Gouden koepels en minaretten in Moskou:

Gouden koepels en minaretten in Moskou: De opstelling van het Kremlin ten aanzien van de Russisch-orthodoxe Kerk en de islam

Hanne Waaijer (5893895) Scriptie MA Europese Studies: Oost-Europese studies Graduate School of Humanities Universiteit van Amsterdam Begeleider: dhr. prof. dr. M. (Michael) Kemper Den Haag, 19 november 2014

Voorwoord Vanaf mijn jeugd heb ik al een grote interesse voor Rusland gekoesterd als land. Door het lezen van boeken, verhalen van mijn ouders over reizen door de Sovjet Unie, voelde Rusland al snel vertrouwd. Meerdere malen heb ik Rusland bezocht, zowel als toerist als student. Door mijn interesse voor dit land ben ik ook de taal gaan studeren en langzamerhand ben ik mij in mijn studie gaan richten op Rusland. Daarom heb ik uiteindelijk gekozen voor de master Oost-Europese studies omdat bij deze studie mijn interesses het beste aan bod kwamen. In eerste instantie was ik meer geïnteresseerd in de internationale betrekkingen van Rusland maar door een vak binnen de master over de islam begon ik me te interesseren voor de religies in Rusland. Voorheen associeerde ik Rusland voornamelijk met de Russisch-orthodoxe Kerk. Ik had het idee dat de islam zich beperkte tot de Kaukasus en Tatarstan omdat daar veel over geschreven is. Door een krantenartikel in de NRC kwam ik op het spoor van de problemen rond de bouw van moskeeën in Moskou. Dat resulteerde uiteindelijk in het schrijven van deze scriptie. Nadat ik een aantal bronnen had geraadpleegd kreeg ik meer inzicht in de problematiek en werd het mij duidelijk dat de Russisch orthodoxe kerk hierbij een belangrijke rol speelde. Graag wil ik hierbij mijn begeleider de heer Kemper bedanken voor zijn feedback en bronnen die hij mij ter beschikking heeft gesteld. En ook wil ik graag de hele vakgroep van OostEuropese studies bedanken die mij enthousiast heeft gemaakt voor deze studie. Den Haag, 20 oktober 2014

Lijst van afkortingen DUM

Doechovnoe Oepravlenie Moesoelman1 (Spirituele Administratie van Moslims)

DUMER

Doechovnoe Oepravlenie Moesoelman Evropeskoj Tsjasti Rossii (Spirituele Administratie van Moslims in het Europese deel van Rusland).

DUMRT

Doechovnoe Oepravlenie Moesoelman Administratie van de Moslims in Tatarstan)

ROCiB

Russisch-orthodoxe Kerk in Ballingschap

ROK

Russisch-orthodoxe Kerk (Roesskaja Pravoslavnaja Tserkov)

ROKB

Russisch-orthodoxe Kerk in het Buitenland (Roesskaja Pravoslavnaja Tserkov Zagranitse)

SMR

Sovet Moeftiev Rossii (Raad van Moefti’s in Rusland)

TsDUM

Tsentralnoe Doechovnoe Oepravlenie Moesoelman Rossii (Centrale Spirituele Administratie van Moslims in Rusland)

1

In deze scriptie is gebruik gemaakt van de populaire Nederlandse transliteratie.

Tatarstana

(Spirituele

Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1 1.1.

De Russisch-orthodoxe Kerk (ROK) ................................................................................. 6

ROK in de 20e eeuw ................................................................................................................. 6

1.1.1 De kerk in de Sovjet Unie ....................................................................................................... 6 1.1.2 Jaren negentig ........................................................................................................................ 9 1.2.

Organisatie van de ROK ......................................................................................................... 10

1.2.1. De officiële instituties van het Patriarchaat (MP) ............................................................... 10 1.2.2. Samenwerking met de staat ............................................................................................... 13 1.2.3 Orthodoxe normen en waarden........................................................................................... 15 1.3.

Richtingenstrijd binnen de ROK............................................................................................. 17

1.3.1 Interne verdeeldheid ............................................................................................................ 17 1.3.2. Nationalistische groeperingen........................................................................................... 19 1.4.

Samenvatting......................................................................................................................... 22

Hoofdstuk 2 2.1.

De islam ......................................................................................................................... 24

De Russische islam ................................................................................................................ 24

2.1.1. de islam en staat in Rusland ............................................................................................... 24 2.1.2. 2.2.

Diversiteit binnen de Russische islam ........................................................................... 27

De Tataarse islam .................................................................................................................. 29

2.2.1.

Autonomie voor Tatarstan ............................................................................................ 29

2.2.2 De rol van de islam in het Tataars nationalisme .................................................................. 30 2.3.

Organisatie van de Tataarse islam......................................................................................... 33

2.3.1 De Tataarse moeftiaats ....................................................................................................... 33 2.3.2. De moefti’s en de staat ....................................................................................................... 37 2.4.

Samenvatting......................................................................................................................... 38

Hoofdstuk 3 3.1.

De bouw van moskeeën en kerken in Moskou ............................................................. 40

Moskeeën in Moskou ............................................................................................................ 40

3.1.1 Bestaande moskeeën in Moskou ......................................................................................... 40 3.1.2.

De sloop van de Kathedraal Moskee in Moskou ........................................................... 42

3.1.3.

Nieuwe moskeeën in Moskou ...................................................................................... 44

3.2.

Kerken in Moskou .................................................................................................................. 47

3.2.1 Bouw van kerken .................................................................................................................. 47 3.2.2. Voorstanders en tegenstanders .......................................................................................... 48 3.4.

Samenvatting......................................................................................................................... 50

Conclusie ............................................................................................................................................... 51 Boeken ................................................................................................................................................... 55 Wetenschappelijke artikelen ................................................................................................................. 56 Krantenartikelen.................................................................................................................................... 58 Internetdocumenten ............................................................................................................................. 60

1

Inleiding In september 2013 werd een nationale wedstrijd gehouden, Rossija, om de tien belangrijkste visuele symbolen van Rusland te kiezen. Het ging om gebouwen die de nationale trots van Rusland zouden moeten representeren. Iedereen in Rusland kon meestemmen via de telefoon. Wat een onschuldige wedstrijd had moeten worden liep al snel uit de hand toen het Kolomna Kremlin iets meer stemmen verkreeg dan het ‘hart van Tsjetsjenië’ moskee in Grozny. Het Kremlin van Kolomna verkreeg 38.8 miljoen stemmen en de moskee in Grozni 38.2 miljoen. De president van Tsjetsjenië, Ramzan Kadyrov, vond dat het oneerlijk was gegaan, omdat de stemmen van Tsjetsjenië niet juist waren meegeteld. Hij dreigde om de moskee uit de competitie te halen. Uiteindelijk werd door de organisatie besloten om zowel het Kolomna Kremlin als de moskee in Tsjetsjenië op de eerste plaats te laten eindigen. Dit leek een manier om de ontstane commotie te temperen.2 Dit is eigenlijk in het kort waar mijn scriptie over gaat. Het gaat over de Russische orthodoxe kerk en de islam en hoe zowel de kerk als de moskee een plek binnen Rusland kunnen hebben. Het orthodoxe geloof en de islam zijn de religies met de grootste groep gelovigen in Rusland. De Russische grondwet verklaart dat alle religies dezelfde rechten hebben. In de praktijk heeft de Russisch Orthodoxe Kerk (ROK) een meer dominante positie dan de islam. Dit is niet heel verwonderlijk daar de meerderheid van de Russen het orthodoxe geloof aanhangt.3 Rusland is nog maar kort een seculiere staat. Zo nam religie een hele prominente plaats in onder de tsaar en ook in de Sovjet Unie bleef religie een belangrijke rol spelen, zelfs al werd secularisme gepromoot. Meerdere verdragen tussen de religies, islam en ROK, en de staat hielden deze wederzijdse afhankelijkheid in stand.4 Een duidelijke scheiding tussen kerk en staat is eigenlijk nooit aan de orde geweest. In de jaren negentig van de vorige eeuw verscheen het moderne concept van scheiding tussen kerk en staat in Rusland. Volgens de politicoloog, Andrej Sebentsov, is de overgang naar een 2

Kolomna Kremlin and Chechen mosque named early Rossia 10 contest winners, The Moscow Times, 10 september 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/kolomna-kremlin-and-chechen-mosquenamed-early-rossia-10-contest-winners/485796.html. 3 Codevilla, G. 'Relations between church and state in Russia today.' Religion, State and Society 2 (2008), 113 4 Walters, P. 'A survey of Soviet Religious Policy'. In S. Ramet, ed., Religious Policy in the Soviet Union. Cambridge University Press, Cambridge, 1993, 23

2

seculiere staat in Rusland een lang proces omdat Rusland nog veel kenmerken heeft van een confessionele staat. Dit is nog steeds zichtbaar in de Russische samenleving waar de staat veel gebruik maakt van steun van religieuze leiders en organisaties. In ruil voor hun steun, stelt de staat grond en fondsen beschikbaar voor het bouwen van kerken en andere religieuze instituties. Dit komt zowel voor in regio’s met orthodoxe dan wel islamitische gelovigen.5 In de republieken in de Noord Kaukasus, Dagestan en Tsjetsjenië is de meerderheid van de bevolking islamitisch. Gewapende conflicten tussen de Russische staat en radicale groeperingen hebben een grote impact op dit gebied. Toen de tweede Tsjetsjeense oorlog eindigde in 2000 en de federale overheid weer het gezag herstelde, investeerde Moskou veel geld in deze republiek om een gematigde islam te promoten. Er werd geïnvesteerd in de bouw van moskeeën, islamitisch onderwijs en andere religieuze faciliteiten. De opening van de moskee ‘In het hart van Tsjetsjenië’ in 2008 markeerde dit nieuwe beleid van Rusland in Tsjetsjenië. Het is de grootste moskee van Rusland en biedt ruimte aan meer dan tien duizend mensen. Bij de openingsceremonie was ook president Poetin aanwezig.6 In deze regio’s van Rusland bestaat geen conflict tussen de islam en de ROK, omdat hier slechts weinig Russisch orthodoxe gelovigen wonen. Uit een onderzoek naar religieuze tolerantie tussen de verschillende geloven is gebleken dat in gebieden waar veel moslims wonen, de tolerantie veel hoger is onder orthodoxe gelovigen dan in gebieden met een islamitische minderheid. In Tatarstan en Basjkorstan leven orthodoxe gelovigen en moslims al lange tijd vreedzaam samen.7 In het

Europese gedeelte van Rusland is de tolerantie jegens moslims heel laag. In

metropolen als Moskou en Sint Petersburg vormt de moslimgemeenschap een minderheid en heeft de ROK een hele sterke positie.8 Terroristische aanslagen in Moskou hebben bijgedragen aan een stijgend anti-islamitisch sentiment onder de bevolking. Zelfs politici en beleidsmakers worden beïnvloed door deze stemming onder de bevolking en dit maakt de

5

Sebentsov, A. 'Religion in the System of State Power.’ Russian Politics and Law 1 (2011, 6 Braginskaia, E. '‘Domestication’ or Representation? Russia and the Institutionalisation of Islam in Comparative Perspective.' Europe-Asia Studies 3 (2012), 601 7 Karpov, V. and Lisovskaya, E. 'The Landscape of Interfaith Intolerance in Post-Atheist Russia.’ Nationalities Papers 5 (2007), 888 8 Ibid. 6

3

positie van moslims zwakker. Daarom hebben de moslims in de stedelijke gebieden te kampen met een gebrek aan faciliteiten, zoals scholen en moskeeën.9 De positie van de ROK was gedurende de geschiedenis altijd verbonden met de staat, zowel onder de tsaren als ten tijde van de Sovjet Unie en dit werd voortgezet onder de presidenten Boris Jeltsin en Vladimir Poetin. Tegenwoordig zijn er nog veel akkoorden tussen de staat en de ROK.10 Tegen deze achtergrond moet de islam haar plek vinden. Dit is niet eenvoudig omdat de islam een minder hiërarchische structuur heeft dan de ROK. Kerk en staat werken samen onder het bewind van Vladimir Poetin, hoewel er een strikte scheiding bestaat tussen kerk en staat op papier. Deze opstelling van Poetin in de religieuze sfeer kan ook positief gezien worden. Door het ontbreken van een hiërarchische structuur staat de islam zwakker in de dialoog met de staat dan de ROK. Sommige moslimleiders vragen zelfs om meer interventie van de staat om via die weg een gecentraliseerde islam te creëren in Rusland. 11 De staat kan hierin alleen een rol spelen als hij kan handelen als een onafhankelijke actor. Om die reden moet het geen partij kiezen voor de ROK, of de Islam. De staat kan alleen succesvol samenwerken met de verschillende religies als de scheiding tussen kerk en staat geïnstitutionaliseerd is. De rol van de staat is belangrijk omdat de religieuze organisaties meer afhankelijk zijn van de staat dan andersom, zeker met betrekking tot de islam. Voorbeelden zijn er te over waarin de staat en de religie moeten samenwerken. Dat is een thema binnen deze scriptie, hoe de Russisch orthodoxe kerk en de islam zich manifesteren in de openbare ruimte. Denk hierbij aan de bouw van religieuze gebedshuizen, zoals moskeeën en het invoeren van religieus onderwijs. Voornamelijk de bouw van moskeeën is iets wat wordt gezien en gevoeld door de gewone Rus in de straat. Sommige mensen zien het als expansiedrift van de islam en ook sommige groeperingen binnen de kerk bestempelen de bouw als aantasting van het orthodoxe stadsbeeld. Daarentegen probeert de ROK nog meer kerken te bouwen, terwijl deze kerken in feite leeglopen. In Moskou is een prangend tekort aan moskeeën en mensen zijn zelfs gedwongen 9

Verkhovsky, A. 'Public Interactions between Orthodox Christian and Muslim Organisations at the Federal Level in Russia Today.’ Religion, State and Society 4 (2008), 380 10 Krindatch, A. 'Changing relationships between Religion, the State, and Society in Russia.’ GeoJournal 4 (2007), 272 11 Matsuzato, K. and Sawae, F. 'Rebuilding a Confessional State: Islamic Ecclesiology in Turkey, Russia and China.’ Religion, State and Society 4 (2010), 351

4

om op straat te bidden. Deze situatie bestaat al jaren en er lijkt geen verandering in te komen. In deze scriptie wordt getracht een antwoord te formuleren op de vraag of er sprake is van privileges voor de ROK. De onderzoeksvraag van deze scriptie luidt dan ook: Bevoordeelt het Kremlin de Russische-orthodoxe kerk boven de islam? Deze vraag wordt beantwoord door middel van een vergelijkend onderzoek. Centraal in dit onderzoek staan de ROK en de islam in Rusland en de houding van de staat ten opzichte van deze twee geloofsgemeenschappen. Een casestudie over de bouw van kerken en moskeeën in Moskou verheldert de complexe materie. In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op het instituut van de Russische-orthodoxe Kerk en hoe deze is georganiseerd. Hierbij wordt gekeken naar de verschillende stromingen binnen de kerk, de financiën en de belangrijkste grondbeginselen van de kerk. Ook wordt hier ingegaan op de relatie van de kerk met de staat. De centrale vraag in dit hoofdstuk is: op welke wijze organiseert de Russisch orthodoxe kerk (ROK) zich en hoe verhoudt zij zich tot de staat? Belangrijk hier is hoe de kerk het beleid van de staat met betrekking tot religie probeert te beïnvloeden. Een keur aan wetenschappers hebben zich bezig gehouden met het wel en wee van de ROK in Rusland. Onder andere Nikolai Mitrochin, Sergei Filatov, Zoe Knox, Irina Papkova, Aleksandr Verchovski, Wallace Daniel, Anstasia Mitrofanova en Sergei Chapnin hebben onderzoek gedaan naar de Russisch-orthodoxe Kerk. Papkova heeft als een van de weinige een adequate beschrijving gegeven van het instituut in formele zin en niet alleen over de rol van de kerk binnen de samenleving en de verschillende stromingen. Vandaar dat in dit hoofdstuk veel gebruik is gemaakt van het boek ‘The Orthodox Church and Russian Politics’ van Irina Papkova. In hoofdstuk twee komt de organisatorische structuur van de islam in Rusland aan bod. Deze is heel wat gecompliceerder omdat de islam veel minder een eenheid is binnen Rusland dan de ROK. Er is sprake van een etnisch, religieus en cultureel verschil. Deze scriptie beperkt zich tot de Tataarse islam. Hierin zullen de verschillende Tataarse organisaties, de belangrijkste moefti’s en ook hun verhouding tot de Russische staat aan de orde komen. De centrale vraag in dit hoofdstuk is: Hoe is de islam binnen Rusland georganiseerd en hoe

5

werken de verschillende moslimorganisaties samen? Een van de belangrijkste thema’s is hoe de interne verdeeldheid binnen de islam leidt tot een afhankelijkheid van de Russische staat. In het derde hoofdstuk zal gekeken worden naar de bouw van moskeeën en kerken in Moskou. In de eerste paragraaf zal de bouw van moskeeën aan bod komen. Allereerst zal de sloop van de Kathedraal moskee in 2011 besproken worden. Dit gebedshuis had een zeer belangrijke historische en emotionele betekenis voor veel moslims. Hierin komt helder de verdeeldheid naar voren tussen de moslimorganisaties. Ook zal het beleid van de gemeente in Moskou aan bod komen. Het tweede deel gaat over de bouw van kerken. Er wordt ingegaan op de rol van ROK en haar plan om tweehonderd nieuwe kerken in Moskou te bouwen. Ook hier zal weer de rol van de gemeente Moskou aan bod komen. Centraal in dit hoofdstuk is de vraag: Wat zijn de oorzaken van het tekort aan moskeeën en wordt de islamitische gemeenschap benadeeld door de gemeente of zijn er nog andere oorzaken te bespeuren? Deze scriptie laat zien dat het tekort van moskeeën in Moskou niet alleen kan worden toegeschreven aan de rol van de staat, maar ook voor een deel te wijten is aan de rol van de moslimorganisaties. Ook de dominantie van de ROK heeft een verlammend effect. Voor deze scriptie is veelal gebruik gemaakt van wetenschappelijke literatuur, zoals boeken, artikelen in vaktijdschriften, rapporten en statistieken van denktanks en overheidsbronnen. Voor hoofdstuk 3 is voornamelijk gebruik gemaakt van journalistieke bronnen omdat er onvoldoende wetenschappelijke literatuur beschikbaar is. Doordat ik het Russisch beheers kon ik gebruik maken van Russische kranten, hetgeen van wezenlijk belang was, omdat er in het buitenland gewoonweg niet veel over wordt geschreven. De bevindingen in deze scriptie leveren een bijdrage aan de discussie over de rol van Russisch Orthodoxe kerk en de islam in Rusland. Deze case studie over moskeeën en kerken in Moskou schept mogelijk helderheid in deze discussie.

6

Hoofdstuk 1

De Russisch-orthodoxe Kerk (ROK)

Centraal in dit hoofdstuk staat de vraag: Op welke wijze organiseert de Russisch-orthodoxe Kerk (ROK) zich en hoe verhoudt zij zich tot de staat? In dit hoofdstuk zal gekeken worden naar de organisatorische structuur van de ROK. Onder andere zullen de institutionele structuren en de officiële standpunten van de ROK belicht worden. Voorts zal worden ingegaan op de verschillende stromingen binnen de kerk. In vele opzichten is de ROK een strak geleide organisatie. Echter de verschillende stromingen binnen de kerk hebben veel invloed op de manifestatie van de kerk in het publieke domein. Daarom is het van belang de visies van deze groepen duidelijk naar voren te brengen om op die manier het instituut van de ROK in al zijn facetten te begrijpen en te doorgronden. De relatie met de staat en de relatie tot andere religies, in het bijzonder de islam, zullen een belangrijke factor spelen in het hoofdstuk.

1.1.

