Gezondheidsindicatoren lopen uit de pas met die voor emissies en milieukwaliteit

Gezondheidsindicatoren lopen uit de pas met die voor emissies en milieukwaliteit Vormt luchtkwaliteit, nu Nederland grotendeels voldoet aan de norm, geen probleem meer voor onze gezondheid? Het is maar net hoe je het bekijkt. Emissiedoelstellingen en buitenluchtnormen onthullen bijvoorbeeld niet het risico van fijn stof voor gezondheid. Maatregelen genomen op basis van emissies en milieukwaliteit leiden evenmin automatisch tot de meest effectieve beperking van gezondheidsrisico‘s. Als gezondheidsverbetering het primaire beleidsdoel is, dan moet het stoffenbeleid zich vooral richten op het terugbrengen van fijn stof. Tegelijkertijd is het van belang rekening te houden met de perceptie van bewoners. De omgeving moet niet alleen veilig zijn, maar mensen moeten zich er ook veilig voelen.

Ook overheden vragen zich af: hoe prioriteren we maatregelen in ons milieubeleid? Welke stoffen doen ertoe? Met indicatoren kan de toestand van het milieu en de impact daarvan op gezondheid worden gekwantificeerd. Om het Nederlandse stoffenbeleid

Loes Geelen Dr. L. (Loes) M. J. Geelen (l.geelen@ ggd-bureaugmv.nl, 0900-3686868) is adviseur milieu & gezondheid bij Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid van de GGD’en Brabant/Zeeland. Dit artikel is gebaseerd op haar promotieonderzoek binnen de Academische Werkplaats Milieu en Gezondheid.

te evalueren, kunnen allerlei indicatoren gebruikt worden. De vraag is vervolgens: Wanneer we stoffen prioriteren in het milieubeleid, resulteren verschillende indica-

leiden tot een slechtere kwaliteit van het

toren dan in dezelfde prioriteiten?

milieu: de concentraties in de lucht lopen op. Afhankelijk van de samenstelling van

Van oorzaken naar gevolgen en terug

stoffen en de hoeveelheden die mensen

Het startpunt in de medische milieukunde

heidseffecten ontwikkelen. Denk bijvoor-

vormt de keten van oorzaken en effecten

beeld aan vervroegde sterfte door blootstel-

(Figuur 1). Laten we beginnen bij het begin

ling aan fijn stof of aan het ontwikkelen van

en de route afwandelen van oorzaak naar

leukemie door blootstelling aan benzeen.

gevolgen aan de hand van de auto als

Hoe de risico’s van luchtverontreiniging

voorbeeld. Zowel tijdens de fabricage als

beleefd worden kan sterk verschillen van

het rijden stoten we allerlei stoffen uit in

persoon tot persoon en van bron tot bron.

het milieu. Deze uitstoot verspreidt zich

Ook de lokale context is belangrijk. Daarover

vervolgens g in onze leefomgeving, g g wat kan

later meer.

binnenkrijgen, kunnen zij nadelige gezond-

Inleiding Het vakgebied medische milieukunde draait om het beantwoorden van de centrale vraag: Wat is de invloed van milieufactoren op gezondheid? In mijn promotieonderzoek1 heb ik die vraag verder toegespitst: Wat betekent luchtverontreiniging voor gezondheid? GGD’en krijgen hierover regelmatig vragen van burgers. “Leef ik korter omdat ik langs een snelweg woon?” “Ik woon vlakbij chemische industrie, loop ik nu een groter risico op kanker?” Maar niet alleen burgers worstelen met dergelijke vragen.

Dit artikel is verschenen in Tijdschrift Milieu 6-2014, www.vvm.info

Tijdschrift Milieu - Dossier - oktobber 2014

35

geven verschillende indicatoren schematisch weer. Traditioneel worden in evaluaties van het milieubeleid indicatoren voor emissies en milieukwaliteit gehanteerd (‘toetsen aan de norm’). De milieudrukindicator is de ratio tussen jaarlijkse emissies en emissiedoelstellingen en vertelt of de emissiedoelen bereikt worden. De milieukwaliteitindicator is de ratio tussen jaarlijks gemiddelde concentratie en concentratiedoelstellingen en vertelt of de normen voor milieukwaliteit – in dit geval luchtkwaliteit – gehaald worden. Nuttig voor een administratieve benadering van het probleem, maar deze indicatoren geven geen informatie over mogelijke gezondheidseffecten die vermeden kunnen worden. Indicatoren Figuur 1 Oorzaak-effectketen en normen voor iedere stap in deze keten; verbeeld voor verkeer

die dichter bij onze centrale vraag komen zijn indicatoren voor blootstelling (hoeveel verontreiniging ademen mensen dage-

