Good practices
bestrijden corruptie
Inhoudsopgave
Inleiding
5
Deel I – Beheersen corruptierisico
1.1
Systematische risicoanalyse
7
1.2
Het risicobeheersingsproces
7
1.3
Welke risico’s?
9
Deel II – Maatregelen
2.1.
Maatregelen op het gebied van organisatie en cultuur
12
2.2.
Maatregelen op het gebied van governance
18
2.3
Maatregelen op het gebied van third party risico
20
2.4
Drie hoog risicobeleidsgebieden
21
Bijlage: Themaonderzoek Corruptie 2013: toelichting beoordelingskader
25
3
Inleiding
Deze brochure is een van de uitkomsten van DNB’s thema-
De behoefte aan voorlichting over corruptiebestrijding
onderzoek bij banken en verzekeraars naar corruptie in 2013.
wordt mede gevormd door de internationale aandacht voor
Tijdens dat onderzoek bleek namelijk dat vele financiële
de bestrijding van corruptie. De extraterritoriale werking van
ondernemingen behoefte hebben aan meer informatie en hou-
Amerikaanse en Britse anti-corruptiewetgeving is een extra
vast, om in de eigen organisatie corruptie effectief te bestrij-
reden voor internationaal actieve banken en verzekeraars om
den. Graag komt DNB tegemoet aan die behoefte. Daarom
maatregelen ter bestrijding van corruptie te treffen.
vindt u in deze brochure het beoordelingskader dat DNB voor banken en verzekeraars heeft ontwikkeld, geïllustreerd aan de hand van good practices.
Corruptie is een onderwerp dat de aandacht heeft van DNB in haar toezicht. Deze good practices geeft aanbevelingen aan banken en verzekeraars voor de toepassing van het wettelijk kader
Het beoordelingskader bestaat uit de risicobeheersingscyclus
voor wat betreft de integere en beheerste bedrijfsvoering gericht
die DNB als de standaard voorstelt voor alle banken en verze-
op het voorkomen van corruptie in de vorm van belangenver-
keraars: vier stappen die uw organisatie in staat stellen om pas-
strengeling en/of omkoping.1 U kunt deze good practices meene-
sende maatregelen te nemen die nodig zijn om de risico’s die
men in uw inspanningen ter voorkoming van corruptie, zonder
mogelijk bij uw onderneming spelen te bestrijden. In de good
dat u verplicht bent dat te doen. Daarbij kunnen de eigen
practices vindt u voorbeelden van oplossingen, maatregelen en
omstandigheden in aanmerking worden genomen. Niet uitge-
ideeën die andere organisaties hebben geïmplementeerd om
sloten is dat een strengere toepassing van onderliggende regels
de verschillende corruptierisico’s te bestrijden.
geboden is. De afweging betreffende de toepassing berust bij u.
1
Artikelen 3:10 en 3:17 Wet op het financieel toezicht en 10 tot en met 13, 17, 18, 21 en 29 Besluit prudentiële regels Wft.
5
Definitie ‘corruptie’
De brochure
Vanwege het risico op aantasting van de integriteit binnen de
In deel I hierachter leest u eerst een toelichting op de vier
financiële sector hanteren we een brede definitie van corrup-
verschillende fases in het risicobeheersingsproces en in deel
tie: zowel private als publieke, passieve en actieve corruptie
II wordt dieper ingegaan op één van de fases, het nemen van
binnen en buiten Nederland wordt meegenomen. Corruptieri-
passende maatregelen voor het bestrijden van corruptie. Per
sico wordt daarbij als volgt gedefinieerd:
deel hebben we voor u de good practices opgenomen, steeds geordend naar de verschillende soorten risico’s.
‘het risico dat financiële ondernemingen in Nederland betrokken zijn bij vormen van omkoping en/of belangenverstrenge-
Wij hopen dat u met hulp van de handvatten uit deze bro-
ling die afbreuk doen aan de integriteit van en het vertrouwen
chure in uw eigen organisatie passende maatregelen neemt
in de financiële onderneming of de financiële markten.’
voor het bestrijden van corruptie.
Ook bij omkoping gaat het zowel om de actieve als de passieve vorm: medewerkers omkopen van een onderneming van derde partijen die producten leveren of diensten verrichten voor de onderneming (actief) en medewerkers die omgekocht worden door derden (passief).
6
I. Beheersen corruptierisico
Met behulp van dit deel van de brochure kunt u de nodige stap-
te nemen, of om een afzonderlijke corruptie-risicoanalyse uit
pen zetten om de risico´s systematisch te analyseren en vervol-
te voeren. Uitgangspunt is in elk geval dat het bestrijden van
gens de nodige maatregelen te treffen om het corruptierisico te
corruptie deel uitmaakt van een periodiek risicoanalyseproces,
beheersen. Aan het einde van dit deel is een lijst met good practi-
waarvan de uitkomsten worden vastgelegd.
ces opgenomen. Ter illustratie treft u een schematische weergave van het risicobeheersingsproces op pagina 8 van deze brochure.
1.1 Systematische risicoanalyse
1.2 Het risicobeheersingsproces Het risicobeheersingsproces bestaat uit vier stappen: na het uitvoeren van de identificatie en analyse van de corruptie-
Alleen als u inzichtelijk maakt welke risico’s uw organisatie
risico´s volgen passende maatregelen om de gevonden risi-
loopt, is het mogelijk om passende maatregelen te nemen.
co’s te beheersen en tot slot het monitoren van de risico’s.
Welke risico’s loopt uw organisatie voor zowel inherente corrup-
De monitoring leidt waar gewenst tot herziening van de risi-
tierisico’s, als betreffende de geïmplementeerde ‘controls’? Wij
coanalyse.
dringen er daarom op aan dat alle financiële ondernemingen een gedegen, systematische risicoanalyse uitvoeren. Wettelijk is
Stap 1: Identificeer risico’s
dat ook verplicht. Als onderdeel van een integere en beheerste
De onderneming identificeert welke risico’s een rol kunnen
bedrijfsvoering moeten financiële ondernemingen namelijk op
spelen. Het is daarbij van belang vooraf duidelijk vast te stellen
grond van artikel 10 van het Besluit prudentiële regels Wft (Bpr)
wat de scope is van de analyse, de interne en externe bronnen
betrokkenheid bij corruptie voorkomen en bestrijden, door een
(waaronder wet- en regelgeving), betrokken partijen en de peri-
systematische analyse van integriteitsrisico’s, waaronder het cor-
ode waarop de risicoanalyse betrekking heeft.
ruptierisico, te hanteren. Stap 2: Analyseer risico’s Sommige ondernemingen kiezen er voor, vanwege bijvoorbeeld
In de volgende fase wordt vastgesteld hoe de geïdentificeerde
de aard, omvang of het internationale karakter van hun acti-
risico’s een rol spelen binnen de organisatie. Daarbij moet
viteiten, een afzonderlijke corruptie-risicoanalyse uit te voeren.
rekening gehouden worden met de verschillende (functio-
Ondernemingen kunnen er ook voor kiezen om corruptie in
nele) afdelingen of ‘business lines’, producten en diensten,
de generieke systematische analyse naar integriteitrisico’s mee
internationale activiteiten, operationele processen en overige
7
STAP 4 Monitor de risico’s en waar nodig: pas aan!