ROK in de 20e eeuw

Het einde van het tsaren tijdperk, luidde een nieuwe periode in voor de ROK. Na de Russische Revolutie in 1917 moest de kerk gedwongen samenwerken met de staat. In de jaren negentig kreeg de ROK weer de ruimte om zich te manifesteren. 1.1.1 De kerk in de Sovjet Unie

Met het begin van de Sovjet Unie, begon ook de secularisatie van de maatschappij. In januari 1918 kwam Lenin met de verklaring van scheiding tussen kerk en staat. Hoewel religie nooit illegaal werd gesteld, begon de staat wel met een campagne om religie zoveel mogelijk uit het publieke leven te bannen. Een van de belangrijkste maatregelen was om de controle over onderwijszaken over te dragen aan de commissie van onderwijs van alle religieuze organisaties. Ook gebouwen en bezittingen van deze onderwijsinstellingen werden toegeëigend door de staat.12 De dood van patriarch Tichon in 1925 zorgde voor onrust onder volgelingen van de kerk. De nieuwe gekozen patriarch Sergius zorgde voor verdeeldheid binnen de kerk omdat deze noodgedwongen nog meer met de staat ging samenwerken. Op 29 juli 1927 vaardigde patriarch Sergius een verklaring uit van loyaliteit ten opzichte van de staat en stelde dat de 12

Protopopov, A. 'Church-State Relations in the Russian Federation'. BYU Law Review, 4 (1996), 855

7

Sovjet Unie, het vaderland, door de kerk gesteund zou worden.13 In het begin van de jaren twintig leek de ROK nog lichte weerstand te kunnen bieden aan de Sovjet staat. Het was één van de belangrijkste vertegenwoordigers van het vrije geluid tegenover een steeds repressiever wordende Sovjet staat. Echter met deze verklaring leek het laatste restje weerstand van de kerk vervlogen.14 De verklaring leidde ertoe dat de kerk zijn apolitieke houding overboord zette en zich schaarde aan de kant van de autoriteiten. Alle benoemingen van de geestelijken werden gedaan onder toeziend oog van de staatsorganen. Deze verregaande samenwerking werd niet in alle geledingen van de kerk goed ontvangen.15 Veel van de gelovigen vonden dat Sergius zijn ziel verkocht aan de duivel, een goddeloos regime, in ruil voor een ‘gouden kooi’. Een deel van de geestelijken kon niet accepteren dat de ROK en de atheïstische Sovjet staat nauw gingen samenwerken. Als gevolg hiervan trad een schisma op en viel de kerk in drie delen uiteen: het patriarchaat van Moskou met patriarch Sergius aan het hoofd, de Russisch-Orthodoxe Kerk in het Buitenland (ROKB) 16 en de Catacomb Kerk 17 (ook wel bekend als de ‘Josifieten’). Zowel de Catacomb als de ROKB vielen ‘Sergianisten’ aan op hun immoreel gedrag. 18 De loyaliteitsverklaring maakte in hun ogen de ROK tot een schoothondje van het Sovjet regime. Ondanks de knieval van de ROK bleef de staat de kerk en zijn geestelijken vervolgen. Vooral in de jaren dertig, tijdens de Grote Terreur van Jozef Stalin, moest de kerk het flink ontgelden. Veel kerken werden vernietigd of omgebouwd tot een staatsinstitutie. Bisschoppen en priesters werden gedood of gedeporteerd en geestelijken was het niet langer toegestaan liefdadigheidswerk te doen.19

13

Alexeev, W. 'The Russian Orthodox Church 1927–1945: Repression and revival.' Religion in Communist Lands 1 (1979), 29 14 Shkarovskii, M. 'The Russian Orthodox Church versus the State: The Josephite Movement.’ 1927-1940.' Slavic Review 2 (1995), 365 15 Ibid. 365 16 De ROKB is de kerk die zich buiten de landsgrenzen bevond, van eerst het Russisch rijk, Sovjet-Unie en later de Russische Federatie, maar wel onder de jurisdictie viel van het patriarchaat van Moskou. Echter met deze loyaliteits verklaring verbrak de ROKB alle contacten met het patriarchaat. 17 De Catacomb kerk splitste zich ook af en was gedwongen om ondergronds te opereren. Deze kerk vormt geen eenheid, maar de meeste volgelingen worden ‘Josefieten’ genoemd naar de metropoliet Josef van Leningrad, die de grootste tak van kerk vormt. Het bestaat nog steeds en functioneert afhankelijk van de ROK. 18 Alexeev, W. ‘The Russian Orthodox Church 1927- 1945’, 29 19 Sharp, A. Orthodox Christians and Islam in the Postmodern Age. BRILL, Leiden, 2012, 34

8

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog keerde, onder aanvoering van Stalin, de SovjetUnie terug naar de kerk. De oorlog vroeg om onorthodoxe maatregelen. En om de bevolking te mobiliseren was hiervoor een rolmodel nodig dat onder de bevolking aanhang had: het geloof. Verder kon men zo de westerse bondgenoten laten zien, Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, dat er vrijheid van religie was in de Sovjet-Unie. Ook kon het zorgen voor meer steun en sympathie van de vele miljoenen Russische migranten in het buitenland. Daarom stond Stalin het toe aan de ROK en andere religieuze organisaties om weer legaal te functioneren. Zo greep Stalin terug op een systeem wat bestond in het Russische Rijk. 20 In 1943 werd de ‘Raad voor Zaken van de Russische Orthodoxe Kerk’ opgericht en een jaar later de ‘Raad voor de zaken van Religieuze culten’. De laatstgenoemde was in het leven gesteld om de andere religies te controleren, zoals islam, jodendom en boeddhisme. Beide hadden een voorganger in het Russisch Rijk, respectievelijk ‘Heilige synode’ en het ‘Departement van Spirituele zaken voor buitenlandse religies. 21 De synode werd opgericht in 1721, onder leiding van keizer Peter de Grote. Hij plaatste de kerk terug onder het gezag van de staat en bestempelde het niet meer als iets goddelijks maar als onderdeel van het staatsapparaat.22 Na de Tweede Wereldoorlog werd het religieuze leven weer ingeperkt. Het was de kerk alleen toegestaan om diensten te houden, sociaal werk of religieus onderwijs was uit den boze. In 1965 werden deze twee organen samen gevoegd tot één institutie: de Raad voor Religieuze Zaken. Dit was onderdeel van de staat. Zo werden alle benoemingen binnen de kerk gedaan door deze raad, en dus door de staat.23 In ruil voor een redelijk tolerante houding van de staat, werd van de kant van de kerk verwacht om de staat openlijk te steunen, zowel in het binnenland als buitenland. Uiteindelijk bleek de ROK van alle religies het meest geïnstitutionaliseerd binnen het Sovjet regime en werd gezien als het religieuze centrum.

20

Krindatch, A. ‘Changing relationships’, 271 Walters, P. 'A survey of Soviet Religious Policy'. In S. Ramet, ed., Religious Policy in the Soviet Union. Cambridge University Press, Cambridge, 1993, 17 22 Pulcini, T. 'Russian Orthodoxy and Western Christianity: Confrontation and Accomodation'. In R. Bova, ed., Russia and Western Civilization: Cultural and Historical Encounters. M.E. Sharpe, New York, 2003, 17 23 Meerson, M. 'The Russian Orthodox Church 1965–1980 1'. Religion in Communist Lands, 2 (1981), 101 21

9 1.1.2 Jaren negentig

Echte vrijheid kreeg de kerk pas weer toen Michail Gorbatsjov aan de macht kwam in 1985 en met zijn perestrojka kreeg de kerk meer bewegingsvrijheid. In 1990 kwam er een wet op vrijheid van geweten en religieuze organisatie. Deze wet zorgde ervoor dat burgers hun eigen geloof konden kiezen, hier openlijk voor uit konden komen en hun ideeën te verspreiden, alleen of in groepsverband. Verder was het voor religieuze gemeenschappen niet meer verplicht om zich te registreren bij de regering.24 Een belangrijk punt was ook dat zij weer in onderwijs mochten participeren. Daarnaast definieerde de wet een scheiding tussen kerk en staat en verbood het religieuze organisatie om deel te nemen aan politieke activiteiten.25 Het einde van de Sovjet Unie bevrijdde het patriarchaat van Moskou (MP) van de verplichtingen en beperkingen die het voormalige regime hen had opgelegd. Deze nieuwe vrijheden golden niet alleen voor de ROK maar voor het gehele religieuze landschap. De Grondwet van 1993 bevestigde de nieuwe vrijheden in de wet ‘vrijheid van geloof.’ Alle religies profiteerden van deze wijzigingen in de wet en dit resulteerde in een sterke stijging van het aantal geregistreerde religieuze verenigingen en een nieuwe zichtbaarheid van religieuze activiteit in Rusland. 26 Dit werd voor de ROK in de eerste jaren van de onafhankelijkheid een van de grootste uitdagingen om haar heerschappij in het religieuze landschap te behouden. Een van de manieren van de ROK was om te lobyen voor een aangepaste wet ‘op vrijheid van geweten en religieuze verenigingen’. Deze werd van kracht in 1997 en legde een sterke nadruk op samenwerking tussen de staat en religieuze organisaties. Ook werd in de wet erkend dat de ROK een speciale status heeft gehad in de Russische geschiedenis. Zowel de ROK, islam, boeddhisme als het jodendom werden erkend als de ‘traditionele religies’ van Rusland. Echter het begrip ‘traditionele religie’ is heel vaag beschreven.27 De ‘niet-traditionele of buitenlandse religies’ zijn alle religieuze verenigingen die bij de implementatie van de wet, minder dan vijftien jaar legaal actief waren. Zij worden

24

Daniel, W. The Orthodox Church and civil society in Russia. Texas A & M University Press, College Station, 2006, 50 25 Ibid. 51 26 Knox, Z. Russian Society and the Orthodox Church: Religion in Russia after communism. Routledge, London, 2005, 77 27 Codevilla, G. 'Relations between church and state in Russia today', 115

10

daarom als religieuze groep gezien en hebben als zodanig minder rechten dan de traditionele religies.28 Begin

jaren

negentig kampte

het

patriarchaat

van

Moskou

met

een

groot

geloofwaardigheidsprobleem, vanwege haar nauwe samenwerking met het Sovjet regime. Daarnaast was het kerkelijk personeel niet goed opgeleid, verkeerden de kerkgebouwen in slechte staat en hadden zich vele schisma’s voorgedaan. In 2001 vond er opnieuw een schisma plaats binnen de kerk. Als gevolg van een mogelijke hereniging met het Patriarchaat van Moskou, splitste een deel binnen de ROKB zich af en deze groep ging voort onder de naam Russisch-Orthodoxe Kerk in Ballingschap (ROCiB).29 In 2006 stemde de ROKB voor een hereniging met de ROK na een splitsing van tachtig jaar. De ROKB wordt daarmee deel van het Patriarchaat in Moskou maar blijft wel eigen baas.30 De nauwe samenwerking met de staat in de Sovjet Unie had als voordeel dat de hiërarchische structuur van de kerk nauwelijks was aangetast, organisatorisch kon men op dezelfde voet verder. Het grote verschil was dat de kerk weer een autonoom instituut werd en niet meer onder directe controle van de staat stond.

1.2.

Organisatie van de ROK

In deze paragraaf zullen de belangrijke instituties van het ROK worden besproken. Tevens zal beschreven hoe de ROK wil samenwerken met de staat. 1.2.1. De officiële instituties van het Patriarchaat (MP)

De ROK heeft één officieel centrum en is gevestigd in Moskou. Daar zetelt het Patriarchaat van de ROK en hier vormt zich het administratieve en liturgische hart van de kerk in de wereld. Binnen het Patriarchaat zijn verscheidene organen met verschillende functies. Er zijn drie belangrijke organen: de Raad van Bisschoppen van de Russisch-orthodoxe Kerk (Archireski Sobor), Heiligste Synode (Svjajenny Sinod Roessko Pravoslavno Tserkvi) en

28

Ibid. 116 Maltsev, Vladislav, ‘Vossoedinenie Tserkve ne privelo k edinodosjijoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 16 mei 2012, http://www.ng.ru/ng_religii/2012-05-16/1_churches.html. 30 Ria Novosti website, ‘Russian Church Abroad ruling body approves reunion with Moscow’, http://en.ria.ru/russia/20060520/48375908.html, geraadpleegd op 20 juni 2014. 29

11

Regionale Raad (Pomestni Sobor).31 De voorzitter van de Raad van Bisschoppen en Heiligste synode is de patriarch. De patriarch van de ROK heeft niet dezelfde positie als de paus van de Katholieke kerk. Hij is niet het hoofd van de kerk, maar wel eerste onder zijn gelijken en daarmee de belangrijkste vertegenwoordiger en spreekbuis van de ROK in de wereld.32 De vergadering van bisschoppen, Bisschoppenraad, is de hoogste instantie van de kerkelijke macht binnen de ROK.33 Hier worden de belangrijkste beslissingen genomen ten aanzien van de koers en richting van de kerk in moreel, cultureel en liturgisch opzicht.34 In de dagelijkse praktijk is de Heiligste Synode het uitvoerend orgaan van de kerk. Het is een niet-gekozen orgaan en bestaat op permanente basis uit de patriarch, zeven leiders van de grootste bisdommen en voorzitter van de afdeling Externe Kerkelijke Betrekkingen. 35 Tot aan 2012 was de Regionale Raad het belangrijkste en invloedrijkste orgaan van de kerk.36 Tijdens de vergadering van de Raad van Bisschoppen, gehouden van 2 tot 5 februari 2013 in Moskou, werden een aantal statuten in het Handvest (Oestav) van de ROK aangepast. De belangrijkste wijzigingen waren een ‘versteviging’ van de rol van de Raad van Bisschoppen en een afzwakking van de rol van de Regionale Raad. Zo heeft de Regionale Raad nu minder invloed bij het kiezen van een patriarch en een aantal andere vraagstukken. Deze bevoegdheden zijn overgeheveld naar de Raad van Bisschoppen.37 Er is geen vaste planning wanneer de Regionale Raad bij elkaar komt. Dit betekent in feite dat de invloed van leken en priesters binnen het bestuur van de kerk in Moskou kleiner wordt en hiërarchisch de kerk alleen maar sterker wordt.38 Besluiten die worden genomen binnen de Raad van Bisschoppen en de Heiligste Synode worden uiteindelijk door de zogenoemde ‘kerkelijke ministeries’ geïmplementeerd. Dat heeft als gevolg dat de afdeling ‘Buitenlandse kerk zaken’ beschouwd wordt als de kerkelijke

31

Papkova, I. The Orthodox Church and Russian politics. Woodrow Wilson Center Press, Washington D.C., 2011, 18 32 Ibid.18 33 Mitrokhin, N. 'The Russian Orthodox Church in Contemporary Russia: Structural Problems and Contradictory Relations with the Government, 2000–2008.’ Social Research 1 (2009), 291 34 Papkova, I. The Orthodox Church, 18 35 Mitrokhin, N. ‘The Russian Orthodox Church’, 292. 36 Ibid. 291 37 Sova Center website, ‘Archireskij Sobor prinjal rjad dokoementov o vnoetrennej zjizni tserkvi’, http://www.sova-center.ru/religion/news/intraconfessional/orthodox-jurisdiction/2013/02/d26399/, geraadpleegd op 10 juni 2013. 38 Ibid.

12

tegenhanger van het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken. De ‘Afdeling Religieus Onderwijs en Catechisatie’ kan gezien worden als de tegenhanger van het Ministerie van Onderwijs etc.39 De Orthodoxe kerk hanteert drie rangen van geestelijkheid: Bisschoppen, priesters en diaken. De bisschop is belast met de geestelijke verzorging in zijn gemeenten en rapporteert direct aan de patriarch. Hulpbisschoppen assisteren hem hierin. De priesters zijn verantwoordelijk voor het spirituele welzijn van de gelovigen.40 Onderaan de hiërarchie van de ROK staan de kloosters en parochies. Vanuit het oogpunt van de staat en de seculiere rechtspraak zijn zij legale entiteiten die officieel geregistreerd staan bij de staat en hierdoor onafhankelijk kunnen optreden. In de ogen van de ROK hebben zij een andere positie en mogen de parochies niet onafhankelijk hun eigen bezit hebben. De bisschop heeft absolute macht en kan benoemingen steunen of afwijzen zonder zich daarvoor te hoeven rechtvaardigen.41 De ROK is niet alleen een gezaghebbend religieus instituut maar het heeft zich ook weten te manifesteren als een economische grootmacht. De kerk geeft geen openheid van zaken en dus is het gissen naar de mogelijke inkomsten van de kerk. Nikolai Mitrochin, onafhankelijk ROK deskundige, heeft hier veel onderzoek naar gedaan. Rond het jaar 2000 bedroeg het vermogen naar schatting 500 miljoen euro, dat zou inmiddels opgelopen zijn. Volgens de kerk zijn het giften. Dat kan betwijfeld worden, omdat de kerk heel actief investeert. 42 In de eerste jaren van het onafhankelijke Rusland was de kerk vooral bezig met het herstellen van zijn sociale rol in de maatschappij. Daarnaast wilde men de bezittingen terugvorderen, zoals kerken, kloosters en religieuze relikwieën, die tijdens de Sovjet Unie van de kerk waren afgenomen. De regering onder president Jeltsin beschouwde dit bezit als deel van de legale erfenis van de kerk en vroeg dan ook de kerk een inventarisatie op te maken van kerken, kloosters en musea. Dit plaatste de kerk, misschien ongewild, toch in een

39

Papkova, I. The Orthodox Church, 18 Gotaas, D. The Russian Orthodox Church at the Crossroads: The Struggle with Contending Forces. 1997, 53. 41 Mitrokhin, N. ‘The Russian Orthodox Church’, 291. 42 Maloverjan, Joeri, ‘Nestsjitannyje bogatstva roesskoj pravoslavnoj tserkvi’http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2011/08/110820_russian_orthodox_budget.shtml, geraadpleegd op 5 juni 2013. 40

13

nieuw bondgenootschap met de staat.43 De overdracht van bezittingen gaf de kerk een bevoorrechte positie ten opzichte van andere religieuze organisaties, die buiten de jurisdictie van de ROK vielen. Groeperingen zoals de oud-gelovigen die in het verleden hadden gebroken met de kerk ontvingen niet dezelfde behandeling en moesten veel geld neerleggen om hun verloren bezittingen weer terug te krijgen.44 Door een sterke hiërarchische structuur, gesteund door een gezonde financiële basis en voldoende onroerend goed is het een stevig georganiseerd concern, dat bijna doet vergeten dat het een kerk is met een religieuze en spirituele missie. In de volgende paragraaf wordt beschreven hoe de kerk zich presenteert en zich sterk laat gelden in Rusland op religieus en maatschappelijk vlak. 1.2.2. Samenwerking met de staat

Op de Jubileum Raad van Bisschoppen van de ROK, gehouden in augustus 2000 in de Christus Verlosserskathedraal in Moskou kwam een nieuw document tot stand dat de opvatting van de ROK omtrent sociale en politieke vraagstukken bepaalde. Het document Osnovy Sotsialnoj Konseptsii Pravoslavnoj Tserkvi (Basis van het Sociale Concept van de Russisch-orthodoxe kerk) geeft het officiële standpunt weer van het Patriarchaat in de relatie van de kerk met de staat in een seculiere maatschappij.45 Met dit concept probeert de ROK de diversiteit aan standpunten binnen de kerk te kanaliseren. Het dient als een compromis voor alle richtingen binnen de kerk. Een belangrijk doel van het concept is om duidelijk te maken hoe en op welke gronden de kerk wil samenwerken met de staat. Dit is een heel belangrijk punt omdat de nauwe samenwerking met de staat in het verleden tot veel schisma’s heeft geleid binnen de kerk. Ook zet de ROK haar positie uiteen ten opzichte van de andere godsdiensten.46 De sectie ‘kerk en staat’ in het Sociale Concept is daarom ook het meest relevant om te bestuderen, het geeft antwoord op de vragen hoe de kerk zich verhoudt tot andere religies en hoe het wil samenwerken met de kerk.

