MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE

MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE

De kosteneffectiviteit van de MEP-regeling

scriptie Bedrijfseconomie

19 december 2003

vrije Universiteit amsterdam Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde

Auteur

: Robert Melgerd

Studentnummer

: 1289454

Begeleidend docent

: prof. dr. C.A.A.M. Withagen

Tweede lezer

: prof. dr. J.C.J.M. van den Bergh

milieukwaliteit elektriciteitsproductie

VOORWOORD Deze scriptie is geschreven naar aanleiding van mijn afstudeeropdracht, die is uitgevoerd in het kader van het afronden van de studie bedrijfseconomie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Mijn interesse voor duurzame energie is ontstaan op mijn werk, omdat ik daar in aanraking ben gekomen met een aantal haalbaarheidsonderzoeken voor investeringen in duurzame energie. De missie van mijn werkgever, AMIC Installation Consultancy B.V., is om ‘een bijdrage te leveren het percentage CO2-uitstoot duurzaam te verminderen’. De CO2-uitstoot leidt namelijk tot een verandering van ons leefklimaat door onder andere een stijging van de zeespiegel en grote temperatuurwisselingen. Ik sluit mij aan bij de missie van mijn werkgever en hoop dat de overheid en marktpartijen zich er ook bij zullen aansluiten. Mijn scriptiebegeleider is de heer prof. dr. C.A.A.M. Withagen, docent aan de vakgroep Ruimtelijke Economie van de Vrije Universiteit. Graag wil ik de heer Withagen bedanken voor zijn enthousiasme bij het begeleiden van mijn afstudeeropdracht en het snel reageren op vragen of op ingeleverde verslagen. Ook wil ik de tweede lezer, de heer prof. dr. J.C.J.M. van den Bergh, docent aan de vakgroep Ruimtelijke Economie van de Vrije Universiteit, bedanken voor het lezen en het beoordelen van mijn scriptie. Tevens wil ik de heren M. Strootman en J. van Eynatten van Nuon, de heer drs. E.J.W. van Sambeek van Energieonderzoek Centrum Nederland, de heren prof. dr. H. Verbruggen en dr. H.L.M. de Groot van de Vrije Universiteit, de heer ing. W. van der Heul en mevrouw drs. M.W.J. Homans, medewerkers bij het Ministerie van Economische Zaken en de heer drs. F.J.M. Crone, lid van de Tweede Kamer voor de Partij van de Arbeid bedanken voor hun medewerking aan mijn onderzoek. Als laatste wil ik iedereen bedanken die mij heeft geholpen bij het uitvoeren van het onderzoek en het schrijven van deze scriptie. Ik hoop met deze scriptie een verhelderend beeld te geven over de productie van duurzame energie en de noodzaak om duurzame energie te produceren en consumeren. Zelf heb ik al een stap in de goede richting gezet door ‘groene’ elektriciteit af te nemen. In de bijlagen is mijn Nuon Groenstroom Garantie te vinden.

Robert Melgerd Koog aan de Zaan, 19 december 2003 e-mail: [email protected]

Robert Melgerd – 1289454

ii


INHOUDSOPGAVE Voorwoord..........................................................................................................................................................................ii Samenvatting ...................................................................................................................................................................... v 1.

INLEIDING........................................................................................................................................................ 1 1.1

DOEL- EN PROBLEEMSTELLING ..................................................................................................................... 3

1.2

BEPERKINGEN ............................................................................................................................................... 4

1.3

LEESWIJZER .................................................................................................................................................. 4

2.

DUURZAME ELEKTRICITEIT..................................................................................................................... 5 2.1

INLEIDING ..................................................................................................................................................... 5

2.2

VRAAG EN AANBOD ...................................................................................................................................... 6

2.2.1

Ontwikkeling van het aanbod ....................................................................................................................... 6

2.2.2

Ontwikkeling van de vraag........................................................................................................................... 6

2.2.3

Marktverdeling over leveranciers ................................................................................................................ 6

2.2.4

Binnenlandse productie ................................................................................................................................ 8

2.2.5

Bronnen voor import .................................................................................................................................... 8

2.3

UITWERKING VAN DE DOELSTELLINGEN........................................................................................................ 9

2.3.1

Problemen met internationale handel in duurzame elektriciteit................................................................... 9

2.3.2

Boete als maximumprijs ............................................................................................................................. 10

2.3.3

Handelsbarrières belemmeren importprobleem niet.................................................................................. 10

2.4

OPLOSSINGEN ............................................................................................................................................. 11

2.5

CONCLUSIE ................................................................................................................................................. 13

3.

REGULERENDE ENERGIE BELASTING ................................................................................................. 15 3.1

INLEIDING ................................................................................................................................................... 15

3.2

GROENCERTIFICATEN .................................................................................................................................. 15

3.2.1

Groencertificaten in Nederland.................................................................................................................. 17

3.2.2

Groencertificaten uit het buitenland........................................................................................................... 17

3.3

RELATIE GROENCERTIFICATEN EN REB ...................................................................................................... 18

3.4

STIMULERING PER 1 JANUARI 2002 ............................................................................................................. 19

3.5

CONCLUSIE ................................................................................................................................................. 20

4.

MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE.......................................................................... 21 4.1

INLEIDING ................................................................................................................................................... 21

4.2

STRUCTUUR VAN DE MEP........................................................................................................................... 21

4.3

ENERQ ........................................................................................................................................................ 24

4.4

KRITIEK OP DE MEP.................................................................................................................................... 24

4.5

CONCLUSIE ................................................................................................................................................. 27


iii

milieukwaliteit elektriciteitsproductie 5.

ONDERZOEKSMODEL ................................................................................................................................ 29 5.1

INLEIDING ................................................................................................................................................... 29

5.2

ENERGIESUBSIDIES ..................................................................................................................................... 29

5.3

BEREKENING VAN DE KOSTENEFFECTIVITEIT ............................................................................................. 30

5.3.1

Definities .................................................................................................................................................... 30

5.3.2

Maatwerk.................................................................................................................................................... 32

5.4

ONDERZOEKSRESULTATEN REB ................................................................................................................. 33

5.4.1

Inleiding ..................................................................................................................................................... 33

5.4.2

Onderzoeksresultaten IBO (2001) en De Beer et al. (2000)....................................................................... 34

5.4.3

Conclusies .................................................................................................................................................. 35

5.5

ONDERZOEK MEP....................................................................................................................................... 36

6.

ONDERZOEKSRESULTATEN .................................................................................................................... 38 6.1

INLEIDING ................................................................................................................................................... 38

6.2

ONDERZOEKSMETHODE .............................................................................................................................. 38

6.3

RESULTATEN ............................................................................................................................................... 39

6.3.1

Resultaten interviews.................................................................................................................................. 39

6.3.2

Resultaten kosteneffectiviteit ...................................................................................................................... 41

6.3.3

Resultaten onrendabele topberekeningen................................................................................................... 43

6.3.4

Resultaten beleid Ministerie van Economische Zaken ............................................................................... 46

7.

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN....................................................................................................... 48 7.1

CONCLUSIES ................................................................................................................................................ 48

7.2

AANBEVELINGEN ........................................................................................................................................ 49

7.3

VERVOLGONDERZOEK ................................................................................................................................. 50

LITERATUURLIJST..................................................................................................................................................... 52 OVERIGE .................................................................................................................................................................... 53 WEBSITES .................................................................................................................................................................. 53 AFKORTINGEN EN EENHEDEN .............................................................................................................................. 54 AFKORTINGEN ........................................................................................................................................................... 54 EENHEDEN ................................................................................................................................................................. 54 LIJST VAN INTERVIEWS........................................................................................................................................... 55 BIJLAGEN...................................................................................................................................................................... 56


iv


SAMENVATTING Deze scriptie is een onderzoek naar de kosteneffectiviteit van de ministeriële regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP). Deze regeling moet producenten van duurzame elektriciteit stimuleren te investeren in nieuwe productiecapaciteit in Nederland. De probleemstelling van het onderzoek luidt als volgt. Zal de ministeriële regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) op een effectieve wijze leiden tot meer investeringen in duurzame energie? Om tot de beantwoording te komen van deze probleemstelling heb ik een literatuur- en kwalitatief onderzoek uitgevoerd. Uit het literatuuronderzoek blijkt dat investeringen in duurzame energie noodzakelijk zijn om de Kyoto doelstellingen van 1997 te halen. Deze doelstelling houdt een verbruik van tien procent duurzame energie in ten opzichte van het totale energieverbruik. In dit onderzoek is alleen gekeken naar de productie van duurzame elektriciteit, vanwege enkele bijzondere kenmerken van elektriciteit en omdat de MEP alleen van toepassing is op duurzame elektriciteit. In het literatuuronderzoek is ook het Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) energiesubsidies opgenomen. Het IBO heeft in 2001 onderzoek gedaan naar de kosteneffectiviteit van de bestaande energiesubsidies. Zij hebben een aantal neveneffecten van subsidies ontdekt, die de effectiviteit van de subsidies verminderen. Dit onderzoek is als leidraad gebruikt voor het onderzoek in deze scriptie. Het kwalitatief onderzoek heb ik uitgevoerd middels een zestal diepte interviews. Deze interviews zijn gehouden met verschillende betrokkenen van de MEP regeling en het IBO onderzoek. Interviews zijn gehouden bij het Ministerie van Economische Zaken, een lid van de Tweede Kamer voor de Partij van de Arbeid, de Nuon Business-unit ‘Renewable Energy Projects’, ECN, de voorzitter van het IBO energiesubsidies en een onderzoeker van het bijhorende Ecofys onderzoek. Uit de interviews zijn verschillende meningen naar voren gekomen, maar over het algemeen zijn alle geïnterviewden van mening dat de MEP zal leiden tot meer investeringen in productiemiddelen voor duurzame elektriciteit in Nederland. In theorie gaat de MEP verschillende neveneffecten van het IBO onderzoek tegen. Hiervoor zal wel meer maatwerk moeten worden verricht en zullen de uitvoeringskosten stijgen. Deze kosten worden veroorzaakt door de uitvoering van de regeling en de berekening van de tarieven. De uitvoering en het beheer van de MEP ligt bij EnerQ, een dochter van TenneT, de landelijke netbeheerder. Jaarlijks worden in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken de onrendabele toppen berekend van de verschillende elektriciteitsopties, als windenergie op land, windenergie op zee, waterkracht en biomassa, wat inhoudt dat investeringen die zonder subsidie ook rendabel zijn voor de investeerder, niet meer in aanmerking voor subsidie zullen komen. De tarieven van de MEP worden jaarlijks aangepast op deze berekeningen. Oktober 2003 zijn door Robert Melgerd – 1289454

v


het Ministerie de tarieven voor 2004 en 2005 bekendgemaakt. Voor deze berekeningen is gebruik gemaakt van een berekeningsmodel van ECN en KEMA. Naar mijn mening leidt de MEP tot meer investeringen in duurzame elektriciteit, omdat het de investeerder meer zekerheid biedt en veel overzichtelijker is dan eerdere subsidies. Bovendien zorgt de MEP ervoor dat er geen belastinggeld meer kan weglekken naar het buitenland door import van goedkope duurzame elektriciteit, wat de MEP een stuk effectiever maakt dan eerdere subsidies. Het Ministerie van Economische Zaken zal in het berekeningsmodel van ECN en KEMA rekening moeten houden met het feit dat producenten alleen zullen investeren als de investering winstgevend is en de risico’s van investeringen gereduceerd worden en ze zal niet alleen aan haar eigen belangen, zoals bezuinigingen en effectiviteit van de subsidie, moeten denken. Het Ministerie heeft in een brief aan de Tweede Kamer aangegeven dat er nog harde uitspraken kunnen worden gemaakt over de effectiviteit van de MEP en dat de resultaten van de evaluatie van de MEP per 1 juli 2004 bekend gemaakt zullen worden. De MEP is in ieder geval een stap in goede richting voor het effectief wegzetten van overheidsgeld om de uitstoot van CO2 te reduceren.


vi


1.

INLEIDING

De Elektriciteits- en de Gaswet 1998 hebben het Energierapport van het Ministerie van Economische Zaken in het leven geroepen om periodiek te discussiëren over het te voeren energiebeleid. In het meest recente Energierapport uit 2002 staan drie belangrijke aspecten van de elektriciteit- en gassector centraal: (1) voorzieningszekerheid, (2) economische efficiëntie en (3) milieukwaliteit. Verder wordt in het Energie-rapport 2002 ingegaan op de doelstellingen van de Derde Energienota voor energiebesparing en duurzame energie. Voor duurzame energie (warmte, koude en elektriciteit) is de doelstelling tien procent van het totale energieverbruik in 2020. Voor 2010 is een tussendoel geformuleerd van vijf procent. De doelstellingen zijn geformuleerd naar aanleiding van de resultaten van de Kyoto conferentie van 1997. In deze scriptie wordt ingegaan op het derde aspect van het Energierapport 2002 en met name de productie van duurzame elektriciteit, vanwege de volgende bijzondere kenmerken van elektriciteit (Aalbers, 2001, Borenstein, 2002 en Scheepers en De Beus, 2002)

In de praktijk is het niet mogelijk om elektriciteit op grote schaal op te slaan.

Elektriciteit moet voortdurend in balans worden gehouden, omdat elektriciteit, zoals gezegd, niet opgeslagen kan worden. Wanneer op bepaalde momenten vraag en aanbod niet met elkaar overeenstemmen, kan dat de stabiliteit van het hele netwerk in gevaar brengen.

De elektriciteitsvraag is op de korte termijn vrijwel ongevoelig voor prijswijzigingen. Wanneer prijzen stijgen, verminderen afnemers hun vraag nauwelijks, ook omdat het direct doorgeven van deze prijssignalen (real-time pricing) in de praktijk nog niet plaatsvindt.

En als laatste bestaan er op korte termijn nauwelijks substitutiemogelijkheden voor elektriciteit.

Om de doelstellingen voor duurzame energie te halen is in de loop van het vorige decennium (1990 – 2000) ruim € 800 miljoen uitgegeven aan energiesubsidies, met als doel het terugdringen van het gebruik van energie, vooral van energie gebaseerd op fossiele bronnen. Naast deze uitgaven wordt duurzame energie ook nog ondersteund door de fiscale faciliteiten in onder andere de Regulerende Energie Belasting (REB, ook wel ecotax genoemd). In tabel 1.1 staan een aantal financiële stimuleringsregelingen opgesomd en het ?teken geeft aan welke regeling door welke partij en in welke situatie aan te vragen is. De stimuleringsregelingen oftewel energiesubsidies worden ook gebruikt om innovaties, investeringen in energiebesparing en diffusie van schonere en energie-efficiëntie productietechnologieën te bevorderen, die vervolgens tot een schoner milieu moeten leiden (De Vries en Nentjes, 2001). In deze scriptie wordt alleen ingegaan op de stimulering van de productie van duurzame elektriciteit.


1


In 2000 zijn enkele van deze energiesubsidies onderzocht in het Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) energiesubsidies. Het IBO heeft de kosteneffectiviteit van energiesubsidies en de mogelijkheden voor verbetering van deze kosteneffectiviteit onderzocht. Tabel 1.1

Overzicht van financiële stimuleringsregelingen voor 2003, bron: PDE (2003b)

In de bestaande economische literatuur zijn subsidies geen populair instrument (De Beer et al., 2000 en De Vries en Nentjes, 2001), vanwege de ongewenste neveneffecten, zoals onder andere het freerider effect1, van subsidies die bij alternatieve economische instrumenten, zoals heffingen en emissierechten, niet optreden. Bovendien zijn subsidies in strijd met het beginsel dat de vervuiler moet betalen (Verbruggen, Gielen en Brouwer, 2002). In de economische wetenschap wordt wel ingegaan op de positieve invloed van subsidies op de adoptie en diffusie van technieken2. In een aantal theoretische modellen beïnvloeden de subsidies niet alleen de financiële afweging, maar ook de informatie van de investeerders (IBO, 2000). 1

“Investeringen in energiebesparende technieken of duurzame energie-opwekking die ook zonder subsidie en op hetzelfde moment

in de tijd hadden plaatsgevonden, worden in deze context niet als een direct gevolg van de subsidie aangemerkt.” Bron: IBO energiesubsidies (2000) 2

Proefschrift van Valentina Dinica (2003) aan de Universiteit van Twente


2


In de politiek zijn de energiesubsidies ook een belangrijk onderwerp. Partij van de Arbeid (PvdA) kamerlid Ferd Crone geeft in de Volkskrant (9 juni 2003) aan dat voormalig Minister van Economische Zaken Jorritsma, door haar streven naar privatisering, een aantal belangrijke problemen over het hoofd heeft gezien betreffende de milieukwaliteit van de elektriciteitsproductie. Voormalig Minister Heinsbroek zag deze problemen, volgens Crone wel, maar werkte ze niet uit. Voormalig Minister Hoogervorst heeft een wetsvoorstel ingediend voor een nieuwe regeling, die in deze scriptie centraal staat, en Minister Brinkhorst, kabinet Balkenende II, heeft deze nieuwe regeling afgelopen juli in laten gaan.

1.1

DOEL- EN PROBLEEMSTELLING

Per 1 juli 2003 is de regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) een toevoeging aan de Elektriciteitswet 1998. In de bijlagen is de regeling subsidiebedragen MEP 2003 opgenomen en in tabel 1.1 is te zien dat de MEP-regeling alleen betrekking heeft op producenten van duurzame energie. In deze scriptie wordt de kosteneffectiviteit van deze regeling onderzocht en wordt het onderzoek van IBO gebruikt als leidraad. De doelstelling van deze scriptie wordt als volgt geformuleerd. Doelstelling van het onderzoek: Het verkrijgen van inzicht in de effectiviteit van de ministeriële regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie. En de daaruit volgende probleemstelling: Zal de ministeriële regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) op een effectieve wijze leiden tot meer investeringen in duurzame energie? Deelvragen:

Wat is duurzame energie?

Waarom zijn investeringen in duurzame energie noodzakelijk?

Wat houdt de REB-regeling in?

Wat houdt de MEP-regeling in?

Is de MEP-regeling een verbetering van het beleid van het Ministerie van Economische Zaken?

Wat is kosteneffectiviteit?

Welke economische prikkels zijn er nog meer nodig voor deze investeringen?


3


1.2

BEPERKINGEN

De MEP is pas sinds 1 juli 2003 in werking. De evaluatieperiode van de regeling tot de verschijning van deze scriptie is dus vrij kort. Minister Brinkhorst van Economische Zaken heeft aangegeven (MinEZ, 2003c) nog geen harde uitspraken te kunnen doen over de effectiviteit van de MEP, omdat er nog onvoldoende gegevens beschikbaar zijn. Ook voor dit onderzoek is het niet mogelijk gebleken om aan voldoende gegevens te komen voor een kwantitatief onderzoek. Het onderzoek heeft plaatsgevonden tot 1 december 2003. Gegevens die na deze datum beschikbaar zijn gekomen via onder andere het Ministerie van Economische Zaken of EnerQ of

in artikelen, verschenen in landelijke dagbladen of economische

tijdschriften, zijn niet meer verwerkt in deze scriptie.

1.3

LEESWIJZER

In hoofdstuk twee wordt het thema ‘duurzame energie’ besproken. Het beleid van de Nederlandse overheid en de activiteiten van marktpartijen komen aan bod. Achtereenvolgens wordt ingegaan op de REB-regeling in hoofdstuk drie en op de MEP-regeling in hoofdstuk vier. In hoofdstuk vijf wordt het IBO energiesubsidies besproken en wordt het onderzoeksmodel uiteengezet. Daarna worden in hoofdstuk zes de onderzoeksresultaten besproken. In hoofdstuk zeven worden de conclusies van het onderzoek besproken.


4


2.

DUURZAME ELEKTRICITEIT

2.1

INLEIDING

Per 1 juli 2001 is de markt voor duurzame elektriciteit3, elektriciteit opgewekt uit bronnen als zon, wind, waterkracht en biomassa, vrijgegeven. De Nederlandse overheid probeerde hiermee de productie en consumptie van duurzame elektriciteit een duwtje in de rug te geven en de uitstoot van CO2 te reduceren. De overheid verwachtte destijds een daling van de kosten van elektriciteit voor eindgebruikers als gevolg van concurrentie tussen producenten, handelaren en leveranciers (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). Ondanks de vrije markt, verwachtte de overheid dat weinig bedrijven vrijwillig financiële risico’s zouden nemen om de duurdere duurzame elektriciteit te produceren of in te kopen, zonder de verwachting deze ook tegen hogere prijzen af te kunnen zetten (Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001). Daarom was aanvullend beleid noodzakelijk om het aandeel duurzame elektriciteit te vergroten (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). En op verscheidene manieren probeert de overheid al enige jaren de productie en de verkoop van duurzame elektriciteit te stimuleren. Met name vrijstelling van de REB bij consumptie van duurzame elektriciteit is belangrijk. In hoofdstuk drie wordt hier nader op in gegaan. De productie van duurzame elektriciteit in Nederland in 2000 bedroeg ruim 1.400 gigawattuur (GWh). Daarnaast werd naar schatting bijna 200 GWh geïmporteerd. Het totale aanbod van duurzame elektriciteit bedroeg dus 1.600 GWh. De financiering van de onrendabele kosten werd voor 1.000 GWh gefinancierd met middelen uit het Milieu Actieplan4 (MAP) en zo’n 600 GWh werd verkocht als ‘groene’ elektriciteit (PVE, 2000). Het MAP liep tot 31 december 2000. In paragraaf 2.2 wordt onder andere aan de hand van Kroon (2002) de vraag naar en het aanbod van duurzame elektriciteit besproken. En om afnemers de zekerheid te geven dat ‘groene’ elektriciteit daadwerkelijk duurzaam is opgewekt, is er een systeem van groencertificaten geïntroduceerd (PDE, 2003a). Voor elke eenheid duurzame elektriciteit wordt door de CertiQ, voorheen Groencertificatenbeheer, een groencertificaat uitgegeven aan de producent van de duurzame elektriciteit. Dit systeem wordt in hoofdstuk drie uitgebreid besproken. In paragraaf 2.3 wordt aan de hand van het artikel van Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) de uitwerking van de doelstellingen van de Europese Commissie voor productie van duurzame elektriciteit besproken. In paragraaf 2.4 dragen Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) oplossingen aan voor het weglekken van belastinggeld naar producenten van duurzame elektriciteit in het buitenland.

