GROEN&DOEN
CURSUSSEIZOEN 2013–2014
Heggen, bomen en houtwallen een praktische cursus over aanleg & onderhoud en zorg voor het landschap Heggen, bomen en houtwallen behoren tot de eeuwenoude parels van ons landschap. Hun onderhoud maar ook de aanleg van nieuwe elementen, laten veel te wensen over. Handleidingen schetsen een blauwdruk, theorie in grote lijnen. Tijd voor een cursus waarin kennis, nieuwe inzichten en praktijkervaringen een waardevolle bijdrage zullen zijn voor je werk aan een mooi en duurzaam beheerd landschap.
Een boeiende, nieuwe cursus Heggen, bomen en houtwallen zijn kenmerkende onderdelen van ons landschap. We moeten koesteren en goed beheren wat er nog aan heggen, houtwallen en imposante (knot)bomen aanwezig is en we zouden nieuwe moeten aanplanten. Landschappelijk groen was, is en blijft immers belangrijk. We moeten er efficiënt maar ook goed voor zorgen. Volgens ons is dit laatste, de kwaliteit van onderhoud en beheer, vaak onvoldoende aanwezig. Dat is niet slechts een kwestie van geld. Het ontbreekt ook aan kennis. Deze cursus is gemaakt op basis van jarenlange praktijkervaring in zowel aanleg en onderhoud als ook in het maken van herstel- en onderhoudsplannen. We hebben gezien wat er beter kan, maar ook wat voor
goede en inspirerende voorbeelden er in Nederland en buitenland zijn en hebben die in deze cursus verwerkt. Heggen, bomen en houtwallen is een cursus die in het kader van de regeling Groen&Doen is ontwikkeld. Hij bestaat uit een serie van 7 cursusdagen (met 2 extra activiteiten om aan deel te nemen). Daarin staan aanleg, onderhoud en beheer centraal. Maar daarnaast gaan we in de cursus ook in op de geschiedenis, de oude en nieuwe gebruiksmogelijkheden, soortensamenstelling, beleving en een kijkje in de ziel van veteranenbomen en ‘oeroude’ gevlochten heggen. In een mix van presentaties en veldbezoeken krijg je een schat aan nieuwe kennis en vaardigheden over heggen, bomen en houtwallen. Dit helpt je als werker in het groen maar ook als
Stichting Heg&Landschap Bredeweg 2 6668 AR Randwijk
+ 31 (0)6 20 52 24 88
[email protected] www.hegenlandschap.nl
De cursus is met succes al in het eerste Groen&Doen jaar (2012-2013) gegeven. In het tweede seizoen zal de cursus een extra impuls krijgen door het opnemen van ervaringen van het internationale symposium over heggen en bomen dat in september 2013 door de Stichting Heg&Landschap is georganiseerd.
Voor wie? De cursus is gericht op vrijwilligers in landschap- en natuurbeheer. Vrijwilligers in brede zin, variërend van een lid van een lokale natuurvereniging tot een werkploegcoördinator van een regionale agrarische natuurvereniging. We nemen je mee op een reis waarin bomen, heggen en houtwallen centraal staan. Op erven, rond weilanden, akkers of verscholen op onverwachte plaatsen, zoals een historische veedreef of boswal. De cursus is gericht op de onderwerpen, vragen en ervaringen waar vrijwilligers (individueel of als coördinator) in hun werk mee te maken hebben. Het programma biedt de mogelijkheid om accenten te verschuiven. Dat zullen we met de cursisten op de eerste cursusdag bespreken. Een cursus op maat is mogelijk maar is wel afhankelijk van het aantal deelnemers.
Heggen, bomen en houtwallen Heggen, bomen en houtwallen zijn landschapselementen met een lange geschiedenis. En hoewel er de afgelopen honderd jaar duizenden kilometers heggen en houtwallen verdwenen zijn, spelen deze groene elementen ook nu nog een grote rol in onze leefomgeving. Vrijwilligers kunnen een belangrijke rol spelen om er voor te zorgen dat deze elementen behouden blijven, dat netwerken hersteld en uitgebreid worden en we in de toekomst meer bomen in het agrarisch cultuurlandschap zullen zien. Deze cursus geeft de bouwstenen voor goede aanleg en efficiënt, duurzaam beheer. Wellicht ten overvloede willen we de deelnemers ook de schoonheid en magie van deze landschapselementen laten beleven.
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
cöordinator van een vrijwilligersgroep of agrarische natuurvereniging.