STAP 1
BELANGENVERSTRENGELING
Identificeer risico’s
STAP 3 Neem passende maatregelen Good Practices Good Practices
• Senior management betrokken
• Alle risico’s
• Gerichte screening
• Inherente risico’s en ‘controls’ • Samenwerken
• ‘Awareness’ bevorderd CORRUPTIE
• Alle functies en onderdelen betrokken
• Incidenten makkelijk te melden • Verantwoordelijkheden duidelijk belegd
• Extra risicoanalyse als daar aanleiding toe is
• Sleutelfunctie compliance en internal audit
• Reproduceerbaar door vastlegging
• ‘Third parties’ goed in kaart • Drie hoog risicobeleidsgebieden
STAP 2 Analyseer risico’s
8
• Effectieve training
OMKOPING
interne en externe factoren die invloed hebben op het risico.
Zowel interne als externe factoren kunnen het risico op cor-
De kwetsbaarheid van de onderneming ten opzichte van het
ruptie beïnvloeden. Veel voorkomende risico’s zijn:
corruptierisico wordt bepaald door vast te stellen wat de kans of
• geografisch risico
waarschijnlijkheid is dat corruptie plaatsvindt en wat de impact
• sectorrisico
zal zijn als corruptie daadwerkelijk optreedt. Daarbij zal reke-
• product- of transactierisico
ning gehouden worden met onder andere de financiële, (macro)
• third party risico
economische, operationele, juridische en reputatie risico’s.
• risico persoonlijke netwerken en belangen.
Stap 3: Neem passende maatregelen
Geografisch risico
Nadat de risico’s zijn vastgesteld en vastgelegd, worden pas-
Zowel op ondernemingsniveau als voor third parties speelt
sende maatregelen geformuleerd en genomen om dat risico te
de geografie een rol bij het vaststellen van corruptierisico’s.
beheersen. In deel 2 van deze brochure treft u een uitgebreide
Afhankelijk van onder andere elementen als cultuur, plaatse-
toelichting op de maatregelen die uw onderneming kan treffen.
lijke wet- en regelgeving (of het gebrek daaraan) en politieke instabiliteit in de gebieden waar uw organisatie werkzaam is, is
Stap 4: Monitor risico’s en pak tekortkomingen aan
het risico groter of kleiner.
Vervolgens wordt gemonitord of de genomen maatregelen ook werken, effectief en efficiënt zijn. Wanneer er tekortkomin-
Sectorrisico
gen of gebreken worden gesignaleerd in de beheersing van het
Uit literatuur en casuïstiek komt naar voren dat sommige sec-
corruptierisico of blijkt dat de procedures en maatregelen niet
toren vanwege hun aard en gerelateerde activiteiten een hoger
voldoen wordt verwacht dat u de nodige aanpassingen treft.
risico op corruptie met zich meebrengen: vastgoed, infrastructuur, (semi)overheid, de farmaceutische sector, defensie, handel
1.3 Welke risico’s? Om de eerste twee stappen van het risicobeheersingsproces, de
in grondstoffen en de energiesector. Product / transactierisico
identificatie en de analyse, goed uit te kunnen voeren, helpt
Ook bepaalde producten en diensten brengen voor de finan-
het als u helder voor ogen heeft welke risico’s allemaal moge-
ciële sector een hoger risico op betrokkenheid bij corrupte
lijk zijn.
handelingen met zich mee; vier voorbeelden:
9
•
•
•
•
Private banking
op internationaal niveau opereren, maken gebruik van third
De over het algemeen grote sommen geld die met deze dien-
parties om hun activiteiten lokaal op te zetten en uit te breiden.
sten gemoeid zijn verhogen het corruptierisico en de veelal
Zo kan gebruik worden gemaakt van agenten en intermediairs
persoonlijke relatie tussen de bankier en de klant maken dat
die voor of namens de onderneming handelen in het verkrij-
een risico bestaat dat de bankier niet volledig objectief is.
gen of behouden van cliënten of vergunningen.
Projectfinanciering
Ook volledige uitbesteding van activiteiten houdt automatisch
Bij grote projecten zijn veelal grote sommen geld gemoeid,
in dat een third party betrokken raakt, of het overnemen of fuse-
waardoor betalingen van smeergeld en dergelijke minder
ren van ondernemingen met een ander bedrijf. In dat geval moet
opvallen.
ruim voor de transactiedatum een goed beeld gevormd worden
Specifieke transacties
van het integer handelen, waaronder getroffen maatregelen ter
Bepaalde transacties leveren een hoger risico op, zoals trans-
voorkoming van corruptie, van die derde partij. Het third party
acties met betrekking tot vergunningen, licenties en ‘public
risico met betrekking tot corruptie doet zich bijvoorbeeld voor
procurement’.
bij het zogenaamde ‘fêteren’ van zakelijke relaties, met name
Betrokkenheid publieke functionarissen
waar het gaat om grote contracten. Ook het risico op omkoping
Betrokkenheid van publieke functionarissen in transacties
speelt dan, door third parties waar activiteiten zijn uitbesteed of
kan duiden op een hoger risico.
waar gebruik wordt gemaakt van intermediairs en agenten.