43

Daniel, W. The Orthodox Church and civil society, 56 Ibid. 57 45 Knox, Z. Russian Society and the Orthodox Church, 111 46 Curanovic, A. 'Relations Between the Orthodox Church and Islam in the Russian Federation.’ Journal of Church and State 3 (2010), 509 44

14

Het concept stelt in de eerste alinea dat de belangrijkste taak van de kerk ‘het welzijn van haar gelovigen’ is. Zo lijkt het dat betrekkingen met de staat van secundaire aard zijn.47 Hiermee distantieert de kerk zich nadrukkelijk van politieke zaken. Volgens Irina Papkova kan dit fragment op twee manieren worden gelezen. Zo kan het geïnterpreteerd worden om de rol van de kerk tijdens de Sovjet-Unie te rechtvaardigen door te stellen dat zij zich niet met politiek inliet. Volgens deze logica kan dan ook niet worden gesteld dat de kerk een foute rol speelde, daar het zijn principes volgde. Dit impliceert voor de huidige tijd dat de kerk nooit actief mee zou doen in een revolutie of opstand, ongeacht wat voor regime het is. 48 Zo lijkt de kerk zich hier als een apolitieke factor te presenteren die bij zijn eigen leest blijft, het verkondigen van het geloof. Hoewel de kerk in principe zoveel mogelijk als zelfstandige actor wil functioneren, pleit zij wel voor samenwerking met de staat. De kerk doet meerdere malen een beroep op haar verleden om de steun van de staat te krijgen. Zo stelt de kerk dat de staat in zijn relaties tot religieuze organisaties zich bewust moet zijn van het feit dat de ROK de grootste kerk binnen Rusland is en de invloed van de kerk op de Russische staat in de loop der eeuwen van onschatbare waarde is geweest voor de ontwikkeling van cultuur en spiritualiteit in Rusland. De maatschappij plukt hier volgens de kerk nog steeds de vruchten van. Hiermee lijkt de kerk zich te presenteren als een belangrijke bondgenoot van de staat in maatschappelijke programma’s als liefdadigheidswerk en onderwijs, het leveren van voldoende religieuze (orthodox-Christelijke) faciliteiten in het leger en de gezondheidszorg.49 Een goed voorbeeld hiervan is de samenwerking van de ROK met de Federale Migratie Dienst om de arbeidsmigranten les te geven in Russische taal en cultuur. Het programma heet ‘Verlichting: De taal en culturele aanpassing van migranten’. Volgens een woordvoerder van de ROK zijn het geen missionaire activiteiten maar is het logisch dat als migranten willen integreren ze ook kennis moeten maken met de religieuze tradities. Volgens critici is het wel een poging

47

ROK website, ‘Osnovy Sotsialnoj Kontseptsii Roesskoj Pravoslavnoj Tserkvi’, 3.7, paragraaf 3 http://www.mospat.ru/archive/sd00r.htm, geraadpleegd op 14 mei 2013. 48 Papkova, I. The Orthodox Church, 24 49 ‘Osnovy Sotsialnoj Kontseptsii’, sec.3.6, paragraaf 4

15

om migranten te bekeren met hulp van de staat. De ROK ontvangt voor het project financiering van een staatsfonds dat zich richt op sociale projecten.50 Naast een rol te spelen in maatschappelijke programma’s hoopt de kerk ook te worden geconsulteerd in zaken betreffende nieuwe wetgeving op het gebied van religie. Vooral in de strijd tegen ‘gevaarlijke, sektarische’ stromingen wil de kerk maar al te graag inbreng hebben.51 In het ideaalbeeld van de kerk is de samenwerking van de kerk met de staat gebaseerd op symphonia (simfonija). Zo lijkt het bijna alsof de kerk terug wil keren naar het Byzantijnse symfonische ideaal waarin de kerk en de staat evenveel macht hadden.52 Giovanni Codevilla, deskundige op het gebied van de ROK, ziet in het concept ook bepaalde tekenen dat de orthodoxe kerk terug wil keren naar haar oude machtsbasis, naar de periode van voor de Russische Revolutie, toen het Orthodoxe christendom als de belangrijkste religie van het land gezien werd. Het genoot alle privileges bij de activiteiten in het dagelijks leven wanneer de staat de hulp van religie nodig had.53 1.2.3 Orthodoxe normen en waarden

In juli 2008 presenteerde de kerk een nieuw pamflet, Osnovy Oetsjenija Roesskoj Pravoslavnoj Tserkvi o Dostoinstve Svobode i Pravach Tsjeloveka (Beginselen van de leer van de Russisch- orthodoxe kerk over menselijke waardigheid, vrijdheid en rechten van de mens). Zo stelt men in de inleiding dat ondanks verschillen tussen beschavingen en culturen, iedereen een idee heeft over de rechten en plichten van de mens. Volgens de kerk is er in de ‘moderne wereld’ een idee dat instituties die zich bezighouden met mensenrechten, als beste kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de mens en de organisatie van de maatschappij. Vaak als het gaat om de bescherming van mensenrechten zijn deze (seculiere) in tegenspraak met de christelijke leer, aldus de lezing van het ROK.54 Zo stelt men dat christelijke gelovigen vaak in een omgeving verkeren waar publieke en staatsstructuren hun dwingen om te denken en handelen die niet op een lijn zijn met Gods geboden. Dit zorgt 50

Krainova, Natalya, ‘Orthodox Church teams up with state to teach migrants Russian.’ The Moscow Times, 8 april 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/orthodox-church-teams-up-with-state-to-teachmigrants-russian/478324.html. 51 ‘Osnovy Sotsialnoj Kontseptsii’, sec. 3.8, paragraaf 3 52 Knox, Z. Russian Society and the Orthodox Church, 107 53 Codevilla, G. 'Relations between church and state in Russia today', 119. 54 ROK website, ‘Osnovy Oetsjenija Roesskoj Pravoslavnoj Tserkvi o Dostoinstve Svobode i Pravach Tsjeloveka’, https://mospat.ru/ru/documents/dignity-freedom-rights/, geraadpleegd op 25 september 2014.

16

ervoor dat deze gelovigen niet de meest belangrijke doelen in het leven van de mens bereiken – ‘bevrijding van de zonde en het vinden van verlossing’. Daarom voelt de kerk zich genoodzaakt om deze voorschriften voor de mens op nieuw te verkondigen en zo toe te passen in het leven.55 Realistisch blijft de kerk over de seculiere aard van de staat die niet is gebonden aan religieuze verplichtingen. Men kan samenwerken met de staat, mits er geen sprake is van inmenging in andermans zaken. Wel gaat de kerk er vanuit dat de staat weet dat zij niet kan bestaan zonder morele handvaten. Morele ankerpunten zijn volgens de kerk alleen maar te vinden in het geloof.56 Hoewel er een strikte scheiding tussen kerk en staat is, kan de kerk de staat wel advies geven over hoe te handelen in bepaalde zaken.57 In die zin presenteert de kerk zich als het morele geweten van de staat. De belangrijkste verandering in de relatie tussen kerk en staat in Rusland na het einde van de Sovjet-Unie vond plaats in 2008. Zo overleed patriarch Aleksej op 5 december 2008. Hij was patriarch van Rusland en heeft als zodanig de kerk geleid, door de woelige jaren negentig. Vanwege de nauwe banden die het ROK had met de staat in de Sovjet-Unie, probeerde Aleksej zich min of meer te distantiëren van de staat. Het Kremlin leek geen ook niet behoefte te hebben aan samenwerking, daar Vladimir Poetin in zijn eerste termijn een hele seculiere koers volgde.58 Twee maanden na de de dood van Aleksej, werd Kiril de nieuwe patriarch van de ROK. Kiril verschilde heel erg van zijn voorganger, zowel in stijl als in inhoud. Het meest in het oog springende was de toenadering die Kiril zocht met de staat. Ook in het Kremlin vond een verandering plaats. In 2008 volgde Dmitri Medvedev Poetin op en dit betekende een nieuwe fase voor de relatie van de kerk met de staat.59 Nadat Poetin weer president werd, zocht hij ook meer toenadering met de kerk dan het geval was in zijn eerste termijn. Zo stelde hij tijdens een bezoek aan patriarch Kiril in februari 2013 dat de ROK en de andere traditionele religies een grote rol moeten spelen in het familieleven, onderwijs en bij de strijdkrachten. Poetin beweert de seculiere staat te

55

Ibid. ‘Osnovy Sotsialno Kontseptsii’, sec. 3.3, paragraaf 3 57 Ibid. sec. 3.3, paragraaf 5 58 Papkova, I. 'Russian Orthodox concordat? Church and state under Medvedev.’ Nationalities Papers 5 (2011), 669 59 Ibid. 670 56

17

respecteren en inmenging van de staat in het religieuze leven uit te sluiten. Hij wil echter af van het ‘vulgaire’ gebruik van het begrip secularisme.60 Een goed voorbeeld hoe serieus het Kremlin het ROK ziet, blijkt uit de reactie na het optreden van Pussy Riot in de Christus de Verlosserskathedraal. Kerk en staat stonden eensgezind in hun afkeuring. Dit laat zien hoe nauw de kerk en de politiek verweven zijn.61 Volgens Zoe Knox, onderzoekster naar religie en identiteit in de voormalige Sovjet republieken, wil het Patriarchaat van Moskou niet volgens het symfonische model het land besturen. Het Patriarchaat wil invloed kunnen uitoefenen en tracht met de staat samen te werken in een breed scala van activiteiten, zoals in het concept is aangegeven en bovenstaande voorbeelden illustreren. Deze samenwerking tussen religie en staat wil de ROK niet voor andere religies laten gelden. Het Patriarchaat ziet zichzelf als de enige natuurlijke partner voor de staat.62

1.3.

Richtingenstrijd binnen de ROK

Op het eerste gezicht lijkt de ROK een hiërarchisch orgaan waar alle gezichten dezelfde kant op wijzen. Schisma’s uit het verleden hebben echter aangetoond dat de kerk niet altijd eenstemmig is. Ook vandaag de dag borrelt er onder de oppervlakte toch meer dan men op het eerste gezicht zou vermoeden. Het Moskouse Patriarchaat representeert de officiele positie van de kerk maar dit houdt niet in dat andere gelovigen deze klakkeloos overnemen. Veel bisdommen en regionale organisaties volgen niet de lijn van Moskou, kiezen hun eigen weg.63 Het negeren van deze geluiden door het patriarchaat is niet verstandig omdat deze stromingen een grote achterban representeren en de kerk anders zijn onderdanen van zich zal zien vervreemden. 1.3.1 Interne verdeeldheid

Veel wetenschappers die zich bezighouden met het wel een wee van de ROK hebben onderzoek gedaan naar de verschillende stromingen binnen de ROK omdat het voor de 60

Putin says church should have more control over Russian life.’ The Moscow Times, 3 februari 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/putin-says-church-should-have-more-control-over-russianlife/474944.html. 61 McCabe, B. 'Riot girls and the Russian state'. http://hub.jhu.edu/magazine/2012/winter/riot-girls-russianstate, geraadpleegd op 5 oktober 2014. 62 Knox, Z. Russian Society and the Orthodox Church, 115 63 Papkova, I. The Orthodox Church, 46

18

officiële positie van de kerk heel belangrijk is. Zo maakt Wallace Daniel, ROK-deskundige, het onderscheid tussen de liberalen/hervormers en de conservatieve krachten. De hervormers binnen de kerk zien voor zichzelf een meer actieve rol weggelegd in de maatschappij, door het opzetten van sociale projecten als weeshuizen en ziekenhuizen. Deze initiatieven komen vooral tot stand op lokaal niveau.64 Aan de andere kant staan de conservatieve krachten en zij waren meer naar binnen gekeerd. Hun doel is het herstel van de kerk als instituut en daarnaast het terugkrijgen van bezittingen die ze in het verleden hadden verloren. In deze groep bevonden zich voornamelijk de hoge functionarissen binnen het Patriarchaat die zich meer bezighielden met de organisatorische en materiële kant.65

Ook Sergei Chapnin doet een duit in het zakje. Als ingewijde van de ROK, Chapnin werkt voor het tijdschrift van het Moskouse Patriarchaat, heeft hij een interessante benadering. Hij maakt een onderscheid van subculturen binnen de kerk op basis van hun verhouding tot het Sovjet verleden. De eerste subcultuur, tevens de meerderheid, heeft een positieve kijk op het verleden en gebruikt elementen uit de Sovjet cultuur. Vooral de Grote Vaderlandse Oorlog is hier voor een dankbaar object.66 De tweede subcultuur kan worden omschreven als fundamentalistisch. Het wijst alles af wat Westers is en voornamelijk NAVO, Amerika en globalisering zijn in de ogen van deze groep gelovigen een kriem. Zij staan ook heel negatief tegenover het Patriarchaat want in hun ogen is dit instituut te oecumenisch en zijn ze ondergeschikt aan de huidige seculiere autoriteiten. Op hetzelfde moment verheiligen zij controversiële figuren uit de geschiedenis, zoals Ivan de Verschrikkelijke, Grigori Raspoetin en Jozef Stalin wat eigenlijk in strijd is met hun geloof.67 De derde subcultuur wijst alles af wat met de Sovjet-Unie te maken heeft. Deze groep voelt zich gelieerd aan de kerk die ondergronds ging tijdens de Sovjet-Unie, de Catacomb Kerk. Daarom is het ook logisch dat deze groep niet heel positief tegenover het Patriarchaat staat. De meeste gelovigen binnen deze subcultuur zijn te vinden in parochies in

64

Daniel, W. The Orthodox Church and civil society, 56 Ibid. 57 66 Torbakov, I. ‘The Russian Orthodox Church and Contestations over History in Contemporary Russia.’ Demokratizatsiya 1 (2013), 162 67 Ibid. 163 65

19

Moskou en Sint-Petersburg en ook de ROCiB in Noord-Amerika kan hier toe worden gerekend.68

Ook de geestelijkheid gaat met zijn tijd mee en zo is er de laatste tijd ook sprake van virtuele oppositie. Een bekende orthodoxe blogger is de diaken Andrej Koeraev. Op 31 december 2013 werd hij ontslagen als professor bij de Moskouse Theologische Academie. Hij heeft een bekend blog en wordt gelezen door kerkgangers en geestelijkheid. Als reden van zijn ontslag werd gegeven dat het optreden van Koeraev in de media en in de blogsfeer ‘te controversieel en te provocatief’ is. 69 Zo schuwt Koeraev de confrontatie met het Moskouse Patriarchaat niet en spreekt zich ook vaak uit over politieke aangelegenheden. Zo steunde hij de vrijlating van Michail Chodorkovski en protesteerde tegen de opsluiting van de leden van Pussy Riot. Echter wat volgens hem tot zijn ontslag heeft geleid, zijn de publicaties over de ‘homo lobby’ binnen het ROK. Zo was er een schandaal op het seminarium in Kazan, waar mogelijk een docent zich aan mannelijke studenten had vergrepen. Echter de ROK wilde dit binnenskamers houden. Als reactie op zijn uitsluiting van de academie, plaatst Koeraev sindsdien bijna dagelijks beschuldigingen tegen het vermeende netwerk van homoseksuele geestelijken op zijn blog. Volgens Koeraev staat hij niet alleen in deze strijd en ontvangt hij veel steunbetuigingen uit het land. Daar het Patriarchaat, in de ogen van Koeraev, te laks reageert, moet hij zich wel opwerpen als morele beschermheer van de kerk.70 1.3.2. Nationalistische groeperingen

Aleksandr Verchovski, die werkt als onderzoeker voor de denktank Sova centrum in Moskou, heeft onderzoek gedaan naar het fenomeen van de fundamentalisten binnen de orthodoxe kerk. Nationalistische of fundamentalistische groeperingen zijn niet officieel onderdeel van de orthodoxe kerk maar hebben wel een flinke vinger in de pap. Sinds begin jaren negentig winnen de nationalistische groeperingen aan terrein en veel van deze groepen zijn gelieerd

68

Ibid. 164 ‘Protodiakon Koeraev iskljoetsjen iz tsjisla professorov Moskovsko Doechovno Akademii za poeblikatsii v SMI i blogach.’ Kommersant, 31 december 2013, http://kommersant.ru/doc/2380038. 70 RadioFreeEurope/RadioLiberty,. 'Russian Orthodox Deacon Fears Defrocking After Outing Church's 'Gay Lobby'', http://www.rferl.org/content/russia-orthodox-church-kurayev-gay-lobby/25225311.html, geraadpleegd op 22 september 2014. 69

20

aan de Zwarte Honderd. 71 De organisatie, de Zwarte Honderd (Chernaja Sotnja), een ultranationale beweging in Rusland die in het begin van de negentiende eeuw actief was, is een voorbeeld. De organisatie was loyaal aan het Romanov huis en verdedigde de autoritaire regeringsvorm tot op het bot.72 Voor de kerk is het lastig om deze groeperingen in het gareel te houden omdat ze gefragmenteerd zijn. Bang om hun draagvlak te verliezen veroordeelt de kerk de organisaties niet. De grootste nationalistische organisatie van Rusland is de ‘Russische Nationale Eenheid’. Deze is niet officieel orthodox maar werkt in veel regio’s samen met de geestelijkheid van de ROK.73 Hun aspiraties zijn zo wijdverbreid dat de kerk alleen kan optreden tegen de meest extreme vormen. Een belangrijke uiting van het Russisch nationalisme is het antisemitisme. Binnen de kerk is antisemitisme niet onomstreden, juist om deze rechterflank gunstig te stellen. Sinds de toespraak van patriarch Aleksej voor een groep Amerikaanse rabbijnen, die veel weerstand opriep bij de fundamentalisten, heeft de kerk zich niet meer durven uit te laten in het openbaar over haar standpunt in deze kwestie. In het sociale concept spreekt de kerk zich niet uit over antisemitisme, maar in de kerken kan men antisemitische literatuur kopen. De onduidelijke stellingname in deze geeft ruimte aan de geestelijkheid binnen de kerk om samen te werken met extreem nationalistische groeperingen.74 Het is niet verwonderlijk dat de ROK, vooral op lokaal niveau, heil ziet om samen te werken met fundamentalisten. Hun grootste concurrent is dezer dagen niet meer het jodendom maar de islam die nog steeds groeiende is binnen Rusland. Een voorbeeld waar de kerk en de fundamentalistische groeperingen samen optreden is in hun verzet tegen de bouw van moskeeën in regio’s waar de moslims een minderheid vormen. Zij zien dit als een vorm van proselitisme, bekeren, of islamitische expansiedrift.75 Vaak proberen zij door te protesteren tegen deze initiatieven de autoriteiten op andere gedachten te brengen. In de jaren negentig was er een controverse over de bouw van een islamitisch cultureel centrum in Moskou. Een woordvoerder van de ROK stelde dat Moskou altijd een heilige stad zou blijven voor de 71

Verkhovsky, A. 'The Role of the Russian Orthodox Church in Nationalist, Xenophobic and Antiwestern Tendencies in Russia Today: Not Nationalism, but Fundamentalism.' Religion, State and Society 4 (2002), 334 72 Denisenko, Viktor, ‘The rise of Russian Nationalism’, http://www.geopolitika.lt/index.php?artc=4593, geraadpleegd op 12 juni 2014 73 Verkhovsky, A. 'The Role of the Russian Orthodox Church in Nationalist.’ 335 74 Ibid. 334 75 Verkhovsky, A. 'Public Interactions between Orthodox Christian and Muslim Organisations at the Federal Level in Russia Today.’ Religion, State and Society 4 (2008), 380

21

Orthodoxe gelovigen. Volgens hem was de toename van het aantal moslims een gevaar voor het ‘goud overkoepelende’ Moskou, dat volgens hem het derde Rome was en niet het ‘Tweede Mekka’.76 Ook de Kozakken kan men plaatsen in het rijtje van nationalistische groeperingen die een link hebben met de ROK. Ten tijde van de tsaren stonden zij bekend als de meest toegewijde verdedigers van de orthodoxie, autocratie en het Russische Rijk. Tijdens het communisme werden de Kozakken onderdrukt, maar na de ineenstorting van de Sovjet Unie maakten zij een ware opleving door.77 Vandaag de dag gaan de Kozakken niet meer te paard, herken je ze niet meer aan hun pofbroek of snor. Onder president Jeltsin werden de Kozakken geïnstitutionaliseerd binnen het establishment. Zo kregen de Kozakken in 1993 het recht om militaire dienst te vervullen in zogenaamde Kozakken eenheden en werd in 1994 de Raad voor Kozakken opgericht. Vladimir Poetin ondertekende in 2005 een wet die de positie van de Kozakken binnen de staat verstevigde. Hierdoor konden Kozakse organisaties zich registeren. Momenteel zijn er 426 organisaties geregistreerd, die in totaal 937 duizend Kozakken representeren. Daarnaast zijn er meer dan 600 organisaties die niet staan geregistreerd.78 Alle geregistreerde Kozakken kunnen in opdracht van de Russische staat militair of politioneel werk verrichten. Zo worden ze bijvoorbeeld ingezet voor grenscontroles. Voor de staat is dit belangrijk om zodoende islamitische extremisten tegen te houden die uit de Noord-Kaukasus komen.79 De laatste jaren is de rol van de Kozakken binnen de staat zichtbaarder geworden. Nu Poetin in zijn tweede termijn een meer nationalistische en conservatieve koers volgt en een deel van de bevolking zich tegen de regering keert, vervullen de Kozakken weer hun oude rol: steunpilaar van het regime. In 2012 hebben zij ingegrepen bij demonstraties, zoals als bij een demonstratie voor homorechten en de vrijlating van de leden van de Pussy Riots.80 Dit zagen zij ook als een morele plicht, voortkomend uit hun orthodoxe geloof. Zodoende vormen zij ook een grote 76

Witte, J. and Bourdeaux, M. Proselytism and orthodoxy in Russia. Orbis Books, Maryknoll, N.Y., 1999, 12 Peleschuk, D, 'Russia’s Cossacks return', http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/europe/russia/130503/russia-cossacks-return, geraadpleegd op 26 september 2014. 78 Dochorina, Olga, Kratiki koers istorii kazatsjestva.’ Kommersant, 19 november 2012, http://www.kommersant.ru/doc/2067665. 79 Kozitjsev, Evgenij, ‘Kazaki-ochraniki.’ Kommersant, 19 november 2012, http://www.kommersant.ru/doc/2067969. 80 Peleschuk, D, 'Russia’s Cossacks return' 77

22

steun voor de ROK. Daarom heeft de kerk de banden met deze groep Kozakken geïnstitutionaliseerd. Op 5 maart 2010 richtte de Synode van het ROK een ‘Synodale commissie voor de samenwerking met de kozakkenstand’ op.81 Eenheden van de Moskouse Stedelijk Kozakken Gemeenschap (Moskovskoe Gorodskoe Kazatskoe Obsjtsjestvo (MGKO)) patrouilleren in buurten in Moskou, om kerken te beschermen, dit na aanleiding van het optreden van Pussy Riot in de Christus Verlosserkathedraal. Een belangrijke spil in deze organisatie is de kapelaan Dmitri Nenarokov. Hij geeft niet alleen militaire training aan kozakkeneenheden binnen het leger maar predikt ook op straat in het Gagarin district in Moskou, vaak tot ergernis van buurtbewoners.82 Nenarokov is geen uitzondering en de “zwervende priesters” 83 lijken aan een opmars bezig te zijn in Rusland. Analytici stellen dat deze invloed van de Kozakken op den duur tot gevaarlijke situaties kan leiden, tot een escalatie van etnische spanningen. De wedergeboorte van de Kozakken viel samen met de opkomst van extreem nationalistische groeperingen. Dit werd duidelijk op de Dag van de Eenheid, een nationale feestdag die Poetin in het leven riep in 2005. Dan houden nationalistische groeperingen de ‘Russische Mars’ waar men hun ongenoegen laat blijken over de toestroom van moslimmigranten. Hier lopen ook Kozakken in mee. Een gevaar is dat Kozakken in overheidsdienst ‘eigen rechter’ gaan spelen en dat hiervan moslims, joden en andere minderheden het doelwit worden. In hoeverre het Kremlin grip kan houden op deze groep valt nog te bezien, daar slechts een klein deel van Kozakken staat geregistreerd.84

1.4.