3

Eigenlijk gaat het om elektriciteit uit hernieuwbare bronnen (in het Engels: renewable electricity). Duurzame energie of elektriciteit

is de gangbare term (bron: Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001) 4

In het kader van MAP hadden de energiedistributiebedrijven per eind 2000 een resultaatverplichting met betrekking tot CO2

reductie uit 1.600 GWh duurzame elektricteit. (bron: PVE, 2000)


5


2.2

VRAAG EN AANBOD

2.2.1

ONTWIKKELING VAN HET AANBOD

De productie van duurzame elektriciteit in Nederland was in 2001 toereikend om circa 500.000 tot 600.000 huishoudens te voorzien van ‘groene’ elektriciteit. Op het moment dat in juli 2001 de ‘groene’ elektriciteitsmarkt vrij werd gegeven, waren er al ruim een half miljoen ‘groene’ elektriciteit klanten (ECN, 2001). Het aanbod dat moet voorzien in de huidige snel stijgende vraag zal grotendeels uit het buitenland worden betrokken. Nieuw binnenlands aanbod is momenteel niet voorhanden, terwijl in andere EU-landen aanbod van duurzame elektriciteit in ruime mate beschikbaar is (Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001, Kroon, 2002 en MinEZ, 2002). Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) verwachtten destijds dat het nog een tijd zou duren, voordat er concurrerende binnenlandse capaciteit bijgeplaatst zou worden, omdat de tijd tussen de investeringsbeslissing en de daadwerkelijke productie enige jaren bedraagt. Met name het traject voor windenergie kan snel oplopen tot vijf à tien jaar, onder andere vanwege vergunningverlening, bestemmingsplannen, de onbekendheid en gebrek aan kennis van lokale bestuurders en de hoeveelheid bezwaarschriften van omwoners. Dit traject is in strijd met de volledige liberalisering van de elektriciteitsmarkt en van echt vrijgeven is dus nog geen sprake. 2.2.2

ONTWIKKELING VAN DE VRAAG

Oktober 2003 telde Greenprices (www.greenprices.nl) 2.200.000 afnemers van duurzame energie, dit is een stijging van 400.000 ten opzichte van april 2003. Eind 2002 telde Nederland 1.400.000 afnemers (PDE, 2003a). De meeste van deze afnemers zijn particuliere huishoudens en zo’n 32 procent van het totaal aantal huishoudens neemt ‘groene’ elektriciteit af (www.greenprices.nl). Zakelijke klanten nemen ook elektriciteit af. Relatief nemen zij zelfs veel meer elektriciteit af. In onderstaande tabel is de ontwikkeling van de totale afname van duurzame elektriciteit zichtbaar. Sinds 1 juli 2001 is door een actief wervingsbeleid van de distributiebedrijven het aantal afnemers, zoals gezegd, flink gestegen. Tabel 2.1

2.2.3

Totale verkoop van duurzame elektriciteit. Bron: Kroon (2002)

MARKTVERDELING OVER LEVERANCIERS

Door de verhoging van de REB voor conventionele of ‘grijze’ elektriciteit en een vrijstelling daarvan voor duurzame elektriciteit per 1 juli 2001 is de prijs van duurzame of ‘groene’ elektriciteit momenteel nagenoeg Robert Melgerd – 1289454

6


gelijk geworden aan die van ‘grijze’ elektriciteit (PDE, 2003a). In de bijlagen wordt de totstandkoming van elektriciteitsprijs nader toegelicht. Veel leveranciers hebben in de eerste helft van 2001, vlak voor de liberalisering van de markt, door actieve marketing het aantal afnemers weten te vergroten. Nuon, Essent en Eneco zijn de grootste leveranciers. Deze energiebedrijven hanteren verschillende namen voor ‘groene’ elektriciteit, zoals Natuurstroom (Nuon), ‘groene’ elektriciteit (Essent) en Ecostroom (Eneco). De ‘groene’ elektriciteitsproducten verschillen onderling qua samenstelling, dit is de zogenaamde brandstof mix. In deze scriptie zal hier verder niet op worden ingegaan. Alle gebruikte bronnen komen wel in aanmerking voor de REB vrijstelling. Momenteel heeft een consument de keuze uit zo’n twintig leveranciers om over te stappen naar ‘groene’ elektriciteit (bron: www.greenprices.nl). Onderstaande tabel toont een geschatte verdeling van de markt voor ‘groene’ elektriciteit over de belangrijkste spelers op deze markt. De marktverdeling is te vergelijken met die voor grijze elektriciteit. Nieuwe spelers, zoals Echte Energie, EnergyXS en Energiebedrijf.com, hebben nog maar een bescheiden marktaandeel (Kroon, 2002). Omdat deze nieuwe spelers de duurzame elektriciteit goedkoper aanbieden dan grijze elektriciteit, zijn ze hun marktaandeel wel aan het vergroten. Tabel 2.2

Marktverdeling leveranciers duurzame elektriciteit, bron: Kroon (2002)

Augustus 2003 is de leverancier van ‘groene’ elektriciteit, EnergyXS, als eerste sinds de liberalisering failliet gegaan. EnergyXS leverde stroom aan zo’n 60.000 klanten, waaronder 15.000 bedrijven. EnergyXS is in de problemen gekomen omdat haar belangrijkste leverancier, producent E.On, zijn leveringscontract heeft opgezegd. E.On verlangde een bankgarantie van vijftien miljoen euro, die Energy XS niet kon geven. De particuliere klanten van EnergyXS vielen automatisch terug op een ‘noodleverancier’, die door de regionale netbeheerder werd toegewezen. Zij werden daarbij afgerekend tegen gereguleerde tarieven. Zakelijke klanten moesten binnen tien dagen een nieuwe leverancier vinden, anders zouden zij worden afgesloten van het net (Het Financieele Dagblad, 18 augustus 2003). PvdA-er Ferd Crone vindt dat er een wettelijke regeling moet komen om aan zakelijke klanten een ‘noodleverancier’ toe te kunnen wijzen, zodat zij niet zonder stroom komen te zitten, wanneer een leverancier failliet gaat (Het Financieele Dagblad, 22 augustus 2003). Robert Melgerd – 1289454

7


2.2.4

BINNENLANDSE PRODUCTIE

In 2000 bedroeg de bijdrage aan de energievoorziening van in Nederland geproduceerde duurzame energie (warmte, koude en elektriciteit) 1,2 procent (MinEZ, 2002). Het grootste deel hiervan betreft duurzame elektriciteit, voornamelijk afkomstig uit biomassa en wind. In de figuur staan ook aardwarmte, energieopslag en warmtepompen genoemd. Met behulp van deze technieken worden fossiele brandstoffen voor warmte en koude bespaard. In deze scriptie wordt alleen de productie van duurzame elektriciteit besproken en worden deze technieken verder niet behandeld. Kroon (2002) laat deze technieken buiten beschouwing, omdat hij ook alleen spreekt over elektriciteit. Het Energierapport 2002 laat deze technieken ook achterwege, omdat de technieken volgens het Ministerie van Economische Zaken niet met efficiency verbetering te maken hebben. Waterkracht 1%

Wind-energie 17% Zon-PV 4%

Bio-energie 43%

Zon-Thermisch 4%

Aardwarmte 1%

Figuur 2.1

Energie-opslag 6%

Warmtepompen 24%

Duurzame energie in Nederland, bron: PDE (2002)

Doordat de vraag naar groene elektriciteit de laatste twee jaar zo snel is gestegen is de binnenlandse productie momenteel ontoereikend om deze vraag te kunnen voorzien. Deze groei van de vraag is geïllustreerd in de tabellen 2.1 en 2.2. Daarom moet er ook worden overgegaan tot import van ‘groene’ elektriciteit. 2.2.5

BRONNEN VOOR IMPORT

De belangrijkste bron voor import van duurzame energie is kleinschalige waterkracht uit Noorwegen en Zweden (Kroon, 2002), maar hier lijken, net als in Nederland, niet echt veel nieuwe projecten plaats te vinden. De vrijstelling van REB betaling bij aankoop van ‘groene’ elektriciteit is sinds 1 januari 2003 niet meer geldig voor waterkracht, omdat er te veel belastinggeld weglekt naar allang terugverdiende installaties. Energiebedrijven, die elektriciteit importeren, geproduceerd door waterkracht, zullen volgens Kroon (2002) overstappen naar een andere techniek. Omdat er nog veel duurzame elektriciteit geïmporteerd moet worden, zal de importcapaciteit vanuit Duitsland uitgebreid worden.


8


De Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ van Nuon heeft een aantal projecten opgestart verspreid over Europa. Een in het oog springend project is Artic Wind in Noorwegen, het meest noordelijk gelegen windpark ter wereld. Daarnaast wordt er aan nog drie windparken in Noorwegen gewerkt. Volgens Kroon (2002) zijn er nog geen aanwijzingen dat windenergie ook massaal geïmporteerd wordt. Het is soms voordeliger om de duurzame elektriciteit uit windenergie aan het binnenlandse net te leveren, dan het naar Nederland te exporteren (Kroon, 2002). In tegenstelling tot Nuon zet Essent juist een made in Holland merk groene elektriciteit op de markt. In deze scriptie wordt verder niet ingegaan op de marktstrategieën van de elektriciteitsleveranciers. In de volgende paragraaf worden de effecten besproken van de handel in duurzame opgewekte elektriciteit zoals dit in deze paragraaf is geschetst.

2.3

UITWERKING VAN DE DOELSTELLINGEN

De Europese Commissie heeft een akkoord bereikt over indicatieve doelstellingen voor duurzame elektriciteit. Volgens deze richtlijn zou dat negen procent zijn in 2010 (Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001, ECN, 2001 en MinEZ, 2002). In 2000 was 4,3 procent van het elektriciteitsverbruik duurzaam opgewekt. In de bijlagen is een tabel opgenomen met de doelstellingen van 2010 voor de EU als geheel en voor de 15 lidstaten afzonderlijk. Lidstaten worden vrij gelaten om zelf het beleid te bepalen dat zij geschikt vinden om hun doel te bereiken. Voorbeelden van opties zijn een systeem van vaste vergoedingen voor invoering op het net (Duitsland en Spanje) of een groencertificatensysteem met een consumptie- of productieverplichting (Denemarken en het Verenigd Koninkrijk) (ECN, 2001). In paragraaf 3.2 wordt verder ingegaan op de werking van het groencertificatensysteem. De doelstelling van de Nederlandse overheid is negen procent duurzame elektriciteit in de totale elektriciteitsconsumptie. Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) beweren dat deze negen procent grotendeels concurrerend in Nederland kan worden geproduceerd zonder dat daar handel voor nodig is. Echter zal de Nederlandse overheid veel problemen krijgen om het beleid daadwerkelijk te realiseren, met name inzake ruimtelijke ordening voor windturbines op land en op zee. 2.3.1

PROBLEMEN MET INTERNATIONALE HANDEL IN DUURZAME ELEKTRICITEIT

De REB vrijstelling voor duurzame elektriciteit en de productiesubsidie uit REB gelden zijn bepalend voor de minimum marktwaarde voor groencertificaten in Nederland. In andere landen wordt de marktwaarde bepaald door vergelijkbare belastingmaatregelen, of bijvoorbeeld door een verplichting om een bepaalde hoeveelheid duurzame elektriciteit te produceren of te consumeren, met een hieraan verbonden boete indien niet aan de verplichting wordt voldaan. Omdat in Nederland de REB-vrijstelling plus productiesubsidie hoger is dan de marktwaarde van duurzame elektriciteit in andere landen, nodigt dit uit tot export van duurzame elektriciteit naar Nederland. De in verhouding relatief lage kosten voor grensoverschrijdend elektriciteitstransport vormen geen belemmering voor deze export. Bovendien wordt op middellange termijn Robert Melgerd – 1289454

9


verwacht dat de transportkosten nog verder zullen dalen gezien de gezamenlijke inspanningen van landelijke netbeheerders en toezichthouders in de EU-landen om naar een geharmoniseerd systeem voor internationale tarifering te streven voor de hele Europese Unie. Om de gevolgen van de snel naderende binnenlandse aanbodbeperking af te wenden hebben de meeste ‘groene’ elektriciteitleveranciers grote volumes aan importcontracten zeker gesteld. De productiesubsidie die uit de REB-opbrengsten wordt betaald is ook van toepassing op geïmporteerde groene elektriciteit. Met de toename van de import van duurzaam geproduceerde elektriciteit vloeit een steeds groter bedrag aan belastinggeld naar buitenlandse projecten. Dit leidt echter niet tot toenemend aanbod van ‘groene’ elektriciteit in andere Europese landen. Bestaande installaties in het buitenland kunnen er de voorkeur aan geven aan de Nederlandse markt te leveren in plaats van gebruik te maken van de stimuleringsregelingen in eigen land. Het Ministerie van Economische Zaken studeert nu op een wijze waarop enerzijds kan worden voldaan aan de doelstellingen van het Nederlandse duurzame energiebeleid en anderzijds het weglekken van belastinggeld wordt voorkomen. Tegelijkertijd dient daarbij rekening te worden gehouden met EU-regulering die discriminatie van buitenlandse bronnen van duurzame elektriciteit verbiedt en dient op de langere termijn aansluiting te worden gezocht bij de toenemende harmonisatie van groene elektriciteitsmarkten in de EU als gevolg van het in werking treden van de EU-richtlijn voor duurzame energie. 2.3.2

BOETE ALS MAXIMUMPRIJS

In de groencertificatenlanden speelt de hoogte van de boete, bij het niet voldoen aan het opgelegde quotum, een belangrijke rol. De boete fungeert als maximum prijs voor ‘groene’ elektriciteitscertificaten. De voorgestelde boetes in bijvoorbeeld Denemarken, Groot-Brittannië en Italië zijn lager dan het Nederlandse REB-voordeel. Voor energiebedrijven in die landen blijft het economisch aantrekkelijk om bij schaarste niet aan hun verplichting te voldoen, de boete in eigen land te betalen en de duurzame elektriciteit (en de certificaten) te exporteren naar Nederland en toch nog een hogere marge en/of winst te behalen. De bijdrage aan het aanbod van duurzame energie als gevolg van de Nederlandse REB-vrijstelling is twijfelachtig. Het Ministerie van Economische Zaken heeft dit in 2001 erkend en heeft bij het indienen van de regels voor het groencertificatensysteem destijds afgezien van het uitgeven van groencertificaten aan buitenlandse import van duurzame elektriciteit. 2.3.3

HANDELSBARRIÈRES BELEMMEREN IMPORTPROBLEEM NIET

In bovenstaande paragraaf is verondersteld dat er geen handelsbarrières zijn voor de import van duurzame elektriciteit naar Nederland. In het geval van een internationaal groencertificatensysteem klopt die aanname. Omdat groencertificaten los van de elektriciteit kunnen worden verhandeld, hoeven er immers geen grote elektriciteitsstromen naar Nederland worden geïmporteerd om elektriciteit als ‘groen’ te verkopen. Import van groencertificaten is dan voldoende. Het internationale groencertificatensysteem staat nog los van Robert Melgerd – 1289454

10


Nederlandse groencertificatensysteem en uitgifte van Nederlandse groencertificaten voor buitenlandse elektriciteit zal voorlopig gekoppeld blijven aan de daadwerkelijke import daarvan. Voormalig Minister Jorritsma stelde in een brief aan de Tweede Kamer5 “dat het mogelijk is om duurzame elektriciteit te importeren en hiervoor certificaten te boeken op een Nederlandse certificatenaccount”. Voor de acceptatie van deze elektriciteit en certificaten moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Ten eerste moet de elektriciteit fysiek geïmporteerd zijn. Ten tweede moet de elektriciteit zodanig opgewekt zijn, dat deze voldoet aan de Nederlandse definitie van duurzaamheid. Ten derde moet duidelijk zijn dat de geïmporteerde elektriciteit niet eerder als duurzame elektriciteit is verkocht, of al is gesubsidieerd of fiscaal gestimuleerd in het land van herkomst. Als aan de voorwaarden is voldaan, komen deze certificaten in aanmerking voor verkoop van ‘groene’ elektriciteit aan de Nederlandse consument en dus voor het REB-voordeel. De huidige transportkosten voor elektriciteit uit bijvoorbeeld Scandinavië, Duitsland, België of Frankrijk liggen niet hoger dan drie eurocent per kWh. Afgezet tegen een marktwaarde van zeventien eurocent per kWh voor duurzame elektriciteit in Nederland is dat niet onoverkomelijk. Verder komt er op korte termijn een tarief van maximaal 0,44 cent per kWh voor internationaal transport van elektriciteit binnen Europa. Ook zonder een internationaal certificatensysteem zal er veel handel zijn in export van ‘groene’ elektriciteit naar Nederland om hier van het belastingvoordeel te profiteren. Eventuele importcapaciteitsproblemen kunnen worden voorkomen door tegencontracten voor ‘grijze’ elektriciteit af te sluiten, waardoor er geen daadwerkelijk transport van elektriciteit plaatsvindt, maar eigenlijk alleen het ‘groene aspect’ wordt uitgeruild. In de Nederlandse regelgeving rondom groencertificaten wordt getracht dit tegen te gaan. Bovendien zal binnen enkele jaren volgens een nieuwe Europese richtlijn duurzame elektriciteit voorrang moeten krijgen op de Europese hoogspanningsnetten.

2.4

OPLOSSINGEN

Voor de Nederlandse overheid bestond de kern van het probleem voor 1 juli 2003 eruit dat het REB-beleid leidde tot een veel hogere consumptie van duurzame elektriciteit dan de doelstelling, met overeenkomstige kosten voor de Nederlandse belastingbetaler. Daarbij was nog niet gegarandeerd dat er ook daadwerkelijk meer duurzame elektriciteit in Europa opgewekt zou worden. Een simpele manier om deze inconsistentie weg te werken was de doelstelling sterk te verhogen en te verklaren dat men het niet erg vindt dat Nederland een grotere bijdrage levert aan het bereiken van de Europese doelstelling (Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001). Het toenmalige beleid moest aangepast worden. Hiervoor beschreven Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) in hun artikel de volgende mogelijkheden.