‘Third party’ risico
Bij het vaststellen van het third party risico moet ook specifiek
In de financiële sector moeten organisaties rekening houden
rekening gehouden worden met de kans op eventuele belan-
met mogelijke betrokkenheid bij corruptie door medewerkers
genverstrengeling. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer dien-
maar ook via third parties. Ondernemingen kunnen aansprake-
sten worden ingekocht bij bedrijven die, direct of indirect, in
lijk worden gehouden voor corruptie begaan door third parties.
handen zijn van of gerelateerd zijn aan persoonlijke relaties
Het begrip third parties is een zeer ruim begrip, het ziet op alle
van het (top) management of betrokken medewerker(s).
relaties buiten de cliëntrelatie. Bijvoorbeeld leveranciers van
Uit diverse prominente zaken in de afgelopen jaren is naar
fysieke goederen zoals kantoorbenodigdheden, de inhuur van
voren gekomen dat belangenverstrengeling via third parties veel
consultants en advocaten en het gebruik van gevolmachtig-
voorkomt in de financiële sector. Het kan daarbij gaan om het
den, agenten en intermediairs. Met name ondernemingen die
houden van een (in)direct belang of (advies)functie in een third
10
party waarmee zaken wordt gedaan of waarmee een cliëntrela-
onderneming is er een hoger risico op corruptie. Financiële
tie bestaat, of het gunnen van opdrachten of activiteiten aan
ondernemingen moeten (de schijn van) belangenverstren-
partijen van of gerelateerd aan persoonlijke relaties.
geling van hun medewerkers voorkomen. Onderdeel van de systematische risicoanalyse dient dan ook mogelijke belangen-
Risico persoonlijke netwerken en belangen
verstrengeling via de medewerkers te zijn.
Wanneer belangen van beleidsbepalers en medewerkers kunnen conflicteren met de belangen van bijvoorbeeld uw
Good practices De onderneming weegt het geografisch risico,
De systematische risicoanalyse wordt periodiek
transactierisico, sectorrisico, third party risico en het
uitgevoerd of eerder als daartoe aanleiding is. Gedacht
risico betreffende persoonlijke netwerken en belangen
kan worden aan een standaard jaarlijkse cyclus of zo
mee in de systematische risicoanalyse.
veel vaker als nodig.
Compliance, risk management en de business werken
Verandering in activiteiten, in de omgeving, binnen
samen in de uitvoering van de risicoanalyse.
de organisatie en nieuwe deelnemingen zijn voor
Senior management is betrokken bij de risicoanalyse.
de financiële onderneming aanleiding om de
De systematische risicoanalyse behelst een ‘risk
risicoanalyse uit te voeren.
appetite’ met betrekking tot corruptierisico;
De uitkomsten van de systematische risicoanalyse
geëxpliciteerd wordt wat als onacceptabel en hoog
naar corruptie worden reproduceerbaar vastgelegd.
risico wordt beschouwd.
De vastlegging van het systematische risicoanalyse
De systematische risicoanalyse wordt niet beperkt tot
omvat betrokkenen, overwegingen en uitkomsten.
een specifieke functie, maar legt verbanden tussen verschillende functies en bedrijfsonderdelen.
11
II. Maatregelen Good practices Wanneer uw organisatie goed in kaart heeft welke risico’s
Door middel van communiqués, nieuwsbrieven
daadwerkelijk beheerst moeten worden kunt u passende maat-
of awareness e-mails aan het gehele management
regelen treffen, door beleid op te stellen, dit te implementeren
en alle medewerkers binnen de organisatie wordt
en de juiste personen op het juiste moment te betrekken.
‘de toon gezet’. Zo is het bij een grotere bank
Dit deel van deze brochure beschrijft welke maatregelen u kunt
zeer gebruikelijk dat de RvB-voorzitter via zijn
treffen op het gebied van organisatie en cultuur, governance,
reguliere weblog iedere betrokkenheid bij cor-
third party risico en drie andere beleidsgebieden. De daarbij
ruptie expliciet als onacceptabel aanduidt.
opgenomen good practices geven voorbeelden van maatregelen
Bij een andere financiële onderneming besteedt
die collega-organisaties van u al hebben getroffen.
de voorzitter van de RvB bij grote en belangrijke evenementen zoals de Olympische Spelen
2.1 Maatregelen op het gebied van organisatie en cultuur
extra expliciete aandacht aan de boodschap aan de medewerkers over het geldende beleid met betrekking tot gifts, entertainment & hospitality.
Op het gebied van organisatie en cultuur verwacht DNB van
Elders wordt transparant gecommuniceerd over
u dat risico’s worden beheerst door maatregelen te nemen om
de (beleidsmatige en operationele) ontwikkelin-
de tone at the top te zetten, HR-middelen in te zetten, training
gen rond de beheersing van het corruptierisico
te bieden waar nodig, awareness te kweken en door middel
en de betrokkenheid van het senior manage-
van het makkelijk en snel kunnen melden van incidenten.
ment hierin, waarbij duidelijk wordt gemaakt dat
Deze maatregelen dragen bij aan een transparante en integere
bestrijding van corruptie niet eenvoudigweg als
bedrijfscultuur.
een “compliance dingetje” dient te worden weg-
Senior management commitment en ‘tone at the top’
en onverkort.
Het begin van een juiste bedrijfscultuur ligt bij het senior
Bij een grotere bank neemt het senior manage-
management dat stelling neemt om corruptie te bestrijden, de
ment zelf een actieve rol in binnen de anti-cor-
kaders stelt en vervolgens deze beslissing expliciet uitdraagt.
ruptietrainingen en de daaraan gekoppelde
Om corruptiebestrijding een vaste plek te geven in de organi-
discussies.
gezet. Het onderwerp raakt de business integraal
satie is het van belang dat de taken en verantwoordelijkheden
12
van het senior management bij het voorkomen van corrup-
bestaat, waar aandacht aan wordt besteed en wat hiermee het
tie duidelijk en helder zijn belegd. Het senior management is
doel is.
uiteraard betrokken bij het opzetten van een anti-corruptie-
In de werving en selectie van management en medewerkers
programma en bij alle belangrijke beslissingen ten aanzien van
zou aandacht gegeven kunnen worden aan persoonlijkheids-
dit beleid, waarbij zij expliciet en zichtbaar de ‘overall’ ver-
kenmerken die corrupt gedrag beïnvloeden, met name voor
antwoordelijkheid voor het anti-corruptieprogramma draagt.
