GM 59-‐‑0399
Burgemeester Maarschalkbank Cultuurhistorische analyse Haarlem, lente 2015.
Inleiding De Burgemeester Maarschalkbank staat er, als gemeentelijk monument, op dit moment niet echt florissant bij. Het is duidelijk dat de bank betere tijden heeft gekend. Al lange tijd verschijnen er bij vlagen berichten over dit bankje in de pers zoals bijvoorbeeld 28 januari 2011 in het Haarlems Dagblad met de kop ‘Waar is het hertje op de bank?’. Om over alle andere onderdelen maar te zwijgen. De reactie vanuit de Gemeente Haarlem, afdeling wijkbeheer, luidde in 2011: ‘De bank is als monument opgenomen in het Integraal Beheersplan Haarlemmerhout. Het zal worden gerestaureerd en een andere plek krijgen in de Haarlemmerhout.’
Om tot restauratie te kunnen komen is kennis van de geschiedenis, het ontwerp en de totstandkoming van het monument noodzakelijk. Het verhaal rond deze onderwerpen staat in dit document. Het onderzoek resulteerde in een verrassend, af en toe bijna verbijsterend, relaas. Hopelijk levert het de impuls om nu echt tot actie over te gaan en de Maarschalkbank te herstellen in oude glorie.
Opdrachtgever en begunstigde De bank draagt de naam van Burgemeester Maarschalk, om precies te zijn Cornelis Maarschalk, Heer van Egmond Binnen, Rynegom, Egmond op den Hoef en Egmond op Zee met de Duinen. Hij werd op 16 mei 1870 geboren in Amsterdam. Van 1909 tot 1919 was Maarschalk burgemeester van Koog aan de Zaan. In 1919 werd hij burgemeester van Haarlem. Hij bleef dit tot 1937. In 1934 vierde hij zijn 15-‐‑jarig jubileum als burgemeester te Haarlem, de 10 jaar daarvoor was hij burgemeester in Koog aan de Zaan. Dit maakte het dus zijn 25-‐‑jarige ambtsjubileum. Om dit heugelijke feit te gedenken kwam er de bank waar dit ook op staat. Er valt veel over Maarschalk te vertellen zowel positief als negatief. Maar over zijn burgemeestersjaren en wat hij betekent heeft voor Haarlem zijn de berichten toch vooral positief. Dit spreekt ook uit het feit dat er in 1934 een comité vanuit de burgerij ontstond onder voorzitterschap van mr. A. Bruch, penningmeester de heer N. Levenkamp, en secretaris de heer P.J.M. van Tetering, om het ambtsjubileum van Maarschalk te vieren. Rijkelijk kwamen giften van ingezetenen van Haarlem en ook van zeer velen daarbuiten binnen. Deels werden deze gelden besteed aan feestelijkheden op de jubileum dag 17 juni 1934. De gemeente Haarlem ontving van het comité een levensgroot portret van de burgemeester, ten einde dat een plaats in het Raadhuis te geven. Het resterende bedrag kwam ter beschikking van de
burgemeester zelf, die wilde dat Haarlem een monumentale bank zou krijgen naar zijn naam genoemd.
Burgemeester Maarschalk en zijn vrouw op het bordes van het stadhuis luisterend naar de zanghulde die de schoolkinderen hen zaterdagmiddag 17 juni 1934 brachten (Foto uit De Telegraaf).
21 maart 1936 staat in De Telegraaf: ‘Nog voor Hemelvaartsdag zal Haarlem een Burgemeester Maarschalk-‐‑bank rijk zijn. … Na de plaatsing, ongeveer half Mei, zal de burgemeester bij de plechtige inwijding aan het gemeentebestuur verzoeken, de bank in eigendom over te nemen.’
Ontwerper
In de meeste artikelen staat de beeldhouwer Lambertus Zijl als ontwerper en maker van de Maarschalkbank genoemd. Onderzoek laat zien dat het hier gaat om een coproductie tussen Carel Adolph Lion Cachet (1864-‐‑1945) en Lambertus Zijl (1866-‐‑ 1947). Het werk werd overigens uitgevoerd door aannemer J.P.A. Nelissen uit Haarlem. Deze zat in de jaren dertig in een groot pand op de hoek van de Bakenessergracht/Donkere Spaarne bij Gravenstenenbrug. Kom een referentie over hen tegen ‘Beeld en ornamentwerk in beton’. Lion Cachet blijkt een persoonlijke vriend van Maarschalk. Hij is betrokken bij het ontwerp van villa ‘Craeyenburgh’ aan de Crayenesterlaan 142 rond 1927, waarvoor Maarschalk ook de architecten A.D.N. van Gendt en Klaas Jonkheid inschakelt. Ook ontwerpt hij een wapen voor Maarschalk dat zowel op het huis als op de bank gebruikt wordt. Familiewapen Maarschalk door Lion Cachet (Collectie Rijksmuseum Amsterdam)
Lion Cachet en Zijl zijn ook vrienden en werken vanaf 1906 met grote regelmaat samen aan opdrachten voor interieurs van huizen en de grote oceaanschepen. Buste in brons van Carel Adolph Lion Cachet, gemaakt door Lambertus Zijl in 1931. (Collectie Drents Museum)
Reliëf in brons, zelfportret door Lambertus Zijl uit 1926. (Particuliere collectie)
Beeldhouwer Lambertus Zijl is een van de belangrijkste Nederlandse beeldhouwers van rond 1900. Jan Bronner heeft veelvuldig laten weten hoe Zijl hem heeft geïnspireerd. Hij werkte meestal samen met architecten waarbij beeldhouwwerk en architectuur een geheel vormden zoals bij de Beurs van Berlage. Hij geldt als pionier van de diersculptuur, zoals ook bij het bankje waarop een hertje stond. Dit vormt een van zijn zeldzame vrije monumentale beelden, naast zijn meest beroemde werk: het standbeeld voor koningin Emma in Amsterdam. Dit wordt gezien als een van de meest geslaagde Nederlandse monumenten uit het interbellum. Monument Koningin Emma, Emmaplein, Willemsparkbuurt Amsterdam. Lambertus Zijl, Kalksteen, 1938 (foto Will de Jong).