Samenvatting

Centraal in dit hoofdstuk staat de vraag hoe de Russische-orthodoxe kerk zich organiseert en hoe zij zich verhoudt tot de staat. De loyaliteitsverklaring die de ROK in 1927 ondertekende, zaaide verdeeldheid onder de gelovigen. Zij namen het Patriarchaat van Moskou kwalijk dat 81

ROK website, ‘Decision of the Bishops’ Conference on 2 February 2010’, https://mospat.ru/en/2010/02/02/news12450/, geraadpleegd op 25 juni 2014 82 Mitrokhin, N. ‘Za skvery pravoslavnye’. http://grani.ru/opinion/m.213542.html, geraadpleegd op 10 oktober 2014. 83 Dit fenomeen van priesters zonder parochie, wordt door de ROK-onderzoeker, Nikolai Mitrochin, “brodjatsjie popy”, de ‘’zwervende priesters”, genoemd. Deze mensen zijn niet altijd theologisch geschoold en benoemen zichzelf tot priester, zonder daarbij toestemming te hebben van de ROK. Echter vaak wanneer het een succes blijkt te zijn, gaat de kerk toch overstag en erkent het plaatselijke bisdom de parochie. Mitrokhin, N. ‘Za skvery pravoslavnye’. 84 Peleschuk, D, 'Russia’s Cossacks return'

23

zij deze stap gezet hadden. Daardoor ontstonden net als in de tijd voor de revolutie verschillende groepen die allemaal op hun eigen manier het geloof wilden uitoefenen. Ondanks alle onenigheid is de ROK een machtig instituut binnen Rusland. Het heeft geld, vele bezittingen en een goede verstandhouding met de staat. Door het Sociale Concept dat zij heeft opgesteld hoopt de kerk meer consensus te kweken binnen de gelederen. Zij geeft in dit stuk aan op welke gronden er samengewerkt kan worden met de staat. Dit is belangrijk omdat in het verleden de nauwe samenwerking met de staat tot schisma’s heeft geleid. Geconcludeerd kan worden dat de ROK minder hiërarchisch georganiseerd is dan in eerste instantie werd verondersteld. Op papier is er een duidelijke structuur maar binnenskamers zijn verschillende stromingen die er andere meningen op nahouden. Daarnaast zijn er veel nationalistische groeperingen, die een nauwe verwantschap voelen met de ROK. Hun optreden en hun doelen dwingen de kerk om ook extremere standpunten in te nemen om deze aan zich te binden. Zo lijken de Kozakken zich te hebben opgeworpen als beschermers van de kerk. De vraag is echter hoe deze ontwikkeling voor de kerk uitpakt. Mogelijkerwijs kan deze ontwikkeling op den duur zorgen voor een splitsing in de kerk, daar ook meer gematigde gelovigen actief zijn bij de kerk en zij willen niet geassocieerd worden een dergelijke groepering. Hoewel de kerk de democratische staatsvorm erkent, neigt zij tot autoritarisme. Zo voelt de kerk zich superieur te midden van de andere godsdiensten doordat de meerderheid van de Russische bevolking orthodox is en ziet zij zichzelf als de belangrijkste verkondiger van de moraal in de Russische samenleving.

24

Hoofdstuk 2

De islam

In dit hoofdstuk zal de islam in Rusland belicht worden. In tegenstelling tot de ROK is de islam in Rusland meer complex. Meerdere factoren spelen hierbij een rol; historische, etnische, politieke, staatkundige en traditionele waarden. In dit hoofdstuk zal op al deze factoren worden ingegaan. Ten eerste zal er een korte uiteenzetting gegeven worden van de islam in Rusland en de verschillende stromingen die hier binnen te vinden zijn. Ook zal de geschiedenis van de islam in Rusland in het kort worden besproken omdat het noodzakelijk is om de huidige organisatie van de islam te begrijpen. In de tweede paragraaf zal expliciet de Tataarse islam worden uitgelicht daar deze scriptie zich voornamelijk richt op deze groep. Gekeken zal worden naar de rol van de Tataren van Rusland en hoe zij zich hebben verenigd in verschillende organisaties. Daar komt gelijk een van de problemen tevoorschijn want deze organisaties werken niet samen maar ‘bestrijden’ elkaar. Allen willen zij de belangrijkste speler zijn binnen de Tataarse islam. Dit ‘gevecht’ wordt besproken in de derde paragraaf en dit legt meteen de zwakheden bloot waarmee de islam in Rusland heeft te kampen.

2.1.

De Russische islam

In tegenstelling tot de Russisch-orthodoxe Kerk ontbreekt het de islam in Rusland aan een duidelijke administratieve structuur en dit bemoeilijkt de samenwerking tussen kerk en staat. Dit is niet specifiek een probleem van de Russische islam maar dit is inherent aan het geloof, de islam. Het heeft geen administratief religieus centrum, zoals de Katholieke kerk in Rome of de Russisch-orthodoxe Kerk in Moskou en geen ‘religieuze vader’ zoals de paus of de patriarch. Verder zijn de verschillende stromingen binnen de islam, Soennisme en Sjisme en andere vertakkingen. Zo is het moeilijk voor de islam in Rusland om met een stem te spreken.85 Dan blijkt het ontbreken van een centraal orgaan binnen de islam een obstakel. 2.1.1. de islam en staat in Rusland

De problemen van vandaag binnen de islam in Rusland zijn niet helemaal nieuw. In het verleden hebben de tsaren en de Sovjetleiders al getracht de islam te institutionaliseren in spirituele directoraten en moeftiaats. Catherina de Grote heeft hier de aanzet toegegeven 85

Kotin, I. 'Islam in Russia and perspectives of Christian-Muslim interfaith dialogue'. In World religions in the context of the contemporary culture: new perspectives of dialogue and mutual understanding. Russian Institute for Cultural Research/UNESCO, Saint Petersburg, 2011, 45

25

door in 1773 een wet aan te nemen betreffende religieuze tolerantie. Deze wet zorgde ervoor dat de ROK minder invloed had op andere religies, die daardoor meer vrijheid kregen om hun geloof uit te oefenen. Lokale overheden kregen bevoegdheden om beslissingen te nemen over de bouw van moskeeën, madrassa’s en andere islamitische gebouwen of instituties.86 Bezittingen van moslims die in het verleden waren afgenomen, werden terug gegeven. Het werd ook makkelijker gemaakt om moskeeën te bouwen en onderwijs te volgen. In een gebied waar meer dan driehonderd moslims woonden, kreeg men toestemming voor het bouwen van moskeeën. In Boechara en Samarkand (het huidige Oezbekistan) had men de mogelijkheid om religieus onderwijs te volgen in de madrassa’s.87 Naast deze hervormingen probeerde men de islam te institutionaliseren binnen Rusland. Men creëerde mosliminstituties die onder directe controle van de regering stonden, het moeftiaat. De gedachte hierachter was dat Catherina de Grote haar moslimonderdanen op die manier beter kon controleren. Zij werkte nauw samen met de geestelijkheid. Het eerste moeftiaat werd opgericht in 1789 in Oefa; de Oefa Spirituele Mohammedaanse vergadering (Oefimskoje Doechovnoje Magometanskogo Zakona Sobranije). De leider van deze organisatie was een hooggeplaatste Soenni geestelijke, een moefti.

88

Die was

verantwoordelijk voor het besturen van het religieuze leven van de moslimonderdanen onder de tsarina. Het institutionaliseren van de islam in moeftiaats kreeg een vervolg toen Rusland meer gebieden met moslims onder zijn bestuur kreeg.89 Op de Krim kregen de moslims in 1794 een eigen moeftiaat. Ook in Tbilisi werden twee moeftiaats opgericht: eén voor de Sji’ieten en de ander voor de Soenni gemeenschap.90 Net als de ROK en de andere religies had ook de islam in Rusland te maken met onderdrukking en terreur van het Sovjet regime maar zij kwamen nooit in zijn geheel onder de controle van het Sovjet regime, zoals het geval was met de ROK. In 1917 was het enige islamitisch centrum dat overbleef, het moeftiaat in Oefa en dat werd omgedoopt tot het Moeftiaat van Rusland en Siberië. Net als de ROK probeerde het moeftiaat de moslim bevolking te mobiliseren in de oorlog, op aanmoediging van de staat. Als antwoord hierop

86

Crews, R. For prophet and tsar. Harvard University Press, Cambridge, Mass., 2009, 20 Yemelianova, G. Russia and Islam: a historical survey. Palgrave, New York, 2002, 44 88 Hunter, S. Islam in Russia. M.E. Sharpe, Armonk, N.Y., 2004, 9 89 Ibid. 10 90 Ro'i, Y. Islam in the Soviet Union. Columbia University Press, New York, 2000, 101 87

26

diende de moslimleiders in Centraal-Azië een voorstel in bij de Sovjet leiders in Moskou voor het oprichten van een nieuw moeftiaat in Centraal-Azie. Volgens de moslimleiders zorgde de afwezigheid van een moeftiaat dat men de moslims daar niet goed kon mobiliseren voor de oorlog. Verder kon het betekenen dat ‘vreemdelingen’ met beperkte kennis van de islamitische leer en zonder inachtneming van de Sovjet Grondwet, opklommen binnen de rangen van de geestelijkheid. Het eerste argument kan gezien worden als een steun voor de oorlog en de tweede, dat de moslimleiders hun eigen macht wilden verstevigen, door toedoen van de oprichting van een moeftiaat. Het Presidium van de Opperste Sovjet keurde het verzoek goed en in 1943 werd het ‘Moeftiaat van de Moslims in Centraal-Azië en Kazachstan’ opgericht. 91 Hierna volgde er nog twee: Moeftiaat van de moslims van Transkaukasië in Bakoe en een Moeftiaat van de Moslims van de Noordelijke Kaukasus in Dagestan.92 Het religieuze beleid van Catherina de Grote met betrekking tot de islam is nog steeds zichtbaar in het concept van moeftiaats en moefti’s. Het is wel een stuk complexer geworden. De oorzaak hiervan is het uiteenvallen van de Sovjet-Unie waardoor nieuwe vrijheden zijn ontstaan, zoals vrijheid van godsdienst, dat maakte het eenvoudig om nieuwe moeftiaats op te richten met als gevolg een wildgroei aan moeftiaats en andere moslimorganisaties.93 Het beleid van decentralisatie dat Boris Jeltsin in de jaren negentig introduceerde, zorgde ervoor dat elke regio zijn eigen religieuze beleid kon vormgeven. Dit leidde ertoe dat een federaal beleid ten aanzien van de religie niet van de grond kwam. 94 De komst van Vladimir Poetin in 1999 viel samen met de oorlog in Tsjetsjenië. Dit conflict heeft geleid tot een aantal ontwikkelingen, die niet beperkt bleven tot Tsjetsjenië. Zo droeg het bij aan een stijging van het radicalisme in Tsjetsjenië en de Kaukasus. Het voedde antimoslim sentimenten onder de Russische bevolking. Mede veroorzaakt door een aantal terroristische aanslagen. Op politiek gebied liet men het beleid van decentralisatie los en wilde weer meer macht overhevelen naar de federale regering.95 Galina Yemelianova stelt dat het conflict heeft gezorgd voor meer spanningen tussen moslims en de Russen. Volgens

91

Ibid. 104 Hunter, S. Islam in Russia, 10 93 Matsuzato, K. and Sawae, F. 'Rebuilding a Confessional State’, 346 94 Ibid. 347 95 Hunter, S. Islam in Russia, 228 92

27

haar het ging niet alleen om een botsing van culturen maar kan het deels worden toegeschreven aan het beleid, dat werd gevoerd in Moskou. Volgens haar zou het Kremlin een coherent religieus beleid moeten voeren, gericht op een multi-etnische staat.96 Pogingen om de islam meer te integreren in het religieuze beleid van de regering werden gedaan. Een voorbeeld hiervan is de oprichting van het fonds: ‘Ondersteuning van de islamitische cultuur, wetenschap en onderwijs’ (Podderzjki Islamskoj Koeltoeri, Naoeki i Obrazovanija). De oprichters van het fonds zagen het als een soort publiek forum voor samenwerking tussen staat en religieuze organisaties. 97 Het fonds is bedoeld om moslimorganisatie te steunen met subsidies voor projecten die te maken hebben met de ontwikkeling van de islamitische cultuur en onderwijs. Deze organisaties ontvangen alleen subsidies als ze officieel staan geregistreerd. Hiermee hoopte de staat een beter overzicht te hebben van de organisaties en dit zou moeten leiden tot een vermindering van financiële giften van buitenlandse islamitische organisaties. 98 Zo kan enerzijds de staat gezien worden als bondgenoot van de islam en anderzijds kan het toch controle uitoefenen op de moslimgemeenschap. Zoals al duidelijk wordt is de organisatorische structuur van de islam in Rusland niet in een paar woorden te vatten en het is ook voor de staat lastig om hiermee om te gaan. In de volgende paragraaf wordt ingegaan op de verschillende stromingen en verspreiding van de islam in het huidige Rusland. 2.1.2. Diversiteit binnen de Russische islam

De belangrijkste stromingen binnen de islam zijn het soennisme en het sjiisme. De meerderheid van de Russische moslims behoort tot het soennisme. Dit betekent niet dat de soennieten een eenheid vormen want ook deze stroming is zeer divers maar binnen dit onderzoek zal hier niet verder op ingegaan worden. Voorts kan men ook spreken van een etnische of regionale tweedeling in de Russische islam en daar zal nu verder op worden ingegaan. Volgens Aleksei Malasjenko bestaat de moslimgemeenschap in Rusland grofweg uit drie groepen – de Tataarse – Basjkirse, 96

Yemelianova, G. Russia and Islam: a historical survey. Palgrave, New York, 2002, 202 Islam fund website, ‘O fonde Podderzjki Islamkoj Koeltoery, Naoeki i Obrazovanija’, http://islamfund.ru/about.html, geraadpleegd op 23 maart 2013. 98 Braginskaia, E. '‘Domestication’ or Representation?, 607 97

28

Kaukasische moslims en de ‘migranten moslims’ uit de voormalige Sovjet republieken in Centraal-Azië en de Zuidelijke Kaukasus.99 De Tataren, ongeveer vijf miljoen mensen, wonen in meerderheid in Tatarstan en Basjkirie en in delen van de Wolgaregio en zuidelijke delen van de Oeral en Siberië maar ook in andere grotere steden in Rusland, de metropolen Moskou en Sint Petersburg. De Tataren kwamen onder de Russische overheersing toen Ivan de Verschrikkelijke in het midden van de 16e eeuw het kanaat van Kazan innam. Dit was een belangrijk moment voor Rusland. Voor het eerst nam Rusland een niet-Slavisch en christelijk volk onder zijn hoede.100 Hierdoor kwamen de Tataren onder voortdurende druk om te assimileren en bekering tot het orthodoxe geloof, was hiervoor een van de belangrijkste hulpmiddelen.101 De Kaukasiërs vormen een groep van 6 miljoen, waarvan de grootste etnische groep de Tsjetsjenen zijn, ongeveer 1,3 miljoen. Zij komen uit de Noord-Kaukasus,de republieken Dagestan, Ingoesjetië en Tsjetsjenië.102 Vanwege de slechte economische vooruitzichten kwamen veel moslims uit deze regio naar Centraal Rusland. Naast de Tataren en de Noord-Kaukasiërs, de autochtone moslims, vormen de ‘migranten moslims’ een grote groep binnen de Russische islam. De meeste van hen werken in de grote steden, voornamelijk in Moskou. Zij voelen nauwelijks verwantschap met de Russische moslims en vormen een eigen gemeenschap. De komst van de migranten zorgde tevens voor meer variatie binnen de islam. Zo zijn de Azerbeidjaanse moslims hoofdzakelijk sjiitisch 103 en dit maakt het toch al bloemrijke Russische islamitische landschap nog gevarieerder. Dit veelzijdige karakter van de islam is uniek, omdat iedereen de kans heeft het geloof op zijn eigen manier in te vullen, maar voor de organisatie en representatie op federaal en regionaal niveau is dit een grote uitdaging. In de volgende sub paragraaf zal gekeken worden hoe men deze gemêleerde geloofsgemeenschap tracht te organiseren binnen het institutionele kader.

99

Malashenko, A. Islam dlja Rossii. Carnegie Endownment for International Peace, Moskva, 2007, 12 Bilz-Leonhardt, M, 'Islam as a Secular Discourse: the Case of Tatarstan.' Religion, State and Society 3 (2007), 232. 101 Ibid. 232 102 Malashenko, A. Islam dlja Rossii. 12 103 Ibid. 12 100

29

2.2.