Een praktische cursus Zoals gezegd is het een praktische cursus. Presentaties, veldbezoeken, uitwisselen van ervaringen en het zelf doen, staan centraal. De cursus behandelt een scala aan onderwerpen die we, rekening houdend met het seizoen, over het jaar verdeeld hebben. –– We nemen, om te beginnen, een kijkje in het verleden: de geschiedenis van heggen, van knotbomen en houtwallen. Hoe werden ze gebruikt, hoe onderhouden. Wat weten we nog van het cultuurhistorisch gebruik en welke soorten passen daar bij. We kijken ook naar het toepassingsmogelijkheden nu 2
Kampioenschap Maasheggenvlechten georganiseerd. Je kunt er door ons rondgeleid worden. Daarbij geven we uitleg over de verschillende vlechttechnieken en het hoe en waarom van heggenvlechten.
–– In de 2e cursusdag staan we uitgebreid stil bij duurzaam beheer van heggen, bomen en houtwallen. Fasering en cyclisch beheer, sleutels tot goed onderhoud. Kwaliteit, maar wel efficient uitgevoerd. Wanneer machinaal onderhoud en met welke machines, wat is een nuttige rol voor vrijwilligers? In de Maasheggen, Nederlands bekendste heggenlandschap, gaan we de resultaten van herstel- en onderhoudswerkzaamheden uitvoerig bekijken.
–– De 4e cursusdag valt in april. We gaan het hebben over de verschillende soorten bomen en struiken. Bomen en struiken van autochtone herkomst, Planten van hier, zoals men in Vlaanderen zegt. Waarom Planten van hier, welke soorten passen bij een landschaptype/streek? Henny Ketelaar heeft het programma voor autochtoon plantmateriaal in Nederland mede vorm gegegeven. Hij legt uit, geeft voorbeelden en we gaan het veld in op zoek naar de oude Planten van hier.
–– Tijdens de 3e cursusdag mag het geleerde in praktijk gebracht worden. Een dag gevuld met planten en inboeten van bomen en struiken, het afzetten van hakhout, het knotten van bomen en dunnen van houtsingels. –– In maart zijn er een tweetal (optionele) extraatjes. De eerste is het bijwonen van een lezing van een Engelse heggendeskundige over cyclisch beheer (‘life cycle management’) van heggen. Die dag kunnen we mogelijk ook een blik werpen op een master class heggenvlechten verzorgd door Engelse heggenvlechters. Op de tweede zondag van maart wordt het Nederlands
–– Half mei als het voorjaar in volle gang is, hebben we onze 5e cursusdag. De cursisten hebben het verzoek gekregen om elk een plan voor aanleg/inrichting en herstel/ onderhoud uit te werken. Een enkel plan zal die dag door cursisten worden gepresenteerd en besproken. Daarna gaan we rondlopen op Landgoed De Langakkers waar een bevlogen Roel Winters ons schitterende praktijkvoorbeelden van landschapsbeheer zal laten zien.
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
en in de toekomst. In het veld bezoeken we een plaats waar diverse elementen te zien zijn en kijken daarbij natuurlijk ook naar waarom deze elementen zijn aangelegd en hoe ze worden onderhouden.
–– Bomen staan centraal tijdens de 6e cursusdag. Bomen hebben het moeilijk in het
3
–– De 7e en laatste cursusdag valt in de zomer. Heggen, houtwallen vormen belangrijke ecologische netwerken en kunnen een groot aantal soorten planten en dieren herbergen. We gaan kijken naar de rijkdom aan soorten dieren en planten in het heggenlandschap en vragen ons af hoe aanleg, onderhoud en beheer hierop van invloed zijn. Het vormt de laatste bijeenkomst, een halve dag, waarin ook de cursuscertificaten zullen worden uitgereikt en de cursus wordt geëvalueerd.
Organisatie De cursus is een activiteit van de Stichting Heg&Landschap (www.hegenlandschap.nl). Hij is samengesteld en wordt verzorgd door: –– Robert Ceelen (bureau Elfenboom); –– Lex Roeleveld (bureau Heggen). Diverse gastdocenten nemen aan de cursus deel. Onder hen: –– Henny Ketelaar (Bronnen); –– Bert Maes (Ecologisch Adviesbureau Maes); –– Wilfried Berendsen (Agrarische Natuurvereniging ’t Onderholt); –– Roel Winters (Landgoed De Langakkers); –– Louis Dolmans (Stichting Doornik Natuurakkers).