5

Brief aan de Tweede Kamer, 8 maart 2001, bron: Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001)


11


Een eerste mogelijkheid is om alleen duurzame elektriciteitsproductie uit eigen land in aanmerking te laten komen voor groencertificaten, en dus voor het REB-voordeel. Import wordt dan niet toegestaan. Echter, dit komt niet overeen met de algemene positieve attitude van Nederland ten aanzien van liberalisering en internationalisering. Ook in het licht van marktwerking in de energiesector en de Europese regelgeving moet import van elektriciteit, die ergens anders met duurzame bronnen is opgewekt, mogelijk zijn (Kroon, 2002). Een tweede, meer structurele oplossing kan worden gevonden in het formuleren van een productiedoelstelling naast de al bestaande consumptiedoelstelling. Nederland committeert zich dan om naast de consumptiedoelstelling van negen procent bijvoorbeeld zes procent van de totaal verbruikte elektriciteit zelf duurzaam te produceren. Dat betekent dat iedereen die de REB-vrijstelling claimt, minstens tweederde van zijn certificaten uit eigen land moet betrekken. Dit is analoog aan de opvattingen binnen het Kyoto-protocol ten aanzien van klimaatbeleid, waarin Nederland heeft afgesproken minstens de helft van de emissiereductie van broeikasgassen in eigen land te realiseren. Als derde biedt afschaffen of verkleinen van één of beide REB-voordelen6 een meer radicale oplossing. Afschaffen van de REB-doorsluis naar (buitenlandse) producenten voorkomt dat belastinggeld rechtstreeks naar het buitenland vloeit. Afschaffen van de REB-vrijstelling voor consumptie zorgt voor het duurder worden van duurzame elektriciteit voor de eindgebruiker dan ‘grijze’ elektriciteit, zodat werkelijke concurrentie op de prijs kan ontstaan tussen de verschillende aanbieders. Of de doelstelling wordt gehaald ligt dan niet meer in handen van de overheid, maar hangt af van de marketingactiviteiten van de energieleveranciers en de betalingsbereidheid van de consument. Met het schrappen van deze subsidie valt voor de energieleveranciers een belangrijke stimulans weg om zich te profileren in ‘groene’ elektriciteit, omdat de marges zullen dalen. Blok, directeur van adviesbureau Ecofys, vermoedt dat de prijzenslag zich vanaf 1 juli 2004 zal gaan afspelen op de ‘grijze’ energiemarkt, die dan vrijkomt voor consumenten (Het Financieele Dagblad, 29 oktober 2003). Van Son, directeur van Essent, stelt dat het product ‘groene elektriciteit’ dan volledig dreigt te verdwijnen (Trouw, 22 september 2003) als de REB-vrijstelling afgeschaft wordt. Een mogelijkheid die het ministerie van Economische Zaken in 2001 nog niet prefereerde, maar welke zowel het importprobleem oplost alsook een zekere garantie biedt dat de doelstelling wordt gehaald, is volgens Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001), de vertaling van de negen procentdoelstelling in een verplichting tot afname van negen procent duurzame elektriciteit door consumenten. Stimulering van de vraag naar groene elektriciteit middels de REB-vrijstelling is dan niet meer nodig en zou kunnen worden afgeschaft. Nederland kan volop meedoen in de internationale handel in groencertificaten. De marktvraag is verzekerd door de verplichting en belastinggeld stroomt niet naar het buitenland. Om massale import van goedkope elektriciteit

6

artikel 36i voor consumptie en artikel van 36o voor productie van duurzaam opgewekte elektriciteit


12


van bijvoorbeeld kleinschalige waterkracht uit Noorwegen te voorkomen, moet een belangrijke eis voor acceptatie van buitenlandse groencertificaten zijn, dat het producerende land ook een verplichte doelstelling voor productie van duurzame elektriciteit heeft van een redelijk niveau. Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001) vinden dit in de Europese context veruit de meest elegante oplossing. Verbruggen, Gielen en Brouwer (2002) en Menges (2003) geven drie soorten oplossingen voor het opnemen van nieuwe energietechnologieën met behulp van energiesubsidies. De first-best oplossing zorgt ervoor dat de vervuiler moet betalen. Deze oplossing maakt energiesubsidies overbodig, omdat de nieuwe energietechnologieën door de markt opgenomen worden tot de meerkosten van deze technologieën gelijk zijn aan de prijs van de vermeden uitstoot van broeikasgassen of koolstofdioxide (CO2). Als deze oplossing niet bereikbaar is, kan men een subsidie op de te realiseren CO2-reductie invoeren, de second-best oplossing. Bij deze oplossing kan een ongewenst neveneffect optreden, wat inhoudt dat de productiekosten in een bedrijfstak niet zullen stijgen, maar zelf dalen. Dit effect wordt ook wel het Baumol effect genoemd. Ook rest het probleem dat een energiesubsidie erop is gericht om investeringen in nieuwe technieken te stimuleren in plaats van de CO2-reductie zelf. Deze indirecte vorm van subsidiëring wordt de third-best oplossing genoemd. De subsidie kan dan ten opzichte van de meerkosten van de techniek te hoog worden vastgesteld, wat leidt tot het free rider effect. Ook kan deze oplossing leiden tot een hoger niveau van energiegebruik en CO2 uitstoot, het zogenaamde rebound effect.

2.5

CONCLUSIE

Voormalig Minister van Economische Zaken Jorritsma gaf na het verschijnen van het artikel van Boots, Schaeffer en De Zoeten geïmporteerde stroom voorlopig geen groencertificaten (Energie Beurs Bulletin, 2001). Ze kon destijds nog niet garanderen dat ‘groene’ elektriciteit uit het buitenland duurzaam is opgewekt. Hiermee volgde ze een advies van de auteurs op. Kroon (2002) benadrukt ook dat de informatie over import van duurzame elektriciteit nogal ondoorzichtig is. De afnemers krijgen geen informatie over hoe en waar het product dat zij kopen is geproduceerd. Voormalig Minister Jorritsma hield het systeem van groencertificaten nationaal, omdat het volgens haar nog niet mogelijk was om de betrouwbaarheid van de diverse systemen in het buitenland na te gaan. Daardoor kon niet worden gegarandeerd dat de geïmporteerde elektriciteit op een duurzame wijze is opgewekt. De maatregel kwam nadat Boots, Schaeffer en De Zoeten adviseerden om alleen ‘groene’ elektriciteit uit eigen land in aanmerking te laten komen voor groencertificaten. Echter, sinds 1 januari 2002 komt door regelgeving van de Europese Commissie ook ‘groene’ elektriciteit uit het buitenland in aanmerking voor groencertificaten, maar de certificaten worden pas verstrekt als is aangetoond dat de elektriciteit fysiek geïmporteerd is. Om in aanmerking te komen voor REB-vrijstelling hoeft een buitenlandse producent niet in het bezit te zijn van een groencertificaat. In hoofdstuk drie wordt de REB regeling verder uitgewerkt.


13


Dinica (2003) stelt in haar proefschrift dat het Nederlandse investeringsklimaat voor duurzame energie te weinig stabiliteit en te veel ‘versnipperde’ maatregelen om investeerders te lokken vertoont. Ook schrijft Dinica (2003) dat investeerders niet geïnteresseerd zijn in beleidsmaatregelen en subsidies, maar nog meer in winstverwachtingen en een duidelijk beeld van de risico’s. In Nederland zijn het met name politieke risico’s die investeerders afschrikken: de onzekerheid over ‘groene’ elektriciteit bijvoorbeeld schaadt het vertrouwen van de investeerders. Dinica (2003) concludeert dat samen met de afgenomen politieke belangstelling voor het milieu, het nakomen van de internationale afspraken voor Nederland een echt probleem lijkt te vormen, als er geen wijzigingen in het beleid plaatsvinden. Verbruggen, Gielen en Brouwer (2002) en Menges (2003) geven een drietal oplossingen en laten zien dat de second- en third-best oplossing de energiesubsidie minder effectief maakt. De first-best oplossing is echter alleen inzetbaar, wanneer er sprake is van voldoende internationale coördinatie. Zoals in de inleiding vermeldt, is per 1 juli 2003 de MEP ingevoerd om de productie te stimuleren en effectiever om te gaan met het overheidsgeld. In de volgende hoofdstukken wordt bekeken of deze regeling kan zorgdragen voor meer investeringen in duurzame energie.


14


3.

REGULERENDE ENERGIE BELASTING

3.1

INLEIDING

In 1996 werd de Regulerende Energie Belasting (REB) ingevoerd. Om nadelige economische effecten te beperken gaat het om een kleinverbruikersheffing (Kroon, 2002). Het doel hiervan is in de eerste plaats om een financiële prikkel te geven voor energiebesparing. In de tweede plaats om een verschuiving te realiseren van belastingen premiedruk op inkomen naar belastingheffing op milieubelasting van activiteiten. De REB past in het beleid om de CO2-uitstoot te verminderen en energiebesparing te bevorderen. Daarnaast speelt de REB een belangrijke rol voor de stimulering van duurzame energiebronnen. Het kabinet was in 1997 van plan om voor investeringen in duurzame energie een lager BTW-tarief te gaan hanteren. Dit stuitte echter op problemen bij de Europese Commissie (Kroon, 2002). Als alternatief hiervoor besloot de overheid per 1 januari 1998 een nihiltarief in de REB voor ‘groene’ elektriciteit in te voeren. Dit diende meteen ter ondersteuning van het initiatief van de energiedistributiebedrijven om aan hun klanten ‘groene’ elektriciteit te verkopen. De toenemende vraag naar ‘groene’ elektriciteit kwam ten goede aan de ontwikkeling van (nieuwe) duurzame energieprojecten. In het Energierapport 1999 is het voornemen neergelegd om de markt voor duurzame elektriciteit sneller vrij te maken dan de markt voor conventioneel opgewekte elektriciteit. Tevens werd daarbij aangetekend dat het groencertificatensysteem7 ontworpen zou worden, waarmee de vrije markt voor duurzame opgewekte elektriciteit ondersteund wordt. Het groencertificatensysteem wordt besproken in paragraaf 3.2. Per 1 januari 2002 moet alle ‘groene’ elektriciteit die voor REB-vrijstelling in aanmerking wil komen een groencertificaat hebben en in dit hoofdstuk wordt in paragraaf 3.3 de relatie tussen de REB en het groencertificatensysteem.en in paragraaf 3.4 de werking van de REB besproken.

3.2

GROENCERTIFICATEN

In elke lidstaat van de Europese Unie wordt productie van duurzame elektriciteit gecertificeerd. Dit Europese certificatensysteem is het Renewable Energy Certificate System (RECS) en is geïnitieerd door verschillende internationale marktpartijen (www.certiq.nl). Het certificeren houdt in dat voor elke geproduceerde standaard hoeveelheid duurzame elektriciteit, één MWh (Kroon, 2002), een certificaat zal worden uitgegeven. Zo’n ‘groencertificaat’ is binnen Europa een uniek bewijs voor de daadwerkelijke hoeveelheid duurzame elektriciteitsproductie. Ook vormen het RECS en de certificaten de basis voor systemen van verhandelbare groencertificaten, waarin certificaten en elektriciteit geproduceerd door duurzame bronnen onafhankelijk zijn

7

Dit nieuwe systeem vervangt het labelsysteem van de energiedistributiebedrijven, dat door hen was opgezet om aan de

resultaatverplichting over duurzame energie te kunnen voldoen; bron: Kroon (2002)


15


te verhandelen in verschillende markten. In onderstaande figuur staat een voorbeeld van een binnenlands systeem van verhandelbare groencertificaten weergegeven. In Nederland wordt dit systeem gemonitord door CertiQ. In paragraaf 3.2.1 wordt nader ingegaan op CertiQ.

Figuur 3.1

Schematisch overzicht van een verhandelbaar groencertificatensysteem, bron: Boots, Schaeffer en De Zoeten (2001)

De duurzame elektriciteit wordt op de normale elektriciteitsmarkt afgezet, omdat het aanleggen van een apart net voor ‘groene’ elektriciteit erg duur en in principe overbodig is. De duurzame elektriciteit concurreert dus met conventioneel opgewekte elektriciteit op de energiebeurs, de Amsterdam Power eXchange (APX). De groencertificaten worden daarentegen op een separate markt aangeboden. Een producent verkoopt volgens een afgesloten contract de certificaten aan de leverancier. De leverancier kan de certificaten verkopen aan andere leveranciers of de ‘groene’ elektriciteit leveren aan de consument. In dit laatste geval levert de leverancier de certificaten in bij de overheid of de belastingdienst (zoals in figuur 3.2) en kan daarmee aanspraak maken op de gedeeltelijke REB-vrijstelling (www.certiq.nl). Om ‘groene’ elektriciteit te leveren aan de consument moet de leverancier het aantal groencertificaten kopen equivalent aan de hoeveelheid elektriciteit die geleverd wordt aan de consument (ECN, 2001). De groencertificaten van de Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ van Nuon worden automatisch verkocht aan de tradingfloor van Nuon (Nuon, 2002) en daar kan Nuon haar certificaten verhandelen op de APX, wat betekent dat duurzame elektriciteit door Nuon niet persé als Nuon Natuur of Groen Stroom aan de afnemer geleverd wordt. De vraag naar certificaten kan voortkomen uit vrijwillige afname van groene elektriciteitsproducten, zoals in Nederland gebeurt. Een andere manier om de vraag naar certificaten te stimuleren is een van overheidswege opgelegde verplichting aan eindverbruikers, elektriciteitsleveranciers of elektriciteitsproducenten om elk jaar een bepaalde hoeveelheid certificaten aan een overheidsinstantie af te dragen. Nederland is het enige land binnen de EU die dit zogenaamde quotumsysteem niet hanteert.


16


3.2.1

GROENCERTIFICATEN IN NEDERLAND

CertiQ (dochteronderneming van TenneT, de landelijke beheerder van het elektriciteitsnet) beheert het systeem waarin de certificaten worden uitgegeven. Voor 1 juli 2003 was dit systeem in handen van Groencertificatenbeheer. Om voor certificaten in aanmerking te komen moet een installatie geregistreerd zijn bij CertiQ. Productielocaties in het buitenland kunnen vanaf 1 januari 2002 ook certificaten krijgen, maar alleen als de elektriciteit fysiek door een leverancier naar Nederland is geïmporteerd. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aangemaakte groencertificaten. Tabel 3.1

Aangemaakte certificaten in [Gwh], bron: Kroon (2002)

Voor waterkracht heeft een groot aantal van de certificaten minder financiële waarde, omdat deze niet meer voor vrijstelling van REB betaling (artikel REB 36i) gebruikt kunnen worden. Ze zijn wel bruikbaar voor een leverancier om klanten duurzame elektriciteit te leveren. De klant moet dan dus wel REB over deze elektriciteit betalen (Kroon, 2002). In paragraaf 3.3 worden de artikelen van de REB nader uitgewerkt. 3.2.2

GROENCERTIFICATEN UIT HET BUITENLAND

Sinds 1 januari 2002 komt ook ‘groene’ elektriciteit uit het buitenland in aanmerking voor groencertificaten. Hier zijn wel een aantal eisen aan verbonden (Kroon, 2002). (1) De elektriciteit moet geïmporteerd zijn, (2) de buitenlandse netbeheerder moet verklaren dat de elektriciteit duurzaam is geproduceerd, (3) een onafhankelijke instantie moet een verklaring afgeven over de soort installatie waarmee de elektriciteit is opgewekt, (4) de aanvrager van het certificaat moet een verklaring ondertekenen waarin staat dat de duurzame elektriciteit niet eerder in het buitenland is verkocht of gesubsidieerd en (5) het betreffende land moet tenminste in gelijke mate zijn geliberaliseerd. Concreet houdt punt vijf in dat er slechts vijf landen in Robert Melgerd – 1289454

17


aanmerking komen voor groencertificaten in Nederland en dit zijn Duitsland, Zweden, Noorwegen, Finland en het Verenigd Koninkrijk. In 2002 is tot en met juli aan 2,8 TWh import een groencertificaat toegekend. Omdat voor de REB afdrachtkorting geen groencertificaat nodig is en er wat aanloopproblemen waren, ligt de werkelijke import waarschijnlijk hoger (Kroon, 2002). In de volgende paragraaf wordt verder ingegaan op de relatie tussen groencertificaten en de REB vrijstelling.

3.3

RELATIE GROENCERTIFICATEN EN REB

De productiesubsidie (PS) werd uitgekeerd uit de REB-belastinggelden, die door de gebruikers van ‘grijze’ elektriciteit betaald werd aan de energieleverancier. De totale hoeveelheid uitgekeerde productiesubsidies werd in mindering gebracht op de REB die door de leveringsbedrijven aan de fiscus werd afgedragen (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). In figuur 3.2 wordt de relatie tussen de REB en de groencertificaten weergegeven.

Figuur 3.2

Schematische weergave van groencertificaten en REB; bron: ECN (2001)

In de figuur zijn de groencertificaat (GC) stromen te volgen. In tegenstelling tot de groencertificaten, kwam zowel binnen Nederland als in buitenland duurzame elektriciteit in aanmerking voor de REB-vrijstelling en de productiesubsidie (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). De combinatie van de REB-vrijstelling op duurzame elektriciteit en de productiesubsidie zorgde dus voor een totale stimulering van elektriciteit uit duurzame energiebronnen tot een niveau van acht eurocent per kWh, waarmee de duurzame elektriciteit voor dezelfde eindgebruikersprijs als ‘grijze’ elektriciteit kan worden aangeboden. Zoals al reeds besproken heeft dit ertoe geleid dat de vraag naar ‘groene’ elektriciteit flink is toegenomen tot zo’n 1.400.000 afnemers in januari 2003 (bron: www.greenprices.nl).


18


3.4

STIMULERING PER 1 JANUARI 2002

De meest relevante artikelen voor duurzame elektriciteit zijn 36i en 36o van de Wet belastingen op milieugrondslag (Wbm). De consument van duurzame elektriciteit kan vrijgesteld worden van de heffingen in 36i. Een energieleverancier hoeft een deel van de REB inkomsten (hoogte 36o) niet af te dragen als hij deze doorgeeft aan de producent van duurzame elektriciteit (Kroon, 2002). Tabel 3.2

Ontwikkeling van de REB artikelen 36i en 36o (in € per kWh), bron: Kroon (2002)

Zoals gezegd is sinds 1 januari 2002 voor 36i een groencertificaat vereist en een contract tussen leverancier en consument. Voor 36o moet het bedrag ten goede van de producent komen. Vanaf 1 januari 2003 zijn de eerste twee staffels (0 – 10.000 kWh) van de REB 36i komen te vervallen (LHUMP, 2002a). In de tabel is te zien dat het REB tarief (36i) op elektriciteit in 2002 6 eurocent per kWh bedroeg. Voor productie (36o) van duurzame elektriciteit bedroeg de subsidie in 2002 2 eurocent per kWh. In paragraaf 3.3 wordt teruggekomen op de werking van de REB subsidie op de productie. Tabel 3.3

Stimulering per 1 januari 2002, bron: Kroon (2002)

In tabel 3.3 is de huidige situatie geschetst. Voor 36i is een groencertificaat vereist en een contract tussen leverancier en consument. Voor 36o moet het bedrag ten goede van de producent komen. Buitenlandse productie, mits het aan de eisen voldoet, komt ook in aanmerking voor vrijstelling van de heffing en/of voor de afdrachtkorting.


19


3.5

CONCLUSIE

Kroon (2002) concludeert dat een snelle toename van de vraag naar groene elektriciteit nu en op de korte termijn slechts leidt tot een beperkte toename van de productie van duurzame energie. Het gedeelte van de vraag naar ‘groene’ elektriciteit, die via import uit het buitenland komt, wordt voor het overgrote deel door bestaande productiecapaciteit geleverd. Buitenlandse producenten en handelaren willen graag naar Nederland exporteren, omdat de REB-vrijstelling en de productie-subsidie hoger is dan de marktwaarde van duurzame elektriciteit in het land van herkomst (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). Als deze elektriciteit niet naar Nederland geëxporteerd zou worden, zou deze stroom gewoon in het land van herkomst gebruikt kunnen worden. De € 150 miljoen die hier via de REB in 2001 aan uitgegeven is, heeft nauwelijks geleid tot aantoonbare toename van de productie van duurzame elektriciteit (Kroon, 2002) en een grote hoeveelheid belastinggeld om duurzame elektriciteit te stimuleren is weggelekt naar het buitenland (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). De geïmporteerde hoeveelheden duurzame elektriciteit zijn daarom niet te vertalen in een reductie van CO2-uitstoot. Wel in een (tijdelijke) reductie in Nederland en een (tijdelijke) stijging in het buitenland. De huidige prijsverschillen voor ‘grijze’ elektriciteit tussen Nederland en Duitsland maken het sowieso interessant om elektriciteit te importeren (Kroon, 2002). De Nederlandse overheid zal haar beleid daarom moeten aanpassen om de doelstellingen die in het Energierapport 2002 zijn geformuleerd niet in gevaar te laten komen. Om het investeringsklimaat voor productie van duurzame elektriciteit in Nederland en de efficiëntie en effectiviteit van het beleid te verbeteren (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003) heeft het Ministerie van Economische Zaken per 1 juli 2003 de producentenvergoedingen van de REB vervangen door de MEP. Van der Leun, directeur van Econcern, vindt de MEP een stap in de goede richting, omdat het onzinnig is dat Scandinavische biomassacentrales volledig werden gesubsidieerd door Nederland, terwijl hun ‘groene’ elektriciteit spotgoedkoop is (Trouw, 22 september 2003). In hoofdstuk vier zal deze regeling nader worden besproken. 19 November heeft de Eerste Kamer een wetsvoorstel aanvaard waardoor een systeem van garanties van oorsprong voor duurzame elektriciteit wordt geïntroduceerd. Dit systeem zal per 1 januari 2004 het huidige groencertificaten systeem vervangen (MinEZ, 2003d). De garanties van oorsprong zijn het exclusieve bewijs dat duurzame elektriciteit is geproduceerd. Met deze garanties kan een producent subsidie ontvangen voor de productie van ‘groene’ elektriciteit op basis van de MEP-regeling. Alle lidstaten van de Europese Unie moeten voor hun duurzame elektriciteit garanties gaan uitgeven volgens het RECS. Hiermee beoogt de Europese Commissie de productie van duurzame elektriciteit te stimuleren (MinEZ, 2003d). Nuon heeft hoge verwachtingen van het internationale RECS en is één van de marktpartijen geweest die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van het systeem.


20


4.

MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE

4.1

INLEIDING

Bij het ontwikkelen van het nieuwe beleid voor de stimulering van duurzame elektriciteit, is als uitgangspunt genomen het bevorderen van de vrijwillige vraag als belangrijkste instrument voor het behalen van de doelstellingen voor 2010 (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). Als eerste werd REB-vrijstelling voor duurzame elektriciteit verlaagd van 6 eurocent per kWh naar 2,9 eurocent per kWh, om de belastingverliezen ten gevolge van import te reduceren en tegelijkertijd een consumptieprikkel te handhaven voor de consument (Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2003). Zoals in hoofdstuk drie al gezegd is, is voor de binnenlandse productie de productiesubsidie uit REB-inkomsten afgeschaft en vervangen door de MEP. De MEP houdt een verschuiving in naar een meer aanbod gericht stimuleringssysteem en is per 1 juli 2003 in werking getreden. In paragraaf 4.2 wordt de systematiek van MEP nader besproken, onder meer aan de hand van het onderzoeksrapport van Van Sambeek, Van Thuijl en Roos van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN). De taken van de uitvoerder van de MEP-regeling, EnerQ, worden besproken in paragraaf 4.3. In paragraaf 4.4 worden enkele kritiekpunten op de MEP besproken. Deze kritiek komt onder andere van politieke partijen en elektriciteitsproducenten.