functies waarbij een hoger corruptierisico bestaat. Bijvoor-
Hierbij is een juiste tone at the top cruciaal. Door duidelijk te
beeld door aandacht voor bepaalde persoonlijkheidsken-
communiceren over het belang van compliance en integriteit,
merken zoals narcisme, zelfvertrouwen, onafhankelijkheid
met in het bijzonder corruptie, neemt het senior management
en emotionele instabiliteit in combinatie met de sociale
zichtbaar deze verantwoordelijkheid en draagt zo bij aan het
omstandigheden waarin medewerkers verkeren. Kennis van
vestigen van de anti-corruptiecultuur. Het is zaak om de mede-
de manier waarop betrokkenheid bij corruptie kan worden
werkers te stimuleren om integer te handelen en niet-integer
voorkomen, is vervolgens een ander onderdeel in de assess-
gedrag aan te kaarten, de verwachtingen worden hierbij duide-
ment van de medewerker. Welke kennis is al aanwezig over
lijk gecommuniceerd.
het corruptierisico en wat zouden directe aandachtspunten in de scholing en opleiding van de medewerker moeten zijn om
Beoordeling (nieuwe) medewerkers
betrokkenheid bij corruptie te voorkomen? Daarnaast wordt
De medewerker van de financiële onderneming, inclusief
van de financiële onderneming verwacht dat zij een mede-
(senior) management, is de zwakste schakel in de gevallen
werker in een functie die van invloed kan zijn op de integere
waarin corruptie voorkomt. De beslissing om zich in te laten
uitoefening van het bedrijf screent op mogelijke strafrech-
met corrupte praktijken wordt veelal vanuit hebzucht geno-
telijke en financiële antecedenten. Ook deze screening kan
men. Verwacht wordt dan ook dat iedere financiële onder-
risicogebaseerd plaatsvinden. Vervolgens wordt duidelijk
neming structureel aandacht besteedt aan de persoon van de
vastgelegd in welke gevallen screening na een bepaalde peri-
medewerker. Dit begint al bij aanvang van de arbeidsrelatie;
ode opnieuw zal worden uitgevoerd.
de onderneming doet risicogebaseerd achtergrondonderzoek
Voor integriteitsgevoelige functies schrijft artikel 13 van het
(screening) naar aanwezige kennis, ervaring en integriteit van
Bpr voor dat de financiële onderneming in ieder geval een
de potentiele nieuwe medewerker. Het is inzichtelijk waar de
onderbouwde beoordeling maakt van de betrouwbaarheid
screening van nieuwe medewerkers (inclusief managers) uit
van de persoon die zij in een dergelijke functie wil benoe-
13
men. Dit geldt voor alle personen die werkzaamheden in een
op grond van een arbeidsovereenkomst werken of op andere
integriteitsgevoelige functie zullen gaan verrichten, of ze nu
grondslag.
Good practices
Training en andere communicatievormen Training van medewerkers is een veelgebruikt middel om bewustwording te kweken voor het vestigen van een integere
Bij een grote verzekeraar wordt naast een sol-
en transparante cultuur waarbinnen corruptie geen ruimte kan
licitatiepanel dat zich buigt over de geschikt-
krijgen. De financiële onderneming heeft een training inge-
heid vanuit de inhoudelijke functievereisten,
richt die (relevante) medewerkers op de hoogte stelt van het
ook een apart panel bij de sollicitatieproce-
integriteitsbeleid van de organisatie en die duidelijk aangeeft
dure betrokken dat zich richt op de geschikt-
dat corruptie niet getolereerd wordt. Tijdens de training wordt
heid vanuit de vereisten van de gedragscode
expliciet het standpunt van de onderneming over omkoping en
van de sollicitant.
belangenverstrengeling gecommuniceerd. Dat kan door voor-
Screening van nieuwe medewerkers aan de
beelden te geven van wat onder corruptie wordt verstaan, hoe
programma’s c.q. lijsten die gebruikt worden
dit herkend kan worden en hoe er gehandeld dient te worden
in het kader van het voorkomen van witwas-
door de medewerker. De inhoud van de training wordt regel-
sen en terrorismefinanciering, geeft aanvul-
matig herzien en up to date gebracht. De training stimuleert
lend inzicht in mogelijke integriteitsrisico’s bij
transparantie en stelt medewerkers in staat niet-integer gedrag
nieuwe medewerkers.
te herkennen en hier adequaat op te reageren.
Ook in-employment screening wordt gehanteerd
Het onderwerp corruptie komt niet alleen voor in specifieke
bij doorstroming naar andere (hoog risico)
trainingen, maar is een terugkerend onderwerp in alle integri-
functies.
teittrainingen. De trainingen worden zo ingericht dat in ieder
Een bank heeft integriteitgevoelige functies
geval alle relevante medewerkers op dit vlak getraind worden
geïdentificeerd waarbij er ook bij doorgroei
en dat deelname wordt gemonitord (door ‘de tweede lijn’) en
extra screening plaatsvindt van de betreffende
geregistreerd. Het niveau en de omvang van de trainingen
(nieuwe) medewerker.
zijn afhankelijk van de corruptiegevoeligheid van de functie. Niet-deelnemen aan verplichte trainingen heeft consequenties
14
Good practices De juridische afdeling en Compliance werken
voor de medewerker. Ook de follow up dient niet te worden
samen met andere relevante functies als HR,
vergeten. Aan het einde van de training wordt getoetst of
Veiligheidszaken en expliciet ook de business
de medewerker de inhoud heeft begrepen en zo worden de
om de inhoud en vorm van de training (bij-
kansen vergroot dat het geleerde in de dagelijkse praktijk zijn
voorbeeld e-learning of juist klassikale training)
weerslag vindt.
vast te stellen en de target groups te bepalen. Er wordt niet lang gewacht na indiensttreding
Awareness
met het geven van de training aan nieuwe mede-
Een beginpunt voor het vestigen van een integere en transpa-
werkers en de training wordt periodiek herhaald.
rante bedrijfscultuur is het omschrijven van de gedragsregels
Integriteitstraining is verplicht voor iedere (gese-
binnen een organisatie. Dit is breder dan alleen het opnemen
lecteerde) medewerker en trainingsvereisten wor-
van een coherente duiding van het nodige beleid en procedu-
den duidelijk inzichtelijk gemaakt.
res om het corruptierisico te beheersen. Het is een algemene
Ook (senior) management neemt (zichtbaar!)
gedragsnorm, veelal neergelegd in een gedragscode, waaruit
deel aan trainingen.