De Tataarse islam

De grootste etnische moslimgroep binnen Rusland wordt gevormd door de Tataren. Zij hebben de meeste invloed zowel politiek als bestuurlijk gezien en worden door de staat ook als de meest serieuze en loyale gesprekspartner gezien.104 De autonome republiek Tatarstan met de hoofdstad Kazan wordt door velen beschouwd als het centrum van de Russische islam . Moskou is de laatste tijd een belangrijkere plek geworden voor de Russische islam door een toeloop van moslims. In deze paragraaf wordt uiteengezet hoe de Tataarse islam zich heeft ontwikkeld in de periode na de Sovjet-Unie. Voorts wordt ingegaan op het ontstaan van de autonome republiek Tatarstan en de rol die de islam hierin speelde. 2.2.1. Autonomie voor Tatarstan

Aan het eind van de jaren tachtig vierde het nationalisme hoogtij, ingegeven door hervormingen van Michail Gorbatsjov. Veel etnische groepen deden een beroep op hun nationale en culturele zelfbeschikkingsrecht. Aan het eind van de jaren tachtig waren er veertien autonome republieken en drie autonome oblasten binnen het Russische gedeelte van de Sovjet-Unie. Zij verklaarden zich tot soevereine republieken. Tatarstan deed dat op 30 augustus 1990.105 Een belangrijke spil hierin was Jeltsin die in een machtstrijd was verwikkeld met Boris Jeltsin. Zo stelde hij in een toespraak in Kazan in augustus 1990, dat deze autonome republieken zoveel soevereiniteit moesten nemen als ze konden ‘doorslikken’.106 Hiermee vergaarde hij de steun bij deze regio’s maar op de langere termijn leverde dit problemen op toen deze regio’s om meer autonomie vroegen.107 Vooral de republieken met een moslim meerderheid wilden meer zelfbeschikkingsrecht. Het ging hier voornamelijk om culturele en administratieve autonomie, niet om totale onafhankelijkheid. In Tatarstan en ook in Tsjetsjenië ging nationalisme hand in hand met de herontdekking van de islam.108 Tatarstan verkeerde in een uitzonderlijke positie daar zij veel energiebronnen tot haar beschikking had en daardoor zelfvoorzienend en niet afhankelijk 104

Mukhametsin, R. 'Islamic discourse in the Volga-Urals region'. In G. Yemelianova, ed., Radical Islam in the former Soviet Union. London, Routledge, 2010, 31. 105 Graney, K. 'Making Russia Multicultural Kazan at Its Millennium and Beyond.’ Problems of Post-Communism 6 (2007), 17 106 Foxall, A. Ethnic Relations in Post-Soviet Russia: Russians and non-Russians in the North Caucasus. Taylor and Francis, Hoboken, 2014, 30 107 Hunter, S. Islam in Russia. 214 108 Ibid. 216

30

was van de staat.109 Hierdoor is Tatarstan uitgegroeid tot een welvarende republiek binnen Rusland. Het werd altijd als het multireligieuze voorbeeld van Rusland gezien. In 1994 werd er een bilateraal verdrag getekend, waarin de Tataarse autoriteiten meer politieke en economische macht verkregen. Later kregen andere etnische republieken en regio’s dezelfde rechten. De Tataren gebruikten hun nieuw verworven macht om hun betrekkingen met de internationale gemeenschap uit te breiden, zoals de Organisatie van de Islamitische Conferentie (OIS). 110 Rusland kreeg in 2005 een status als waarnemer bij deze organisatie. Dit bood hen de kans om hun economie te ontwikkelen en om de Tataarse taal en cultuur te promoten zowel in Tatarstan als bij de vier miljoen Tataren in de diaspora.111 Tatarstan wilde zich duidelijk profileren als een soevereine staat, niet alleen aan de bevolking maar ook aan de Russische en internationale waarnemers. Zij wilden niet onderdoen voor een moderne onafhankelijke staat. Zo creëerden de Tataarse autoriteiten eigen economische en sociale programma’s die economisch minder pijnlijk waren voor de bevolking, dan het beleid wat op federaal niveau in Moskou werd gevoerd in de jaren negentig. Het doel van Tatarstan was om te laten zien dat een solide staat beter kan zorgen voor de materiële behoeften van de bevolking dan de federale regering. Tatarstan heeft veel buitenlandse investeerders weten aan te trekken en om zijn rol als staat nog sterker te maken moest het meer publieke functies overnemen, zoals onderwijs.112 Daar een groot deel van de Tataren moslims waren, speelden islamitische factoren hier een belangrijke rol. Daarnaast is de helft van de bevolking niet islamitisch, en voornamelijk orthodox. Daarom moest president Shaimiev in zijn beleid steeds rekening met deze tweedeling. 2.2.2 De rol van de islam in het Tataars nationalisme

Sinds eind jaren tachtig gingen de Tataarse moslims meer op zoek naar hun eigen islamitische identiteit. Men stelde de vraag: op welke manier religie een rol binnen de

109

Williams, C. ‘Tatar Nation building since 1991: Ethnic mobilization in Historical Perspective.' Journal on Ethnopolitics and Minority issues in Europe 1 (2011), 111 110 Organisatie van de Islamitische Conferentie (OIS) is een intergouvermentele organisatie met een permanente vertegenwoordiger bij de VN. De organisatie bestaat uit 57 deels of voornamelijk islamitische landen. Het doel van de OIS is om de belangen van de moslims wereldwijd te behartigen. Rusland kreeg in 2005 de status binnen de de OIS als waarnemer. In eerste instantie stonden de leden negatief tegenover deze status vanwege het conflict in Tsjetsjenië. Uiteindelijk liet men dit bezwaar vallen omdat men dit bestempelde als een ‘interne aangelegenheid’. 111 Graney, K. 'Making Russia Multicultural Kazan’, 18 112 Williams, C. ‘Tatar Nation building since 1991’, 112

31

samenleving zou kunnen krijgen. Begin jaren negentig was een van de belangrijkste vragen in Tatarstan hoe de factor islam te gebruiken: als nationale identiteit of als religie. Een belangrijke ideoloog van het Tataars nationalisme is de Rafael Chakimov. Hij presenteert een seculiere versie van de islam en plaatst islam vooral als een element van nationale cultuur. In zijn optiek zou de islam zich zo moeten ontwikkelen, zodat het op gelijke voet komt te staan met de westerse normen en waarden.113 Dit wordt de Euro-islam genoemd en Chakimov hoopt dat Tatarstan hier een voorbeeld van gaat vormen. Volgens Chakimov is dit belangrijk in Rusland omdat de moslims hier een minderheid vormen. Niet iedereen in Tatarstan is het hiermee eens. Een deel van de geestelijkheid zou graag zien dat Tatarstan zich juist meer gaat richten op de oemma en meer samenwerking zoekt met moslims in het Midden-Oosten en zich niet moet beperken tot Rusland.114 Deze discussie keert ook terug als we kijken naar de restauratie van het Kremlin van Kazan. Het Kremlin van Kazan werd door veel Tataren gezien als het symbool van het lijden en de onderdrukking door de Russische machthebbers. In december 1992 schreef een groep Tataarse nationalisten een open brief aan de president van Tatarstan, Mintimer Shaimiev waarin gesteld wordt dat ‘de kerken van het Kremlin waren gebouwd op de graven van de Tataren en de fundamenten van hun moskeeën. Zij eisten van de regering een sterker ‘nationaal gezicht’ voor Kazan. Hun voorstel was om de Koel-Sjariv moskee te bouwen binnen de muren van het Kremlin.115 Onder de autoriteiten en de Tataarse moslims werd dit idee positief ontvangen. Voor de Tataarse regering, en met name president Shaimiev, bood dit een goede kans om te laten zien dat zij voldoende politieke en economische macht bezaten om het project tot een goed einde te brengen. Belangrijk hier was de symbolische waarde. Zo stond het Kremlin enerzijds symbool voor de bloeiperiode van Tatarstan in de vijftiende eeuw, anderzijds stond het symbool voor het verlies van de onafhankelijkheid en de onderdrukking door de Russische overheersing.116

113

Laruelle, Marlene, ‘The struggle for the soul of Tatarstan’. In: Fradkin, H, H. Haqqani H. and E. Brown E. (ed.). Current Trends In Islamist Ideology, Washington, Hudson Institute, 2007. 114 Ibid. 115 Kinossian, N. 'Post-Socialist Transition and Remaking the City: Political Construction of Heritage in Tatarstan.' Europe-Asia Studies 5 (2012), 883 116 Ibid. 883

32

Het idee was ontwikkeld, maar de meningen verschilden erover hoe dit project vorm zou moeten krijgen. De geschiedkundigen Aidarov en Chalitov ontwikkelden een plan voor de reconstructie. Hun idee was om zoveel mogelijk van het oude kremlin te behouden na de renovatie.117 Dit kon niet op de sympathie rekenen van de hele Tataarse gemeenschap. De Academie van Wetenschappen in Tatarstan keurde het concept af omdat het slechts een gedeeltelijke verandering betrof en het daardoor een voorbeeld van Russische architectuur bleef. En dat was niet de bedoeling, want het zou het uithangbord van Tatarstan moeten worden. Zo stelde men een totale reconstructie van het kremlin voor. Nadir Kinossian beschrijft dat er een conflict ontstond tussen de mensen, die vonden dat er zoveel mogelijk van het kremlin behouden moest blijven (het Russische principe) en een groep die een grootschalige reconstructie voorstonden (het Tataarse principe).118 Het ‘Russische principe’ impliceert een renovatie om op die manier het silhouet van het Kremlin zoals dat ooit vorm gegeven was te behouden. Maar daarentegen vonden de mensen die vasthielden aan het ‘Tataarse principe’ dat dit politiek moreel verwerpelijk was omdat het kremlin het symbool moest worden van het nieuwe Tatarstan. Uiteindelijk kwam men tot een soort van compromis. Gekozen werd om de Koel-Sjariv moskee op een andere plek te bouwen zodat het ook vanaf de rivier de Wolga zichtbaar was.119 In 1995 werd uiteindelijk een beslissing genomen en president Shaimiev presenteerde het concept. Hierin stond dat als eerste de Blagovesjenski kathedraal zou worden gerestaureerd en daarna kon de herbouw van de Koel-Sjariv moskee beginnen. Voor die volgorde is bewust gekozen om de orthodoxe gelovigen in Tatarstan niet tegen zich in het harnas te jagen.120 De Koel-Sjariv moskee werd omringd door kerken en kloosters en zo symboliseerde het nieuwe kremlin het harmonieus samenleven van de verschillende geloven in Tatarstan. Op hetzelfde moment konden de autoriteiten beschuldigingen van het Russische gedeelte van de bevolkingen van een mogelijke ‘islamisering’ van Tatarstan tenietdoen en juist laten zien dat dat religieuze tolerantie deel uitmaakt van de Tataarse identiteit. De uiteindelijke Koel-Sjariv Moskee was ook metdiezelfde gedachte gebouwd. Het eerste ontwerp was een goed voorbeeld van islamitische architectuur. Het ontwerp werd wat aangepast door de

117

Ibid. 884 Ibid. 884 119 Ibid. 885 120 Ibid. 886 118

33

toevoegingen van elementen uit de gotiek. Zo merkten critici later op dat de moskee wel heel veel overeenkomsten vertoonden met christelijke kerken.121 Ondanks dat de moskee misschien iets minder Tataars was dan men in eerste instantie beoogd had, heeft het toch een rol gespeeld in de ontwikkeling van de Tataarse islam. Volgens Nadir Kinossian heeft de bouw van de Koel-Sjariv moskee bijgedragen aan een versterking van de politieke hegemonie van Tataarse leiders door ‘een moskee te “planten” in

een

cultureel

landschap

dat

werd

gedomineerd

door

Russisch-orthodoxe

monumenten.’122

2.3.

Organisatie van de Tataarse islam

In deze paragraaf komen de verschillende Tataarse moslimorganisaties aan bod. Beschreven wordt hoe de diverse organisaties zich opstellen en daarmee een eenheid in de weg staan. Dit heeft impact op de relatie met het Kremlin. 2.3.1 De Tataarse moeftiaats

Op dit moment zijn de twee belangrijkste moeftiaats in Rusland: Centrale Spirituele Administratie van Moslims in Rusland (TsDUM) en Spirituele Administratie van Moslims in het Centraal Europese deel van Rusland (DUMER). De TsDUM is voortgekomen uit de Spirituele Administratie van Moslims van het Europese deel van de SSSR en Siberië (DUMES). Dit moeftiaat wordt geleid door de Tataarse moefti Talgat Tadzjoeddin. Al sinds 1982 is hij aan de macht en tijdens de woelige jaren negentig kon hij zijn positie behouden.123 De DUMER werd opgericht in 1994 als gevolg van een tweedeling binnen het moeftiaat in Oefa. Aan het hoofd van de DUMER, staat de Tataar Ravil Gainoetdin, een voormalig discipel van Tadzjoeddin. Het hoofdkantoor van de DUMER zetelt in Moskou. Echter naast deze twee grote organisaties en leiders zijn er ook nog de ‘republieke moeftiaats, die gelieerd zijn aan de autonome republieken binnen Rusland. Zo is er een moeftiaat

in Machatsjkala

(Dagestan), Grozni (Tsjetsjenië) en in andere regio’s met een grote moslimpopulatie. 124

121

Ibid. 895 Ibid. 895 123 Kemper, M. Bustanov, A. and Kemper, M. (eds.) Islamic authority and the Russian language: Studies on Text from European Russia, the North Caucasus and West Siberia. Pegasus, Amsterdam, 2012, 106 124 Ibid. 122

34

Misschien wel het meest invloedrijke ‘republieke’ moeftiaat is die van Tatarstan, dat zetelt in Kazan: Spirituele Administratie van de Moslims in Tatarstan (DUMRT. Deze werd opgericht in 1992, op voorspraak van de Tataarse autoriteiten. Zij konden zich niet vinden in de de filosofie, neotraditionalisme, van de DUMES (huidige TsDUMER) in Oefa. Dit was in tegenspraak met hun idee van een ‘Tataarse islam’. Tot aan het uiteenvallen van de SovjetUnie, was de DUMES een invloedrijk orgaan in de Wolga-Oeral regio. Immers zij vertegenwoordigden meer dan duizend moskeeën in Basjkirië, Tatarstan en andere plaatsen in deze regio.125 Een groot deel van de moslim geestelijkheid en de Tataarse politieke elite stelde dat de belangen van de Tataarse moslims in betere handen waren, als zij het zelf zouden vormgeven. Zij wilden een moslimautoriteit vormen die zou bijdragen aan de ontwikkeling van de ‘Tataarse islam’. Hiervoor was het noodzakelijk dat het religieuze beleid en de mosliminstituties onder toezicht stonden van de Tataarse autoriteiten. Zo stelde president Shaimaev

van

Tatarstan:

‘religieuze

autoriteiten

moeten

handelen

volgens

de

grondideologie van de staat. De staat heeft niet alleen het recht maar de taak om toezicht te houden op hun activiteiten.’ 126 Dit stuitte op groot verzet van de DUMES, die zijn monopoliepositie in gevaar zag komen. Uiteindelijk resulteerde het erin dat de DUMRT de ene helft van de moslimgemeenschap in Tatarstan vertegenwoordigde. Het andere bleef in handen van de DUMES, die de DUMRT niet officieël erkende. De moslimautoriteiten in Moskou waren bang dat deze splitsing de vorming van een centraal moeftiaat voor alle moslims in Rusland in de weg zou staan.127 De eerste jaren van het bestaan van de DUMRT verliepen niet rooskleurig. De eerste moefti was Galioela. In het begin had de organisatie meer een politieke stempel dan religieus. De organisatie liet te wensen over en men had niet de middelen om zelf religieuze instituties op te richten.128 Een verandering trad op toen Ischakov in 1998 werd gekozen tot moefti. Tussen 1998 en 2002 legde de DUMRT meer de nadruk op de religieuze factor dan de

125

Bilz-Leonhardt, M. 'Islam as a Secular Discourse’, 239 Ibid. 238 127 Ibid. 239 128 Khurmatullin, A. 'Tatarstan: Islam entwinted with nationalism'. In R. Dannreuther and L. March, ed., Russia and Islam: State, society and radicalism. Routledge, London, 2010, 110 126

35

politiek. Zo werden mosliminstituties gevormd. Een voorbeeld hiervan is de Russische Islamitische Universiteit, die in 1998 in Kazan werd opgericht.129 In 2010 werd Shaimiev opgevolgd door Roestam Minnichanov, omdat hij plaats wilde maken voor een jongere generatie. In januari 2011 legde Ischakov zijn functie neer als moefti. Een jaar eerder in 2010 was hij nog herkozen. Hij was niet meer onomstreden en mede geestelijke verweten hem een te laks optreden tegen radicale leiders in Tatarstan. 130 In april 2011 werd Ildus Faizov gekozen als nieuwe moefti. Hij werd gesteund door de Tataarse autoriteiten. En doordat het een open stemming was, kreeg hij veel stemmen voor omdat veel delegaties niet wilde tegenstemmen omdat de kandidaat een favoriet van de Tataarse autoriteiten was. Faizov was ook niet van onbeschreven gedrag. Zo beschuldigden een deel van de Tataarse organisaties hem ervan dat dat hij teveel samenwerkte met de lokale en federale autoriteiten en zo een sterke controle probeerde te houden op de moslimorganisaties in Tatarstan.131 Op 19 juli 2012 werd Tatarstan opgeschrikt door aanslagen. Zo raakte Faizov zwaar gewond bij een bomaanslag en werd zijn plaatsvervanger, Valioela Jakoepov bij zijn huis in Kazan doodgeschoten. Beide stonden bekend om hun verzet tegen het islamitisch radicalisme in Tatarstan. 132 In januari 2013 legde Faizov zijn functie als moefti neer omdat hij onvoldoende was hersteld van zijn verwondingen. Hierop werd in april de 28-jarige Kamil Samigoellin gekozen als moefti voor een periode van vier jaar. De aanstelling van Samigoellin markeert een nieuwe fase. Een nieuwe generatie van moslimleiders die opgroeiden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. 133 Het merendeel van deze jongeren heeft zijn opleiding genoten in het buitenland. Zo spreekt Samigoellin naast Tataars en Russische ook Arabisch en Turks. 129

Ibid. 111 RadioFreeEurope/RadioLiberty, ‘Tatarsatan’s Mufti Resigns’, http://www.rferl.org/content/tatarstan_mufti_resigns/2275594.html, geraadpleegd op 10 november 2014. 131 RadioFreeEurope/RadioLiberty, ‘Tatarstan’s Muslims elect new mufti’, http://www.rferl.org/content/tatarstans_muslims_elect_new_mufti/3556942.html, geraadpleegd op 10 november 2014. 132 ‘SKP: pokoesjenie na moesoelmanskich liderov Tatarstana svjazano s ich profdejatelnostjoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 19 juli 2012, http://www.ng.ru/news/123365.html. 130

133

Window on Eurasia website, ’New Tatarstan Mufti Highlights Generational Shift in Russian Islam, http://windowoneurasia2.blogspot.nl/2013/04/window-on-eurasia-new-tatarstan-mufti.html, geraadpleegd op 12 november 2014.

36

Enerzijds kan dit positief uitpakken omdat zij de moslimjeugd beter kunnen vertegenwoordigen. Anderzijds kan het leiden tot conflicten met de oudere generatie in Tatarstan omdat de jongere generatie meer contacten onderhoudt met de wereldwijde geloofsgemeenschap, de oemma, terwijl hun voorgangers geschoold zijn volgens de Russische islam.134 Moefti Samigoellin sprak bij zijn aantreden over zijn idealen. Zo vertelde hij dat iedere moefti zijn eigen historische taak heeft. Zijn voorgangers gezorgd voor de creatie van een religieuze infrastructuur, zoals het bouwen van moskeeën en universiteiten. Zelf ziet hij het als zijn taak om meer nadruk te leggen op de ideologie. Hij hoopt dat onder zijn leiding de moslims meer een eenheid zullen vormen en hij de ‘onwetendheid’ over de islam onder sommige geestelijken en geleerden in Tatarstan zou kunnen verminderen.135 In 2013 werd het Forumcongres van Tataarse leiders gehouden in Rusland: ‘Nationale Identiteit en Religie.’ Op het congres kwamen meer dan zevenhonderd Tataarse leiders uit heel Rusland bijeen. Het centrale thema van het congres was het versterken van de traditionele islam om de invloed van buitenlandse extremisten een halt toe te roepen. Uiteindelijk bleek het hoofddoel van het congres te zijn om alle Russische Tataarse leiders onder het gezag te stellen van de DUMRT. Een prioriteit van het congres was om de nieuwe moefti Samigoellin als leider te presenteren van alle Tataarse moslims in Rusland en niet alleen als hoofd van de Tataarse republiek.136 In het eerste jaar van Samigoellin als moefti zijn er al veranderingen opgetreden, ook op organisatorisch vlak. Zo maakt de DUMRT geen deel meer uit van de SMR en is hij nauwer gaan samenwerken met Tadzjoeddin. De huidige moefti van Tatarstan, Samigoellin, is weer nauwer gaan samenwerken met Tadzjoeddin.137

134 135

Ibid.

Islam portal website, ‘Kamil Samigoellin: Oe kazjdogo moeftija est svoja istoritsjeskaja zadatsja’, http://www.islam-portal.ru/novosti/104/4000/, geraadpleegd op 12 november 2014. 136 Postnov, Gleb, ‘Kazan chotjat sdelat islamsko stolitse Rossii.’ Nezavisimaja Gazeta, 22 mei, 2013, http://www.ng.ru/regions/2013-05-22/1_kazan.html. 137 Islam.ru, 'Talgat Tadzhutdin met with the mufti of Tatarstan’, http://islam.ru/en/content/news/talgattadzhutdin-met-mufti-tatarstan, geraadpleegd op 17 oktober.