4.2

STRUCTUUR VAN DE MEP8

De inkomsten van duurzame elektriciteitsproducenten bestaan uit drie componenten: (1) de elektriciteitsprijs van de levering van hun elektriciteit op de reguliere elektriciteitsmarkt, (2) de prijs van groencertificaten (GC) en de verkoop daarvan op de groencertificatenmarkt en (3) de MEP-vergoeding. De MEP is in feite een terugleververgoeding, wat betekent dat de producent van duurzame elektriciteit de zekerheid heeft een van tevoren vastgestelde vergoeding te ontvangen voor zijn productie. Hij krijgt deze vergoeding wanneer hij de duurzame elektriciteit aanbiedt aan een leverancier. De vergoeding wordt uitbetaald door EnerQ (net als CertiQ een dochter van TenneT). Producenten van duurzame elektriciteit kunnen bij EnerQ een MEPvergoeding aanvragen. Wanneer deze is goedgekeurd, krijgt de producent een contract waaronder deze de MEP-productiesubsidie ontvangt. In de volgende paragraaf zal nader worden ingegaan op de rol van EnerQ.

8

Ontleend aan Van Sambeek, Van Thuijl en Roos (2003)


21


EnerQ

CertiQ

Figuur 4.1

Schematische weergave van de structuur van de MEP; bron: Van Sambeek, Van Thuijl en Roos (2003)

De hoogte van de MEP-vergoeding wordt bepaald door het tariefniveau in het eerste jaar dat de vergoeding wordt aangevraagd. De tarieven zijn in hoofdzaak gebaseerd op de onrendabele toppen van de diverse duurzame elektriciteitsopties. Een onrendabele top is het verschil tussen de kostprijs van ‘groene’elektriciteit en de prijs van ‘grijze’ elektriciteit (Van Sambeek et al., 2002). Het Ministerie van Economische Zaken heeft ECN en KEMA gevraagd om de onrendabele toppen9 van duurzame elektriciteitsopties te bepalen (Van Sambeek et al., 2002). De vergoeding ligt vast voor een periode van maximaal tien jaar vanaf het jaar waarin de installatie in bedrijf komt. In de berekeningsmethodiek (Van Sambeek et al., 2002) wordt onderscheid gemaakt tussen de economische levensduur van een installatie en de termijn waarover de vergoeding wordt uitgekeerd. Voor alle duurzame elektriciteitsopties is aangenomen dat de economische levensduur van de installatie 10 jaar of langer is. Om een basis te verschaffen voor het vaststellen van een vergoeding dient de onrendabele top over de economische levensduur te worden omgerekend naar een onrendabele top over 10 jaar. Deze berekeningswijze zorgt ervoor dat de investeerder zekerheid wordt geboden dat hij binnen 10 jaar het onrendabele deel van zijn investering kan dekken. De producent produceert zijn ‘groene’ elektriciteit tegen dezelfde kostprijs als een producent van ‘grijze’ elektriciteit. Dit wil zeggen dat de subsidie niet alle kosten, zoals onderhoud, beheer en exploitatie, dekt. Het rendabele deel zal door de verkoop van elektriciteit op de elektriciteitsmarkt moeten worden gedekt. De producent moet ook na 10 jaar als hij geen producentenvergoeding meer krijgt, blijven produceren om op basis van het rendabele deel van de productie (dat deel dat door de stroomprijs wordt gedekt) uiteindelijk zijn hele investering terug te verdienen, zijn

9

In de bijlagen is een uitleg over de berekeningen van onrendabele toppen opgenomen, zoals gehanteerd door ECN en KEMA.


22


leningen af te betalen, en zijn vereiste rendement te behalen. De tarieven zijn gedifferentieerd naar duurzame energietechnologieën en -bronnen. In onderstaande tabel worden deze tarieven weergegeven. Tabel 4.1

MEP-vergoedingen voor duurzame elektriciteitsproductie in Nederland in 2003, bron: Van Sambeek, Van Thuijl en Roos (2003)

De tarieven zijn niet vastgelegd in de Wet, maar worden jaarlijks, eventueel op advies van ECN en KEMA, vastgesteld door het Ministerie van Economische Zaken door middel van een ministeriële regeling. Het totale stimuleringsniveau wordt bepaald door de som van de MEP-vergoeding en de hoogte van de REBvrijstelling. In figuur 4.1 is ook aangegeven op welke wijze de MEP-vergoedingen worden gefinancierd. De vergoedingen worden betaald uit een MEP-heffing op alle aansluitingen op het Nederlandse elektriciteitsnet. De heffingen worden geïnd door de beheerders van de distributienetwerken, die ze op hun beurt weer afdragen aan EnerQ. In 2003 bedraagt deze heffing € 34,00 per aansluiting, oplopend tot € 40,00 in 2006 (bron: www.enerq.nl). 23 Oktober 2003 heeft Minister Brinkhorst de tarieven voor 2004 en 2005 bekend gemaakt (MinEZ, 2003a). De nieuwe tarieven zijn gebaseerd op het onderzoek door ECN en KEMA naar de onrendabele toppen van de verschillende opties om duurzame elektriciteit op te wekken. De resultaten van het onderzoek zijn door ECN en KEMA voorgelegd aan een aantal marktpartijen, waarna ECN en KEMA een eindadvies hebben uitgebracht. In paragraaf 4.4 worden enkele kritiekpunten van de marktpartijen besproken. Het advies is volledig door de Minister overgenomen (MinEZ, 2003a, ECN nieuwsbrief, 27 oktober 2003). Nuon en Essent geven aan dat het met de nieuwe tarieven nog lang niet zeker is of zij nog zullen investeren in nieuw duurzaam productievermogen, met name in windenergie, omdat de exploitatie te duur wordt (NRC Handelsblad, 5 november 2003). Inmiddels is ook bekend geworden dat de REB-vrijstelling gefaseerd zal worden verlaagd naar nul. Om dit te compenseren zullen de MEP-tarieven evenredig worden verhoogd (MinEZ, 2003a, ECN nieuwsbrief, 27 oktober 2003). Blok (Het Financieele Dagblad, 29 oktober 2003) geeft aan dat de overheid met deze verlaging een verkeerd signaal afgeeft naar de consument van ‘groene’ elektriciteit, omdat de stimulering nu verschuift van vraag naar aanbod van ‘groene’ elektriciteit. Robert Melgerd – 1289454

23


4.3

ENERQ

TenneT heeft de uitvoering van MEP organisatorisch ondergebracht bij dochteronderneming EnerQ. EnerQ heeft een belangrijk takenpakket, met name het innen van de MEP-heffingen bij de netbeheerders en de toekenning en uitbetaling van MEP-vergoedingen aan producenten van duurzame elektriciteitsproducten. Handel in

Consument

certificaten Elektriciteit

Elektriciteit grijs

Handelaar

Conventionele producent

Regionale beheerder

CertiQ

aanvraag + meetwaarden

Meetwaarden groen Elektriciteit

Registratie Aanvraag

EnerQ

Kopie certificaat

MEP -subsidie

Figuur 4.2

Belastingdienst

Certificaat

Milieubewust opgewekte energie

Certificaat

Goedkeuring aanvraag + meetwaarden

Ele ktriciteit groen

Aggregator

- WKK - Eigen levering - KNFE

ver han Niedel t baa r

EnerQ, bron: www.enerq.nl

Bovenstaande figuur is afkomstig uit een brochure van EnerQ (2003), de figuur is vergelijkbaar met figuur 4.1 en zal nu worden uitgelegd. Een duurzame of milieubewuste elektriciteitsproducent ontvangt groencertificaten voor de elektriciteit die hij levert aan het net. Deze certificaten kunnen worden verhandeld op de groencertificatenmarkt. In hoofdstuk twee is de groencertificatenmarkt reeds behandeld. Maar door de verlaging van de REB-vrijstelling, daalt de maximale waarde van een groencertificaat in Nederland naar 2,9 eurocent per kWh. Aangezien groencertificaten voor in het buitenland opgewekte duurzame elektriciteit ook in aanmerking komen voor de REB-vrijstelling,

concurreren

binnenlandse

producenten

met

buitenlandse

producenten

op

de

groencertificatenmarkt. De marktwaarde van een groencertificaat hangt nu dus af van de hoogte van REBvrijstelling en de mate van buitenlandse concurrentie.

4.4

KRITIEK OP DE MEP

In het Algemene Overleg in de Tweede Kamer afgelopen 19 juni heeft PvdA-er Crone enig commentaar op de MEP regeling (bron: www.ferdcrone.com). Crone baseert zijn mening op een rapport van PriceWaterhouseCoopers (PWC) en Ecofys, waarin het volgende wordt geconcludeerd: “Naar onze mening is echter de kern van de MEP-problematiek de hoogte/duur van de vergoeding. In de huidige MEPRobert Melgerd – 1289454

24


systematiek vervalt de MEP-vergoeding veelal voordat het project zich heeft terugverdiend. Voortzetting van de REB-korting 36i na afloop van de MEP-periode is zeer onzeker. De vraag is of op basis van deze condities investeerders bereid zijn om te investeren in windenergieprojecten.” Crone vraagt zich af of de MEP-regeling wel zo efficiënt is, als Minister van Economische Zaken Brinkhorst beweert dat deze is. Crone verwijt de Minister dat hij de bevindingen van het onderzoek van PWC en Ecofys naast zich neer heeft gelegd en dat de investeringen in bijvoorbeeld windenergie compleet stil liggen. In paragraaf 2.2.1 is al naar voren gekomen dat het traject van productie van windmolens minstens vijf jaar duurt. Van Zuylen, werkzaam bij Evelop, een projectontwikkelbedrijf van milieuadviesbureau Econcern, verwacht dat de investeringen in windenergie fors dreigen te worden teruggeschroefd, omdat er grote onzekerheid heerst in de markt. Dit heeft betrekking op de voortdurende wijzigingen in de subsidieregelingen. De sector houdt er volgens Van Zuylen een afwachtende houding op na (Het Financieele Dagblad, 21 juni 2003). Volgens Crone is het daarom ook niet mogelijk om de MEP regeling over één jaar al te evalueren, omdat er dan te weinig projecten in werking zullen zijn. Crone draagt wel een oplossing aan. Als de Minister de motie Crone10 uitvoert, ontstaat namelijk een systeem waarin in de eerste periode een hogere MEP-vergoeding wordt gegeven (tegelijkertijd met een lagere REB-vrijstelling), maar de MEP is voor investeerders aantrekkelijker. Maar belangrijker nog is dat de MEP dan door uitvoering van die motie ook na de periode van 10 jaar doorloopt; het verschuiven van REB 36i naar MEP geldt immers voor de gehele duur van de REB, en die is onbeperkt. Het is precies deze zekerheid die investeerders nodig hebben om voortvarend aan de slag te gaan. In een nieuwsbrief van het Landelijk Hogeschool en Universitair Milieu Platform (LHUMP, 2002b) wordt ook enige kritiek gegeven op de MEP-regeling. De kritiek richt zich op de hoogte van de tarieven in de regeling. Als de MEP tarieven gehandhaafd blijven, wordt de ondersteuning van de Warmtekrachtkoppeling (WKK) met minstens 3,7 eurocent per kWh gekort. Den Blanken van Cogen Nederland11 stelt in Het Financieele Dagblad (9 september 2003) dat Nederland niet aan zijn Kyoto verplichtingen kan voldoen als de problemen in de WKK-sector niet worden opgelost. Er wordt niet meer geïnvesteerd, waardoor de gasgestookt WKK-centrales niet meer concurreren met goedkope geïmporteerde bruinkool-, steenkool- en kernenergiestroom uit Frankrijk, België en Duitsland. De heer Verbruggen is van mening dat de bestaande WKK-centrales al lang zijn terugverdiend en daarom ook niet meer in aanmerking moeten komen voor subsidie. De overheid zet nu zwaar in op windenergie met 6,8 eurocent per kWh, maar dit heeft als nadeel 10

Een in de tijd oplopend percentage duurzame energie verplicht stellen door een systeem van verhandelbare groene

stroomcertificaten, TK 00/01, 26 603, nr. 5, bron: MinEZ (2002) 11

Cogen Nederland is een belangenvereniging voor alle partijen die betrokken zijn bij WKK en die belang hebben bij een veel

bredere toepassing van deze energiebesparende techniek.


25


dat het niet voorspelbaar is. Van Halderen, bestuursvoorzitter van Nuon, vindt de tarieven van de MEP voor windenergie op zee en op land te laag, en verwacht dat Nuon niet zal gaan investeren in windenergie onder deze condities. Nuon en Shell hebben inmiddels al afgezien van het windpark voor de kust van Egmond (NRC Handelsblad, 14 december 2002). Den Blanken verwacht zelfs dat bronnen als wind en zon maar een beperkte bijdrage zullen leveren aan de energievoorziening. Van Son (Trouw, 22 september 2003) verwacht, net als Blok (Het Financieele Dagblad, 29 oktober 2003), dat ‘groene’ elektriciteit noodgedwongen duurder wordt, omdat de leveranciers een flinke marge zullen rekenen en zich weer zullen richten op de vrije ‘grijze’ elektriciteit. Bovendien komt het verlaagde REB tarief niet in zijn geheel ten goede aan de producenten van windenergie. Ook de handelaren in duurzame energie zullen een deel van dit voordeel proberen op te eisen. Producenten van windenergie wijzen op de situatie dat elektriciteit opgewekt met windenergie dezelfde vergoeding ontvangt als elektriciteit uit afvalverbranding. De stimulering voor windenergie is enigszins verhoogd sinds het verschijnen van deze nieuwsbrief (LHUMP, 2002b), van 7,9 naar 9,7 eurocent per kWh. In de nieuwsbrief werd geschreven dat men verwachtte dat de vergoeding niet voldoende zou zijn om deze techniek van de grond te krijgen. De Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ van Nuon is ook slecht te spreken over de MEP-regeling en het verzwakken van de stimulering via de REB en de verschuiving naar een meerjarenpremie voor de producent. Nuon heeft enige druk uitgeoefend op het politieke besluit door een gedifferentieerde stimulering van duurzame energie voor te stellen. De MEP differentieert slechts ten dele volgens onrendabele toppen en regelt alleen overheidssteun voor duurzame energie die in Nederland wordt opgewekt. Nuon beweert dat haar buitenlandse windparken ook produceren voor de Nederlandse en daarom ook in aanmerking moeten komen voor de MEP regeling. Volgens Goedmakers, directeur Duurzame Energie bij Nuon, had Nederland een voorbeeld moeten nemen aan Duitsland, want daar gelden hogere vaste vergoedingen voor duurzaam vermogen en voor langere perioden dan in Nederland (Trouw, 27 juni 2003). Ook Menges (2003) geeft aan dat Duitsland het meest effectieve beleid heeft voor stimulering van ‘groene’ elektriciteit. In Het Financieele Dagblad (29 oktober 2003) heeft Blok ook enige kritiek op het beleid van de Minister. Hij verwacht dat door de verschuiving van de stimulering van vraag naar aanbod, het aanbod de vraag zal overstijgen en dit de overheid meer geld gaat kosten, dan dat zij alleen de vraag zouden stimuleren. Als de producent van duurzame elektriciteit deze ‘groene’ elektriciteit dan zou exporteren naar het buitenland, ontstaat er volgens Blok een exportlek met dezelfde consequenties als het huidige importlek, namelijk een subsidie van het buitenland. Blok concludeert dat de overheid met de stimulering van het aanbod kiest voor het minst efficiënte systeem. En als de ‘groene’ markt instort, omdat de prijs van ‘groene’ elektriciteit te hoog wordt, zullen weinig bedrijven nog investeren in de bouw van duurzame energie technieken. Robert Melgerd – 1289454

26


4.5

CONCLUSIE

De MEP-regeling is gericht op het aanpakken van de problemen die ontstonden als gevolg van de REB. Dit leidde tot twee wijzigingen in de REB, namelijk (1) de afschaffing van de productiesubsidie (artikel 36o) en (2) de reductie van de REB-vrijstelling (artikel 36i) met het doel de import van duurzame elektriciteit en de daardoor gederfde belastinginkomsten te beperken. De MEP-vergoedingen gelden namelijk alleen voor in Nederland opgewekte duurzame elektriciteit. Verder beoogt de MEP meer zekerheid te bieden voor investeerders door vaste vergoedingen te garanderen voor een periode van maximaal 10 jaar. Bij een regeling zoals de REB was een investeerder niet zeker van de voortzetting van het beleid op langere termijn. De hoogte van de stimulering kon ieder jaar met het Belastingplan worden aangepast. De zekerheid voor investeerders wordt echter ook bepaald door de termijn waarop de tarieven onder de MEP worden vastgesteld voor de komende jaren. De zekerheid voor producenten omtrent de vergoeding voor duurzame elektriciteit wordt in het nieuwe systeem ook verbeterd, doordat meer geld direct naar de producenten gaat. Met het berekenen van de onrendabele toppen door ECN en KEMA wil het Ministerie van Economische Zaken bereiken dat ‘groene’ elektriciteit tegen dezelfde prijs geproduceerd kan worden als ‘grijze’elektriciteit. Het is onzeker of de MEP het probleem van de toenemende import van duurzame elektriciteit, als gevolg van de REB wel voldoende zal kunnen tegen gaan. Gezien het feit dat waterkracht uitgesloten is van REBvrijstelling, zal biomassa de belangrijkste bron van import zijn, voornamelijk uit de Scandinavische landen. Er is een groot aanbod van elektriciteit geproduceerd uit biomassa voor een prijs tot ongeveer 2 eurocent per kWh. Met een REB-vrijstelling van 2,9 eurocent per kWh blijft Nederland een aantrekkelijke markt voor grote volumes geïmporteerde duurzame elektriciteit. Ook de kernenergie uit Frankrijk is vele malen goedkoper dan de elektriciteit die in Nederland wordt geproduceerd. Op langere termijn kan worden verwacht dat de export van duurzame elektriciteit naar Nederland wel zal afnemen. De waarde van duurzame elektriciteit in andere landen zal immers stijgen, omdat deze landen eveneens aan hun doelstellingen voor 2010 moeten voldoen. In principe is het zelfs mogelijk dat, wanneer andere lidstaten van de EU hun duurzame elektriciteitsmarkt openstellen voor Nederlandse duurzame elektriciteit, Nederlandse producenten of leveranciers hun groencertificaten gaan exporteren. Voorwaarde voor dergelijke export is dat de waarde van de groencertificaten in het buitenland hoger is dan de REBvrijstelling in Nederland. Wanneer groencertificaten worden geëxporteerd, waarbij voor de duurzame elektriciteit reeds een MEP-vergoeding is verkregen, kan de MEP-vergoeding feitelijk worden beschouwd als een exportsubsidie.


27


Momenteel is het een punt van discussie of de REB-vrijstelling (Wbm, artikel 36i) voor duurzame elektriciteit gehandhaafd zou moeten worden. Wanneer de REB-vrijstelling te hoog is, trekt de Nederlandse duurzame elektriciteit te grote volumes goedkope duurzame elektriciteit uit het buitenland aan. Om de binnenlandse productie te beschermen tegen concurrentie van buitenlandse bronnen, zou de REB-vrijstelling verlaagd of op nul gesteld moeten worden. Dit zou dan gecompenseerd worden door een overeenkomstige verhoging van de MEP-vergoeding. Echter, om op korte termijn aan de sterk toenemende binnenlandse vraag naar duurzame elektriciteit te voldoen, is een zekere hoeveelheid import noodzakelijk. Dit geldt ook voor het behalen van lange termijn doelstellingen voor duurzame energie. Zodoende moet de REB-vrijstelling hoog genoeg zijn om de benodigde import te laten plaatsvinden. Bovendien zijn elektriciteitsleveranciers de belangrijkste begunstigden van de REB-vrijstelling en de import van duurzame elektriciteit. Hoe lager de REB-vrijstelling, hoe minder perspectief er is voor aantrekkelijke marges op de handel in duurzame elektriciteit. Leveranciers zullen dan minder aangemoedigd worden om de kleinverbruikersmarkt voor ‘groene’ elektriciteit verder te bevorderen. Hierdoor zal het moeilijker worden om de Nederlandse doelstelling voor 2010 te behalen door middel van een vrijwillige markt. Zoals gezegd maakte het Ministerie van Economische Zaken afgelopen 23 oktober 2003 (MinEZ 2003a) bekend om de REB 36i per 1 januari 2005 in zijn geheel af te schaffen. Van der Leun en Van Son betwijfelen of de afschaffing daadwerkelijk voordeel oplevert voor de overheid, omdat de consument niet meer gelokt wordt en aan de andere kant de productiesubsidie wel omhoog gaat.


28


5.

ONDERZOEKSMODEL

5.1

INLEIDING

Het Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) energiesubsidies is een onderzoek naar de kosteneffectiviteit van energiesubsidies. Doel is aanbevelingen te doen voor verbetering van de kosteneffectiviteit. Het begrip ‘kosteneffectiviteit’ heeft betrekking op de vraag hoeveel collectieve middelen er worden ingezet om een bepaalde beleidsdoelstelling te bereiken. In het geval van energiesubsidies komt dit neer op de verstrekte subsidie per vermeden eenheid CO2 (Verbruggen, Gielen en Brouwer, 2002). Omdat er geen evaluaties van de kosteneffectiviteit bestonden heeft IBO in maart 2000 adviesbureau Ecofys en de Erasmus Universiteit12 de opdracht gegeven een evaluatie uit te voeren van een aantal regelingen. De resultaten van het onderzoek zijn eind 2001 aangeboden aan de Tweede Kamer. De kosteneffectiviteit van te subsidiëren technieken tussen en binnen de onderzochte regelingen (met name EIA en EINP) bleek sterk te variëren. Kosteneffectiviteit wordt volgens dit onderzoek met name bepaald door het aandeel free riders13. Dit aandeel free riders kan bij de onderzochte regelingen oplopen tot zo’n vijftig procent. Met behulp van IBO (2001) en De Beer et al. (2000) wordt in deze scriptie de kosteneffectiviteit van de MEP regeling onderzocht.