Om de bevolking te beschermen tegen

normen niet alleen worden vastgesteld op

lijks in?) én indicatoren op het niveau van

nadelige gezondheidseffecten, worden op

basis van gezondheidskundige overwe-

gezondheidseffecten.

verschillende stappen in de keten normen

gingen, maar dat haalbaarheid en sociaal-

opgesteld. Daartoe wordt in de milieukunde

economische overwegingen een belangrijke

Indicatoren voor blootstelling en effecten

in beginsel de keten andersom gevolgd,

rol kunnen spelen. Normen zijn dus een

worden gebruikt in gezondheidkundige

startend vanaf effecten. Over het algemeen

compromis.

risicobeoordelingen bij arbeidsblootstelling en milieublootstelling, acuut of chronisch.

bestempelen we een risico als ‘acceptabel’ wanneer het kleiner is dan de beroemde

Verschillende indicatoren

Zoals Figuur 2 laat zien zijn deze niet direct

‘1 op de miljoen per jaar’. Dat is een voor-

Afhankelijk van de vraagstelling en

gerelateerd aan de wettelijke milieunormen.

beeld van een gezondheidseffectnorm.

doelgroep worden indicatoren afgeleid

Om gezondheidseffecten te kunnen verge-

Vanuit dit geaccepteerde risico kunnen

op verschillende stappen in de keten van

lijken, zijn er verschillende uitkomstmaten.

we onderzoeken door welke blootstelling

oorzaken en effecten. Figuur 2 en Tabel 1

Het aantal levensjaren gewogen voor ziekte,

dit veroorzaakt wordt. Daar wordt dan de blootstellingnorm op vastgesteld. Om te voorkomen dat die norm wordt overschreden, worden eisen gesteld voor onze omgeving: milieukwaliteitsnormen. Om vervolgens te voorkomen dat deze milieukwaliteitsnorm wordt overschreden, worden beperkingen opgelegd aan de uitstoot van stoffen: er worden op nationaal en internationaal niveau emissiedoelen geformuleerd en richtlijnen opgesteld voor vergunningverlening. Ook door op lokaal niveau de activiteiten te reguleren via vergunningen wordt de uitstoot beperkt. Uiteindelijk wordt gestreefd naar veranderingen aan het begin van de keten. Denk bijvoorbeeld aan schonere autotechnieken of filters op afvalverbrandinginstallaties, maar ook aan verandering van gedragsnormen. Het op korte afstanden kiezen voor vervoer per fiets is een voorbeeld van aangepast gedrag. Het is belangrijk om te realiseren dat (beleids)

36

Figuur 2 Onderzochte indicatoren ten opzichte van de oorzaak-effectketen: a) Milieudrukindicator, b) Milieukwaliteitindicator, c) Inname fractie, d) Humane Effectindicatoren, e) Risicoperceptie score

Tijdschrift Milieu - Dossier - oktober 2014


Tabel 1 Specificaties van de gebruikte indicatoren milieu & gezondheid Milieudrukindicator

Milieukwaliteitindicator

Inname fractie

“je-echte-leeftijd”

DALYs

Risicoperceptie score

Wat is het?

Ratio tussen jaarlijkse emissies en emissiedoelstellingen

Ratio tussen jaarlijkse gemiddelde concentratie en concentratiedoelstellingen

Fractie van geëmitteerde hoeveelheid die wordt ingenomen door de bevolking.

Blootstelling veroorzaakt een extra risico wat een verschuiving van de leeftijdsafhankelijke risicocurve betekent. Het optellen van deze verschuiving bij de nominale leeftijd resulteert in “je-echte-leeftijd”. Door blootstelling aan een risicofactor wordt de echte leeftijd dus “ouder”.

Periode verloren door sterfte en doorgebracht in ziekte gewogen voor kwaliteit van leven.

Rangorde van een bepaald risico in een lijst van andere gezondheidsrisico’s.

Eenheid

Dimensieloos

Dimensieloos

Dimensieloos (0 - 1)

Jaren dat een leeftijdsafhankelijk gezondheidsrisico ‘vervroegd’ is.