Cursusmateriaal Deelnemers (die de gehele cursus volgen) ontvangen een cursusmap met presentaties, brochures, artikelen en een dvd. Enkele van de genoemde documenten zijn in het Engels. Daarnaast ontvangen alle deelnemers de gids Bomen en struiken van hier, een gids over (autochtone) bomen en struiken en hun toepassing in heggen en houtwallen.
Certificaat Deelnemers die de cursus gevolgd hebben ontvangen een certificaat van deelname van de Stichting Heg&Landschap.
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
agrarisch cultuurlandschap waar niettemin nog monumentale knotbomen, opgaande bomen en oud hakhout te vinden is. In deze module ook aandacht voor de pracht van bomen, achterstallig en regulier onderhoud. Robert Ceelen gaat in op het knotten: een oude knotboom wel/niet snoeien, zo ja hoe dan? Waar en hoe planten we nieuwe bomen? Veteraanbomen komen aan de orde. Boomdeskundige Bert Maes gaat in op de geschiedenis van bomen, hun gebruik en waarom we rekening moeten houden met de bijzondere genenbronnen die in ons cultuurlandschap te vinden zijn. In de Maasheggen en op de Vortumse Bergjes gaan we voorbeelden bekijken en bespreken
4
Kosten
Data en locaties
De gehele cursus kost 1 Groen&Doen voucher (d.w.z. € 1.000,- incl. btw) per deelnemer. Voor diegenen die slechts een enkele dag willen deelnemen bedragen de kosten € 180,- per dag. Deelnemers die de gehele cursus volgen krijgen voorrang bij inschrijving.
De cursus wordt op diverse locaties gegeven om een gevarieerd beeld van ons landschap te kunnen geven. De cursus bestaat uit 7 cursusdagen met de mogelijkheid om gratis aan enkele optionele activiteiten deel te nemen. De cursus start in december 2013. De laatste cursusdag is in september 2014. Op de volgende pagina’s vindt u nadere informatie over de cursusthema’s, de begeleiders en docenten, de locaties en de cursusdata. Deze data gelden voor de personen die zich individueel bij Heg&Landschap hebben aangemeld. Cursisten worden geacht om zelf het vervoer naar betreffende locaties te regelen, waarbij we carpoolen willen ondersteunen. Programma: zie volgende pagina’s
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
In de kosten van de gehele cursus zijn inbegrepen: –– De cursusmap; –– Voor de cursus benodigde gereedschappen en materialen zullen ter beschikking gesteld worden; –– Voor koffie, thee, melk, fris e.d. wordt gezorgd; –– Tijdens enkele cursusdagen zal er een gratis lunch verzorgd worden.
5
Programma Heggen, bomen en houtwallen Cursusseizoen 2013-2014 Cursusthema’s
Datum en locatie
1. Introductie: geschiedenis en beheer van het landschap
Datum: vrijdag 6 december 2013, van 9.30 tot 16.00 uur
Presentaties: –– Inleiding cursus –– Geschiedenis en cultuurhistorie van ons landschap –– Duurzaam beheer en aanleg van landschapelementen Veldexcursie : –– Historie en beheer bekijken in een boeiend landschap met veel verschillende landschapselementen
Presentaties: Zevenbergseweg 19 B 5351 PE Berghem Veldbezoek: Herperduin (bij Oss)
Docenten: Lex Roeleveld en Robert Ceelen
2. Herstelmaatregelen en duurzaam onderhoud van xxxheggen, bomen en houtwallen
Datum: vrijdag 10 januari 2014, van 9.30 tot 16.00 uur
Presentaties: Presentaties: –– Hoe maak je een herstel- en onderhoudsplan (case Maasheggen)? –– Hoe verenig je ecologie, cultuurhistorie, beleving, agrarisch gebruik in De Schutkooi, Veerweg 3 een onderhoudsplan? 5827 AD Vortum-Mullem Veldbezoek: –– De resultaten van herstel- en onderhouds werkzaamheden aan bomen en heggen in het veld bekijken en bespreken
Veldbezoek : Maasheggengebied, omgeving Oeffelt
Docenten: Lex Roeleveld en Robert Ceelen Voor de lunch wordt verzorgd.
3. Onderhoud en aanleg in praktijk Instructies en oefening: –– Hakken en zagen (knotten van bomen, terugzetten van hakhout) –– Aanplanten en inboeten van struiken en bomen Het benodigde materiaal is aanwezig. Men mag eigen gereedschap meenemen.
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
Voor de lunch wordt verzorgd.