37 2.3.2. De moefti’s en de staat

Hoewel de verschillende organisaties veelal met elkaar overhoop liggen, zijn ze het over een aantal zaken eens. Alle invloedrijke moefti’s stellen dat de islam behoort tot de ‘traditionele religies’ van Rusland. Het is een manier om de ‘traditionele’ islam te onderscheiden van islamitische stromingen, die zijn ontstaan in Iran en de Arabische wereld.138 Vanwege hun traditionele karakter zijn deze organisaties, TsDUM en DUMER, ook officieel door het Kremlin erkend. Ook andere organisaties hebben die erkenning gekregen. Deze moslimorganisaties aanvaarden dat Rusland een seculiere staat is. Moefti Gainoetdin stelt dat de staat ondanks haar seculiere principes ‘niet de religieuze behoeftes van de gemeenschap moet negeren’.139 In eerste instantie stond de DUMER op goede voet met het Kremlin en daarom werd Gainoetdin ook verkozen tot voorzitter van de koepelorganisatie, de Raad van Moefti’s in Rusland (SMR) in 1996. De raad zou een platform bieden aan de verschillende moefti’s in Rusland.

140

Persoonlijke vetes tussen de verschillende

moslimleiders stond een goed functioneren van deze raad in de weg. De samenwerking tussen deze organisaties is op zijn zachtst gezegd niet goed. Er is eerder sprake van competitie en strijd dan van samenwerking. 141 Men is meer bezig met persoonlijk gewin dan met het dienen van het algemeen belang. Dit wordt gevoed door het Kremlin die de organisaties tegen elkaar uitspeelt door steeds een andere moefti te steunen. Volgens Aleksei Malasjenko, deskundige op het gebied van de islam in Rusland, zijn er een aantal redenen te geven waarom de moslimorganisaties loyaal naar de staat zijn. Er kan gesteld worden dat uitsluitend de staat de religieuze rechten van de moslim minderheid kan garanderen in een klimaat van toenemende islamofobie. Men is ook loyaal omdat de staat een dialoog creëert tussen de islam en de orthodoxe kerk. Bovendien geeft de staat subsidies voor de bouw van moskeeën. Men heeft de steun van de regering nodig tegenover de radicale stromingen binnen de islam.142 De hierboven genoemde punten zorgen ervoor dat de moefti’s zich niet kritisch opstellen tegenover het Kremlin omdat men vreest uit de gratie te vallen. In het verleden stelden de 138

Bustanov, A. and Kemper, M. (eds.) Islamic authority and the Russian language, 109 Malashenko, A. Islam dlja Rossii, 42 140 Bustanov, A. and Kemper, M. (eds.) Islamic authority and the Russian language,107 141 Ibid. 142 Malashenko, A. Islam dlja Rossii, 43 139

38

moefti’s zich minder loyaal op. Zo zijn daar de uitspraken van Tadzjoeddin gedaan op een demonstratie tegen de oorlog in Irak in Oefa in 2003. Die deden hem geen goed. Zijn uitspraken werden gezien als het uitroepen van de jihad tegen Amerika. Gainoetdin, moefti van de DUMER, veroordeelde dit direct en Tadzjoeddin leed gezichtsverlies.143 Door een aantal boute uitspraken van Gainoetdin, zoals de steun die hij wilde geven aan een interventie in Libië, sloot het Kremlin Tadzjoeddin weer in zijn armen als de favoriete ‘hof’ moefti.144 Dit zijn uitzonderingen want over het algemeen volgen deze organisaties de ‘Moskou-lijn’ en ziet het Kremlin er niet tegenop om moefti’s tegen elkaar uit te spelen. Dit klopt volgens Aisin, die de DUMER noch de TsDMER in staat ziet om de problemen van de Tataarse moslims op te lossen. Toch weigeren zij om zich ondergeschikt op te stellen aan Tatarstan. De nieuwe moefti van de DUMRT, Samigoellin, die in 2013 werd gekozen, moet zich nog bewijzen als nieuwe leider van de Tataarse moslims. Pas als het hem gelukt is om een eenheid te smeden in Tatarstan, zal hij aan geloofwaardigheid winnen.145 Nu geen van de leiders echt krediet heeft bij de Tataarse moslims kan het Kremlin zelf bepalen wie de gesprekspartner wordt. Concreet betekent dit dat de ene keer Ganoetdin aan tafel zit en de andere keer Tadzjoeddin.

2.4.

Samenvatting

De islam binnen Rusland is niet goed georganiseerd zoals duidelijk is geworden uit het bovenstaande. Een van de grootste problemen waar de Russische islam mee worstelt is het ontbreken van eenheid. Er is al een grote etnische diversiteit maar zelfs binnen de Tataarse islam lijkt harmonie ver te zoeken. Onder Catherina de Grote is de eerste stap gezet om de islam te institutionaliseren. Dit is tot op zekere hoogte gelukt, door het creeëren van de moeftiaats, waardoor er een betere infrastructuur kwam. Daardoor konden moslims hun geloof praktiseren. Tijdens de begintijd van de Sovjet-Unie speelden de moeftiaats geen rol

143

Bustanov, A. and Kemper, M. (eds.) Islamic authority and the Russian language, 107 Ibid. 108 145 Postnov, Gleb, ‘Kart-Blansj. Moeftij Tatarstana gotov k peremerijoe s radikalami.’ Nezavisimaja Gazeta, 18 april 2013, www.ng.ru/regions/2013-04-18/3_kartblansh.html. 144

39

van betekenis. Maar tijdens de Tweede Wereldoorlog wilden zij ook de moslims mobiliseren en zij hadden daarvoor de moeftiaats nodig. Het einde van de Sovjet-Unie luidde een nieuwe periode in voor de islam in Rusland. Het land viel uiteen en Tatarstan verwierf soevereiniteit. President Shaimiev wilde de Tataren binnen Rusland verenigen. Het doel om eenheid onder de Tataarse moslims te creëren is nog niet gelukt. In Rusland zijn vele moslimorganisaties. De toonaangevende Tataarse organisaties van dit moment zijn de DUMER, DUMRT en de TsDUMER. Deze zetten zich in voor de belangen van de Russische moslims. Echter deze organisaties werken niet samen en dit maakt representatie op federaal niveau heel lastig. Hierdoor is er zeker geen sprake van een Tataarse oemma, laat staan een Russische oemma. Door het gebrek aan samenwerking tussen de leiders is het voor de Russische staat niet al te moeilijk om tweespalt te zaaien binnen de organisaties. Zo kan de staat zelf makkelijk bepalen met wie het wil samenwerken; diegene die het meest loyaal aan het Kremlin is. Hierdoor lijken meer de belangen van de staat te worden behartigd dan die van de moslims. Het lijkt er steeds meer op dat de moefti’s het belangrijker vinden om op goede voet met het Kremlin te staan. In het volgende hoofdstuk, dat in zal gaan op de bouw van moskeeën in Moskou, zal duidelijker worden hoe de tweespalt tussen de islamitische organisaties invloed heeft op dit proces.

40

Hoofdstuk 3

De bouw van moskeeën en kerken in Moskou

In dit hoofdstuk zal de bouw van moskeeën en kerken aan bod komen. Er is in Moskou een prangend tekort aan moskeeën: er zijn slechts vier officiële moskeeën. En dat is niet voldoende om alle moslims de kans te geven om te bidden in de moskee. Op de belangrijkste islamitische feestdagen zijn veel moslims dan ook genoodzaakt om op straat of op pleinen te bidden. Dit leidt dan weer tot irritaties met andere Moskovieten. Dit probleem speelt al jaren maar het lijkt er met de jaren niet beter op te worden. Zo is in 2011 de belangrijke moskee van Moskou, de Kathedraal Moskee, gesloopt die niet alleen een functionele maar ook een symbolische waarde had. Niet alleen bracht de sloop een grote schok teweeg, er is nog steeds geen nieuw moskee voor in de plaats gekomen. Dit zal in de eerste paragraaf worden besproken. Waar de moslims kampen met een tekort aan moskeeën, zijn er al meer dan voldoende kerken in Moskou voor de orthodoxe gelovigen. Maar voor het Moskouse Patriarchaat is het nog niet voldoende. Zij willen dat alle orthodoxe gelovigen op loopafstand naar de kerk kunnen en dus moeten er meer kerken worden gebouwd. De tweede paragraaf zal dan ook gaan over de bouw van kerken in Moskou.

3.1.

Moskeeën in Moskou

Heden ten dage zijn er in Moskou vier moskeeën waarvan een moskee onder constructie. Al deze moskeeën werden in de jaren negentig weer in gebruik genomen. Echter de toestroom van moslims naar de hoofdstad overstijgt de capaciteit van de moskeeën. In deze paragraaf zal gekeken worden naar de huidige moskeeën die in bedrijf zijn. Belangrijk hier is om te zien welke moslimorganisaties het beleid voeren en wat de reden is voor het bouwen van deze moskeeën. 3.1.1 Bestaande moskeeën in Moskou

De eerste stenen moskee in Moskou werd gebouwd in 1823, de Historische Moskee (Istoricheskij Metsjet), maar toen nog zonder minaretten, op het land van een Tataarste zakenman, Nazarbyev Alybayev. Het plan werd gepresenteerd door de Tataarse moslim gemeenschap en de autoriteiten gingen akkoord.146 In 1880 kregen ze toestemming voor een reconstructie en uitbreiding van de moskee. Zo kreeg de moskee minaretten en werd de 146

Historische Moskee website, ‘Istorija Metsjeti’, http://manar.ru/o_mecheti, geraadpleegd op 26 september 2014.

41

capaciteit verhoogd naar 1500. In de jaren dertig in de Sovjet Unie werd er een antireligieuze campagne gestart. Ook de moslims in Moskou waren hier het slachtoffer. Zo werd in 1939 de moskee gestript en werden de minaretten van het gebouw afgehaald, waardoor het zijn religieuze karakter verloor. Achtereenvolgens diende de voormalige moskee als registratiecentrum voor militairen, uitgeverij en een werkplaats. Met het einde van de Sovjet Unie, kon de Tataarse gemeenschap weer een beroep doen op het oude gebouw. Zo werd in 1991 het gebouw weer terug gegeven aan de moslimgemeenschap. De ceremoniële opening vond plaats in mei 1993. Het beheer en het dagelijks bestuur van de kerk is in handen van de organisatie DUMER.147 De Herdenkingsmoskee op de Poklonnaja heuvel werd gebouwd ter herinnering van de moslim soldaten, die sneuvelden tijdens de Grote Vaderlandse oorlog. De moskee bevindt zich in het Park van de Overwinning. Deze moskee werd gebouwd tussen 1995 en 1997 op initiaatief van de Moskouse gemeente en de DUMER. Een van de initiatiefnemers en sponsor van het project was de bekende mecenas Faiz Gilmanov. De bouw van een moskee op deze plek kon niet op ieders sympathie rekenen. Maar door een standvastige houding van burgemeester Loezjkov van Moskou kwam de moskee alsnog van de grond.148 De moskee werd medegefinancierd door de regering van Tatarstan, Basjkorstan, Adygea en Kazachstan. Op een gedenksteen die bij de moskee werd geplaatst stond geschreven: ‘In herinnering van de gesneuvelde moslim soldaten tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog – zoons en dochters van ons multiculturele moederland.’ De moskee herbergt in zich de architectonisch elementen van de Tataarse, Oezbeekse en Kaukasische cultuur. In september 1997 vond de ceremoniële opening plaats en hierbij waren veel hooggeplaatste gasten aanwezig, onder andere president Jeltsin, Nazarbayev van Kazachstan, Shaimiev van Tatarstan en Rachimov van Basjkorstan.149 Een andere moskee is de Jardjam moskee en deze werd gebouwd in het Otradnoje district. Het maakt deel uit van een religieus complex, waar ook een orthodoxe kerk staat en een synagoge. Deze moskee is gebouwd op initiatief van het Liefdadigheidsfonds voor Tataarse

147

Ibid. Bachnykin, Joeri. ‘Pamjati pogibsjich moesoelman: memorialnaja metsjet v Parke Pobedi na poklonno gore’, http://his.1september.ru/article.php?ID=200600907, geraadpleegd op 25 oktober 2014. 149 Ibid. 148

42

erfgoed ontwikkeling “Khiyal.” Het biedt ruimte aan 2000 mensen. Op 14 septemeber 1997 werd de moskee geopend.150 3.1.2. De sloop van de Kathedraal Moskee in Moskou

In 1904 werd de Kathedraal Moskee gebouwd en deze overleefde de antireligieuze campagne in de Sovjet-Unie. De moskee werd behouden onder druk van ambassades uit de islamitische landen. Zo werd de moskee door de Sovjet autoriteiten gebruikt als symbool voor het multi-etnische karakter van de Sovjet-Unie en de vriendschap van Moskou met de moslimwereld.151 De Kathedraal Moskee overleefde uiteindelijk niet de uitdagingen van 21e eeuw. Op 11 september 2011 werd de Kathedraal Moskee in Moskou gesloopt. Het kwam als een klap voor veel gelovigen in Moskou voor wie deze kathedraal een grote symbolische waarde had. De sloop zorgde voor een golf van kritiek van moslimorganisaties, non-gouvermentele organisaties en de ‘moslim van de straat’. Wie had hier schuld aan? De Raad van Moefti’s in Rusland (SMR), de gemeente met zijn onbedwingbare vernieuwingsdrift! of was het niet te voorkomen? De sloop was uitgevoerd op voorspraak van de DUMER die zeiden dat het houten gebouw was gaan wankelen als gevolg van zware regenval. Rafik Fattichetdinov van de DUMER, stelde dat de sloop onvermijdelijk was omdat muren op instorten stonden en dat leverde gevaar op voor de mensen die tijdens de festiviteiten aan het eind van de ramadan in augustus naar de moskee wilden komen.152 Ook de SMR bleek achter het plan van de sloop te staan. Dit kwam niet helemaal als een verrassing daar Gainoetdin ook de voorzitter is van de DUMER. Felle kritiek kwam er al direct uit de hoek van andere moslimorganisaties. Zo stelde Abir Krganov, van de TsDUMER, dat hij ook verbijsterd was door het feit dat de sloop van de moskee plaatsvond op 11 september 2011, tien jaar na de aanslagen in de VS door

150

Jardjam Moskee website, ‘Istorija metsjet Jardjam’, http://yardyam.ru/index.shtml, geraadpleegd 27 september 2014. 151 March, Luke, 'Modern Moscow: Muslim Moscow?’ In R. Dannreuther and L. March, ed. Russia and Islam: State, society and radicalism, 86. 152 Krainova, Natalya, ‘Historic mosque demolished on 9/11 anniversary.’ The Moscow Times, 13 september 2011, http://www.themoscowtimes.com/news/article/historic-mosque-demolished-on-911anniversary/443617.html#ixzz2V32adBDm.

43

islamitische terroristen.153 De SMR verzekerde dat het ‘historische gedeelte werd hersteld in een nieuw complex’. Een ander punt wat hier aan de orde gesteld moet worden is de rol van de gemeente. In de ogen van Arkhnadzor, die vecht voor het behoud van het cultureel erfgoed in Moskou, was het een ‘barbaarse daad’. Hoewel de gemeente tracht het cultureel erfgoed te bewaren komen er slechts weinig moskeeën in aanmerking om op de lijst te komen. Bij de Kathedraal Moskee is het echter een precaire zaak want deze werd op de werelderfgoedlijst van Moskou geplaatst, maar werd een jaar later op verzoek van de SMR er weer afgehaald.154 Veel moslims en niet-moslims in Moskou vonden dat de moskee tegen elke prijs behouden had moeten blijven. Het meest frappante aan deze beslissing is, dat deze genomen werd door moefti Gainoetdin, vertegenwoordiger van de DUMER. Tijdens de viering van het negentig jaar bestaan van de Kathedraal Moskee in 1994 hield Gainoetdin een toespraak. Hierin besprak hij voornamelijk de symbolische waarde die de Kathedraal Moskee had voor de moslims, in het bijzonder gedurende de periode van de Sovjet Unie. Zo stelde hij dat ‘in het grote gebied van Leningrad tot Moskou en van Gorki tot Penza geen andere moskeeën waren’.155 Met het vrijdag gebed en met de feestdagen reisden de Tataren van heinde en verre naar Moskou. Zij hadden hier de kans om geleerden uit het buitenland te horen spreken en contacten te leggen met moslims uit andere delen van het land, Centraal-Azië en Kazachstan, het Wolga gebied, Noordelijke Kaukasus en de Transkaukasus. Gainoetdin zei dat de moskee een ontmoetingsplek was voor alle moslims. Hierdoor hadden de moslims de mogelijkheid om hun geloof te praktiseren, ondanks de vervolgingen. De Kathedraal Moskee bood zodoende een platform voor de moslimgemeenschap in de Sovjet-Unie. 156 Zo concludeerde Gainoetdin uiteindelijk dat het logisch was dat de Kathedraal Moskee de basis werd van een nieuw religieus centrum – de DUMER.157 Later stelde Gainoetdin dat het gebouw niet meer gerestaureerd kon worden en dat de historische waarde nihil was.

153

Ibid. Ibid. 155 Bustanov, Alfrid K. en Michael Kemper (ed.), Islamic Authority and the Russian Language, 117 156 Ibid. 117 157 Ibid. 118 154

44

Uiteindelijk leidt dit ertoe dat er slechts vier officiële moskeeën zijn op een moslimbevolking van naar schatting twee miljoen mensen.158 3.1.3.

Nieuwe moskeeën in Moskou

Al sinds 2005 is de DUMER bezig met de bouw van een ‘nieuwe’ Kathedraal Moskee. Deze komt in de plaats van de oude Kathedraal Moskee. Volgens DUMER is de bouw al in een vergevorderd stadium, maar de realiteit is anders. De koepel heeft een diameter van 27 meter en een hoogte van 8,5 meter. Ter vergelijking de koepel van de Christus de Verlosser Kathedraal heeft een diameter van 29,8 meter. Volgens plaatsvervangend voorzitter van de DUMER, Damir Gizatoellin, is de totale oppervlakte van het gebouw achttien duizend vierkante meter. Het complex heeft zes verdiepingen en bevat negen liften.159 Daarnaast beschikt het over grote en kleine gebedsruimten en faciliteiten voor het management van de DUMER. In de belangrijkste geestelijke tempel is plaats voor tienduizend mensen om te bidden, volgens goed ingewijde bronnen van de DUMER. De president van Tatarstan, Rustam Minnichanov heeft een bezoek gebracht aan het bouwproject. De bouw van de moskee heeft meermalen stil gelegen vanwege ‘ernstige inbreuken’ op bevel van de Moskouse autoriteiten. Daardoor heeft de bouw forse vertraging opgelopen. Het eerste idee was dat de moskee in 2009 zou zijn afgerond. Uiteindelijk was in samenspraak met de commissie van stedelijke en ruimtelijke ordening een deadline afgesproken, 31 december 2013. Later zei Gainoetdin dat de moskee waarschijnlijk pas begin 2015 voltooid zal worden.160 Al met al verloopt het bouwproces moeizaam. Andere islamitische organisaties zijn er als de kippen bij om zich er mee te bemoeien dan wel te helpen. Zo is de islamitische organisatie ‘Jardjam’, onder leiding van de Tataarse filantroop en zakenman, Rjasjit Bajazitov, bezorgd over de bouw van de ‘Kathedraal Moskee’. Hij wil graag helpen als de betrokkenen bij de bouw daarmee instemmen. Op hun website geven zij aan te worden aangesproken door de moslimgemeenschap in Moskou vanwege de uitgaven, gebrek aan deskundigheid en competentie rond de bouw van de moskee. Men vestigt hiermee de aandacht op de kritiek 158

Ibid. 121 Islam news website, ‘Sobornaja metsjet’: velikaja strojka epochi Gainoetdina,’ http://www.islamnebrs.ru/news-137895.html, geraadpleegd op 1 juni. 160 Ibid. 159

45

die is gekomen vanuit de hele moslimgemeenschap en de financiers van het project. Zij stellen dat een snelle voltooiing van de bouw van de Kathedraal Moskee belangrijk is voor de ‘trots van de moslimgemeenschap’ in de stad.161 Met de komst van een nieuwe moskee is het probleem van de moskeeën nog niet opgelost. Er gaan stemmen op voor andere projecten. Er zijn veel ideeën maar vooralsnog wordt nog niet het groene licht gegeven door de gemeente voor de bouw van een nieuwe moskee. Recentelijk is het idee ontstaan voor de bouw van een islamitisch complex in Troitsk, een wijk in Moskou, 37 kilometer van het centrum. 162 Volgens de voorzitter van het comité van de Moskouse Doema, Anton Paleev, is er een verzoek ingediend door moslimorganisaties. Dit werd ook bevestigd door Eduard Khachukaev, de directeur van het fonds ‘Ondersteuning van de islamitische cultuur, wetenschap en onderwijs’. Het idee is om een complex te bouwen van een aantal hectaren. In het middelpunt van het complex zal een moskee staan die ruimte moet bieden aan enkele duizenden mensen. Ook zal er een islamitische bibliotheek, een museum voor islamitische kunst en de geschiedenis van de islam in Rusland komen. De locatie moet geschikt zijn voor grote culturele aangelegenheden zoals het vrijdaggebed en andere grote festiviteiten. Khachukaev stelt voor dat er een competitie zal worden georganiseerd voor het beste ontwerp. Het zou harmonieus moeten passen binnen de architectuur van de stad zodat het alle inwoners en de gasten van de stad kan bekoren, aldus de directeur die de sponsoring verzorgt en toezicht houdt op islamitische activiteiten vanuit de federale overheid.163 De laatste tijd gaan er steeds meer geluiden op dat moskeeën in de buitenwijken van Moskou moeten worden gebouwd. In 2013 is de houding van de autoriteiten in Moskou jegens de moslims grimmiger geworden. Men liet moslims alleen binnen als zij een paspoort konden tonen. Officieel stelde men dat dit werd gedaan vanwege veiligheidsmaatregelen die verband hielden met de wereldkampioenschappen atletiek in Moskou. Het lijkt overigens meer een vervolg op een proces om migranten harder aan te pakken. Naar aanleiding van de dood van een 161

Islam news website, ‘Jardjam predlagaet pomosj DUMER v stroitelstve Sobornoj Metsjeti’, http://www.islamnews.ru/news-137934.html, geraadpleegd op 1 juni 2013. 162 Bylov, Marat, ‘Moskve protsjat grandiozny islamski kompleks.’ Nezavisimaja Gazeta, 7 augustus 2013, http://www.ng.ru/ng_religii/2013-08-07/4_complex.html. 163 Ibid.