5.2

ENERGIESUBSIDIES 14

Energiesubsidies zijn gericht op de stimulering van het gebruik van energiebesparende of duurzame technieken. Het oogmerk van deze subsidies is een beïnvloeding van het investeringsgedrag van bedrijven en huishoudens (de beslissers). Figuur 5.1 illustreert de beoogde effecten van energiesubsidies op de ontwikkeling van het marktaandeel van een energiebesparende en duurzame techniek in de tijd. De subsidie beoogt zowel het tijdstip van investeren in de techniek als de techniekkeuze van de individuele beslisser te beïnvloeden. Dit betekent dat meer beslissers bij een investerings- en aankoopbeslissing de keuze zullen maken voor de besparende of duurzame techniek in plaats van te investeren in de ‘meest gangbare’ en minder zuinige conventionele techniek. Daarnaast is het de bedoeling dat een beslisser dit besluit eerder gaat nemen en vervroegd gaat investeren in een besparende of duurzame techniek.

12

In deze scriptie wordt dit onderzoek aangeduid met De Beer et al. (2000)

13

“Investeringen in energiebesparende technieken of duurzame energie-opwekking die ook zonder subsidie en op hetzelfde moment

in de tijd hadden plaatsgevonden, worden in deze context niet als een direct gevolg van de subsidie aangemerkt.” Bron: IBO energiesubsidies (2000) 14

Ontleend aan IBO energiesubsidies (2000) en De Beer et al. (2000)


29


Figuur 5.1

Energiesubsidies en het marktaandeel van energiebesparende of duurzame techniek, bron: IBO (2001) en De Beer et al. (2000)

De verschuiving van de curve (ook wel de adoptiecurve) is dus het resultaat van vervroegde en extra investeringen in de besparende of duurzame techniek. Door de subsidie wordt in beginsel een deel van de meerkosten voor de besparende of duurzame techniek gecompenseerd. Hierdoor wordt de terugverdientijd van de investering verkort en wordt een investering in een energiebesparende of duurzame techniek eerder rendabel. De meerkosten omvatten voor de investeerder in ieder geval de meerkosten van de energiebesparende of duurzame investering en de administratieve lasten van het verwerven van de subsidie. De opbrengsten voor de beslisser omvatten in ieder geval het subsidiebedrag en eventueel een verlaging van de energielasten (IBO, 2001). In bijlage 4 zijn een aantal investeringsanalyses opgenomen om de effecten van de energiesubsidies te bepalen.

5.3

BEREKENING VAN DE KOSTENEFFECTIVITEIT 15

5.3.1

DEFINITIES

De verschillende effecten die inwerken op de kosteneffectiviteit worden hieronder kort aangeduid.

De pseudo-kosteneffectiviteit is gelijk aan de verstrekte subsidie, gedeeld door de bereikte energiebesparing of CO2-reductie ten opzichte van een referentietechniek. Dit besparing- of CO2reductie-effect wordt als een gemiddeld jaarlijks effect berekend over de technische levensduur. Hierna wordt dit het pseudo-effect genoemd, omdat het de meest ruwe, technische inschatting is van de kosteneffectiviteit (Verbruggen, Gielen en Brouwer, 2002). Om de verstrekte subsidie tot jaarlijkse bedragen om te zetten wordt een annuïteit berekend op basis van een discontovoet van 5%. Dit is vergelijkbaar met het percentage in de kabinetsnota’s op dit terrein, en wordt gekozen omdat het

15

Ontleend aan IBO (2001), De Beer et al. (2000) en Verbruggen, Gielen en Brouwer (2002)


30


rijksmiddelen betreft (de discontovoet van bedrijven kan veel hoger uitvallen: 10-15% is daarbij een goed gemiddelde).

Het free rider effect is dat deel van de subsidieontvangers dat een techniek op hetzelfde moment ook zonder de subsidie had aangeschaft. Dit wordt bepaald door de vergelijking van individuele meerkosten met de ontvangen subsidie. De individuele meerkosten worden mede bepaald door het individuele investeringscriterium, dat door middel van enquêtes kan worden achterhaald (het ‘doegedrag’). Anderzijds kan ook in een enquête worden gevraagd of een investering ook zonder subsidie op hetzelfde moment zou zijn gedaan (‘zeggedrag’). In het IBO wordt het ‘zeggedrag’ als uitgangspunt genomen.

Het attentie effect is het aantal subsidie ontvangers dat door de subsidie is geattendeerd op het bestaan van de techniek. Dit effect dient met name als correctie op het free rider effect. Er zijn immers subsidieontvangers voor wie de techniek al rendabel was, maar die niet op de hoogte waren van de techniek. Het attentie effect heeft ook impact op de aanbodzijde van technieken, omdat het voor aanbieders aantrekkelijk is om de techniek in aanmerking te laten komen voor subsidies.

Voor alle subsidieontvangers voor wie de subsidies de meerkosten van de investering overstijgt zullen de netto kosten omlaag gaan. Bij huishoudens leidt tot meer inkomen en kan dit leiden tot meer bestedingen. Bij bedrijven kan dit in een concurrerende markt leiden tot verhoging van de productie via de toetreding van nieuwe bedrijven of het langer blijven bestaan van activiteiten. Ook bij bedrijven zal door de toename van de bestedingen en van het productievolume ook het energieverbruik toenemen.

Het reboundeffect betreft de correctie op micro niveau omdat de gedaalde energiekosten kunnen betekenen dat bedrijven en huishoudens wat meer energie gaan gebruiken.

Het Baumoleffect16 betreft de inkomenseffecten op bedrijfstakniveau. Een eventuele overcompensatie van de meerkosten door de subsidie leidt tot een kostendaling die kan leiden tot een hogere productie en een hoger energiegebruik. Voor huishoudens kan het leiden tot meer bestedingen, onder andere aan energie.

Uitvoeringskosten worden uitgedrukt als percentage van de subsidie uitgaven. Hoe hoger de uitvoeringskosten in verhouding tot de subsidie-uitgaven des te hoger zullen de totale uitgaven zijn per eenheid effect.

16

W.J. Baumol en E.N. Wollf (1981), Subsidies to New Energy Sources: Do They Add to Energy Stocks? Journal of Political Economy; bron: De Beer et al. (2000) en IBO (2001)


31


De ‘feitelijke’ kosteneffectiviteit wordt gedefinieerd als de pseudo-kosteneffectiviteit (pseudo KE), gecorrigeerd voor het freeridereffect, het attentie-effect, het rebound- en Baumoleffect, en de uitvoeringskosten: ‘feitelijke’ kosteneffectiviteit =

pseudo KE ×

1 + uitvoeringskosten 1 − free rider effect + attentie effect − reboundeffect − Baumoleffect

Een cijfervoorbeeld kan dit illustreren. Indien op basis van informatie over een nieuwe techniek en een referentietechniek is bepaald dat er jaarlijks 10 eenheden bespaard kunnen worden, en er is subsidie verleend van een jaarlijks bedrag van € 100 gedurende de technische levensduur, dan is de pseudo-kosteneffectiviteit gelijk aan € 10. Vervolgens wordt geconstateerd dat het free rider effect 30% bedraagt, dat er voor 5% van de subsidie-ontvangers een attentie-effect heeft gespeeld. Dat er een reboundeffect, een correctie als gevolg van gedaalde energiekosten binnen bedrijven of huishoudens, is van 10% en een Baumoleffect, hiervoor wordt een bedrijfstakkenmodel van het Centraal Planbureau gebruikt17, van 2%. De uitvoeringskosten zijn 7,5% van het subsidiebedrag. Dan leidt de breuk tot een feitelijke kosteneffectiviteit van € 16,7 per ton CO2reductie. Dat betekent dus dat de jaarlijkse uitgaven per eenheid 67% hoger uitkomen dan volgens de pseudo-kosteneffectiviteit was berekend.

10 ×

1 + 0,075 1,05 = 10 × = 16,7 1 − 0,3 + 0,05 − 0,1 − 0,02 0,63

Een andere bron voor inzichten in de kosteneffectiviteit vormen ex post evaluatierapporten van bestaande regelingen. Bij deze evaluaties is de kosteneffectiviteit geen expliciet aandachtspunt, maar er wordt wel gerapporteerd over de effecten van subsidies. Dit gebeurt onder andere eens in de vijf jaar in ‘Regeling Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek Rijksoverheid’. Door het IBO energiesubsidies zijn geen expliciete ex ante evaluaties gevonden. Dit hoeft echter niet te betekenen dat er weinig inzicht bestaat in de verwachtingen ten aanzien van een regeling (IBO, 2000). 5.3.2

MAATWERK

Figuur 5.2 geeft de relatie weer tussen subsidie en uitvoeringskosten en de mate van maatwerk. De mate van maatwerk betreft de mate waarin de subsidie wordt afgestemd op de meerkosten van individuele investeerders. De benodigde subsidie voor een bepaald effect neemt af bij meer maatwerk. Er zullen minder free riders zijn en het rebound- en Baumoleffect kan worden tegengegaan. De uitvoeringskosten voor een

17

Het totale subsidiebedrag dat in de, door het IBO, onderzochte steekproef volgens het uitgevoerde onderzoek aan free riders toevalt

is ingevoerd als een financiële impuls in een bedrijfstakkenmodel van het Centraal Planbureau.


32


bepaald effect nemen echter toe bij meer maatwerk. De sommatie van subsidie en uitvoeringskosten geeft aan dat hiertussen een optimum (punt O*) bereikt kan worden. Het is de uitdaging om dit optimum te vinden. In dit optimum is nog wel degelijk sprake van free riders, en zal ook sprake zijn van rebound en Baumoleffect, maar het geheel teniet doen van deze effecten weegt niet op tegen de hogere uitvoeringskosten.

Figuur 5.2

Maatwerk in subsidieverlening en de uitvoeringskosten, bron: IBO energiesubsidies (2000) en De Beer et al. (2000)

Meer maatwerk leidt in vele gevallen tot hogere uitvoeringskosten, waardoor het nog de vraag is of de feitelijke kosteneffectiviteit daadwerkelijk verbetert.

5.4

ONDERZOEKSRESULTATEN REB18

5.4.1

INLEIDING

In De Beer et al. (2000) is de REB onderzocht. Het gaat hier om artikel 36o, ofwel de subsidie ter bevordering van productie van duurzame elektriciteit. Omdat de MEP de REB 36o heeft vervangen, worden alleen de resultaten van het onderzoek naar de REB 36o besproken. Er is door De Beer et al. (2000) een inventarisatie gedaan van relevante kenmerken van alle energiesubsidieregelingen in de afgelopen 10 jaar. Hoewel de REB regeling uitgebreid is besproken in hoofdstuk twee, is de inventarisatie voor de REB 36o toch opgenomen is deze scriptie. In tabel 5.1 is deze inventarisatie weergegeven. Het onderzoek van De Beer et al. (2000) beperkt zich tot de analyse van investeringen in windturbines en de rol die de terugsluizing van de REB daarin speelt, omdat alleen daarover gedetailleerde data beschikbaar was.

18

Ontleend aan De Beer et al. (2000) pagina 125 tot en met 142


33

milieukwaliteit elektriciteitsproductie Tabel 5.1

5.4.2

REB 36o Wbm, bron: IBO (2001) en De Beer et al. (2000)

ONDERZOEKSRESULTATEN IBO (2001) EN DE BEER ET AL. (2000)

De onderzoeksresultaten betreffen het freerider- en het attentie-effect, het rebound- en Baumoleffect en de uitvoeringskosten. Het heeft het IBO grote moeite gekost de benodigde gegevens in een voor dit onderzoek bruikbare vorm te verkrijgen (Verbruggen, Gielen en Brouwer, 2002).

Tabel 5.2

Onderzoeksresultaten REB 36o, bron: IBO (2001) en De Beer et al. (2000)

Freeridereffect als percentage van aantal subsidie ontvangers

Op basis van ‘zeggedrag’

0 – 50 %1

Op basis van ‘doegedrag’

-

Attentie-effect als percentage van het aantal free riders Zeker wel attentie-effect

2

Zeker geen attentie-effect

2

Geen uitspraak

2

Bandbreedte totaal

2

Free riders inclusief attentie-effect

0 – 50 %


34

milieukwaliteit elektriciteitsproductie Rebound en Baumoleffect Reboundeffect

0%

Baumoleffect

-

Uitvoeringskosten als percentage van de subsidie uitgaven Senter

n.v.t.

Belastingdienst

n.b.

Energiebedrijven

n.b.

Totaal gemiddeld

n.b.

Feitelijke kosteneffectiviteit Onbekend (1)

3

Aandeel free riders ingeschat op basis van kwalitatieve informatie en een beperkte enquête onder eigenaars van windturbines.

(2)

Effect attentiewaarde van de REB 36o is niet te onderscheiden van andere regelingen ter stimulering van duurzame elektriciteit.

(3)

5.4.3

Kosteneffectiviteit kan niet worden vestgesteld op basis van de beschikbare gegevens.

CONCLUSIES

Over het effectiviteit van de terugsluizing van de REB aan opwekkers van duurzame energie kan op basis van het onderzoek geen eenduidige conclusie worden gegeven. Hiervoor wordt een aantal oorzaken aan gegeven:

Het ontbreken van gegevens (hoeveelheid ‘groene’ elektriciteit, overzicht van opwekkers van ‘groene’ elektriciteit, rol van energiebedrijven) omtrent REB terugsluizing bij het Ministerie van Financiën en de Belastingdienst.

De onduidelijkheid omtrent de rol van energiedistributiebedrijven in het complexe spel van vrijstelling en terugsluizing van REB. Zelfs deskundigen op dit gebied en instellingen die nauw betrokken zijn bij de (terugsluizing van) REB kunnen geen volledig en helder beeld scheppen.

Het lijdt geen twijfel dat zonder het totale pakket aan financiële stimulerende maatregelen windenergie, bijvoorbeeld, niet of nauwelijks van de grond zou zijn gekomen in Nederland. De rol van de afzonderlijke componenten, zoals sinds 1996 de terugsluizing van de REB, is lastig in te schatten.

Op basis van dit onderzoek zijn wel ten aanzien van de rol van de REB-terugsluizing in de financiering van windturbines een aantal uitspraken mogelijk.


35


Om het effect van de (terugsluizing van) REB in de toekomst te kunnen bepalen, is aanvullend onderzoek nodig.

De belangrijkste aanbeveling is dat voor een kwantitatieve inschatting van het effect van de REBterugsluizing inzicht moet worden verkregen in de rol van de distributiebedrijven en dat onderzoek moet worden uitgevoerd naar de wijze waarop energiedistributiebedrijven met de terugsluizing omgaan.

Een verdere aanbeveling is dat voor het doen van kwantitatief onderzoek goede statistieken (naast de hoeveelheid

opgewekte

duurzame

energie

ook

de

teruglevering

aan

het

net,

de

terugleververgoedingen, de REB-gelden etc.) noodzakelijk zijn en dat het mogelijk moet zijn deze gegevens te gebruiken voor onderzoek. Monitoren is daarvoor cruciaal.

5.5

ONDERZOEK MEP

Zoals in het vorige hoofdstuk is beschreven stelt het Ministerie van Economische Zaken jaarlijks de subsidietarieven vast voor de MEP. De afgelopen maanden hebben ECN en KEMA, in opdracht van het Ministerie, de onrendabele toppen van duurzame elektriciteit bepaald en hebben zij advies gegeven over de subsidietarieven voor 2004 en 2005. ECN en KEMA hebben zich op de huidige kosten van de diverse duurzame elektriciteitsopties gericht, zowel in het binnenland als in het buitenland (ECN Nieuwsbrief, 31 juli 2003). In deze scriptie wordt verder nader ingegaan op de opties windenergie op land en windenergie op zee, omdat de overheid daar zelf hoog op inzet. De onrendabele top wordt door ECN en KEMA als volgt berekend (Van Sambeek et al., 2002):

Eerst wordt op basis van de economische levensduur van een installatie de onrendabele top berekend, bijvoorbeeld 15 jaar voor windenergie op land.

Vervolgens is de cash flow die deze onrendabele top vertegenwoordigt verdisconteerd tot zijn netto contante waarde.

Vervolgens is deze netto contante waarde teruggerekend naar een equivalente cash flow over 10 jaar. Met andere woorden, het onrendabele deel dat over de economische levensduur bestaat moet in 10 jaar worden terugverdiend.

Op basis van deze equivalente cash flow wordt vervolgens de onrendabele top per kWh over 10 jaar berekend.

Op www.renewable-energy-policy.info hebben ECN en KEMA alle documenten weergegeven voor hun advies voor het vaststellen van de MEP subsidietarieven voor 2004 en 2005. In deze scriptie wordt gebruikt gemaakt van deze gegevens, omdat EnerQ geen gegevens over de subsidieaanvragen heeft verstrekt. ECN en KEMA hebben de onrendabele toppen berekend volgens een berekeningsmodel. In de bijlagen is de berekeningsmethodiek van dit model opgenomen en de berekening van de onrendabele top voor windenergie Robert Melgerd – 1289454

36


op land. ECN en KEMA hebben het model verwerkt in een spreadsheet van Microsoft Excel en voor elke duurzame elektriciteitsoptie de onrendabele top berekend. Ook deze spreadsheets zijn te vinden op www.renewable-energy-policy.info. Verder hebben ECN en KEMA marktpartijen en overige belanghebbenden opgeroepen om commentaar en gegevens te leveren. ECN en KEMA hebben de onderzoeksresultaten ook ter consultatie voorgelegd aan de marktpartijen en de uitkomsten van deze consultatie (Van Sambeek et al., 2003a) ook verwerkt in het eindadvies aan het Ministerie van Economische Zaken (Van Sambeek et al., 2003b). In het volgende hoofdstuk wordt een analyse gemaakt van de kosteneffectiviteit van de MEP, waarbij de verschillende effecten zullen worden besproken en antwoord zal worden gegeven op de vraag of de MEP deze effecten tegengaat. Er wordt ook gekeken of de MEP daadwerkelijk een verbetering is tegen opzichte van de REB regeling. Verder wordt het onderzoek van ECN en KEMA nader geanalyseerd en wordt de consultatie van de marktpartijen nader besproken. Ook zal het berekeningsmodel worden geanalyseerd.


37


6.

ONDERZOEKSRESULTATEN

6.1

INLEIDING

In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek besproken. Om het onderzoeksmodel, dat is geschetst in hoofdstuk vijf te onderzoeken is het noodzakelijk om over data te beschikken. Om deze data te verkrijgen is contact opgenomen met EnerQ te Arnhem en Senter te Zwolle. EnerQ is reeds beschreven in hoofdstuk vier en Senter is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken, dat verantwoordelijk is voor het uitvoeren van subsidie-, krediet- en fiscale regelingen en programma’s op het gebied van technologie, energie, milieu, export en internationale samenwerking. Na per e-mail contact te hebben gehad met EnerQ voor het verschaffen van enkele meetgegevens, geven zij aan de gegevens over MEP aanvragen en uitkeringen van subsidie niet te verstrekken, omdat deze gegevens niet openbaar zijn, vanwege de privacy van de producenten en concurrentie gegevens. Senter is telefonisch benaderd. Senter geeft aan alleen een uitvoeringsinstelling te zijn en raadt aan om contact op te nemen met een beleidsmedewerker van het Ministerie van Economische Zaken. Na een e-mail gestuurd te hebben met de betreffende beleidsmedewerker van het Ministerie, geeft hij aan mee te willen werken aan het onderzoek. In dit hoofdstuk wordt in paragraaf 6.2 de gehanteerde onderzoeksmethode besproken, waarna in paragraaf 6.3.1 de resultaten van het onderzoek naar de kosteneffectiviteit van de MEP worden besproken, in paragraaf 6.3.2 de resultaten van de analyse van de onrendabele topberekening en de consultatie van marktpartijen worden besproken en in paragraaf 6.3.3 de resultaten van de analyse naar het beleid van het Ministerie van Economische Zaken.