duidelijk is dat corruptie onacceptabel is. De gedragscode
Bij een grotere bank wordt een e-learningsysteem
bevat een heldere definitie van corruptie (gericht op zowel
gebruikt dat bijhoudt wie er aan welke modules
omkoping als belangenverstrengeling) die voor iedere mede-
heeft deelgenomen en hoe lang ze er over heb-
werker te begrijpen is en duidelijk de verwachtingen weer-
ben gedaan. De gegevens worden centraal gere-
geeft en hoe deze waargemaakt kunnen worden. Hiermee
gistreerd.
wordt een basis gelegd onder de noodzakelijke bewustwor-
Effectiviteit van de trainingen wordt gemeten,
ding binnen de organisatie van de noodzaak om corruptie als
bijvoorbeeld aan de hand van surveys of feedback
onacceptabel te zien.
requests. Een grote bank maakt gebruik van zogenoemde
Om het onderwerp anti-corruptie toegankelijk te maken,
Oversight flying squads die bij alle locaties wereld-
wordt expliciet en duidelijk aangegeven bij wie en op welke
wijd langs gaan om training te geven en policies
wijze medewerkers terecht kunnen binnen de organisatie met
te challengen.
vragen over dit onderwerp. De communicatie richt zich dan ook niet alleen op het ‘zenden’ van de boodschap, maar juist
15
Good practices Elk jaar wordt door een financiële onderneming op een
Er wordt duidelijk aangegeven wat de sanctie is bij cor-
of andere wijze aandacht aan haar gedragscode gegeven.
rupt gedrag of het niet voldoen aan de maatregelen die
Naast continue aandacht via intranet, worden commu-
door de financiële onderneming zijn getroffen ter voor-
nicatietechnieken zoals het houden van fish bowl meetings
koming van corrupt gedrag. Zo is bij een kleinere bank
en dilemmadiscussies gebruikt om te benadrukken dat
de regel aangetroffen dat ontslag volgt als een medewer-
corruptie onacceptabel is.
ker twee maal te laat privébelangen opgeeft, wat jaarlijks
De gedragscode wordt bij een bank door alle medewer-
gedaan moet worden.
kers, inclusief het senior management, ondertekend.
Bij een kleinere verzekeraar is de praktijk aangetroffen
Volgend op de bepaling en communicatie van corruptie
om onderwerpen als ‘spreek elkaar aan’ als hoofdthema’s
als toezichtthema door DNB heeft een grotere bank het
op de jaarlijkse strategiekaart te zetten, waarmee nadruk
eveneens voor de afdelingen Compliance en Internal
wordt gelegd op de transparantie en open communicatie
Audit als thema opgedragen.
binnen de organisatie.
ook op het ontvangen van signalen en ideeën vanuit de orga-
incidenten gemeld kunnen worden. Dat kan zowel met een
nisatie, om de beheersing te kunnen versterken. Communi-
klokkenluidersregeling als een incidentmeldingsregeling. Op
catie is overigens wel gericht op de gehele organisatie, maar
grond van artikel 12 Bpr is een financiële onderneming zelfs
daarnaast ook (risico gebaseerd) op afzonderlijke target groups
verplicht om te beschikken over procedures en maatregelen
bij wie corruptiegevoeligheid hoger ligt.
die zijn gericht op de omgang met en vastlegging van incidenten. Een helder beschreven en consistent proces voor de
Mogelijkheden om incidenten te melden
behandeling van incidenten, stelt de financiële onderneming
Ter bevordering van de transparante en integere bedrijfsvoering
in staat stelt snel en adequaat te reageren. Hierbij wordt onder
en -cultuur is het verder essentieel dat financiële ondernemingen
andere helder beschreven wie verantwoordelijk is voor een
een regeling hebben die het mogelijk maakt dat (vermeende)
melding, binnen welke termijnen een en ander gebeurt en
16
dat de uitkomsten (inclusief follow up) duidelijk worden vastgelegd. Waar nodig worden betrokkenen gesanctioneerd. Als
Good practices
daartoe aanleiding bestaat, worden acties gedefinieerd n.a.v. de uitkomsten om herhaling te voorkomen, zoals bijvoor-
Integriteitsincidenten, waaronder corruptie, wor-
beeld het meenemen van de uitkomst in de systematische
den duidelijk omschreven: ook near misses.
risicoanalyse of het aanpassen van het trainingsprogramma.
Bij verschillende financiële ondernemingen is
Indien er sprake is van een gedraging of gebeurtenis die een
het mogelijk om incidenten te kunnen melden
ernstig gevaar vormt voor de integere uitoefening van het
aan verschillende onafhankelijke vertrouwens-
bedrijf van de betreffende onderneming, dan moet boven-
personen.
dien DNB onverwijld geïnformeerd worden omtrent inciden-
De meldingsprocedure is helder en wordt regel-
ten. Ook hiertoe wordt een uniforme en heldere procedure
matig op diverse plekken gecommuniceerd, in
gehanteerd.
de gedragscode, op news portals en op posters. De meldingen worden expliciet onderverdeeld in
Naast de verplichte meldingsprocedure biedt een klokken-
thema’s, waaronder corruptie.
luidersregeling de mogelijkheid om vermeende corruptie-
Een onderneming beschikt over een protocol
gevallen op een vertrouwelijke wijze binnen de organisatie
voor onderzoeken naar aanleiding van inciden-
aan de orde te kunnen stellen. Hiermee worden ook speci-
ten met een duidelijke vastlegging van taken,
fieke gevallen geraakt die niet onder de definitie van ‘inci-
bevoegdheden en middelen. Dit schept dui-
dent’ (kunnen) worden gevat, maar die wel van belang zijn
delijkheid voor diegene die bij een onderzoek
om bepaalde ongewenste praktijken en gedrag aan de orde
betrokken wordt en vastlegging vooraf borgt
te kunnen stellen. De vertrouwelijkheid en bescherming van
onafhankelijkheid voor de onderzoekers.
de rechtspositie van de melder zijn hierbij expliciet geborgd. De informatie uit incidentmeldingen en klokkenluidersmeldingen kan input zijn om bepaalde ontwikkelingen in de cultuur van de organisatie en/of integriteitsrisico’s bloot te
accountantsdienst) bewust worden gemaakt van eventuele
leggen. Met deze informatie kunnen senior management
trends en ontwikkelingen. Sowieso worden de uitkomsten op
en toezichthoudende organen (zoals RvC, RvT en interne
periodieke basis meegenomen in managementrapportages.