46

politieagent, vermoedelijk door een migrant, heeft de politie verschillende maatregelen ingevoerd. Begonnen is met het plaatsen van detectiepoortjes en men voert paspoortcontroles uit. 164 Aleksey Malashenko, verbonden aan het Carnegie center in Moskou, stelt dat de detectiepoortjes ook in de buurt van de kerken geplaatst moeten worden want Rusland is een seculiere staat en dat houdt in dat men dezelfde eisen aan alle religieuze groeperingen moet stellen.165 Nu veegt de staat de ‘normale’ moslims en de radicalen op één hoop terwijl zij juist de belangen van de eerste groep moet beschermen. Het niet kunnen overhandigen van een paspoort, sluit een gelovige uit van deelname aan festiviteiten. Migranten zonder visum of registratie kunnen bij de ingang ter plekke worden opgepakt. Hierdoor zullen migranten niet meer naar de moskee gaan maar zich in de omgeving van de moskee ophouden wat juist nog meer overlast kan geven. En als migranten worden opgepakt kunnen ze uitgezet worden of opgesloten.166 De huidige burgemeester van Moskou, Sobjanin, meldde aan de journalisten in oktober 2012 dat er voldoende moskeeën in Moskou waren. Het schijnbare tekort wordt veroorzaakt door het feit dat een groot aantal moslims geen Moskovieten zijn. Volgens Sobjanin bleek dat wel een derde van de moskee bezoekers, na een check, geen inwoners van Moskou waren, maar mensen uit de regio Moskou of het waren mensen zonder verblijfsvergunning. Het grote aantal gelovigen dat aan het eind van de ramadan samen kwam, negentigduizend gelovigen, was kleiner geweest als het alleen Moskovieten waren die naar de moskee kwamen.167 Zoals te verwachten viel, kwam er kritiek vanuit de oppositie en de NGO’s. Sergey Mitrochin, leider van de Yabloko partij, stelde dat de argumenten van de Sobjanin kant noch wal raakten omdat de kerken van de stad ook worden gebruikt door niet-ingezetenen van Moskou. Volgens hem kan de burgemeester zich beter richten op het formuleren van een multi-confessioneel beleid dan verklaringen te geven waarmee hij religieuze spanningen kan uitlokken. Ondanks de kritiek ging de gemeente wel akkoord met een uitbreiding van kerken.

164

Potalova,Anna, ‘V metsjet po pasportoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 8 augustus 2013, http://www.ng.ru/faith/2013-08-08/100_passport.html. 165 Ibid. 166 Ibid. 167 Twickel, Nikolaus von en Yekaterina Kravtsova, ‘Moscow mayor speaks out against construction of mosques.’ The St. Petersburg Times, 15 oktober 2012, http://www.sptimes.ru/index.php?action_id=100&story_id=36352.

47

Olga Sybirova, analyst voor de SOVA denktank waarschuwt de gemeente dat het ontbreken van moskeeën juist tot meer spanningen kan leiden.168

3.2.

Kerken in Moskou

Terwijl er een tekort is aan moskeeën in Moskou, staan er meer dan 600 kerken in Moskou. Voor de ROK is dit nog niet voldoende. In 2010 hebben ze een nieuw programma opgezet genaamd ‘programma 200’, waarbij het de bedoeling is dat er in de komende jaren tweehonderd nieuwe kerken bijkomen. Buurtbewoners tekenden bezwaar aan tegen de komst van nieuwe kerken, hun protest vond minder gehoor bij de staat dan het protest van burgers die tegen de komst van moskeeën ageerden. In deze paragraaf wordt de bouw van de kerken in Moskou onder de loep genomen. De eerste paragraaf zal ingaan op het ‘programma 200’ van de ROK, de tweede paragraaf op de protesten van buurtbewoners en de reacties daarop van de kerk. 3.2.1 Bouw van kerken

Wat de Koel Shariv Moskee is voor de Tataren is, is de Christus Verlosserskathedraal voor de orthodoxe gelovigen. Het is de allerbelangrijkste kerk in Moskou en eigenlijk in heel Rusland. Deze kathedraal werd vernietigd op 5 december 1930, als onderdeel van de antireligieuze campagne. Tussen 1994 en 2000 is deze kathedraal weer herbouwd. Dit was erg belangrijk vanwege de symbolische functie. De bouw van de kerk werd gefinancierd met zowel geld van publieke als private schenkingen.169 Op 31 mei 1994 gaf de Moskouse gemeente zijn steun voor de reconstructie van de kathedraal. De opening vond plaats op 19 augustus 2000 en alle bisschoppen van de kerk kwamen hier bijeen. 170 De bouw van de Christus Verlosserskathedraal was niet de laatste kerk die gebouwd werd in Moskou. Voor het begin van de Russische revolutie stonden er in Moskou meer dan 900 kerken in Moskou. In 1992 waren dat er 254 kerken. In een tijdbestek van tien jaar, verdubbelde het aantal kerken in Moskou tot meer dan 500. Dit waren niet nieuwe kerken maar kerken die

168

Ibid. Christus Verlosser Kathedraal website, ‘Etapy vossozdanija Chrama Christa Spasitelja’, http://www.xxc.ru/reconst/stage/index.htm, geraadpleegd 29 september 170 Ibid. 169

48

de staat na de val van Sovjet Unie had teruggeven aan de ROK. Veel van deze kerken verkeerden in slechte staat en moesten worden gerestaureerd.171 In 2010 hebben de patriarch Kiril en de gemeente Moskou een akkoord bereikt over de bouw van tweehonderd nieuwe kerken. Volgens de ROK moeten alle orthodoxe gelovigen op loopafstand naar de kerk kunnen. Het aantal van tweehonderd kerken is tot stand gekomen via een simpele rekensom. Op dertienduizend inwoners moet er één kerk zijn en in Moskou staan in totaal 650 kerken.172 Dit betekent volgens patriarch Kiril, dat de kerken in Moskou meer dan twee of drie keer zoveel gelovigen moeten herbergen dan het landelijk gemiddelde. Philip Grill, een van de oprichters van d de beweging ‘ter ondersteuning van de bouw van de 200 kerken in de stad Moskou’, stelt dat tijdens de Sovjet periode in ongeveer duizend kerken in Moskou waren vernietigd. De bouw van een aantal nieuwe kerken is in die zin gerechtvaardigd, omdat de staat op deze manier een deel van zijn schuld aan de kerk kan afbetalen.173 3.2.2. Voorstanders en tegenstanders

De bouw van nieuwe kerken heeft de afgelopen jaren tot veel sociale onrust geleid. Voornamelijk uit de hoek van buurtbewoners is er veel kritiek op het plan gekomen, omdat de bouw van de kerken ten koste gaat van parken, speeltuinen en sportparken. Soms wordt er gehoor gegeven aan de protesten en gaat de bouw van de kerk niet door. Dit is niet altijd het geval en heeft al enkele keren gezorgd voor confrontaties tussen buurtbewoners, die worden gesteund door oppositie partijen en publieke organisaties, en aan de andere kant verschillende orthodoxe groeperingen. De beweging ‘ter ondersteuning van de bouw van de 200 kerken in de stad Moskou’ speelt hierin een grote rol, daar zij een belangrijke spil is in de lobby voor de bouw van nieuwe kerken.174 Een van de groeperingen die zich roert in de discussie over de bouw van nieuwe kerken, zijn de Kozakken. Zij zien zichzelf als de beschermers van de kerk en dus ook van de nog te bouwen kerken. Een belangrijke man binnen de Moskouse Kozakken is de kapelaan Dmitri 171

Neskoetsjny sad website, ‘Programma <<200 chramov>> 3 goda v tsifrach i faktach’, http://www.nsad.ru/articles/dva-goda-programme-200-hramov-cifry, geraadpleegd op 6 november 2014. 172 Vasilieva, Anna, ‘Moskvitsi i koelty stolitsy.’ Kommersant, 18 maart 2013, http://www.kommersant.ru/doc/2140608. 173 Ibid. 174 Mitrokhin, N, ‘Za skvery pravoslavnye’

49

Nenarokov en hij houdt regelmatig openbare orthodoxe diensten op straat. Op deze manier wil hij een pleidooi houden voor de bouw van nieuwe kerken. In april 2013 liep een openbare dienst in het Gagarin district uit de hand en was er een confrontatie tussen de buurtbewoners en de orthodoxe gelovigen. De politie moest ingrijpen en aanhoudingen verrichten. Ook de kapelaan Nenarokov en andere leden van zijn entourage werden gearresteerd.175 Deze actie van de politie kreeg veel kritiek uit de orthodoxe hoek. Men zag het als een vervolging van de gelovigen. Maar niet van de ROK. Een woordvoerder van de beweging ‘ter ondersteuning van de bouw van 200 kerken in de stad Moskou’, reageerde op dit voorval en zei dat de ROK de acties van de jongeren betreurden. Verder respecteerde de ROK dat er geen kerk in de wijk zal komen, als de buurtbewoners dit niet willen. Volgens bewoners uit het Gagarin district komt het vaker voor dat Kozakken door de buurt patrouilleren, om zo de buurtbewoners te intimideren.176 Protesten van buurtbewoners hebben er in het verleden al voor gezorgd, dat de bouw van kerken in hun buurt niet doorging. Gelukkig voor de ROK, bood gemeente andere plekken aan waardoor de bouw alsnog plaats kon vinden. De bouw van de kerken roept ook weerstand op, omdat veel kerken in Moskou kampen met leegstand. Zelfs op orthodoxe feestdagen raken de kerken niet vol.177 Op dit moment zijn er in Moskou 350 functionerende kerken, waar regelmatig diensten worden gehouden. Met de bouw van de nieuwe kerken, zal dit zorgen voor een verdubbeling van het aantal kerken. Dit betekent echter ook dat er meer vraag zal naar priester om al deze kerken te bemannen. Zo stelt ROK-onderzoeker Mitrochin dat seminaria van de ROK met sluiting worden bedreigd omdat er weinig animo is onder jongeren om priester te worden. Een andere mogelijkheid is om priesters uit het buitenland te laten komen of de kerken te vullen met “zwervende priesters”, zoals Nenarokov, oppert Mitrochin.178

175

Gerasimenko, Olesa, Kazak – eto ne national’nost’, eto rytsar’ pravoslavija.’ Kommersant, 19 oktober 2011, http://www.kommersant.ru/doc/2067798. 176 Ibid. 177 Vesjin, Savelij, ‘Skolko sjagov do chrama.’Nezavisimaja Gazeta, 11 oktober 2011, http://www.ng.ru/regions/2011-10-11/5_hram.html 178 Mitrokhin, N, ‘Za skvery pravoslavnye’

50

3.4.

Samenvatting

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er veel drempels zijn voor het bouwen van moskeeën in Rusland. Er zijn hiervoor verschillende oorzaken te vinden. Ten eerste wordt opnieuw duidelijk dat er sprake is van een interne verdeeldheid binnen de islamitische gemeenschap. Een goed voorbeeld hiervan is dat ten tijde van de sloop van de Kathedraal Moskee eigenlijk niet duidelijk was wie hier schuld aan had. Aan de ene kant werd met de vinger gewezen naar de gemeente, anderen beweerden dat Gainoetdin van de SMR de beslissing had genomen. Bij het bouwen van nieuwe moskeeën komt er vaak weerstand van buurtbewoners en radicale groeperingen. De gemeente bleek onder de indruk van deze kritiek en trok de vergunningen in maar vond geen andere plekken om te bouwen. Er was ook weerstand tegen de bouw van kerken door buurtbewoners maar hier kwam de gemeente wel met een alternatief. Er blijkt dus zeker sprake te zijn dat de moslims in Moskou anders worden behandeld en dat er wel degelijk met twee maten wordt gemeten.

51

Conclusie In deze scriptie is onderzocht hoe de Russische staat zich verhoudt tot de Russischorthodoxe kerk en de islam in Rusland. Er is gekeken naar welke factoren hierin een rol spelen. Het onderzoek is toegespitst op een specifiek probleem, namelijk de bouw van kerken en moskeeën in Moskou. De onderzoeksvraag die in deze scriptie is gesteld is: Bevoordeelt het Kremlin de Russische-orthodoxe kerk boven de islam? De belangrijkste bevindingen van het onderzoek zijn samengevat in de hoofdstukken een, twee en drie. Het komt erop neer dat de ROK zichzelf superieur voelt ten opzichte van de andere religies. Zij ziet zichzelf als de belangrijkste verkondiger van de moraal in Rusland. De goede organisatie van de ROK maakt haar een sterke partner voor de staat om mee samen te werken. De islam daarentegen, is geen homogeen geheel en heeft niet de autoriteit die de ROK zichzelf wel kan toedichten. De islam neemt hierdoor, als het om samenwerking met de staat gaat, een ondergeschikte rol in. Dit wordt zichtbaar als we kijken naar de bouw van moskeeën en kerken. Het probleem beperkt zich niet tot alleen tot Moskou maar komt voor op federaal niveau. In alle gebieden waar een orthodoxe meerderheid is en de moslims een minderheid vormen, zien we dat er meer kerken dan moskeeën worden gebouwd. Of je nu aan de Zwarte Zee in Sotsji staat of bij de Wolga in Samara, overal is sprake van hetzelfde verschijnsel: er staan nieuwe kerken in de steigers. Voor de val van de Sovjet-Unie zaten zowel de ROK als de islam in dezelfde positie. Religie werd uit het leven gebannen. De kerk kon alleen bestaan als het predikte wat de staat zei. In diezelfde tijd vroegen de mensen zich in het Westen af of de kerk nog wel antwoorden had op moderne vraagstukken. Hierdoor liepen de kerken leeg. Hetzelfde gebeurde in Rusland, met dit verschil dat hier de staat deze keuze maakte voor de mensen. Zo werd in de SovjetUnie de collectieve identiteit niet ontleend aan religie of aan nationalisme, maar aan de ideologie, het communisme. Na de val van de Sovjet-Unie was er geen sprake meer van een collectieve identiteit, zoals die voorheen bestond. De ideologie was weggevallen. Maar de zeventig jaar durende heerschappij van een ideologie heeft wel zijn sporen nagelaten in de samenleving.

52

In de jaren negentig kwam Rusland terecht in een identiteitsvacuüm. Het enige wat resteerde was de taal, het landschap en het geloof. Religie werd weer zichtbaar in de maatschappij. Zo schoten religieuze organisaties als paddenstoelen uit de grond, nieuwe religies zetten voet aan Russische bodem. De islam maakte een ware opleving door. Dit werd versterkt doordat veel etnische groepen, veelal islamitische, een beroep deden op hun nationale en culturele zelfbeschikkingsrecht. De Russische staat kwam aan het begin van de jaren negentig tegemoet aan de wensen van deze groepen. Zij kregen autonomie binnen Rusland. Dit zorgde ervoor dat men binnen deze republieken, onder andere in Tatarstan en Tsjetsjenië, op zoek ging naar zijn islamitische identiteit. Moskeeën en madrassa’s werden in deze periode gebouwd. Daar waar de islam opleefde in de jaren negentig, verliep het bij de ROK moeizamer. De orthodoxe gelovigen wantrouwden de kerk vanwege hun samenwerking met de staat in de periode van de Sovjet-Unie. Hierdoor moest de ROK het vertrouwen van de mensen terug winnen. Belangrijk was dat de ROK weer goed kerkelijk personeel in dienst kreeg die niet had gediend onder het oude regime. Seminaria werden weer in gebruik genomen en kerken werden gerestaureerd. Zowel voor de islam als voor de ROK kunnen de jaren negentig worden gezien als een periode van wederopbouw. Het was een grote opgave voor de ROK om haar sterke positie binnen het religieuze landschap in Rusland te behouden. Eén van de manieren om haar positie veilig te stellen, was om te lobbyen bij de staat voor een aanpassing van de wet op ´vrijheid van geweten en religieuze verenigingen.´ In 1997 werd deze wet aangepast en de nadruk werd gelegd op samenwerking tussen de staat en religieuze organisaties. Naast de ROK werden de islam, boeddhisme en jodendom erkend als de traditionele religies van Rusland. Daarnaast werd in de wet een speciale rol toegedicht aan de ROK, aan de rol die de ROK heeft in de Russische geschiedenis. Zo werd in deze wet de bijzondere positie van de ROK vastgelegd. De tweede oorlog in Tsjetsjenië in 1999 liet zien dat er een nieuw periode aanbrak in Rusland. Het was het eerste wapenfeit van de nieuwe president Vladimir Poetin in Rusland. Doordat het een oorlog betrof in een islamitische deelrepubliek van Rusland zorgde dit onder een deel van de Russische bevolking voor onbegrip ten opzichte van een deel van de islamitische bevolking. Er kwam een stemming in de samenleving van ‘wij’ en ‘zij’. Dit is één

53

van de eerste momenten na de val van de Sovjet-Unie dat de religieuze identiteit zo nadrukkelijk naar voren kwam en waaraan een negatieve connotatie werd gegeven. Op het moment dat er conflicten ontstaan, komt meestal de staat tevoorschijn. Dit was zeker het geval eind jaren negentig in Rusland. Religie ging een steeds grote rol spelen in politiek en samenleving. In eerste instantie was het beleid van de staat erop gericht om het islamitisch radicalisme in te dammen. Dit hele proces ging ook samen met meer centralisatie van de staat. Zoals gezegd, miste Rusland na de val van de Sovjet-Unie een collectieve identiteit. Onder Poetin, vooral in zijn tweede termijn, en daarna onder Dmitri Medvedev, werd het identiteitsvraagstuk steeds belangrijker. Door deze verandering in het politieke en religieuze landschap, begon de ROK een steeds grotere rol te spelen. Zowel staat als de kerk moesten hun rol herdefiniëren. In de SovjetUnie was de kerk nauw verwant aan de staat. De normen en waarden, die de ROK zo belangrijk acht, kon de staat de kerk ook gebruiken om zijn macht wat meer legitimiteit te geven. De ROK heeft voor Rusland een symbolische rol. Het landschap wordt gekenmerkt door de kerken en koepels, die zelfs het centrum van de politieke macht, het Kremlin, kleuren. Zodoende kan de ROK op bepaalde momenten de staat steunen, als deze niet genoeg draagvlak kan vinden onder bevolking. In hoeverre de kerk steun zoekt bij de staat, dan wel de staat bij de kerk is moeilijk te onderkennen. Zo was de wetgeving betreffende het verbod op homopropaganda sterk ingegeven door de ROK. Ook de reactie op het optreden van Pussy Riot in de Christus de Verlosserkathedraal was voor de buitenwereld een duidelijk signaal dat kerk en staat elkaar weer hadden gevonden. Wat is de invloed van een nauwe samenwerking tussen kerk en staat op het reilen en zeilen van een land? Een te nauwe samenwerking van de staat met de kerk kan ook zorgen voor nadelige effecten. Een groot deel van de bevolking gaat niet meer naar de kerk en kan zich niet meer identificeren met de waarden en normen die door de kerk worden verkondigd. Daarmee sluit men een deel van de bevolking uit. Ook keert men zich eigenlijk automatisch tegen een groot deel van de bevolking, aangezien een groot deel van de bevolking islamitisch is in Rusland. Tel daarbij op dat er nu heel veel migranten zijn bijgekomen, die allemaal islamitisch zijn, die herkennen zich niet in de staatsgodsdienst. De orthodoxe Russen herkennen zich steeds meer in de orthodoxe kerk en de staat en steeds minder in

54

hun moslim buren. Dit heeft tot gevolg toenemende binnenlandse spanningen. De samenwerking tussen kerk en staat (in dit geval de orthodoxe samenwerking) heeft sterke invloed op het morele beleid van de regering. Als gevolg hiervan worden er wetten gemaakt die niet gebaseerd zijn op redelijke argumenten, maar op een religie waar slechts een deel van de bevolking zich in herkent. Concreet komt dit tot uitdrukking in anti homo propaganda wetten. Wetten die vloeken, willen verbieden en daarmee zelfs literatuur van vroeger verbieden. Het land raakt hierdoor een deel van zijn culturele leven kwijt. Naast het feit dat er nog veel meer en concreter onderzoek gedaan moet worden naar de samenwerking tussen kerk en staat in Rusland, is het ook interessant om uit te zoeken hoe de splintergroeperingen binnen de ROK zich gaan ontwikkelen. De macht van de Kozakken wordt steeds groter, dit kan eventueel gevolgen voor de machtsverhoudingen in het land. Wat het onderzoek echter kan toevoegen aan de discussie in Rusland is het feit dat er een vergelijking is gemaakt tussen de ROK en de islam. Dit laat zien hoe complex de situatie is door te wijzen op de grote verschillen tussen beiden. Wat zij echter met elkaar gemeen hebben is dat ze binnen Rusland een hele bepalende rol hebben gespeeld en op vele manieren hebben bijgedragen aan de vorming van dit land. Daarom is het belangrijk om hun beider rollen zo uitgebreid mogelijk onder de loep te nemen.