6.2

ONDERZOEKSMETHODE

Nadat bleek dat er geen data beschikbaar zou zijn voor het onderzoek, is besloten om door middel van een kwalitatief onderzoek een antwoord op de probleemstelling te vinden. Er is getracht een tiental interviews af te nemen met personen die allen een verschillende kijk hebben om de MEP regeling. Het doel van de interviews is om verschillende meningen te verzamelen en geen feiten. Helaas is het aantal interviews beperkt gebleven tot zes (zie lijst van interviews), deze duurden gemiddeld één uur en hebben alle mondeling op locatie (oftewel face-to-face) plaatsgevonden. Slechts met twee per e-mail aangeschreven ondernemingen, Novem en Essent, is wegens non-respons geen interview gehouden. In paragraaf 6.3.1 worden de resultaten van de interviews besproken. In de bijlagen is de vragenlijst te vinden die de geïnterviewden van te voren per e-mail toegestuurd hebben gekregen, zodat zij zich konden voorbereiden op de vragen. Per interview heeft er een aparte voorbereiding plaatsgevonden, omdat alle geïnterviewden verschillende werkzaamheden verrichten of hebben verricht in Robert Melgerd – 1289454

38


verband met het onderwerp. Daarom is er tijdens de interviews door directe interactie soms afgeweken van de vragenlijst. De diepte-interviews zijn hierdoor ongestructureerd van aard. Omdat de geïnterviewden alle een verschillende kijk en mening hebben op het onderwerp, is het niet mogelijk gebleken om de resultaten te generaliseren, maar is er wel veel inzicht verkregen in de problematiek Ook is er op sommige vragen nonrespons voorgekomen, omdat daar geen parate kennis over was. In deze scriptie is non-respons niet echt hinderlijk voor Verder zijn in deze scriptie af en toe al resultaten uit de interviews verwerkt in de tekst. Dit is gedaan om een bepaald onderwerp kracht bij te zetten of om bepaalde onderwerpen extra te illustreren. De verslagen van de interviews die achteraf zijn gemaakt, zijn niet teruggestuurd naar de geïnterviewden. Naast de interviews wordt er bij de analyse gebruik gemaakt van ‘kamerbrieven’ van het Ministerie van Economische Zaken aan de Tweede Kamer. Deze kamerbrieven worden openbaar gemaakt en zijn te vinden op de website van het Ministerie en op de site van de Tweede Kamer. In deze brieven worden Wetswijzigingen, beleidsvoorstellen en antwoorden op vragen naar de Tweede Kamer gezonden. Ook wordt er in de analyse gebruik gemaakt van artikelen uit landelijke dagbladen. In deze artikelen staan meningen van verschillende marktpartijen, politici en andere belanghebbenden, die zeer van belang zijn voor het onderzoek. Net als bij de interviews zijn er ook uit deze artikelen al enkele passages opgenomen in de voorgaande hoofdstukken.

6.3

RESULTATEN

6.3.1

RESULTATEN INTERVIEWS

Als eerste wordt het interview met de heer ing. W. van der Heul, projectleider van de MEP en mevrouw drs. M.W.J. Homans, beleidsmedewerker bij het Ministerie van Economische Zaken behandeld. Er is met de heer Van der Heul en mevrouw Homans gesproken over het beleid van het Ministerie van Economische Zaken betreffende de MEP regeling. Beiden zijn verantwoordelijk voor enkele kamerbrieven van het Ministerie die in deze scriptie gebruikt worden (MinEZ, 2003b, MinEZ, 2003c). Veel van de informatie die uit het interview naar voren is gekomen, is terug te vinden in deze brieven. Zo heeft het Ministerie er inderdaad bewust voor gekozen om het aanbod te stimuleren en niet de vraag. De heer Van der Heul en mevrouw Homans zijn er van ovetuigd dat de MEP een extra prikkel en meer financiële zekerheid zal bieden voor investeerders. Wegens tijdsgebrek is er helaas niet gesproken over de berekeningsmethode die door ECN en KEMA zijn gehanteerd en die volledig door het Ministerie zijn overgenomen. Het interview met de heer drs. F.J.M. Crone, Tweede Kamer lid voor de Partij van de Arbeid, geeft inzicht in de positieve en negatieve kritiek van de oppositie in de Tweede Kamer op het beleid van de Minister. De heer Crone verwijst naar de debatten19 in de Tweede Kamer over de MEP. De heer Crone geeft aan dat 19

deze debatten zijn terug te vinden op de site van de Tweede Kamer, www.tweedekamer.nl/documentatie/parlando


39


vanuit de politiek de MEP een juiste regeling is om het weglekken van het belastinggeld te voorkomen. De heer Crone voelt er namelijk niets voor om investeringen in duurzame elektriciteit in Duitsland of Noorwegen te subsidiëren. De MEP is ook overzichtelijker dan de REB. Verder vindt de heer Crone dat de MEP meer zekerheid zal bieden voor investerdeers. De heer Crone geeft aan dat hij het eens is met de stelling van Verbruggen, Gielen en Brouwer (2002) en de vervuiler te laten betalen. Echter verwacht hij dat het Ministerie de REB op ‘grijze’ elektriciteit niet zal verhogen. De interviews met de heren prof. dr. H. Verbruggen en dr. H.L.M. de Groot dienen voor een toelichting op het IBO energiesubsidies en het Ecofys onderzoek naar deze energiesubsidies. Opgemerkt moet worden dat deze interviews niet gelijktijdig hebben plaatsgevonden. Beide heren vertelden hoe moeilijk het is om aan gegevens te komen voor het onderzoek dat zij uitvoerden, de gegevens bevatten namelijk veel concurrentie gevoelige informatie. Op aandringen van de verschillende ministeries is er toch nog enige informatie verkregen, maar onvoldoende om keiharde uitspraken te doen. De heer De Groot heeft voor Ecofys onderzoek gedaan naar onder andere de EIA (zie inleiding) en kan helaas geen toelichting geven over het onderzoek naar de REB. Verder geven de heren aan niet op de hoogte te zijn van de nieuwe MEP regeling. De heer Verbruggen merkt op dat met de MEP regeling een aantal aanbevelingen van het IBO energiesubsidies worden opgevolgd. Het interview met de heer drs. E.J.W. van Sambeek van Energieonderzoek Centrum Nederland geeft inzicht in de onderzoeksmethode van het ECN en KEMA betreffende de onrendabele topberekeningen. Dankzij politieke steun kan ECN, in tegenstelling tot andere instellingen, veel informatie verkrijgen. Het interview met de heer Van Sambeek vond plaats in een vroegtijdig stadium van het onderzoek en daarom is meer gesproken over de werking van de MEP en het onderzoek wat door ECN en KEMA, dan over kritiek op de MEP en op het berekeningsmodel. Veel informatie uit het interview is terug te vinden in de artikelen en publicaties van ECN (Van Sambeek et al., Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, Kroon), die zijn gebruikt in deze scriptie. Als laatste geeft het interview met de heren M. Strootman en J. van Eynatten van de Nuon Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ inzicht in een investeringsselectie voor duurzame energie projecten, zoals deze door Nuon gehanteerd worden. De Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ is namelijk verantwoordelijk voor de ontwikkeling, acquisitie en realisatie op het gebied van nationale en internationale projectontwikkeling voor duurzame energie. Toch moet een investering in duurzame elektriciteit wel financieel rendabel zijn voor Nuon en zonder subsidie is dit niet haalbaar. Nuon neemt daarom een afwachtende houding aan tegenover het beleid van het Ministerie van Economische Zaken, want als de tarieven te laag zijn, zal men niet investeren. Wel worden projecten gebruikt als marketing tool voor het aantrekken van


40


nieuwe afnemers. In het interview met de heren van Nuon is niet gesproken over de MEP regeling, omdat destijds nog niet bekend was dat de MEP centraal zou komen te staan in deze scriptie. 6.3.2

RESULTATEN KOSTENEFFECTIVITEIT

In deze paragraaf wordt ingegaan op de resultaten betreffende de pseudo-kosteneffectiviteit, het free rider en attentie effect, het rebound- en Baumoleffect en of de MEP regeling deze effecten tegengaat. Zoals gezegd, is er geen data beschikbaar gekomen over de subsidieaanvragen en de gegevens van de subsidieaanvragers. Er wordt dus alleen ingegaan op de aspecten van de regeling en of deze de genoemde effecten tegengaat. De interviews met mevrouw Homans en de heren Van der Heul, Crone, Van Sambeek, Verbruggen en De Groot dienen als onderbouwing van de resultaten in deze eerste paragraaf. De pseudo-kosteneffectiviteit is de verhouding tussen de contant gemaakte verstrekte subsidies per jaar en het gemiddelde jaarlijkse CO2-reductie-effect (IBO, 2001). Omdat de MEP regeling nog geen jaar in werking is, is het niet mogelijk om een uitspraak te doen over dit effect. De MEP is van toepassing op meerdere technieken om elektriciteit duurzaam op te wekken. Dit betekent dat de MEP regeling de reductie van CO2 stimuleert en prikkels geeft om CO2-uitstoot te reduceren, maar een bedrag per ton vermeden CO2 is nog niet te geven. Het free rider effect betekent dat subsidieontvangers ook zouden investeren in de techniek als zij de subsidie niet zouden ontvangen. In theorie wordt het free rider effect volledig tegengegaan door de MEP, omdat de subsidie alleen wordt verstrekt aan de onrendabele toppen van de technieken. Dit wordt geïllustreerd in onderstaande figuur, waarin de marginale kosten per kWh van een investering zijn weergegeven. De getallen en de kromme in de figuur zijn fictief en alleen ter illustratie van de marginale kosten.

Prijs (P) x € 1.000 / kWh

Marginale kosten duurzame elektriciteitsoptie 12000 10000 8000 6000

Onrendabele top van de optie

4000 2000 0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Hoeveelheid (Q) x 1.000 kWh

Figuur 6.1:

Marginale kosten per investering in een duurzame elektriciteitsoptie


41


Bij EnerQ worden alle aanvragen apart in behandelingen genomen. Dit ‘maatwerk’, zie paragraaf 5.3.2, van de overheid zorgt ervoor dat een aanvrager met te lage en aanvragen met te hoge investeringskosten niet in aanmerking komen voor de subsidie. De subsidie zorgt ervoor dat de investeerder de ‘groene’ elektriciteit tegen dezelfde prijs kan aanbieden als ‘grijze’ elektriciteit. Het attentie effect is zeker aanwezig bij de MEP regeling, omdat de MEP slechts van toepassing is voor een beperkt aantal, door het Ministerie van Economische Zaken vastgestelde, technieken, als windenergie op land, windenergie op zee, biomassa et cetera, die dienen voor productie van elektriciteit en bovendien geldt de MEP alleen voor investeringen en productie in Nederland. Hiermee wordt het weglekken van belastinggeld naar het buitenland tegengegaan. Tevens moet opgemerkt worden dat WKK niet in aanmerking komt voor de MEP, terwijl de techniek wel in aanmerking kwam voor de REB 36o. Het attentie effect zal dus zeker een rol spelen bij de investeringsbeslissing. Er is al kritiek geleverd op de hoogte van de tarieven van de MEP. In paragraaf 4.4 is naar voren gekomen dat sommige producenten zich achtergesteld voelen. Zoals gezegd is het attentie effect op de aanbodzijde niet door het IBO energiesubsidies onderzocht. Het rebound en het Baumol effect betreft een correctie op de pseudo-kosteneffectiviteit als gevolg van de gedaalde energiekosten binnen bedrijven of huishoudens. In dit onderzoek kan geen uitspraak worden gedaan over deze twee effecten betreffende de MEP regeling. Zoals gezegd zullen uitvoeringskosten van de MEP regeling stijgen, omdat de overheid over veel informatie wil beschikken over de effectiviteit en de uitvoering van de regeling. Er zijn veel kosten gemaakt voor de berekening van de subsidietarieven door ECN en KEMA en is er zelfs per 1 juli 2003 een nieuwe instantie, EnerQ, opgestart om de aanvragen voor de MEP subsidie te beheren. Over de bedragen die door de overheid zijn uitgegeven aan uitvoeringskosten zijn geen gegevens bekend. Zoals in paragraaf 5.3.2 al naar voren is gekomen, leiden maatwerk en bijhorende uitvoeringskosten niet direct tot het terugdringen van de genoemde effecten. De feitelijke kosteneffectiviteit van de MEP regeling kan in dit onderzoek niet bepaald worden, omdat er geen data beschikbaar is gesteld om dit te berekenen. Verder is de MEP slechts een aantal maanden in werking en kan er eigenlijk ook nog geen evaluatie van de effectiviteit plaatsvinden. Verder is het mogelijk dat bedrijven een afwachtende houding hadden aangenomen, totdat het Ministerie van Economische Zaken de tarieven voor de jaren 2004 en 2005 bekend had gemaakt. Deze tarieven zijn 23 oktober 2003 bekend gemaakt op advies van ECN en KEMA en zijn weergegeven in onderstaande tabel.


42


MEP subsidies voor duurzame elektriciteit voor 2004 en 2005 op basis van onrendabele topberekeningen; bron: Van Sambeek et al. (2003b) en MinEZ (2003a)

(1)

Tussentijdse verhoging MEP-tarief met 1,5 €ct/kWh i.v.m. verlaging REB 36i, zesde lid met 1,5 €ct/kWh per die datum. Subsidiebedragen MEP worden ten opzichte van 1-7-2004 verhoogd met 1,5 €ct/kWh i.v.m. volledige afschaffing REB 36i, zesde lid. Mengstromen die thermisch verwerkt worden met een minimum energetisch rendement van 26%; deze categorie ontvangt geen REB 36i, zesde lid compensatie omdat er geen aanspraak op REB 36i, zesde lid geldt. en (5) Opties stortgas en biomassa diermeel hebben op 1 januari 2004 een lagere onrendabele top dan de hoogte van REB 36i, zesde lid waardoor geen stimulering uit hoofde van de MEP nodig is. Door afschaffen van REB 36i, zesde lid in 2 stappen wordt de onrendabele top, en dus de MEP subsidie van deze opties per 1 juli 2004 en 1 januari 2005 resp. 0,6 en 2,1 €ct/kWh. De onrendabele top van windenergie op zee bepaalt in de systematiek van de MEP (zie memorie van toelichting bij de artikelen 72o en 72p van de wet) het maximale subsidietarief. Dit maximale subsidietarief wordt vanwege de verlaging van REB 36i, zesde lid per 1 juli 2004, en afschaffing per 1 januari 2005 met ingang van die data in 2 stappen van elk 1,5 €ct/kWh verhoogd. Aangezien in de Elektriciteitswet 1998 het maximum subsidietarief van de MEP nog begrensd is tot 7 €ct/kWh, ligt momenteel een voorstel tot wetswijziging van de Elektriciteitswet bij de Tweede Kamer waarin het maximum subsidietarief per 1 januari 2004 wordt verhoogd tot 10 €ct/kWh. Dit wetsvoorstel wordt behandeld tezamen met het Belastingplan 2004.

(2) (3) (4)

(6)

In de volgende paragraaf worden de resultaten van de analyse van het onderzoek van ECN en KEMA besproken. 6.3.3

RESULTATEN ONRENDABELE TOPBEREKENINGEN

Door ECN en KEMA is de afgelopen maanden in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken onderzoek gedaan naar de onrendabele toppen van de duurzame elektriciteitsopties om de subsidietarieven voor de jaren 2004 en 2005 vast te kunnen stellen. De onrendabele top van een duurzame elektriciteitoptie is het verschil tussen de kostprijs van ‘groene’ elektriciteit en de prijs van ‘grijze elektriciteit (Van Sambeek et al., 2002).


43


Om op basis van de onrendabele toppen tot een categorisatie en de tariefstelling te komen is door het Ministerie een aantal criteria vastgesteld (Van Sambeek et al. (2003b), te weten:

Efficiëntie van besteding van middelen;

Doelmatigheid van de stimulans;

Minimale kosteneffectiviteit;

Aansluiten bij de categorie-indeling MEP 2003;

Aansluiten bij internationale marktontwikkelingen;

Aansluiten bij internationale technologieontwikkelingen;

Aansluiten bij internationale beleidsontwikkelingen;

Toerekening REB-vrijstelling;

Toerekening EIA-voordeel.

In deze scriptie staan voornamelijk de eerste drie criteria centraal. ECN en KEMA hebben ook enkele consultatieronden uitgevoerd onder marktpartijen, waarna zij advies hebben uitgebracht aan het Ministerie van Economische Zaken. In deze paragraaf wordt de mening van de marktpartijen nader besproken en wordt nader gekeken naar de berekeningsmethode die door ECN en KEMA is gebruikt. Ook wordt de kritiek uit de Tweede Kamer over het onderzoek en de vragen aan de Minister besproken. Het debat over dit onderzoek is te vinden op de site van de Tweede Kamer20. Op de aansluiting van de MEP met internationale ontwikkelingen wordt in deze scriptie niet nader ingegaan. Bespreking consultatie marktpartijen Marktpartijen werd door ECN en KEMA de mogelijkheid geboden om tijdens het onderzoek input in te leveren. Slechts een aantal marktpartijen heeft hier gebruik van gemaakt. De uitkomsten van de marktconsultatie zijn verwerkt in het eindadvies voor het Ministerie van Economische Zaken. In het eindadvies zijn ook de definitieve berekeningen van de onrendabele toppen opgenomen voor alle duurzame opties evenals de bijhorende tarieven voor de MEP subsidies in 2004 en 2005. Belangrijk commentaar van de marktpartijen gaat over de toerekening van de REB-vrijstelling en het EIAvoordeel. De marktpartijen geven aan dat dit in de praktijk niet volledig toekomt aan de duurzame elektriciteitsproject en dat de effectiviteit van de MEP hierdoor lager uitpakt dan beoogd. ECN en KEMA geven aan dat zij zich aan de regels van de Europese Commissie moeten houden en beide volledig moeten toerekenen. Het Ministerie van Economische Zaken geeft aan dat dit probleem zich na 1 januari 2005 niet meer zal voordoen, omdat de REB 36i gefaseerd zal worden teruggebracht naar 0 €cent/kWh (MinEZ, 2003c). 20

www.tweedekamer.nl/documentatie/parlando


44


Bespreking berekeningen21 Vanuit de markt is er geen commentaar op het model. Daarnaast is met enkele banken gesproken over het gehanteerde model en de financiering van duurzame energieprojecten. De banken geven aan dat de gekozen benadering in overeenstemming is met het doel en de uitgangspunten. Ook de banken tekenen aan de investeerders niet kunnen rekenen op het volledige voordeel vanuit de REB 36i en de EIA. In deze scriptie wordt wel even stilgestaan bij de berekeningen van de onrendabele toppen van windenergie op land en windenergie op zee. Er is voor deze twee opties gekozen, omdat het Ministerie van Economische Zaken sterk inzet op deze opties. Op www.renewable-energy-policy.info zijn voor alle duurzame elektriciteitsopties modellen te vinden die zijn verwerkt in een Microsoft Excel spreadsheet. De berekening van de onrendabele top is als volgt.

Onrendabele top =

(aandeel equity − NCW

project ) verdisconteerde elektriciteitsopbrengst

In de bijlagen is een meer uitgebreide berekeningsmethodiek opgenomen. Door ECN en KEMA (Van Sambeek et al., 2003a), zijn de volgende financiële parameters gehanteerd. Tabel 6.2

Financiële parameters ECN / KEMA onderzoek (Van Sambeek et al., 2003c) Windenergie op land

Debt / equity

Windenergie op zee

80/20

65/35

6%

6%

Return on equity

15%

15%

Looptijd lening

10 jaar

10 jaar

Vennootschapsbelasting

34,5%

34,5%

EIA

ja

ja

Rente 22

Groen beleggen

23

ja

nee

De MEP regeling baseert zich op de onrendabele top van projecten en ECN en KEMA fixeren zo het rendement van investeerders. Verondersteld wordt dat bedrijven best willen investeren in projecten met een lage winstmarge en een hoog risicoprofiel. Toch zijn er enkele punten van kritiek op het model.

21

De Microsoft Excel documenten van het ECN en KEMA onderzoek zijn te vinden op www.renewable-energy-policy.info/mep

22

ROE wordt in het model berekend als de IRR van de economische levensduur.

23

Het voordeel van het Groen Beleggen wordt als korting van 1% op de rente op de lening in de berekening van de onrendabele top

meegenomen.


45


Binnen de fasen van een investeringsselectie wordt met kasstromen gewerkt na belasting (Dorsman, 2000). In het model wordt hier rekening mee gehouden. Echter zijn de jaarlijkse kosten, zoals onderhoud en beheer hoger dan de opbrengsten van de elektriciteitsverkoop en is er verlies. In het model wordt de vennootschapsbelasting (VpB) dan teruggevorderd. Dit kan alleen als de onderneming het verlies van het nog te starten project verrekend met de winst van de normale bedrijfsvoering. Er ontstaat dus een liquiditeitsvoordeel, omdat men minder belasting betaalt. In een investeringsselectie is dit niet juist. Het project dient op zichzelf te worden geanalyseerd en zal op zichzelf waarde moeten toevoegen aan de onderneming. Zoals gezegd wordt het verlies verrekend met de normale bedrijfsvoering. ECN en KEMA gaan in de berekening al uit van een verliesgevend of waarde verminderd project, omdat in de vergelijking een ‘min-teken’ staat voor NCWproject. Tevens vergeten ECN en KEMA te vermelden dat het ontvangen subsidiebedrag in mindering gebracht dient te worden bij de terug te vorderen VpB. Uitgaven als rente op leningen dienen niet in de kasuitgaven van de projecten te worden begrepen (Dorsman, 2000). Het gaat immers om vrije kasstromen. Van een debt/equity ratio is dus geen sprake. Investering en financieringswijze dienen los van elkaar te worden bekeken. Het betrekken van de financieringsuitgaven wordt uitgesteld tot de evaluatiefase van de investeringsselectie. Verder wordt in het model geen rekening gehouden met onzekerheid of risico24. In de disconteringsvoet (IRR/ROE) zou een risico-opslag meegenomen moeten worden, welke grote gevolgen zou hebben voor de hoogte van de netto contante waarde. Als het risico van een investering in een duurzaam project gelijk is aan het risico van de onderneming, dient de vermogenskostenvoet van de onderneming als disconteringsvoet gebruikt te worden25 (Dorsman, 2000). In het model wordt rekening gehouden met een risicovrije disconteringsvoet, terwijl de toekomstige kasstromen juist zeer onzeker zijn. In het model zijn de kasstromen jaarlijks gelijk en is geen rekening gehouden met prijsstijgingen. Ook verwacht men jaarlijks gelijke elektriciteitsopbrengsten en gaat men ervan uit dat er voldoende winduren zijn. Dinica (2003) geeft aan dat energiesubsidies in combinatie met een hoog risico een zelfvernietigend beleid is. 6.3.4

RESULTATEN BELEID MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN

Het Ministerie van Economische Zaken geeft aan dat de resultaten van de evaluatie van de MEP pas per 1 juli 2004 beschikbaar komen en Minister Brinkhorst geeft aan dat hij voor die tijd nog geen harde uitspraken kan doen over het effect van de MEP (MinEZ, 2003c). In een brief aan de Tweede Kamer (MinEZ, 2003c) schrijft de Minister dat er door EnerQ honderden aanvragen positief zijn beschikt en een beperkt aantal betalingen verricht. In de bijlagen zijn de statistieken tot en met week 43 opgenomen. Naar aanleiding van vragen uit de Tweede Kamer heeft de Minister onderstaande begroting samengesteld.