Levensjaren gecorrigeerd voor beperkingen (Disabilityadjusted life years – DALYs)

Rangorde tussen 1 en n in lijst van n gezondheidsrisico’s.

Doel indicator

Vaststellen in hoeverre emissiedoelstellingen gehaald worden voor monitoring of (beleids) evaluatie.

Vaststellen in hoeverre luchtkwaliteitsnormen of -doelen gehaald worden voor monitoring of (beleids)evaluatie.

Om eenvoudig de inname in een populatie te berekenen op basis van emissietotalen, worden innamefacties berekend per emissie- en blootstellingsroute. Wordt vooral in de levenscyclusanalyse toegepast.

Het kwantificeren van de omvang van impact op gezondheid voor interpretatie en agendasetting. Ook voor communicatie.

Het kwantificeren van de omvang van impact op gezondheid voor interpretatie en agendasetting. Ook voor communicatie.

Het kwantificeren van risicoperceptie in samenhang met andere gezondheidsrisico’s voor interpretatie en agendasetting. Ook voor communicatie.

Stap in oorzaakeffectketen

Emissies

Concentraties

Blootstelling

Effect

Effect

Effect

Milieugezondheid- Zwak Via vier kundige relatie stappen in oorzaakeffectketen bij het afleiden van normen en doelstellingen. Andere overwegingen zoals technische en politieke haalbaarheid spelen een rol.

Matig Via drie stappen in oorzaak-effectketen bij het afleiden van normen en doelstellingen. Andere overwegingen zoals technische en politieke haalbaarheid spelen een rol.

Geen directe link omdat referentie naar toxiciteit ontbreekt.

Sterk via blootstelling-responsrelaties.

Zeer sterk via blootstelling-responsrelaties en via relatie met zowel duur als ernst gezondheidseffecten.

Sterk met sociale aspecten van risico’s; minder sterk met fysieke aspecten van gezondheid.

Vergelijking met normen?

Ja: luchtkwaliteitsnormen

Nee

Nee

Nee

Nee

Beperkt. Hangt af van wetenschappelijke basis van de norm.

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja: emissiedoelstellingen

Geschikt voor Nee communicatie over milieugezondheids-risico’s?

oftewel DALYs, is een veelgebruikte maat.

op de risicoperceptie-score, die inzicht geeft

Een meer intuïtieve uitkomstmaat is de risk

in hoe de risico’s van luchtverontreiniging

Normen versus gezondheidsrisico’s

advancement period, beter bekend van TV

beleefd worden.

De binnenlandse uitstoot van zogenaamde

als ‘je-echte-leeftijd’. Deze ‘risk advance-

prioritaire stoffen uit de nationale mili-

ment period’ is de periode dat een gezond-

In dit onderzoek is het Nederlandse stoffen-

eubeleidsplannen is met vijf indicatoren

heidsrisico wordt ‘vervroegd’ in relatie tot

beleid voor luchtverontreiniging onder de

onderzocht. Het relatieve belang van deze

iemands leeftijd door extra blootsstelling

loep genomen met behulp van de indica-

stoffen is voor deze vijf indicatoren weerge-

aan een risicofactor in vergelijking met

toren in Figuur 2. De gezondheidseffectindi-

geven in Figuur 3.1,2,3 In de afgelopen jaren is

iemand die niet hieraan is blootgesteld.

catoren zijn vergeleken met de indicatoren

het beleid op deze vergelijkingen gebaseerd.

Door inademing van luchtverontreiniging

voor emissies en milieukwaliteit. Welke

Opvallend is dat het antwoord op de vraag

loop je extra risico op gezondheidseffecten

stoffen doen ertoe? Resulteren verschillende

‘welke stof doet ertoe?’ ánders is voor de

en is ‘je-echte-leeftijd’ hoger. Sporten is juist

indicatoren dan in dezelfde prioriteiten?

indicatoren voor milieudruk, milieukwali-

gezond en verlaagt ‘je-echte-leeftijd’. Dit

Maar ook, welke bronnen zorgen voor

teit en voor blootstelling en gezondheidsef-

concept wordt internationaal veel toegepast

gezondheidsrisico’s en komt dat overeen

fecten. Fijn stof verdient een hoge prioriteit

in programma’s gericht op leefstijlverande-

met de risicoperceptie? Dat laatste is onder-

op basis van effecten op de volksgezondheid

ringen. Daarnaast richtte het onderzoek zich

zocht in de lokale omgeving van Moerdijk.