Datum: vrijdag 7 febuari 2014, van 9.30 tot 16.00 uur Locatie: Vogelenzang, Schaijk (Vogelenzang ligt parallel aan de A50)
Instructeurs: Robert en Peter Ceelen Eten, drinken en passende werkkleding zelf meenemen.
6
Cursusthema’s
Datum en locatie
Extra 1 – Heggen English style (onder voorbehoud)
Datum: vrijdag 7 maart 2014, van 9.30 tot 12.00 uur
–– –– ––
Life cycle management of hedgerows Lezing heggenbeheer door Nigel Adams (onder voorbehoud) Blik op master class heggenvlechten door Engelse kampioenen
Begeleiding: Lex Roeleveld
Locatie: Sportlaan 1m 6681 CD Bemmel (onder voorbehoud)
Lunch zelf meenemen.
Extra 2 – Nederlands Kampioenschap Maasheggenvlechten Datum: ––
Rondleiding en uitleg over de gehanteerde vlechtstijlen van Nederlandse en buitenlandse deelnemers
Begeleiding: Peter Ceelen
zondag 9 maart 2014, van 9.30 tot 12.00 uur Locatie: Beugen, gemeente Boxmeer
4. Planten van hier. Het belang en gebruik van autochtoon xxxplantmateriaal Presentaties: –– Herkomst: streekeigen, inheems, autochtoon. Wat betekent het, doet het er toe? –– Belangrijkste soorten en hun kenmerken –– Soortensamenstelling landschapselementen
Datum: vrijdag 18 april 2014, van 9.30 tot 16.00 uur Locatie: Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, Rijksstraatweg174 6573 DG Beek-Ubbergen
Veldbezoek: –– Op zoek naar autochtone bomen en struiken Gastdocent: Henny Ketelaar (Bronnen) Lunch zelf meenemen.
5. Plannen maken en beheer op papier en in praktijk Presentaties: –– Enkele cursisten presenteren een door hun opgesteld plan –– We bespreken het plan en diverse daarmee verbonden zaken –– zoals beleid, regelgeving en subsidies Veldbezoek: –– Een rondleiding over een uniek stukje agrarisch cultuurlandschap (landgoed De Langakkers) met grote rijkdom aan planten en dieren. Hoe breng je zoiets tot stand, hoe beheer je het?
Datum: vrijdag 16 mei 2014, van 9.30 tot 16.00 uur
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
Lunch zelf meenemen of ter plekke kopen.
Locatie: Landgoed Langakkers, Valkenwaardseweg 29f 5595 XB Leende
Gastdocenten: Roel Winters (De Langakkers) en Wilfried Berendsen (ANV ’t Onderholt) Lunch wordt geregeld (onder voorbehoud).
7
Cursusthema’s
Datum en locatie
6. Herstel en onderhoud van heggen, bomen en xxxhoutwallen
Datum: vrijdag 13 juni 2014, van 9.30 tot 16.00 uur
Presentaties: –– Bijzondere bomen (veteranenbomen) en het onderhoud van bomen Docent: Robert Ceelen ––
Geschiedenis, gebruik en bijzondere genenbronnen van bomen en struiken in het cultuurlandschap Gastdocent: Bert Maes (Ecologisch Adviesbureau Maes) Veldbezoek: –– Een bijzondere wandeling door de Maasheggen met onderhoud van (knot)bomen, veteraanbomen, het lezen van heggen en houtwallen
Presentaties: De Schutkooi, Veerweg 3 5827 AD Vortum-Mullem Veldbezoek: Maasheggengebied, Vortum-Mullem
7. Heggen – corridors en biodiversiteit
Datum: zaterdag 6 september 2014, van 9.30 tot 13.30 uur
Presentatie: –– Lezing over heggen en bomen, groene netwerken en biodiversiteit en over hoe een natuurrijk, mooi heggenlandschap tot stand te brengen Presentaties: de Veldschuur, Sportlaan 1m Veldbezoek: 6681 CD Bemmel –– Bezoek aan Doornik Natuurakkers met zijn netwerk aan (deels gevlochten) heggen, met akkers vol oude graanrassen, met keverbanken Veldbezoek: en bloemrijke akkerranden Doornik Natuurakkerakkers, Bemmel Gastdocent: Louis Dolmans Lunch zelf meenemen.
U kunt zich aanmelden voor de cursus via: Stichting Heg&Landschap Lex Roeleveld Bredeweg 2 6668 AR Randwijk
GR O EN&D O EN | Heggen, bomen en houtwallen
Voor de lunch wordt verzorgd.
+ 31 (0)6 20 52 24 88
[email protected] www.hegenlandschap.nl
8