24

In Dorsman (2000) worden onzekerheid en risico als synoniemen gebruikt.

25

Het Capital Asset Pricing Model kan worden gebruikt om het risico en de vermogenskostenvoet te bepalen.


46


MEP-uitgaven (in € mln) voor de periode 2003-2007; bron: MinEZ (2003b)

Pas na 31 december 2003 komen de definitieve cijfers beschikbaar, omdat op die datum alle aanvragen voor de MEP moeten zijn ingediend bij EnerQ (www.enerq.nl, MinEZ, 2003b). Er heerst nog wel een grote onzekerheid over de daadwerkelijke uitgaven voor windenergie op zee, wegens de nog onbekende tijdstippen en de omvang waarmee de windparken op zee hun elektriciteit zullen en het moment waarop de MEP ingaat voor deze parken (MinEZ, 2003b). Zoals gezegd hebben Nuon en Shell hun plannen voor de bouw van zulke parken even aan de kant gezet. De stimulering van vraag naar aanbod is een bewuste keuze geweest van het Ministerie van Economische Zaken en wordt ook ondersteund door de Tweede Kamer. Het geld wat door de REB bij de energieleveranciers of -handelaren terecht kwam (zie figuur 3.2) werd in de ogen van de overheid onjuist besteed. De energieleveranciers importeerden goedkope elektriciteit uit het buitenland om daar nog een extra marge op te halen in plaats van dat zij direct de productie van duurzame elektriciteit in Nederland te stimuleren door met het REB geld in Nederland duurzame elektriciteit te kopen. Om de energiehandelaren buiten spel te zetten is de MEP ingevoerd en zal de REB worden afgeschaft.


47


7.

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

7.1

CONCLUSIES

In deze scriptie wil ik tot een antwoord komen op de probleemstelling. Voor het beantwoorden van de probleemstelling heb ik een literatuur- en kwalitatief onderzoek uitgevoerd. De probleemstelling van deze scriptie is: Zal de ministeriële regeling Milieukwaliteit Elektriciteitproductie (MEP) op een effectieve wijze leiden tot meer investeringen in duurzame energie? Om de probleemstelling te kunnen beantwoorden heb ik een literatuuronderzoek gedaan naar de effectiviteit van energiesubsidies. Uit dat onderzoek is gebleken dat niet alle bestaande energiesubsidies even effectief zijn geweest en dat er veel maatwerk noodzakelijk is om het overheidsgeld voor energiesubsidies effectief te besteden. Wel blijkt dat energiesubsidies noodzakelijk zijn om productie en consumptie van groene elektriciteit te stimuleren. Marktpartijen geven zelfs aan dat zij niet zullen investeren in productie van duurzame elektriciteit als er geen subsidies meer verstrekt worden. Het is een streven van de overheid dat producent ‘groene’ elektriciteit altijd tegen dezelfde prijs kunnen produceren als ‘grijze’ elektriciteit en dat leveranciers de ‘groene’ elektriciteit dus ook tegen dezelfde prijs aan de consument aanbieden. Ik vermoed dat slechts een klein deel van de consumenten ook ‘groene’ elektriciteit zal afnemen als deze duurder is dan ‘grijze’ elektriciteit. De MEP stimuleert de productie van duurzame elektriciteit in Nederland en gaat het weglekken van belastinggeld naar het buitenland tegen. Er is door de overheid een instantie, EnerQ, ingesteld die de aanvragen en uitbetalingen van de MEP-subsidie beheert. De MEP subsidie geldt na positieve beschikking voor een periode van tien jaar. Daarnaast worden jaarlijks door ECN en KEMA in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken de onrendabele toppen van de duurzame elektriciteitsopties berekend en worden marktpartijen geconsulteerd. De MEP subsidie wordt jaarlijks bijgesteld aan de situatie op de markt.. Al deze gegevens moet de investeerder meer zekerheid bieden en het risico van de investering wegnemen. Naar mijn mening zorgt de MEP dus op een effectieve wijze voor meer investeringen in duurzame energie. Uit de verschillende interviews is naar voren gekomen dat de MEP de marktpartijen meer zekerheid zal bieden dan de REB 36o, omdat de MEP voor tien jaar vast staat en niet onderhevig is aan jaarlijkse Wetswijzigingen. De MEP gaat ook een aantal neveneffecten van energiesubsidies tegen, die in het IBO onderzoek naar voren kwamen. De feitelijke kosteneffectiviteit van de MEP, oftewel de kosten per ton CO2reductie konden in dit onderzoek niet worden bepaald, omdat ik niet over een juiste gegevensverzameling beschikte. De daadwerkelijke effectiviteit van de MEP zal moeten blijken uit het aantal investeringen in duurzame elektriciteit, omdat deze momenteel vrijwel stil liggen. Nuon en Shell hebben hun plannen voor een windpark op zee voorlopig aan de kant geschoven, omdat ze vinden dat er nog onvoldoende stabiliteit en Robert Melgerd – 1289454

48


continuïteit rondom de MEP heerst. Verder is de Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ van Nuon van mening dat het MEP tarief niet verlaagd moet worden, omdat ze verwachten dat de onrendabele toppen van de projecten in de nabije toekomst niet zullen dalen en er zal niet geïnvesteerd worden in nieuwe projecten als deze onrendabel zijn. Het komende jaar moet dus aan de hand van het aantal aanvragen worden bepaald of de MEP tarieven hoog genoeg zijn. Ondanks een stagnatie van de productie, is het aantal consumenten van ‘groene’ elektriciteit de afgelopen jaar flink gestegen. Een probleem ontstaat hierbij, dat de productie in Nederland momenteel nog niet kan voldoen aan de vraag en import daarom noodzakelijk blijft. Omdat de indirecte subsidiëring de import van ‘groene’ elektriciteit via de REB tegengegaan wordt en het REB voordeel zelfs afgeschaft wordt, ontstaat er een drempel voor het importeren van goedkope duurzame elektriciteit. Leveranciers moeten de mogelijkheid dus houden om groene elektriciteit te importeren en als het REB tarief te laag is, zullen zij hun marges niet meer halen en niet meer aangemoedigd worden om groene elektriciteit te stimuleren.

7.2

AANBEVELINGEN

Ondanks dat ik het niet geheel eens ben met de berekeningsmethodiek van ECN en KEMA, kan ik daardoor gebrek aan gegevens geen verbetering voor aanbevelen voor de methodiek. Ook omdat de marktpartijen en banken geen commentaar hebben geleverd op de methodiek. In de Tweede Kamer ziijn ook geen directe vragen gesteld over de methodiek van ECN en KEMA (MinEZ, 2003b, MinEZ, 2003c). In de investeringsselectie dient wel de financieringskasstroom buiten beschouwing te worden gelaten, omdat de wijze van financiering door eigen en/of vreemd vermogen pas in de evaluatiefase gekozen mag worden. Wel wil ik aanbevelen om een risico-opslag in de disconteringsvoet op te nemen, omdat investeringen in duurzame elektriciteit veel onzekerheid met zich mee brengen. Dinica (2003) stelt dat de subsidies pas echt effectief kunnen zijn als ze meer aansluiten bij de behoeften van alle betrokkenen bij investeringen in duurzame elektriciteit. Om de doelstelling van Nederland niet gevaar te laten komen, kan het Ministerie van Economische Zaken besluiten om consumenten en leveranciers te verplichten ‘groene’ elektriciteit af te nemen. In de literatuur wordt deze oplossing vaak ondersteund (Boots, Schaeffer en De Zoeten, 2001, Van Sambeek, Van Thuijl en Roos, 2002 en Blok in Het Financieele Dagblad, 29 oktober 2003). Met een verplichting wordt het importprobleem opgelost en is stimulering van de vraag naar ‘groene’ elektriciteit via de REB vrijstelling niet meer nodig. Dit past in de kosteneffectieve strategie van Nederland om aan de doelstellingen te voldoen. Per 1 juli 2004 zal de ‘grijze’ elektriciteitmarkt voor kleinverbruikers worden vrijgegeven. De heer Blok (Het Financieele Dagblad, 29 oktober 2003) verwacht dat de energieleveranciers zich dan weer volledig zullen gaan richten op de ‘grijze’ elektriciteitsmarkt en de ‘groene’ elektriciteitsmarkt links laten liggen. De Robert Melgerd – 1289454

49


prijzen voor ‘grijze’ elektriciteit zullen dan waarschijnlijk gaan dalen en de consument zal terug gaan naar de goedkopere ‘grijze’ elektriciteit. De overheid zou, naar mijn mening, een aantal kunnen dingen doen om de productie van ‘groene’ elektriciteit te blijven stimuleren, te weten; (1)

Het Ministerie van Economische Zaken kan besluiten om de liberalisering van de elektriciteitsmarkt niet door te laten gaan of nog verder uit te stellen. De heer Crone heeft al menigmaal in de Tweede Kamer gezegd (bron: www.tweedekamer.nl/documentatie/parlando) dat de markt en de marktpartijen er nog niet klaar voor zijn. Bovendien zijn vorige liberaliseringen, zoals bij de spoorwegen en de telecom markt, niet echt succesvol verlopen. En net als in deze sectoren is gebeurd, wordt verwacht dat de investeringen in onderhoud en in nieuwe technieken op een laag pitje zullen komen te staan (Het Financiële Dagblad, 17 januari 2003).

(2)

Het Ministierie kan de prijs van grijze elektriciteit hoog houden door de REB op grijze elektriciteit te verhogen, oftewel de first best oplossing en de vervuiler te laten betalen. De heer Crone verwacht dat het Ministerie hier waarschijnlijk ‘niet het lef voor heeft’.

(3)

Het Ministerie kan het tarief voor de MEP verhogen, maar uit oogpunt van de bezuinigingen lijkt de MEP met tarieven voor 2004 en 2005 al tegen zijn hoogste punt aan te zitten. Ondanks de bezuinigingen moet er voor gewaakt worden dat de tarieven niet te laag komen te liggen, want dan loopt men het risico dat er helemaal niet meer in duurzame elektriciteit wordt geïnvesteerd.

7.3

VERVOLGONDERZOEK

Wetenschappelijk vervolgonderzoek kan waarschijnlijk alleen worden uitgevoerd als het onderzoek in opdracht is van het Ministerie van Economische Zaken. EnerQ zal namelijk uit privacy overwegingen alleen aan het Ministerie haar gegevens vrijgeven. En uit de interviews met de heer Verbruggen en de heer Van Sambeek blijkt dat zelfs de overheid instanties moet dwingen om gegevens af te geven voor onderzoek. En kwantitatief onderzoek is dus nauwelijks tot niet uit te voeren. De heer Van der Heul heeft aangegeven dat de evaluatie van de MEP die per 1 juli 2004 aan de Tweede Kamer bekend wordt gemaakt, zal worden uitgevoerd door ECN en KEMA. Tegelijkertijd worden dan de subsidietarieven voor 2006 bekend gemaakt. De gebruikte bronnen voor het literatuuronderzoek zijn openbaar en toegankelijk voor vervolgonderzoek. ECN en KEMA hebben meer toegang tot verschillende bronnen en kunnen daarom betere uitspraken doen over de MEP. Ik betwijfel het echter of ECN en KEMA een juiste evaluatie kunnen verrichten, omdat ze zich moeten houden aan de regels van de Europese Commissie en het Ministerie van Economische Zaken.


50


Marktpartijen geven aan dat in de praktijk enige discrepantie ontstaat tussen de regels en de uitvoering hiervan. Met het berekenen van de ‘feitelijke’ kosteneffectiviteit zal deze discrepantie meegenomen moeten worden. Dit onderzoek is een eerste stap naar het bepalen van de ‘feitelijke’ kosteneffectiviteit van de MEP en zet verschillende meningen uit interviews en literatuuronderzoek naast en tegenover elkaar. Zoals hierboven is beschreven en ook al door het IBO is aangegeven is kwalitatief goede data van belang voor het bepalen van de kosteneffectiviteit. Verder wordt de onrendabele topberekening van ECN en KEMA geanalyseerd en worden enkele verbeteringen aanbevolen, waar in het vervolgonderzoek verder op in kan worden gegaan. Na de evaluatie van de MEP op 1 juli 2004 kan bepaald worden of de MEP ook op een effectieve manier met het overheidsgeld omgaat en of het producenten stimuleert te investeren in duurzame elektriciteit. Ten slotte geef ik nog enkele hypothesen, die ik heb afgeleid uit de conclusies en de aanbevelingen, die in vervolgonderzoek getoetst kunnen worden. Hypothese 1: H0:

Er is geen significant positieve relatie tussen de effectieve besteding van overheidsgeld en de stimulering van productie van duurzame elektriciteit.

Hypothese 2: H0:

Producenten zullen meer gaan investeren in duurzame elektriciteit als de overheid besluit om voor de first best oplossing te kiezen en de vervuiler te laten betalen door de REB te verhogen.

Hypothese 3: H0:

Leveranciers blijven, ondanks het nieuwe beleid van het Ministerie van Economische Zaken, ‘groene’ elektriciteit importeren, omdat ze daar een hogere winstmarge op behalen.


51


LITERATUURLIJST

Aalbers, R. (2001), Blijft het licht in Nederland branden?, Economische Statistische Berichten, p. 293295, 30 maart

Beer, J.G. de et al. (2000), Effectiviteit energiesubsidies, onderzoek naar de effectiviteit van enkele subsidies en fiscale regelingen in de periode 1988-1999, Ecofys, E9075, Utrecht, december 2000

Boots, M., G.J. Schaeffer en C. de Zoeten (2001), Beleid duurzame elektriciteit kent beperkte houdbaarheid, Economische Statistische Berichten, p. 364-367, 27 april

Borenstein, S. (2002), The trouble with electricity markets: Understanding California’s Restructuring disaster, Journal of economic perspectives, vol. 16, no. 1, p. 191-211

Dinica, V. (2003), Sustained diffusion of renewable energy, centrum voor Schone Technologie en Milieubeleid, Twente University Press, Enschede

Dorsman, A.B. (2000), Vlottend financieel management, Kluwer, Amsterdam, vijfde druk

ECN (2001), Energie Markt Trends 2001, ECN-P--01-009, oktober 2001

Interdepartementaal Beleidsonderzoek naar de kosteneffectiviteit van energiesubsidies (IBO) (2001)

Kroon, P. (2002) De Nederlandse import van duurzame elektriciteit, een verkenning van de huidige situatie, ECN-C--02-063, Petten

Menges, R. (2003), Supporting renewable energy on liberalised markets, green electricity between additionality and consumer sovereignty, Energy policy, vol. 31, p. 583-596

MinEZ (2002), Investeren in energie, keuzes voor de toekomst, Energierapport 2002, Ministerie van Economische Zaken, Den Haag

MinEZ (2003a), Voorstel subsidietarieven MEP duurzame energie in 2004 en 2005, en WKK in 2004, Brief aan de Tweede Kamer, ME/EP/DE/3060996, 23 oktober 2003

MinEZ (2003b), Beantwoording vragen n.a.v. wetgevingsoverleg 6 oktober jl, Brief aan de Tweede Kamer, ME/EP/DE/3060772, 24 oktober 2003

MinEZ (2003c), Antwoord op uw vragen betreffende de subsidietarieven van de MEP, Brief aan de Tweede Kamer, ME/EP/DE/3064861, 7 november 2003

Platform Versnelling Energieliberalisering (PVE) (2000), Een vrije groene energiemarkt, Arnhem, 22 december 2000

Sambeek, E.J.W. van et al. (2002), Invulling van het wetsvoorstel MEP voor duurzame elektriciteit, ECN-C--02-088, ECN / KEMA

Sambeek, E.J.W. van et al. (2003a), Uitkomsten marktconsultatie technische economische parameters van duurzame elektriciteitsopties, ECN-C--03-063, ECN / KEMA

Sambeek, E.J.W. van et al. (2003b), Onrendabele toppen van duurzame elektriciteitsopties, ECN-C-03-085, ECN / KEMA


52


Sambeek, E.J.W. van, E. van Thuijl en C.J. Roos (2003), De Europese context van het Nederlandse duurzame elektriciteitsbeleid, ECN-C--03-040, Petten

Scheepers, M. en J. de Beus (2002), Te weinig investeren in nieuwe elektriciteitscentrales vergroot risico’s op stroomuitval, ECN-RX--03-004, Petten

Verbruggen, H., A. Gielen en H. Brouwer (2002), Kosteneffectiviteit van energiesubsidies, Economische Statistische Berichten, p. 211-214, 15 maart

Vries, F.P. de en A. Nentjes (2001), Subsidies voor schone technologie nadelig voor milieu, Economische Statistische Berichten, p. 528-531, 22 juni

OVERIGE

De Volkskrant, verscheidene data

ECN Nieuwsbrief, verscheidene data

Energie Beurs Bulletin, juni 2001

Het Financieele Dagblad, verscheidene data

Landelijke Hogeschool & Universitair Milieu Platform (2002a), Duurzame Energie Nieuwsbrief #1

Landelijke Hogeschool & Universitair Milieu Platform (2002b), Duurzame Energie Nieuwsbrief #2

MinEZ (2003d), Groencertificaten vanaf 1 januari 2004 vervangen door garanties van oorsprong, persbericht, 19 november 2003

NRC Handelsblad, verscheidene data

Nuon, Duurzaamheidsverslag 2002, Amsterdam, 2 mei 2003

Projectbureau Duurzame Energie (PDE) (2003a), Groene elektriciteit, Algemene informatie, informatieblad GE001, 22 januari 2003, tb

PDE (2003b), Duurzame energie, Financiële stimuleringsregelingen, informatieblad DE023, 14 maart 2003, bo

PDE (2002), Duurzame energie, Algemene informatie, informatieblad DE001, 29 januari 2002, tb

Trouw, verscheidene data

WEBSITES

www.certiq.nl

www.enerq.nl

www.ferdcrone.com

www.greenprices.nl

www.renewable-energy-policy.info

www.tweedekamer.nl/documentatie/parlando


53


AFKORTINGEN EN EENHEDEN AFKORTINGEN APX

Amsterdam Power eXchange

BTW

Belasting over toegevoegde waarde

ESB

Economische Statistische Berichten

ECN

Energieonderzoek Centrum Nederland

EIA

Energie-investeringsaftrek

EU

Europese Unie

GC

Groencertificaten

IBO

Interdepartementaal Beleidsonderzoek

MEP

Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie

MinEZ

Ministerie van Economische Zaken

LHUMP

Landelijk Hogeschool en Universitair Milieu Platform

PDE

Projectbureau Duurzame Energie

PS

Productie subsidie (REB 36o)

PvdA

Partij van de Arbeid

PVE

Platform Versnelling Energieliberalisering

PWC

PriceWaterhouseCoopers

REB

Regulerende Energie Belasting of Ecotax

RECS

Renewable Energy Certificate System

ROE

Return on equity

VpB

Vennootschap Belasting

Wbm

Wet belastingen op milieugrondslag

WKK

Warmtekrachtkoppeling

EENHEDEN Kilo

k

1.000

103

Mega

M

1.000 kilo

106

Giga

G

1.000 Mega

109

Tera

T

1.000 Giga

1012

CO2

koolstofdioxide

W

Watt

Wh

Watt-uur


54


LIJST VAN INTERVIEWS 1.

17 september 2003

Nuon - Business Unit ‘Renewable Energy Projects’ Spaklerweg te Amsterdam

2.

Gesproken met:

de heer Mark Strootman en de heer Jippe van Eynatten

2 oktober 2003

Energieonderzoek Centrum Nederland - Beleidstudies Badhuisweg te Amsterdam

3.

Gesproken met:

de heer Emiel van Sambeek

27 oktober 2003

Voorzitter van het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Vrije Universiteit, Boelelaan te Amsterdam

4.

Gesproken met:

de heer Harmen Verbruggen

29 oktober 2003

Onderzoeker voor Ecofys naar energiesubsidies Vrije Universiteit, Boelelaan te Amsterdam

5.

Gesproken met:

de heer Henri de Groot

27 november 2003

Ministerie van Economische Zaken Prinses Beatrixlaan te Den Haag

6.

Gesproken met:

de heer Willem van der Heul en mevrouw Mariëlle Homans

27 november 2003

Tweede Kamer der Staten-Generaal, Partij van de Arbeid Lange Poten te Den Haag

Gesproken met:


de heer Ferd Crone

55


BIJLAGEN 1.

REGELING SUBSIDIEBEDRAGEN MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE 2003

2.