55

Boeken Buss, A. The Russian-Orthodox tradition and modernity. Brill, Leiden, 2003. Bova, R. (ed.). Russia and Western Civilization: Cultural and Historical Encounters. M.E. Sharpe, New York, 2003. Bustanov, A. and Kemper, M. (ed.). Islamic authority and the Russian language: Studies on Text from European Russia, the North Caucasus and West Siberia. Pegasus, Amsterdam, 2012. Crews, R. For prophet and tsar. Harvard University Press, Cambridge, Mass., 2009 Daniel, W. The Orthodox Church and civil society in Russia. Texas A & M University Press, College Station, 2006. Dannreuther, R. and L. March (ed.). Russia and Islam: State, society and radicalism. Routledge, London, 2010. Foxall, A. Ethnic Relations in Post-Soviet Russia: Russians and non-Russians in the North Caucasus. Taylor and Francis, Hoboken, 2014. Fradkin, H, H. Haqqani H. and E. Brown E. ( ed.). Current Trends In Islamist Ideology, Washington, Hudson Institute, 2007. Gotaas, D. The Russian Orthodox Church at the Crossroads: The Struggle with Contending Forces (dissertation), South Carolina, 1997. Hunter, S. Islam in Russia. M.E. Sharpe, Armonk, N.Y., 2004 Knox, Z. Russian Society and the Orthodox Church: Religion in Russia after communism. Routledge, London, 2005. Malashenko, A. Islam dlja Rossii. Moskva, Rosspen, Moskou 2007. Mitrofanova, A. The politicization of Russian orthodoxy. Ibidem, Stuttgart, 2005. Papkova, I. The Orthodox Church and Russian politics. Woodrow Wilson Center Press, Washington D.C., 2011. Ramet, S (ed.). Religious Policy in the Soviet Union. Cambridge University Press, Cambridge, 1993. Ro'i, Y. Islam in the Soviet Union. Columbia University Press, New York, 2000. Sharp, A. Orthodox Christians and Islam in the Postmodern Age. BRILL, Leiden, 2012.

56

Spivak, D. (ed.). World religions in the context of the contemporary culture: new perspectives of dialogue and mutual understanding. Russian Institute for Cultural Research/UNESCO, Saint Petersburg, 2011. Witte, J. and Bourdeaux, M. Proselytism and orthodoxy in Russia, Orbis Books, Maryknoll, N.Y., 1999. Yemelianova, G. (ed.). Radical islam in the former Soviet Union. Routledge, London, 2010. Yemelianova, G. Russia and Islam: a historical survey. Palgrave, New York, 2002. Zdorovets, Jana.I. Moesoelmane: islamskie lidery i organizatsii na territorii Rossii. Moskva, Tsentr Polititsjesko Informatsii, 2007.

Wetenschappelijke artikelen Alexeev, W. 'The Russian Orthodox Church 1927–1945: Repression and revival.' Religion in Communist Lands 1 (1979), pp. 29-34. Bilz-Leonhardt, M, 'Islam as a Secular Discourse: the Case of Tatarstan.' Religion, State and Society 35, 3 (2007), 231-244. Braginskaia, E. '‘Domestication’ or Representation? Russia and the Institutionalisation of Islam in Comparative Perspective.' Europe-Asia Studies 3 (2012), 597-620. Codevilla, G. 'Relations between church and state in Russia today.' Religion, State and Society 2 (2008), pp. 113-138. Curanovic, A. 'Relations Between the Orthodox Church and Islam in the Russian Federation.’ Journal of Church and State 3 (2010), pp. 503-539. Dannreuther, R. 'Islamic radicalization in Russia: an assessment.’ International Affairs 1 (2010), 109-126. Filatov, S. 'Socio-Religious Life in Russia in the Fall of 2009.’ Russian Politics and Law 1 (2011), pp. 24-45. Glanzer, P. and Petrenko, K. 'Religion and Education in Post-Communist Russia: Russia's Evolving Church-State Relations.' Journal of Church and State 1 (2007), pp. 53-73. Graney, K. 'Making Russia Multicultural Kazan at Its Millennium and Beyond.’ Problems of Post-Communism 6 (2007), pp. 17-27. Karpov, V. and Lisovskaya, E. 'The Landscape of Interfaith Intolerance in Post-Atheist Russia.’ Nationalities Papers 5 (2007), pp. 881-894

57

Kinossian, N. 'Post-Socialist Transition and Remaking the City: Political Construction of Heritage in Tatarstan.' Europe-Asia Studies 5 (2012), pp. 879-901. Kotin, Igor Yu. “Islam in Russia and perspectives of Christian-Muslim interfaith dialogue’’ World religions in the context of the contemporary culture: new perspectives of dialogue and mutual understanding nr. 26 (2011) Krindatch, A. 'Changing relationships between Religion, the State, and Society in Russia.’ GeoJournal 4 (2007), pp. 267-282. Lapidus, G. 'Asymmetrical Federalism and State Breakdown in Russia.’ Post-Soviet Affairs 1 (1999), pp. 74-82. Matsuzato, K. and Sawae, F. 'Rebuilding a Confessional State: Islamic Ecclesiology in Turkey, Russia and China.’ Religion, State and Society 4 (2010), pp. 331-360. Meerson, M. 'The Russian Orthodox Church 1965–1980 1'. Religion in Communist Lands, 2 (1981), pp. 101-110. Mitrokhin, N. 'The Russian Orthodox Church in Contemporary Russia: Structural Problems and Contradictory Relations with the Government, 2000–2008.’ Social Research 1 (2009), pp. 289-320. Papkova, I. 'Russian Orthodox concordat? Church and state under Medvedev.’ Nationalities Papers 5 (2011), pp. 667-683. Protopopov, A. 'Church-State Relations in the Russian Federation'. BYU Law Review, 4 (1996), pp. 853-871. Rorlich, A. 'History, collective memory and identity: the Tatars of sovereign Tatarstan.' Communist and Post-Communist Studies 4 (1999), pp. 379-396. Sebentsov, A. 'Religion in the System of State Power.’ Russian Politics and Law 1 (2011), pp. 46-56. Shkarovskii, M. 'The Russian Orthodox Church versus the State: The Josephite Movement, 1927-1940.' Slavic Review 2 (1995), pp. 365-384. Sotnichenko, A. ‘Islam – Russian Orthodox Church Relations and the state in the PostCommunist Russia.’ Politics and Religion 2 (2009), pp. 263-275 Torbakov, I. ‘The Russian Orthodox Church and Contestations over History in Contemporary Russia.’ Demokratizatsiya 1 (2013), pp. 147-170. Tulsky, M. ‘Why the Muslim Organizations of Russia split.’ Central Asia and the Caucasus 4 (2004), pp. 13-24

58

Verkhovsky, A. 'The Role of the Russian Orthodox Church in Nationalist, Xenophobic and Antiwestern Tendencies in Russia Today: Not Nationalism, but Fundamentalism.' Religion, State and Society 4 (2002), pp. 333-345. Verkhovsky, A. 'Public Interactions between Orthodox Christian and Muslim Organisations at the Federal Level in Russia Today.’ Religion, State and Society 4 (2008), pp. 379-392. Warhola, J. 'Coexistence or Confrontation? The Politics of Interaction between Orthodoxy and Islam in Putin's Russia: Culture, Institutions and Leadership.’ Religion, State and Society 4 (2008), pp. 343-359. Warhola, J. and Lehning, A. 'Political Order, Identity, and Security in Multinational, MultiReligious Russia.' Nationalities Papers 5 (2007), pp. 933-957. Williams, C. ‘Tatar Nation building since 1991: Ethnic mobilization in Historical Perspective.' Journal on Ethnopolitics and Minority issues in Europe 1 (2011), pp. 94-123

Krantenartikelen Bratersky, Aleksander, ‘New preservation head promises openness.’ The Moscow Times, 7 oktober 2013, http://www.themoscowtimes.com/business/article/new-preservation-headpromises-openness/444969.html#ixzz2V334dwbh. Bylov, Marat, ‘Moskve protsjat grandiozny islamski kompleks.’ Nezavisimaja Gazeta, 7 augustus 2013, http://www.ng.ru/ng_religii/2013-08-07/4_complex.html. Dochorina, Olga, ‘Kratiki koers istorii kazatsjestva.’ Kommersant, 19 november 2012, http://www.kommersant.ru/doc/2067665. Gerasimenko, Olesa, ‘Kazak – eto ne national’nost’, eto rytsar’ pravoslavija.’ Kommersant, 19 oktober 2011, http://www.kommersant.ru/doc/2067798. Kozitjsev, Evgenij,‘Kazaki-ochraniki.’ Kommersant, 19 november 2012, http://www.kommersant.ru/doc/2067969. Krainova, Natalya, ‘Orthodox Church teams up with state to teach migrants Russian.’ The Moscow Times, 8 april 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/orthodoxchurch-teams-up-with-state-to-teach-migrants-russian/478324.html. Krainova, Natalya, ‘Historic mosque demolished on 9/11 anniversary.’ The Moscow Times, 13 september 2011, http://www.themoscowtimes.com/news/article/historic-mosquedemolished-on-911-anniversary/443617.html#ixzz2V32adBDm. Malasjenko, Aleksej, ‘Islamskoe serdtse Oefy.’ Nezavisimaja Gazeta, 17 september 2008, http://http://www.ng.ru/ng_religii/2008-09-17/6_ufa.html

59

Maltsev, Vladislav, ‘Vossoedinenie Tserkve ne privelo k edinodosjijoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 16 mei 2012, http://www.ng.ru/ng_religii/2012-05-16/1_churches.html. Postnov, Gleb, ‘Kazan chotjat sdelat islamsko stolitse Rossii.’ Nezavisimaja Gazeta, 22 mei, 2013, http://www.ng.ru/regions/2013-05-22/1_kazan.html. Postnov, Gleb, ‘Kart-Blansj. Moeftij Tatarstana gotov k peremerijoe s radikalami.’ Nezavisimaja Gazeta, 18 april 2013, www.ng.ru/regions/2013-04-18/3_kartblansh.html. Postnov, Gleb, ‘Moeftij Tatarstana slozjil polnomotsjija.’ Nezavisimaja Gazeta,7 maart 2013, http://www.ng.ru/regions/2013-03-07/5_kazan.html. Potalova, ‘Anna,V metsjet’ po pasportoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 8 augustus 2013, http://www.ng.ru/faith/2013-08-08/100_passport.html. Twickel, Nikolaus von, ‘Ramadan ends amid bickering over mosques.’ The Moscow Times, 20 augustus 2012, http://www.themoscowtimes.com/news/article/ramadan-ends-amidbickering-over-mosques/466797.html#ixzz2V33je0UW. Twickel, Nikolaus von en Yekaterina Kravtsova, ‘Moscow mayor speaks out against construction of mosques.’ The St. Petersburg Times, 15 oktober 2012, http://www.sptimes.ru/index.php?action_id=100&story_id=36352. Vasilieva, Anna, ‘Moskvitsi i koelty stolitsy.’ Kommersant, 18 maart 2013, http://www.kommersant.ru/doc/2140608. Vesjin, Savelij, ‘Skolko sjagov do chrama.’Nezavisimaja Gazeta, 11 oktober 2011, http://www.ng.ru/regions/2011-10-11/5_hram.html ‘Karta etno religioznych oegroz. Severny Kavkaz i Povolzje.’ Nezavisimaja Gazeta, 4 juni 2013, http://www.ng.ru/ng_politics/2013-06-04/10_map3.html. ‘Kolomna Kremlin and Chechen mosque named early Rossia 10 contest winners.’The Moscow Times, 10 september 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/kolomna-kremlin-and-chechen-mosquenamed-early-rossia-10-contest-winners/485796.html. ‘Protodiakon Koeraev iskljoetsjen iz tsjisla professorov Moskovsko Doechovno Akademii za poeblikatsii v SMI i blogach.’ Kommersant, 31 december 2013, http://kommersant.ru/doc/2380038. ‘Putin says church should have more control over Russian life.’ The Moscow Times, 3 februari 2013, http://www.themoscowtimes.com/news/article/putin-says-church-should-have-morecontrol-over-russian-life/474944.html.

60

‘Rasserzjennye prichozjane.’ Nezavisimaja Gazeta, 15 augustus, 2013, http://www.ng.ru/editorial/2013-08-15/2_red.html. ‘SKP: pokoesjenie na moesoelmanskich liderov Tatarstana svjazano s ich profdejatelnostjoe.’ Nezavisimaja Gazeta, 19 juli 2012, http://www.ng.ru/news/123365.html.

Internetdocumenten Bachnykin, Joeri. ‘Pamjati pogibsjich moesoelman: memorialnaja metsjet v Parke Pobedi na poklonno gore’, http://his.1september.ru/article.php?ID=200600907, geraadpleegd op 25 oktober 2014. Christus Verlosserkathedraal website, ‘Etapy vossozdanija chrama christa Spasitelja’, http://www.xxc.ru/reconst/stage/index.htm, geraadpleegd 29 september Denisenko, Viktor, ‘The rise of Russian Nationalism’, http://www.geopolitika.lt/index.php?artc=4593, geraadpleegd op 12 juni 2014 Historische Moskee website, ‘Istorija Metsjeti’, http://manar.ru/o_mecheti, geraadpleegd op 26 september 2014 Islam fund website, ‘O fonde Podderzjki Islamkoj Koeltoery, Naoeki i Obrazovanija’, http://islamfund.ru/about.html, geraadpleegd op 23 maart 2013. Islam news website, ‘Jardjam predlagaet pomosj DUMER v stroitelstve Sobornoj Metsjeti’, http://www.islamnews.ru/news-137934.html, geraadpleegd op 1 juni 2013. Islam news website, ‘Sobornaja Metsjet’: velikaja strojka epochi Gainoetdina’, http://www.islamnews.ru/news-137895.html, geraadpleegd op 1 juni 2013. Islam.ru,. 'Talgat Tadzhutdin met with the mufti of Tatarstan’, http://islam.ru/en/content/news/talgat-tadzhutdin-met-mufti-tatarstan, geraadpleegd op 8 oktober. Islam portal website, ‘Kamil Samigoellin: Oe kazjdogo moeftija est svoja istoritsjeskaja zadatsja’, http://www.islam-portal.ru/novosti/104/4000/, geraadpleegd op 12 november 2014. Lapikova, Yana, Putin Compulsory religion classes must engage students, http://en.rian.ru/Religion/20120208/171217500.html, geraadpleegd op 20 augustus 2013. Maloverjan, Joeri, ‘Nestsjitannyje bogatstva roesskoj pravoslavnoj tserkvi’, http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2011/08/110820_russian_orthodox_budget.shtml, geraadpleegd op 5 juni 2013.

61

McCabe, B. 'Riot girls and the Russian state', http://hub.jhu.edu/magazine/2012/winter/riotgirls-russian-state, geraadpleegd op 5 oktober 2014. Mitrokhin, N, ‘Za skvery pravoslavnye’, http://grani.ru/opinion/m.213542.html, geraadpleegd op 10 oktober 2014. Neskoetsjny sad website, ‘Programma <<200 chramov>> 3 goda v tsifrach i faktach’, http://www.nsad.ru/articles/dva-goda-programme-200-hramov-cifry, geraadpleegd op 6 november 2014. Peleschuk, D, 'Russia’s Cossacks return', http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/europe/russia/130503/russia-cossacksreturn, geraadpleegd op 26 september 2014. RadioFreeEurope/RadioLiberty, 'Russian Orthodox Deacon Fears Defrocking After Outing Church's 'Gay Lobby'', http://www.rferl.org/content/russia-orthodox-church-kurayev-gaylobby/25225311.html, geraadpleegd op 22 september 2014. RadioFreeEurope/RadioLiberty, ‘Tatarsatan’s Mufti Resigns’, http://www.rferl.org/content/tatarstan_mufti_resigns/2275594.html, geraadpleegd op 10 november 2014. RadioFreeEurope/RadioLiberty, ‘Tatarstan’s Muslims elect new mufti’, http://www.rferl.org/content/tatarstans_muslims_elect_new_mufti/3556942.html, geraadpleegd op 10 november 2014. Ria Novosti website, ‘Russian Church Abroad ruling body approves reunion with Moscow’, http://en.ria.ru/russia/20060520/48375908.html, geraadpleegd op 20 juni 2014 ROK website, ‘Osnovy Sotsialno Kontseptsii Roessko Pravoslavno Tserkvi’, http://www.mospat.ru/archive/sd00r.htm, geraadpleegd op 14 mei 2013. ROK website, Osnovy Oetsjenija Roessko Pravoslavo Tserkvi o Dostoinstve Svobode i Pravach Tsjeloveka’, https://mospat.ru/ru/documents/dignity-freedom-rights/, geraadpleegd op 25 september 2014. ROK website, ‘Decision of the Bishops’ Conference on 2 February 2010’, https://mospat.ru/en/2010/02/02/news12450/, geraadpleegd op 25 juni 2014 Sova Center website, ‘Archireskij cobor prinjal rjad dokoementov o vnoetrenne zjizni tserkvi’, http://www.sova-center.ru/religion/news/intraconfessional/orthodoxjurisdiction/2013/02/d26399/, geraadpleegd op 10 juni 2013. Verkhovsky, Alexander (ed.), ‘Freedom of Conscience in Russia: Restrictions and Challenges in 2012’, http://www.sova-center.ru/en/religion/publications/2013/05/d27087/, geraadpleegd op 5 september 2013.

62

Window on Eurasia website, ’New Tatarstan Mufti Highlights Generational Shift in Russian Islam, http://windowoneurasia2.blogspot.nl/2013/04/window-on-eurasia-new-tatarstanmufti.html, geraadpleegd op 12 november 2014.