(zowel uitgedrukt in ‘je-echte-leeftijd’ als in



37

DALYs), terwijl dit belang niet tot uitdruk-

De ene milieunorm biedt dus een heel ander

industrieterrein, meerdere snelwegen, een

king komt bij de indicatoren op basis van

beschermingsniveau dan de andere. Deze

spoorlijn en het Hollands Diep, maken van

milieudruk en milieukwaliteit. Op basis van

notie lijkt in de lange keten van afleiden,

deze regio een interessant gebied voor dit

de indicatoren voor milieudruk en milieu-

handhaving en besluitvorming buiten beeld

onderzoek. Vraag is welke lokale emissie-

kwaliteit – die nu gebruikt worden voor de

te vallen. Daarom zou de evaluatie van

bron het grootste gezondheidsrisico vormt.

evaluatie van het stoffenbeleid (exclusief

milieubeleid niet alleen moeten gebeuren

De meer intuïtieve effectindicator ‘je-echte-

fijn stof) 4 verdienen vooral de kankerver-

met behulp van milieudruk- en milieukwa-

leeftijd’ werd hiervoor gebruikt (Hoeveel

wekkende stoffen een hoge prioriteit. Bij de

liteitindicatoren zoals gebruikelijk is, maar

‘ouder’ ben je door de inademing van

milieudrukindicator zien we bovendien een

zouden ook effecten op de volksgezondheid

stoffen?). Onderzocht zijn de gezondheidsef-

groot relatief belang voor koolstoftetrachlo-

expliciet meegewogen moeten worden.

fecten van lokale emissies door industrie,

ride vanwege de persistentie van dit broei-

Sterker nog, als het beschermen van gezond-

wegverkeer, spoorwegvervoer en scheep-

kasgas. Bij de milieukwaliteitsindicator zien

heid het primaire beleidsdoel is, dan moeten

vaart in de directe omgeving. Wegverkeer

we een groot relatief belang van het kanker-

we ons in het Nederlandse stoffenbeleid

blijkt de belangrijkste lokale bron te zijn

verwekkende benzo[a]pyreen in verhouding

vooral richten op het verder terugbrengen

waardoor de ‘echte-leeftijd’ in totaal 134

tot de andere prioritaire stoffen. Dat komt

van fijn stof.

jaar hoger lag in de lokale bevolking. Voor het individu was de ‘echte leeftijd’ ruim

door het persistente karakter in combinatie

een maand ouder door de uitstoot van

kende stoffen. Deze vergelijking laat zien

Gezondheidsrisico’s versus percepties

dat het nemen van maatregelen op basis

Als we het over risico’s en risicopercepties

‘echte leeftijd’ in de lokale bevolking door

van milieudruk- en milieukwaliteitsindi-

hebben, is het belangrijk te realiseren door

industriële emissies wordt een factor drie

catoren dus niet automatisch leidt tot de

welke ‘bril’ je kijkt. Binnen de natuurwe-

lager geschat dan voor snelwegverkeer. Voor

grootste reductie van gezondheidsrisico‘s.

tenschappen betekent risico een combinatie

het individu was de ‘echte leeftijd’ ruim een

Dit resultaat is opmerkelijk, want voor

van kans op een gebeurtenis maal de ernst

week ouder door de industriële emissies.

de meeste stoffen zijn de onderliggende

van een effect onder vastgestelde omstan-

emissiedoelstellingen en doelconcentra-

digheden. Een technische benadering dus

Daarnaast vroegen we bewoners van

ties opgesteld met het doel gezondheid te

van risico op – meestal fysieke – gezond-

Moerdijk (vóór de brand Chemie-Pack),

beschermen. Waar bij kankerverwekkende

heidseffecten. Het publiek heeft echter

welke bron van luchtverontreiniging

stoffen de ‘1 op de miljoen per jaar’ meestal

een veel breder concept van risico, waarbij

volgens hen het grootste gezondheidsrisico

als basis voor normen en doelconcentraties

allerlei andere aspecten een rol spelen naast

vormt: industrie of verkeer.7 Hoe bewoners

genomen wordt, blijkt haalbaarheid een

het technische risico.5

de risico’s van luchtverontreiniging beleven

met de strenge norm voor kankerverwek-

grotere rol te hebben gespeeld bij het vast-

het snelwegverkeer. De totale toename in

kan sterk verschillen. En dat blijkt! Bij de

stellen van fijnstofnormen. Fijnstofnormen

In de lokale omgeving van Moerdijk zijn de

risicoperceptie zijn de rollen omgedraaid.

zijn een compromis; voor de bescherming

effecten van luchtverontreiniging verder

Bewoners ervaren de risico’s van stoffen van

van gezondheid schieten ze tekort.