AANDEEL DUURZAME ELEKTRICITEIT IN TOTALE ELEKTRICITEITSCONSUMPTIE

3.

PRIJSVORMING ELEKTRICITEITSMARKT OP KORTE TERMIJN

4.

DEFINITIES TER BEPALING VAN DE EFFECTEN VAN ENERGIESUBSIDIES

5.

ONRENDABELE TOPPEN VAN DE MEP

6.

ONRENDABELE TOPBEREKENING WIND OP LAND

7.

STATISTIEKEN VAN DE MEP-SUBSIDIE AANVRAGEN

8.

VRAGENLIJST INTERVIEWS

9.

NUON GROENSTROOM GARANTIE


56


1.

REGELING

SUBSIDIEBEDRAGEN MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE

200326

26

Bron: Staatscourant 27 juni 2003, nr. 121 – pag. 11


1


2.

AANDEEL DUURZAME ELEKTRICITEIT IN TOTALE ELEKTRICITEITSCONSUMPTIE

Realisaties nationale indicatieve doelstellingen in 1997 en 2000 ten opzichte van de indicatieve doelstellingen in 2010 voor de EU als geheel en voor de 15 lidstaten afzonderlijk, bron: Van Sambeek, Van Thuijl en Roos (2003)


2


3.

PRIJSVORMING ELEKTRICITEITSMARKT OP KORTE TERMIJN27

Onderstaand figuur toont de totstandkoming van de elektriciteitsprijs in een goed werkende markt van vraag en aanbod. De centrales zijn in het figuur weergegeven in de vorm van blokken. De hoogte van elke blok geeft de zogenaamde ‘short run marginal costs’ weer (dit zijn de variabele kosten van de centrale die vooral worden bepaald door de brandstofkosten), terwijl de breedte de hoeveelheid te produceren elektriciteit aangeeft. Wanneer sprake is van goede marktwerking worden de centrales ingezet in volgorde van oplopende short run marginal costs. De elektriciteitsvraag schommelt tussen perioden met lage vraag (daluren) en piekvraag (piekuren). Dit is aangegeven met Qd1 en Qp1. De evenwichtsprijs varieert dienovereenkomstig tussen de ‘off-peak’ prijs (Pd1) en de ‘peak-load’ prijs (Pp1). De vraagcurve voor de daluren (Vd1) en piekuren (Vp1) laten een geringe prijselasticiteit zien. Met uitzondering van grootverbruikers heeft de overgrote meerderheid van de stroomafnemers geen zicht op de ‘real-time’ elektriciteitsprijzen. De meeste consumenten, de kleinverbruikers, betalen een gecontracteerde kWh-prijs aan hun elektriciteitsleverancier. De vraag naar elektriciteit reageert hierdoor op de korte termijn niet of nauwelijks op een verandering of volatiliteit van de marktprijs. Bij een structurele toename van de elektriciteitsvraag zal de vraagcurve naar rechts verschuiven (Vd2 en Vp2). Wanneer er geen nieuwe elektriciteitscentrales bijkomen zal de extra vraag moeten worden gedekt door centrales die tot dan toe tot het reservevermogen behoorden (in het figuur: centrale 8). De elektriciteitsprijzen zullen toenemen en sterker schommelen, met name gedurende de piekuren. Door de hogere prijzen worden investeringen in nieuwe centrales weliswaar aantrekkelijker, maar op de korte termijn zal, gezien de bouwtijd van nieuw vermogen, de krapte in het aanbod niet verdwijnen. De crisis in Californië heeft aangetoond dat prijzen van schaarse elektriciteit hele hoge pieken kan bereiken als het aanbod krap is28.

27

Ontleend aan Scheepers en De Beus (2002) en Borenstein (2002)

28

Bron: Newbery, D.M. (2002), Problems of liberalising the electricity industry, European economic review, vol. 46, p. 919-927


3


4.

DEFINITIES TER BEPALING VAN DE EFFECTEN VAN ENERGIESUBSIDIES29

De beslissing om op een bepaald moment in een nieuwe techniek te investeren hangt voor een belangrijk deel af van financiële afwegingen. De onderstaande begrippen zijn daarbij van belang. Deze zijn in de scriptie zonder verdere uitleg gehanteerd.

De netto contante waarde van een investering is de som van alle toekomstige geldstromen als gevolg van de investering, verdisconteerd naar het moment van investering, na aftrek van de initiële investeringsuitgave en eventuele kosten die moeten worden gemaakt om de subsidie te verwerven. Een netto contante waarde groter dan nul betekent dat de financiële gevolgen van de investering positief zijn. T

NCW = − I 0 + ∑ t =1

Netto kasstroom (1 + r ) t

met:

I0

= initiële kasstroom

r

= disconteringsvoet (rate of discount)

T

= gebruiksduur van een techniek

t

= tijdsindex

Netto Kasstroom

= periodieke opbrengsten – periodieke kosten

De discontovoet is de rente waarmee de toekomstige geldstromen worden verdisconteerd. Deze geeft weer hoe de beslisser toekomstige kosten en opbrengsten vooraf waardeert. Deze kan uiteenlopen afhankelijk van de beslisser. De discontovoet waartegen de individuele beslisser rekent wordt ook wel de kritische interne rentevoet genoemd. T

∑ t =1

Netto kasstroom = I0 (1 + r ) t

De terugverdientijd van een investering is de tijd die het kost om de initiële investeringsuitgave terug te verdienen. Dit is bij energiebesparende technieken gelijk aan investeringsuitgave, gedeeld door de jaarlijkse netto kostenbesparing (een lagere energierekening en eventueel hogere of lagere lopende uitgaven). De verwervingskosten van een subsidie zouden ook onder investeringen gevat kunnen worden. De kritische terugverdientijd is die, welke door de investeerder als criterium wordt gehanteerd. T

∑ t =1

29

Netto kasstroom = I0 (1 + r ) t

Ontleend aan IBO (2001)


4


De referentietechniek is de techniek die voor de investeerder als alternatief geldt voor de gesubsidieerde techniek of maatregel. Het betreft hier de in de markt meest gangbare techniek voor dat bedrijf. Om te bepalen hoeveel energiebesparing er heeft plaatsgevonden door een investering, moet worden bezien welke investering zou zijn gedaan zonder de subsidie. De energiebesparing wordt dan berekend als het verschil tussen het energiegebruik van de gesubsidieerde techniek en deze referentietechniek gedurende de technische levensduur. Dit kan tot enige overschatting van het pseudo-effect leiden, omdat technische vooruitgang ervoor zorgt dat nieuwere besparende technieken rendabel worden vóór het eind van de technische levensduur.

De meerkosten van een techniek voor de investeerder zijn gelijk aan de netto contante waarde (zonder de subsidie) van de gesubsidieerde techniek na aftrek van de netto contante waarde van de referentietechniek.


5


5.

ONRENDABELE TOPPEN VAN DE MEP 30

ECN en KEMA hebben van het Ministerie van Economische Zaken de opdracht gekregen om ten behoeve van het vaststellen van de MEP tarieven voor 2004 en 2005 de onrendabele toppen van duurzame elektriciteit te bepalen. Uitgangspunt voor het berekenen van de onrendabele toppen zijn de aannames en berekeningsmethodiek die ten grondslag liggen aan de MEP tarieven voor 2003. Bij punt zeven zijn de definities van de gebruikte variabelen opgenomen. 1.

Definitie

De onrendabele top (OT) is het productieafhankelijk gedeelte van de inkomsten dat nodig is om de netto contante waarde van een investering op nul te doen uitkomen: NCW(OT) = 0 De onrendabele top wordt berekend aan de hand van een cash flow berekening. Een belangrijk onderscheid met conventionele cash flow berekeningen is dat niet het projectrendement wordt uitgerekend (interne rentevoet) maar dat de onrendabele top als functie van de cash flows en een minimum vereist rendement op kapitaal wordt berekend. Essentieel is dat de waarde van het rendement op kapitaal dan als input zal moeten dienen, deze moet dus van tevoren worden bepaald. In dit verband wordt onderscheid gemaakt tussen equity (eigen vermogen) en debt (bankleningen). 2.

Rendement op kapitaal

De rendementen waarmee gerekend wordt zijn: Rente op bankleningen:

6%

Rendement op eigen vermogen:

15%

Bij de beschreven methodiek is niet expliciet rekening gehouden met een minimale debt service coverage ratio waaraan een project gedurende de looptijd van een lening moet voldoen. 3.

Belastingen en afschrijvingen

In de cash flow berekeningen wordt rekening gehouden met belasting op de winst van het project. Afschrijvingen en rentebetalingen worden van de belastbare winst afgetrokken. Wanneer het belastbaar inkomen door afschrijvingen negatief is, wordt aangenomen dat dit negatief resultaat kan worden afgetrokken van een positief resultaat elders in het bedrijf. Als belastingpercentage is 35% aangehouden. De periode waarover afgeschreven wordt is 10 jaar.

30

Gebaseerd op onderzoek van ECN / KEMA, bron: www.renewable-energy-policy.info


6


4.

Energie InvesteringsAftrek

Het effect van de EIA (Energie Investeringsaftrek) is meegenomen in de investering mits deze op de technologie in kwestie van toepassing is. De EIA is afhankelijk van de hoogte van de totale investering. De aftrek voor 2003 is 55% over een totaal investeringsbedrag van ten hoogste 99 miljoen euro. De maximale aftrek per project is dus derhalve 54,5 miljoen euro in bedrijfsjaar 1. Per technologie is op basis van representatieve schaalgroottes gecontroleerd of deze maximale aftrek zou worden overschreden. Indien dit het geval is de EIA-aftrek afgetopt op 54,5 miljoen euro. In de berekeningsmethodiek zoals die hier gehanteerd is wordt het EIA-voordeel teruggerekend naar zijn contante waarde. Vervolgens wordt aangenomen dat het EIA-voordeel na het eerste bedrijfsjaar wordt gebruikt om een afbetaling op de lening te doen. De totaal resterende lening is dan: VV = D × Ctot - CW(EIA) waarbij: EIA = C × 55% × τ Rente en aflossing gedurende de rest van de looptijd van de lening worden bepaald door het vreemd vermogen na aftrek van het EIA-voordeel (VV). Rente en aflossing vormen samen een annuïteit. 5.

Onrendabele top berekening

Voor het berekenen van de onrendabele top wordt uitgegaan van het rendement op eigen vermogen. Hiervoor wordt dus niet uitgegaan van het projectrendement. Aangezien het rendement op eigen vermogen uitgangspunt van de berekeningen is geweest, volstaat het uitsluitend te kijken naar het equity gedeelte van de investering in de cash flows. De NCW berekeningen op basis van rendement op equity gaan nu als volgt: T

CWe = ∑ t =1

INBt − A (1 + re ) t T

NCWe = CWe − E.C tot = ∑ t =1

INBt − A − E.C tot = 0 (1 + re ) t

waarbij: A = Dt + Rt met Dt de aflossing van de lening in jaar t, Dt = 0 als t > Tr. De annuïteit wordt bepaald op basis van de leningstermijn Tr, de bankrente en het geleende deel van het investeringsbedrag. De waarde van de annuïteit is tijdonafhankelijk, dus constant voor de duur van de lening.


7


6.

Effect van de beleidsperiode op de onrendabele top

In de berekeningsmethodiek wordt onderscheid gemaakt tussen de economische levensduur van een installatie en de termijn waarover de MEP-subsidie wordt uitgekeerd. De MEP-subsidie geldt voor een periode van 10 jaar vanaf het moment van ingebruikname van een installatie. De economische levensduur van duurzame elektriciteitsinstallaties is doorgaans langer. Om een basis te verschaffen voor het vaststellen van een producentenvergoeding dient de onrendabele top over de economische levensduur te worden omgerekend naar een onrendabele top over 10 jaar. Deze berekeningswijze zorgt ervoor dat de investeerder zekerheid wordt geboden dat hij binnen 10 jaar het onrendabele deel van zijn investering kan dekken. Daarmee zijn echter nog niet alle kosten gedekt. De producent moet ook na 10 jaar als hij geen producentenvergoeding meer krijgt blijven produceren om uiteindelijk zijn hele investering terug te verdienen en zijn vereiste rendement te behalen. Hierdoor wordt de uiteindelijke OT-berekening als volgt: T

OT =

7.

E.C tot − ∑ t =1

(1 − τ )(Qt ( ELt − VK t ) − U .FK t ) + τ ( DEPt + Rt ) − A (1 + re ) t Tb Qt (1 − τ ) ∑ t t =1 (1 + re )

Variabelen

D

Aandeel vreemd vermogen van de totale investering

VV

Vreemd vermogen na aftrek van EIA-voordeel

EIA

Effect van de EIA-aftrek in jaar 1

Ctot

Totale investering

C

Het investeringsbedrag waarover aftrek mogelijk is, als Ctot ≤ 99 mln euro dan C = Ctot, anders C = 99 mln euro

τ

Belastingpercentage

CW(EIA)

EIA-effect verdisconteerd naar jaar 0

t

bedrijfsjaar, 0 < t ≤ T

[jaar]

IVBt

inkomen vòòr belastingen in jaar t

[€]

OT

onrendabele top

[€ per kWh]

ELt

elektriciteitsprijs in jaar t

[€ per kWh], ELt = 0 in geval bij- of meestook

VKt

variabele kosten in jaar t

[€ per kWh]

Qt

productie in jaar t

[kWh]


8


U

unitgrootte

[kW]

FKt

vaste kosten in jaar t

[€ per kW]

Ht

aantal draaiuren in jaar t

[h]

INBt

inkomen na belasting in jaar t

[€]

DEPt

afschrijvingen in jaar t

[€] (DEPt = 0 als t > Tb)

Rt

rentebetalingen in jaar t

[€] (Rt = 0 als t > Tr)


9


ONRENDABELE TOP BEREKENING WIND OP LAND31

6.

W i

A u t e u r

D V V

31

Bron: www.renewable-energy-policy.info


10



11


Onrendabele Topberekening

Wind op land INPUTVARIABELEN Unit grootte Unit grootte elektriciteitsdeel Bedrijfstijd/vollasturen Economische levensduur Elektrisch rendement Thermisch rendement WKK Referentierendement WKK Besparing op BSB voor WKK Investeringskosten Onderhoudskosten vast Onderhoudskosten variabel Overige operationele kosten Energie inhoud secundaire brandstof Kosten secundaire brandstof Brandstofkosten te vervangen brandstof Effectiviteit brandstofsubstitutie E-inhoud te vervangen brandstof Marktprijs stroom Kosten van onbalans EIA van toepassing? EIA EIA max Gedeelte van de investering in aanmerking EIA Rente lening Vereiste return on equity Equity share in investering incl. EIA effect Debt share in investering incl. EIA effect Venootschapsbelasting Termijn lening Afschrijvingstermijn Beleidsperiode OUTPUT Onrendabele top


Waarde 1000 1000 1800 15 0% 0% 0% 0,0000 1100 39 0 0 0 0 0,00 0% 0 0,0271 0,006 ja 55% 54.500.000 85%

Eenheid kWe kWe Uren/jaar Jaar

Commentaar

Euro/m3 Euro/kWe Euro/kWe Euro/kWhe Euro/kWhe GJ/ton Euro/ton Euro/ton of Euro/m3 GJ/ton of GJ/m3 Euro/kWh Euro/kWh

Euro

Vul in: ja of nee Maximaal deel van de investering in aanmerking voor EIA Maximale investerings aftrek

Jaar Jaar Jaar

Periode waarover MEP-subsidie verleend wordt

5% 15% 20% 80% 35% 10 10 10 Waarde

7,6

Eenheid Eurocent/kWh

12


Onrendabele Topberekening Positieve bedragen = gunstig voor de producent Investering

Euro

Elektriciteitsopbrengst Operationele kosten Brandstofkosten Besparing primaire brandstof Besparing primaire brandstof

kWh Euro Euro Ton of m3 Euro

E

Marktwaarde elektriciteit WKK volume equivalente warmtewaarde WKK waarde warmtelevering

Euro m3 Euro

F G H

Inkomen totaal Kosten totaal Bruto inkomen

Euro Euro Euro

J K L M

Afschrijving Rente Aflossing Totale lasten lening

Euro Euro Euro Euro

Belastbaar inkomen Belasting bedrag

Euro Euro

H+J+K

N

Netto inkomen na belasting

Euro

H+M+N

Netto Contante Waarde netto inkomen Verdisconteerde elektriciteitsopbrengst

euro

A B C D

Totale investering Projectrente Investering in aanmerking voor EIA Energie Investerings Aftrek NCW(EIA) Aandeel lening Aandeel equity

Jaar

1.100.000 5,6% 935.000 514.250 170.443 709.557 220.000

0 -1.100.000

C+D+E A+B F+G

K+L

-228.367 5871959

1

2

3

4

1.800.000 -39.000 0 0 0

1.800.000 -39.000 0 0 0

1.800.000 -39.000 0 0 0

1.800.000 -39.000 0 0 0

37.980 0 0

37.980 0 0

37.980 0 0

37.980 0 0

37.980 -39.000 -1.020

37.980 -39.000 -1.020

37.980 -39.000 -1.020

37.980 -39.000 -1.020

-110.000 -35.478 -56.413 -91.891

-110.000 -32.657 -59.234 -91.891

-110.000 -29.696 -62.195 -91.891

-110.000 -26.586 -65.305 -91.891

-146.498 51.274

-143.677 50.287

-140.716 49.250

-137.606 48.162

-41.637

-42.624

-43.660

-44.749

-36.206 1017391

-32.230 884688

-28.707 769294

-25.585 668951

Euro Euro Euro Euro Euro Euro

Het volledige cash flow overzicht is terug te vinden op www.renewable-energy-policy.info. Deze site is mogelijk gemaakt door ECN Beleidsstudies. Voor meer informatie kunt u terecht bij Emiel van Sambeek.


13


7.

32

STATISTIEKEN VAN DE MEP-SUBSIDIE AANVRAGEN32

Bron: www.enerq.nl; 30 oktober 2003


14


8.

VRAGENLIJST INTERVIEWS

Omdat de geïnterviewde personen om hun specifieke kennis cq. werkzaamheden zijn benaderd verschillen de individuele vragenlijsten enigszins. Deze onderstaande vragenlijst geeft een indicatie van het onderzoek.

1.

Wat zijn uw werkzaamheden betreffende de MEP regeling?

2.

Waarom zouden marktpartijen niet meer investeren in duurzame energie als de overheid hier geen financiële steun voor zou geven, denkt u?

3.

De REB 36o is per 1 juli 2003 vervangen door de Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie. Hoe is deze nieuwe regeling tot stand gekomen? Voldeden de andere regelingen niet meer? Is bijvoorbeeld Spanje of het Verenigd Koninkrijk zijn er slechts twee subsidie regelingen. In Nederland een stuk op 14.

4.

Bent u zich bewust van het feit dat de MEP regeling voor verschuiving van vraag naar aanbod oplevert? Als de consument straks geen interesse meer heeft in ‘groene’ elektriciteit, als op 1 juli 2004 de “grijze” stroommarkt vrijkomt en de REB langzaam verdwijnt, blijft er niets over de MEP regeling.

5.

Een conclusie van het IBO Energiesubsidie was om maatwerk in te voeren, zodat het aantal free riders gereduceerd kan worden, dit levert echter meer administratief werk op. Wordt de subsidie op deze manier effectiever? Zijn subsidies die door de overheid worden verstrekt altijd effectief?

6.

Het onderzoek schrijft verder dat de kwaliteit van de gegevensverzameling een belangrijk aandachtspunt is. Ik beschik zelf alleen over data die ik via ECN heb verkregen. EnerQ, de uitvoerder van de MEP-regeling, wil, zoals gezegd, geen gegevens vrijgeven over de aanvragen voor de MEP die zij hebben binnen gekregen. Is het Ministerie bereid om gegevens vrij te geven? Zijn er al inzichten in de totale kosten van de MEP voor 2003?

7.

Door ECN is de afgelopen zomer onderzoek gedaan naar de onrendabele toppen van de MEP regeling. Als het project te veel kost per geproduceerde kWh komt de producent niet in aanmerking voor de subsidie, en als het project minder kost is de producent een free-rider en komt men ook niet aanmerking voor de subsidie. Heeft de overheid met de MEP de gulden middenweg gevonden?

8.

Ik heb van ECN gegevens verkregen over de berekening van de onrendabele toppen. De technieken die besproken worden hebben alle een negatieve NCW. Als BE-er ga ik er dan vanuit dat het project geen waarde voor de onderneming oplevert. Bent u het hier mee eens. Ook Nuon stelt dat ze alleen projecten zullen uitvoeren die geld opleveren.


15


9.

Verder zullen windmolens na zeven jaar worden afgesproken als zij het aantal vollast-uren hebben overschreden.

10.

Projecten in het buitenland komen niet in aanmerking voor de MEP regeling Nuon, bijvoorbeeld, protesteert hiertegen. Zij hebben veel projecten in Noorwegen. Bent u het eens met dit protest. Komt er ook kritiek uit de politiek?

11.

Vindt U dat in een geheel geliberaliseerde energiemarkt (groen of grijs) de energiesubsidies afgeschaft moeten worden?

12.

Bent u het eens met de stelling dat “de vervuiler moet betalen” in plaats van subsidie geven aan de duurzame techniek? (artikel H. Verbruggen, ESB, 15 maart 2002)


16


9.

NUON GROENSTROOM GARANTIE


17

MILIEUKWALITEIT ELEKTRICITEITSPRODUCTIE

Recommend Documents