17
2.2 Maatregelen op het gebied van governance Ook in uw governance kunt u uw organisatie wapenen tegen
Good practices
corruptierisico’s, door bijvoorbeeld de taken, verantwoordelijkheden en managementinformatie onder de loep te nemen.
Verschillende business owners zijn betrokken bij het opstellen van het beleid om hun feedback te
Taken en verantwoordelijkheden
geven, aan de hand van vier vragen:
Zoals onder de noemer Organisatie & cultuur al is opge-
(a) beschrijft het beleid eenduidig en helder wat
merkt, is senior management betrokkenheid en tone at the top
wordt verwacht en waarom?
essentieel om een juiste bedrijfscultuur te vestigen waarbin-
(b) Sluit het beleid aan bij de praktijksituatie?
nen corruptie geen plek heeft of kan krijgen. Hiertoe kan van
(c) Is zoveel mogelijk aangesloten bij bestaande
financiele ondernemingen worden verwacht dat zij de taken en verantwoordelijkheid voor het opstellen, aanpassen en
business processen? (d) Moeten aanvullende procedures beschreven
implementeren van het beleid ter voorkoming van corrup-
worden voor specifieke bedrijfsonderdelen?
tie duidelijk belegd hebben. Senior management is ‘overall’
Het anti-corruptiebeleid wordt expliciet goedge-
verantwoordelijk voor het voorkomen van corruptie en de
keurd en vastgesteld door het senior management.
rapportagelijnen zijn vastgelegd en duidelijk. Het opstellen
Het is binnen de hele organisatie duidelijk wie
en onderhouden van het anti-corruptiebeleid is vervolgens
verantwoordelijk is voor het implementeren van
duidelijk in de organisatie belegd, meestal is dit Compliance,
het beleid, inclusief verplichte tijdslijnen. Veelal
Risk Management, Legal of Veiligheidszaken. Expliciete
is deze verantwoordelijkheid bij de business belegd.
vraag bij het opstellen, aanpassen en implementeren van het
Duidelijk is beschreven wie het beleid uitvoert en
beleid is of de business voldoende betrokken is. Door de busi-
wat daarvoor wordt verwacht. Bijvoorbeeld voor
ness in een vroeg stadium te betrekken bij het opstellen van
wat betreft het verrichten van third party due dili-
het beleid en bij de inrichting van de procedures, en niet
gence; hierbij is niet alleen een rol voor de business
pas op het moment van vaststelling van het beleid, kan beter
weggelegd, maar ook voor Procurement/ Inkoop
aansluiting worden gevonden bij de praktijk waarbinnen de
en/of HR et cetera.
activiteiten worden ontplooid. In het kader van een juiste werking van de beleidscyclus, is het organisatieonderdeel dat
18
verantwoordelijk is voor het opstellen van het beleid ook ver-
van corruptie. Bij vrijwel alle onderzochte ondernemingen
antwoordelijk voor de review en update. Monitoring van het
heeft Compliance een betrokkenheid of zelfs verantwoor-
anti-corruptiebeleid is vervolgens ondubbelzinnig belegd bij
delijkheid in de beleidsvorming, uitvoering en monitoring
(senior) management.
van het anti-corruptieprogramma. Hiermee wordt een kwalitatieve beleidscyclus geborgd en kan een organisatiebreed
Rol van Compliance en Internal Audit
effectieve ondersteuning bij de uitvoering worden geboden.
De Compliance- en Internal Audit-onderdelen van financiële
Ervaring met en kennis van het voorkomen en bestrijden van
ondernemingen hebben een sleutelfunctie bij de bestrijding
corruptie wordt op deze wijze centraal vastgelegd en aange-
Good practices Het onderwerp anti-corruptie wordt expliciet meegeno-
Voor geconstateerde tekortkomingen heeft Inter-
men in periodieke compliance-rapportages (minimaal twee
nal Audit expliciete acties geformuleerd, waarbij de
maal per jaar), waarbij aandacht wordt gegegeven aan:
opvolging wordt gemonitord.
- geïdentificeerde tekortkomingen t.a.v. corruptie
De effectiviteit van het anti-corruptiebeleid wordt in
- (geanonimiseerde) incidenten t.a.v. corruptie
aanvulling op de toetsing door Compliance en Inter-
- (toekomstige) ontwikkelingen t.a.v. corruptie.
nal Audit ook op andere wijzen getoetst, bijvoorbeeld
Compliancerapportages worden ook periodiek verstrekt
door externe partijen op structurele of incidentele
aan Raad van Commissarissen/ Audit Committee.
basis.
Bij een grotere bank voert Internal Audit een impactana-
De onderneming vraagt zich op beslissende punten
lyse uit naar de gevolgen van de UK Bribery Act en de
in het beheersingsproces af of de interne toezichthou-
FCPA, gelet op het juridische risico.
dende organen voldoende over anti-corruptie worden
Uitkomsten van onderzoeken door Internal Audit
geïnformeerd.
worden breed gerapporteerd aan business owners, senior
De externe toezichthouders worden voldoende over
management en RvC / Audit Committee.
de anti-corruptie maatregelen geïnformeerd.
19
wend. Naast Compliance kan Internal Audit als third line of
Good practices
defence in het bestrijden van corruptie binnen haar controlerende taak een expliciete rol hebben in preventie (beleid
Het third party beleid bevat een escalatieproce-
en procedures, training, due dilligence), detectie (klokken-
dure wanneer er onenigheid is over risicoclas-
luiderregeling) en reactie (onderzoeken). Uitkomsten van
sificatie van een derde partij.
onderzoeken door Internal Audit worden inzichtelijk gerap-
Bij een hoge risicoclassificatie neemt de finan-
porteerd aan relevante onderdelen en organen.
ciële ondernemingen extra maatregelen door in het contract met de third party een right to
2.3 Maatregelen op het gebied van third party risico
audit clause op te nemen en een verklaring van de third party dat de gedragscode van de finan-
Het third party risico geldt tweeledig. Ten eerste vormt het
ciële onderneming wordt nageleefd.
onderdeel van het in het eerste deel van deze brochure
De gegevens van derde partijen en de beta-
omschreven systematische risicoanalyse: in welke mate maakt
lingen die zijn verricht worden met een dui-
de onderneming gebruik van derde partijen, in welke landen
delijke omschrijving vastgelegd en centraal
en bij welke activiteiten? Ten tweede dient een onderneming
bijgehouden.
alvorens de individuele relatie met de derde partij aan te gaan
Alle betalingen aan third parties worden con-
voor een specifieke activiteit vast te stellen wat het corruptie-
form het vier-ogen principe gefiatteerd.
risico is. Dit vindt plaats aan de hand van risicogebaseerde
Gecontroleerd wordt of de betaling aan een
due diligence. Risicogebaseerd houdt daarbij in dat waar het
third party marktconform is.
risico op corruptie hoger is, additionele maatregelen moeten
Afhankelijk van het risico van de third party en
worden genomen om de integriteit van de derde partij vast te
de omvang van het bedrag vindt meer senior
stellen. Due diligence omvat onder andere een onderzoek naar
goedkeuring plaats.
de achtergrond, activiteiten en reputatie van de third party.