C.A. Lion Cachet is een unieke figuur in de Nederlandse kunstwereld. Zijn werk kent naast een hoog artistiek niveau ook een ongekende variëteit van afzonderlijke objecten tot complete interieurs; batikwerk, grafische vormgeving, meubels, keramiek en tegeltableaus etc. etc. 4 april 1936 schrijft hij aan zijn zoon Carel in Nederlands-‐‑Indië: ‘..Het monumentje voor Maarschalk te Haarlem zal in 3 maanden gereed komen…’ Hoe Lion Cachet en Maarschalk bevriend raakte heb ik niet kunnen achterhalen. Zijl leerde hij kennen in het atelier van Maurits van der Valk aan de Amsteldijk in Amsterdam rond 1885. Vanaf 1906 wordt Zijl Lion Cachets vaste medewerker voor beeldhouwwerk en ontstond hun levenslange hechte vriendschap. Lion Cachet verwierf de opdrachten en schakelde hierbij Zijl in. Zo zal het ook gegaan zijn bij de Maarschalkbank. Alhoewel? Ontwerpen Er bestaat een ongedateerd in brons afgegoten schetsontwerp door Zijl, dat volgens zijn biograaf De Vries dateert uit 1925. Ontwerp Maarschalkbank brons door Lambertus Zijl (part.coll.)
Maar ook van de hand van Lion Cachet zijn er ontwerpen voor de Maarschalkbank.
Drie verschillende schetsontwerpen voor de Maarschalkbank door Lion Cachet (Collectie Rijksmuseum Amsterdam)
Van der Boom schreef in zijn monografie over Lion Cachet: “een van zijn laatste gelegenheidsopdrachten was een herinneringsbank voor burgemeester Maarschalk van Haarlem. Na een aantal ontwerpen gemaakt te hebben, koos Lion Cachet uiteindelijk voor een zware, hoge bank van gewapend beton bekleed met brons en bekroond met een bronzen liggend hert van de hand van Zijl. Aan weerszijden zaten ‘glazen kastjes, zodat de bank ‘s avonds in de schijnwerpers stond’. Deze ‘Maarschalkbank’ is eerder als een monument te beschouwen dan als een gebruiksvoorwerp.” Hoe een en ander werkelijk in elkaar steekt zullen we nooit meer met zekerheid weten. Beide kunstenaars waren duidelijk sterk betrokken bij dit ontwerp. Opvallend is echter dat geen van de ontwerpen de bank met een liggend hert toont. Alle ontwerpen worden bekroond door een staand hert. De eerste beeltenis met een liggend hert is een aquarel die aanwezig is in het Noord-‐‑Hollands Archief, helaas ongedateerd, maar van voor 1936 omdat de uiteindelijke bank op een cruciaal punt afwijkt.
Aquarel ontwerp Burgemeester Maarschalkbank, ongedateerd (Collectie NHA).
In het archief zijn ook twee blauwdrukken overgeleverd die gedetailleerde maatvoering van de bank bevatten.
Ook deze blauwdrukken wijken ook nog af van het uiteindelijke monument.
Plaatsing
Half mei 1936 wordt de bank geplaatst in de Haarlemmerhout aan de Fonteynlaan nabij de Hertenkamp tegenover de Mr. Lottelaan. Kortom de plek waar het restant nu nog steeds staat. Foto 18 juni 1936 in het Soerabaijasch Handelsblad.
De foto toont de voorzijde van de bank met daarop pontificaal het wapen van Maarschalk naar ontwerp van Lion Cachet. Dus niet het wapen van Haarlem zoals dit op de aquarel en de blauwdruk staat afgebeeld. Wapen van Maarschalk zoals het op de gevel van de ‘Craeyenburgh’ zit.
Of het wapen van Haarlem wel op de bank voorkomt is niet met zekerheid vast te stellen maar het lijkt wel waarschijnlijk. De linkerzijkant bevat namelijk het wapen van Koog aan de Zaan waar Maarschalk de eerste 10 jaar burgemeester was. Het lijkt dan toch waarschijnlijk dat de rechterzijkant het wapen van Haarlem getoond zal hebben.
Wapen van Koog aan de Zaan aan de westelijke zijkant van de Maarschalkbank. Foto van de oostelijke zijkant van de Maarschalkbank, onzichtbaar is of het wapen van Haarlem zich hier bevindt.
Hertje
De maten van de bank zijn gegeven en de plaquette is goed gefotografeerd dus na te maken. Er zijn ook nog delen bewaard binnen de gemeente Haarlem die nog onderzocht moeten worden maar de grote vraag blijft natuurlijk al jaren: ‘Waar is het hertje?’ Het hertje is spoorloos verdwenen. Ook binnen de gemeente is geen woon-‐‑ of verblijfplaats van het hertje meer bekend. Maar gelukkig bezit het Drents museum nog een hertje. Het inventarisnummer is E1983-‐‑0964 (oud nummer B14), standplaats, 11 – 62/6. Het is ongeveer 7 cm hoog, 12 cm breed en 6 cm diep. Een snelle rekensom laat zien dat dit hertje met een factor 4,167 vergroot moet worden en dat het dan redelijk overeenkomt met de maten op de blauwdruk voor het hertje bovenop de bank.
Het hertje uit de collectie van het Drents Museum.