6

onderzocht. De aanwezigheid van een groot

industrie juist groter dan die van verkeer. De grondhouding tegenover die bronnen oftewel ‘affect’ bleek hierbij bepalend te zijn.

ϭϬϬй ϵϬй

WƌŽƉǇůĞĞŶ ŽǆŝĚĞ

ϴϬй

ƚŚǇůĞĞŶŽǆŝĚĞ

Met affect wordt de emotie of het gevoel met betrekking tot een specifieke toestand

ĞŶǌŽ΀Ă΁ ƉǇƌĞĞŶ

of activiteit bedoeld (bewust of onbewust). Dit bepaalt of deze toestand of activiteit als

dŽůƵĞĞŶ

ϳϬй

positief of negatief wordt beoordeeld. Dit

ϲϬй

positieve of negatieve affect beïnvloedt hoe

ĞŶǌŽ΀Ă΁ ƉǇƌĞĞŶ

ϱϬй ϰϬй

ϯϬй

ĂƌďŽŶ ƚĞƚƌĂĐŚůŽƌŝĚĞ

&ŝũŶƐƚŽĨ

cipieerd: de ‘affectheuristiek’. In Moerdijk

&ŝũŶƐƚŽĨ

blijken mensen met een negatieve grond-

&ŝũŶƐƚŽĨ

houding tegenover industrie, het risico van

ϮϬй ϭϬй

het risico van een activiteit wordt geper-

industriële luchtverontreiniging ook hoger schatten. Maar speelt affect niet altijd een

dŽůƵĞĞŶ

grote rol? Niet zonder meer. Bij verkeer

Ϭй DŝůŝĞƵĚƌƵŬͲ ŝŶĚŝĐĂƚŽƌ

DŝůŝĞƵŬǁĂůŝƚĞŝƚͲ ŝŶĚŝĐĂƚŽƌ

ĂŐĞůŝũŬƐĞ ŝŶŶĂŵĞ

Η:ĞͲĞĐŚƚĞͲ ůĞĞĨƚŝũĚΗ

sĞƌůŽƌĞŶ ůĞǀĞŶƐũĂƌĞŶ

speelde de affectheuristiek veel minder. Bij verkeer bleken de demografische variabelen leeftijd en opleidingsniveau de overhand te

Figuur 3 Welke stof verdient de meeste prioriteit? Binnenlandse uitstoot onderzocht met vijf indicatoren: een andere indicator leidt tot een andere conclusie voor dezelfde set stoffen een opmerkelijke uitkomst

38

Tijdschrift Milieu - Dossier - oktober 2014

hebben.


Deze inzichten kunnen worden gebruikt

beleid, waar nu de nadruk nog ligt op het

om het lokale proces van risicomanage-

halen van normen, óók beoordeeld moeten

ment in de regio Moerdijk optimaal te laten

worden op de effecten op de gezondheid.

aansluiten bij de gevoelens die onder de

Daarnaast blijkt dat de inschatting van de

bevolking leven. Welke acties kun je nemen

effecten op gezondheid van industriële en

als geschatte risico’s en percepties uit elkaar

verkeersgerelateerde luchtverontreiniging

lopen? Simpelweg informatie geven over

afwijkt van de risicopercepties. De auto-

het ´werkelijke´ risico blijkt niet te werken.

riteiten en bedrijven zijn ervoor verant-

Fischhoff (1995) heeft de geschiedenis van

woordelijk dat risico’s gemanaged worden

de risicoperceptie en risicocommunicatie

en zouden zich hierbij dus ook niet moeten

in een aantal stadia beschreven: 8 “1) All we

beperken tot de technische benadering. De

have to do is get the numbers right; 2) All we

combinatie van wetenschappelijke kennis,

have to do is tell them the numbers; 3) All

lokale informatie en percepties bieden

we have to do is explain what we mean by

een bredere blik op gezondheidsrisico’s.