Betalingen aan third parties worden additioneel
Daarbij dienen ook het geografische risico, sectorrisico en
steekproefsgewijs ex-post gemonitord.
product/transactierisico in ogenschouw genomen te worden.
Medewerkers die betalingen aan third parties
Van belang is duidelijke regels op te stellen voor minstens
verrichten zijn getraind op red flags.
vijf situaties:
20
- offerteproces
en het aanbieden van G, H&E in een kwetsbare situatie,
- selectiecriteria
doordat een situatie van wederkerigheid kan ontstaan. De
- betalingen aan de third party
kwetsbaarheid bestaat erin dat een zakelijk besluit kan wor-
- handhaving van de voor de financiële onderneming gel-
den beïnvloed door de acceptatie van dat aanbod. Reputatie
dende toezichtregels en –normen (ingeval van uitbesteding)
zal ook een rol spelen bij de afweging, het sec aanwezig zijn
- voorkomen van omkoping en belangenverstrengeling
bij een bepaalde bijeenkomst of evenement kan al de schijn
door bijvoorbeeld giften en persoonlijke relaties met de
van corruptie wekken. De grens hiervoor is moeilijk te leg-
betreffende derde partij
gen en er is soms sprake van een grijs gebied. Juist in dat grijze gebied is het vaak effectiever en efficiënter om de grens
De due diligence dient, zoals gezegd, risicogebaseerd plaats te
strakker te hanteren dan uit oogpunt van risicobeheersing
vinden, waarbij rekening kan worden gehouden met uitda-
misschien noodzakelijk lijkt. Als uitgangspunt moet iedere
gingen zoals:
financiële onderneming in ieder geval beschikken over een
- een groot aantal third parties,
specifiek G, H&E-beleid zowel ten aanzien van het aanbie-
- dat de third party is gevestigd in een land waar openbare
den als het accepteren van G, H&E, op grond waarvan een
informatie niet beschikbaar of onbetrouwbaar is, - informatie is alleen beschikbaar is in een vreemde taal.
grens kan worden getrokken. Daarbij zou de onderneming actueel, consistent en volledig inzicht moeten hebben in de door medewerkers, inclusief (senior) management, ontvan-
2.4 Drie hoog risicobeleidsgebieden
gen en gegeven giften. De verantwoordelijkheid voor het registeren van G,H & E per bedrijfsonderdeel (afhankelijk
Naast third parties, is er op drie beleidsgebieden tot slot meer
van de omvang en structuur van de organisatie) wordt uit-
risico op corruptie dan gemiddeld, waardoor expliciete aan-
drukkelijk belegd. Dit kan bijvoorbeeld ook in alle gevallen
dacht aan te nemen maatregelen kan worden gegeven.
Compliance zijn.
‘Gifts, hospitality & entertainment’
De effectiviteit van de genomen maatregelen worden regel-
Als hoog risico voor corruptie kunnen ‘gifts, hospitality &
matig getoetst en de resultaten worden opgenomen in de
entertainment’ (‘G, H&E’) worden aangemerkt. De medewer-
management rapportages. Geconstateerde tekortkomingen
kers en de onderneming bevinden zich bij het accepteren
worden hersteld.
21
Good practices Er worden expliciete grensbedragen vastgelegd van wat
Er is een uniforme procedure voor aan te leveren
als acceptabel kan worden gezien; veelal worden grens-
informatie (zoals naam aanbieder en ontvanger,
bedragen van maximaal Euro 75 gehanteerd.
datum aanbod, datum acceptatie, soort, prijs, busi-
Voor zover dit van toepassing is vanwege internationale
ness purpose, omstandigheden et cetera).
activiteiten, is er een gerichte discussie over culturele
Er wordt een centraal overzicht bijgehouden van
aspecten van G, H & E en de wenselijkheid en nood-
geaccepteerde, gedane en afgekeurde G,H & E om
zaak expliciete keuzes te maken niet aan een bepaald
het risico te kunnen identificeren en analyseren.
cultureel gebruik mee te doen dat beschouwd kan wor-
Een onderneming beschikt over een afwegingskader
den als een vorm van corruptie. De uitkomsten van
voor het accepteren van uitnodigingen, zodat de
deze discussie worden duidelijk weergegeven in beleid
werknemer geholpen wordt om een juiste afweging
en procedures, met aandacht voor deze culturele ver-
te maken en de schijn van corruptie wordt verme-
schillen en eventuele verschillen in wet- en regelgeving.
den.
In de procedures en maatregelen rondom G, H&E
Er wordt periodiek geanalyseerd door ‘de tweede
wordt aandacht gegeven aan red flags en dilemma’s.
lijn’, om trends en patronen vast te stellen. Bijvoor-
Uitzonderingen op het G, H&E-beleid kunnen alleen
beeld: toename van meldingen in bepaalde periode,
plaatsvinden in bijzondere situaties en alleen na goed-
buitensporige acceptatie / aanbod van geschenken
keuring van Compliance en/of senior management
door één medewerker of binnen een bepaald organi-
(RvB, managing board).
satieonderdeel et cetera.
