een tijd dat de gemeente zo min mogelijk verkeersdrempels wilde, maar dat beleid is toch weer wat bijgesteld omdat drempels en plateaus als doeltreffende maatregelen hun waarde bewijzen. Daarom zijn hier in combinatie met de smalle rijbaanprofielen extra lange straategie 21
vastheid is belangrijk. De gemeente kiest nu steevast voor kleurvaste betonnen bestratingsmaterialen. Dat kan ook niet anders als je als thema ‘kleur en fleur’ hanteert.”
Meer beeldmateriaal treft u aan op www.straategie.nl Opdrachtgever: Gemeente Uithoorn, Afdeling Leefomgeving, Cluster Projecten Ontwerp: Gemeente Uithoorn, Grontmij Nederland BV en VVK (stedenbouwkundig plan)
www. straategie.nl 22
straategie
De ingezette inrichtingslijn met een vrolijk kleurgebruik wordt in elk geval voortgezet in de volgende fasen van de wijkontwikkeling. Nadat in 2005 met fase 1 is begonnen afgerond in 2007 - is eind 2008 het straatwerk van fase 2 in uitvoering genomen. Evenals de eerste fase wordt het gros van de betonstraatsteenverhardingen machinaal gelegd. Toezichthouder de heer Schrijvers van Grontmij: “Het is nog altijd even zoeken voor aannemers om dat goed op te pakken. Over welke bestratingsproducten praat je? Welk soort machine is geschikt? Is het ontwerp van het straatprofiel geschikt voor de pakketten? Daar moet je met alle partijen goed uitkomen om efficiënt te kunnen bestraten. Het meest storend is de geleidelijke oplevering van een nieuwbouwwijk. Op het moment dat er een rijtje woningen klaar is, wil je straten, maar voor de machinale aanleg wil je feitelijk meteen meer straten aanleggen. Anders blijf je opstarten en weer stoppen. Machinaal straten haalt de
bouwers in. Machinaal straten en wijkontwikkeling vergen daarom een praktisch leerproces en afspraken tussen gemeenten, projectontwikkelaars, bouwers en GWWaannemers. We gaan daarin vooruit; we werken aan die afstemming.”
Vrolijk schoolplein In de huidige fase loopt het al behoorlijk soepel, oordelen Disseldorp en Schrijvers. De komende jaren volgen nog meer fases in de uitbreidingswijk. De heer Disseldorp: “We gaan er vanuit dat die in dezelfde stijl met dezelfde bestratingsmaterialen worden ingericht. Dan zorg je voor een herkenbaarheid in de hele wijk. Opvallend wordt het schoolplein van de nieuwe brede school die nu wordt gebouwd. Daar zal met vier verschillende felle kleuren betonnen bestratingsproducten worden gewerkt, in combinatie met felgekleurd straatmeubilair bij de Kiss&Ride strook. Het reeds aangelegde parkeerplein naast de school heeft ook een opvallende bestrating met gele betontegels voor de loopgedeelten gekregen. Het ‘kleur en fleur’ krijgt echt gestalte in LegmeerWest”. •
[highlights]
Samenvatting projecten
Naar kleur, formaat, toepassing en duurzaamheid. Science Park Amsterdam (pagina 4) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
drie grijstinten in een neutrale mix, met extra rode betonstraatstenen in die mix voor fietsroutes. Betonbanden in één van dezelfde grijstinten. wildverband met betonstraatstenen in drie formaten (10,5 x 10,5, 10,5 x 21 en 10,5 x 31,5 cm) en 30 cm brede betonbanden in drie bochtstralen. een organisch gevormde netwerkstructuur voor de voet/fietspaden met een uniforme, gemêleerde bestrating. kleurvaste betonnen bestratingsproducten met natuurstenen toplaag, kleinformaat betonstraatstenen in het wildverband zodat zaagwerk wordt geminimaliseerd.
Industrieterrein Lorentz, Harderwijk (pagina 7) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
zwarte betonplaten met straatsteenpatroon. robuuste 16 cm dikke betonplaten, 2x2 meter en 2x1 meter. voor trottoirs en inritten op zwaar belast bedrijventerrein. bestand tegen zwaar vrachtverkeer en esthetisch duurzaam omdat betonplaten na herstraten voor kabels en leidingen netjes worden teruggelegd.
Woonwijk Vlindervallei, Oosterhout (pagina 10) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
antracietkleurige betontegels en betonbanden en bruine betonstraatstenen. 30 x 30 en 20 x 20 cm betontegels voor de trottoirs, 28/30 cm betonbanden en 10 x 10 cm betonstraatstenen. bestrating die qua sfeer past bij hoogwaardige woonwijk met jaren ‘30 architectuur. kleurvaste betonnen bestratingsmaterialen met krachtig sfeerbeeld.
Centrumomgeving, Hattem (pagina 13) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
rijbaan in wijnrode betonstraatstenen, parkeren op zwarte stenen met gele markeringsbies, afgeschuinde zwarte betonbanden, trottoir met zwarte betontegels. dikformaat betonstraatstenen zonder vellingkant en 30 x 30 cm luxe betontegels. goedkopere betonstraatsteen (look-a-like voor duurdere baksteen) met dezelfde uitstraling en eveneens van hoge kwaliteit. machinaal bestraat en kleurvaste betonnen bestratingsmaterialen.
Stadscentrum Geleen (pagina 16) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
vijf grijstinten betonstraatstenen voor het plein en twee grijstinten/bewerkingen van oppervlak betonstraatstenen (gepolijst en gestraald) voor winkelstraten. combinatie van betonplaten, grootformaat en kleinformaat betonstraatstenen. keuze voor een grijze bestrating als neutraal dienblad waarop zich genoeg afspeelt. Maar wel een chique grijze bestrating met verrassende accenten. kleurvaste betonstraatstenen met deklaag met natuurlijk materiaal. Stadsvloer die qua kleurkeuze behoorlijk bestand is tegen vervuiling door markt en publiek.
Uitbreidingswijk, Uithoorn (pagina 20) Kleur: Formaat: Toepassing: Duurzaamheid:
diverse kleuren betonstraatstenen en betontegels voor een bewust kleurrijke woonwijk. gangbare formaten betonstraatstenen en betontegels. aantrekkelijke woonwijk waarin verkeer qua snelheid wordt geremd door smalle rijbanen en extra lange verkeersplateaus op de kruisingen. hele wijk wordt machinaal bestraat met kleurvaste betonnen bestratingsproducten.
straategie 23
n o o w e g t n Beton, je be de allerbeste!
Beton is het meest duurzame bestratingsmateriaal. Een puur en eerlijk product. Dit blijkt uit de wetenschappelijk erkende LCA (Levens Cyclus Analyse) methodiek, toegepast bij de certificering van DUBOkeur®. Het maakt beton tot het meest milieuvriendelijke én meest veelzijdige bestratingsproduct. Kiest u voor beton, dan kiest u voor een duurzame leefomgeving. Voor nu en voor later.
Betonnen bestrating, oneindig veelzijdig! www.straategie.nl
R