the numbers; 4) All we have to do is show

Essentieel voor een breed draagvlak is dat

them that they’ve accepted similar risks; 5)

de omgeving niet alleen veilig moet zijn,

All we have to do is show them that it’s a

maar dat mensen zich er ook veilig moeten

good deal for them; 6) All we have to do is

voelen. Deze benadering wordt (inter)

treat them nice; 7) All we have to do is make

nationaal beschreven onder de term risk

them partners; 8) All of the above.”

governance.10 Dit impliceert dat risicomanagers hun focus niet moeten beperken tot het

Het is dus belangrijk om risicomanagement

omlaag brengen van actuele risico’s, maar

niet alleen te richten op emissies, concentra-

dat daarnaast ook risicopercepties gebruikt

ties en gezondheidsrisico’s, maar ook op risi-

moeten worden als input voor het proces

copercepties. Naast risicoreducerende maat-

van risicomanagement. Denk bijvoorbeeld

regelen, is het aan te bevelen om ook acties

aan de discussies rondom aardbevingsri-

te ondernemen om de affectieve gevoelens

sico’s in Groningen.

te vergroten ten aanzien van gewantrouwde bronnen. Participatie van stakeholders is 9

Deze notie lijkt misschien in tegenspraak

daarbij essentieel. Zo worden in Moerdijk

met inspanningen om te komen tot goed

stakeholders tegenwoordig meer betrokken

onderbouwde indicatoren voor volksgezond-

via een burenraad. Verder is de klachtenaf-

heid en milieu. Hoewel publieke percepties

handeling aangaande het industrieterrein

niet de plaats kunnen innemen van weten-

gestroomlijnd door een werkgroep van

schappelijke bevindingen, vormen beiden

stakeholders.

wel degelijk belangrijke input voor de besluitvorming over risico’s. Het is dan ook

Bredere blik op gezondheid!1

aan te bevelen om de huidige praktijk van

De vergelijking tussen indicatoren geba-

risicomanagement aan te vullen met andere

seerd op normen, op gezondheidseffecten

modellen van risk governance waarin - in

en risicopercepties heeft opvallende

aanvulling op de natuurwetenschappelijke,

verschillen laten zien. Fijn stof verdient een

technische, economische en politieke over-

hoge prioriteit op basis van effecten op de

wegingen – óók sociale overwegingen een

volksgezondheid, terwijl dit belang niet tot

belangrijke rol spelen.10 Dit klinkt wellicht

uitdrukking komt bij indicatoren voor mili-

ingewikkeld, maar biedt wel de gelegenheid

eudruk en milieukwaliteit. Daarom zouden

om met die bredere blik naar knelpunten te

stoffen bij prioriteitstelling in het milieu-

kunnen kijken.


Referenties 1. Geelen, L.M.J., 2013. Human health indicators for air pollutants: Stepping along the cause-andeffect pathway, http://tinyurl.com/ lyfmkdm. 2. Geelen L.M.J. en anderen, 2009. Confronting environmental pressure, environmental quality and human health impact indicators of priority air emissions. Atmospheric Environment 43(9): 1613-21. 3. Zwart D.D. en anderen, 2006. Environmental effect indicators for priority pollutants, http://tinyurl. com/qew4kxz 4. VROM, 2006. Voortgangsrapportage Milieubeleid voor Nederlandse Prioritaire Stoffen, http://tinyurl.com/ mwxhlly 5. Renn, O., 2004. Perception of risks. Toxicology letters, 149(1), 405-413. 6. Geelen L.M.J. en anderen, 2013. Comparing the impact of fine particulate matter emissions from industrial facilities and transport on the real age of a local community. Atmospheric Environment 73(July 2013): 138-144. 7. Geelen L.M.J. en anderen, 2013. Air Pollution from Industry and Traffic: Perceived Risk and Affect in the Moerdijk Region, The Netherlands. Human and Ecological Risk Assessment: An International Journal 19(6): 1644-1663. 8. Baruch Fischhoff, 1995. "Risk perception and communication unplugged: Twenty years of process1." Risk analysis 15.2, 137-145. 9. GGD richtlijn – Risicocommunicatie, 2006, http://tinyurl.com/k3vjme5 10. International Risk Governance Council (IRGC), 2005. White paper no. 1. Risk governance – Towards an integrative approach.


39

Gezondheidsindicatoren lopen uit de pas met die voor emissies en milieukwaliteit

Recommend Documents