Donaties, liefdadigheid en sponsoring
beleid formuleren gericht op toetsbare en expliciete keuzes
Ook donaties, liefdadigheid en sponsoring kennen een hoger
voor het geven van donaties, liefdadigheid en sponsoring en
corruptierisico. Om een zekere objectiviteit in het proces in
de aard en omvang van het bedrag. Aan de basis ligt de keuze
te bouwen, is het van belang dat financiële ondernemingen
waar je je als onderneming aan wilt verbinden. Risicogeba-
22
seerde due dilligence zal inzage verschaffen in de integriteit
Persoonlijke netwerken en belangen
van de ontvangende third party. Naast reputatie, integriteit en
Wanneer belangen van beleidsbepalers en medewerkers
eventuele betrokkenheid van overheidsfunctionarissen wordt
conflicteren met de belangen van de onderneming is er een
gekeken naar personen of entiteiten geassosieerd met de par-
hoger risico op corruptie. Na de identificatie en analyse
tij waar de betaling aan wordt verleend. Met een dergelijke
van dit risico kunnen passende maatregelen bestaan uit het
due diligence beschermt de onderneming de ‘eigen’ integriteit
beschrijven van hoe er dient te worden omgegaan met per-
van de financiële onderneming.
soonlijke, professionele en financiële belangen. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gekeken naar de omgang met:
Good practices
- persoonlijke, professionele en financiële belangen in relatie tot het omgaan met cliënten en andere relaties - (vertrouwelijke) informatie
Het beleid over donaties, liefdadigheid en spon-
- het aangaan van cliëntrelaties
soring bevat duidelijke objectieve criteria, zoals
- transacties in de privésfeer
grensbedragen, partijen die wel of geen donatie
- nevenactiviteiten.
of sponsoring kunnen ontvangen en onder welke voorwaarden.
Ten aanzien van privébelangen kan men denken aan zowel
Donaties en sponsoring worden altijd in vol-
zakelijke als familiaire belangen.
doende mate van detail vastgelegd. De financiële onderneming is intern en extern
Door van medewerkers te verlangen om proactief opgave
transparant over donaties en sponsoring.
te doen van nevenfuncties, risicovolle nevenactiviteiten
De fiattering van betalingen van sponsorgelden of
en privébelangen krijgt een financiële onderneming inzage
donaties zijn expliciet bij het senior management
in mogelijke belangenverstrengeling. De schijn van belan-
belegd met hantering van het vier-ogen principe.
genverstrengeling zou al voorkomen moeten worden. Van
Donaties en sponsoring maken onderdeel uit van
belang is dat de registratie van deze nevenfuncties, risicovolle
het third parties beleid en de bijhorende due dili-
nevenactiviteiten en privébelangen actueel is, wordt gemoni-
gence.
tord en de registratieprocedure inzichtelijk en toegankelijk is.
23
Good practices De onderneming beschikt over beleid waarin expliciete voorbeelden staan hoe medewerkers belangenverstrengeling kunnen herkennen. Medewerkers kunnen nevenfuncties pas accepteren na goedkeuring door de onderneming. Het register van opgegeven nevenfuncties en privé belangen wordt geraadpleegd bij het contracteren van third parties. De onderneming stuurt periodiek een verzoek uit naar de beleidsbepalers en de medewerkers over de actualiteit van de opgegeven nevenfuncties en belangen. De opgave van privébelangen en nevenfuncties wordt steekproefsgewijs gemonitord.
24
Bijlage: Themaonderzoek Corruptie 2013 – toelichting beoordelingskader
DNB heeft in 2013 een cross-sectoraal themaonderzoek uitge-
Het beoordelingskader is opgezet volgens de volgende lijnen:
voerd naar de wijze waarop banken en verzekeraars aandacht besteden aan het voorkomen en bestrijden van betrokkenheid
‘Tone at the top’
bij corruptie. In het themaonderzoek heeft DNB ten eerste een risicoidentificatie uitgevoerd om inzicht te verkrijgen
Human resources
in de aard, omvang en oorzaken van het corruptierisico bij Nederlandse financiële ondernemingen. Hiertoe zijn partners van DNB in het voorkomen en bestrijding van financieel-economische criminaliteit (zoals FIOD en OM) en bovenal de
Training Organisatie & cultuur Awareness
financiële ondernemingen geraadpleegd. Door middel van questionnaires, interviews en Ronde Tafelsessies met verte-
Melding incidenten
genwoordigers uit de bancaire en verzekeringssector is inzicht verkregen in belangrijke risicoindicatoren en beheersings-
‘Gifts, hospitality & entertainment’
maatregelen. Dit heeft geresulteerd in een uitgebreid intern beoordelingskader aan de hand waarvan de inspanningen van financiële ondernemingen ter voorkoming van corruptie
‘Governance’
Systematische risicoanalyse
door DNB getoetst kunnen worden. In de tweede fase van het themaonderzoek zijn vervolgens onderzoeken bij een selectie van 13 banken en verzekeraars uitgevoerd aan de hand van dit beoordelingskader.
Taken, verantwoordelijkheden en management informatie
‘Third party’ beleid (alg.) ‘Third parties’
Politieke donaties, liefdadigheid & sponsoring Algemeen
Netwerk (belangenverstrengeling)
Nevenfuncties Privé belangen
25
De onderzoeken zijn gebaseerd op het uitgangspunt dat een
Het onderzoek heeft zich toegespitst op de in de bedrijfspro-
integere bedrijfsvoering vereist dat ondernemingen voorkomen
cessen van de ondernemingen geïntegreerde procedures en
dat zij of hun medewerkers betrokken raken bij belangenver-
maatregelen ter beheersing van het corruptierisico. Hierbij
strengeling en/of wetsovertredingen en/of handelingen die
wordt gefocust op de organisatorische en persoonlijke integri-
maatschappelijk onbetamelijk zijn, waardoor het vertrouwen
teitsrisico’s, en voor wat betreft de relationele integriteitsrisico’s
in de onderneming of de financiële markten kan worden
op de relaties met zogenoemde third parties. Onder third parties
geschaad (artikel 3:10 Wft). Daarnaast moet de bedrijfsvoering
worden verstaan alle relaties van de onderneming, uitgezon-
beheerst zijn, op grond waarvan de bedrijfsvoering dient te
derd de cliënten. Het relationele integriteitsrisico betreffende
zijn afgestemd op de aard, omvang, risico’s en complexiteit
cliënten valt derhalve buiten het bereik van deze good practices,
van de activiteiten van de onderneming (artikel 3:17 Wft). Als
zie hiertoe de door DNB uitgebrachte Leidraad Wwft van
onderdeel van de integere en beheerste bedrijfsvoering dienen
oktober 2013, gericht op de ondersteuning van de inspanningen
ondernemingen het risico op corruptie te identificeren, syste-
door banken en verzekeraars ter bestrijding van witwassen.
matisch te analyseren en maatregelen te nemen om dat risico te beheersen.
26
Februari 2014
