Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch perspectief

R. Reis [email protected]

Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch perspectief Hoe een patiënt persoonlijk omgaat met een diagnose, is sterk afhankelijk van de leefomgeving. De antropologie brengt die inter-afhankelijkheden duidelijk in beeld.

R. Reis Inleiding

206

arts of genezer, speelt daarin vaak een bepalende

De auteur is cultureel antropoloog met een achter-

rol. De objectieve benadering van de arts krijgt

grond in geneeskundig onderzoek. De antropologie

daarmee wel degelijk subjectieve betekenis. Ook

beschouwt de manier waarop verschillende volke-

deze is in de antropologische relatieschema’s te be-

ren leven, en kijkt daarbij naar overeenkomsten en

schrijven. Het gaat erom alle culturele perspectie-

verschillen. Alle volkeren hebben hun eigen wereld-

ven te respecteren, en de keuzen die zij bieden in

visies en daarop gebaseerde methodes van gene-

hun eigen perspectief te begrijpen. Dan is mogelijk

zing. Ook die kunnen met elkaar worden vergeleken

ook een her-passing in de context te vinden

ten aanzien van hun overeenkomsten en verschil-

waardoor disorder weer tot order kan komen. Het

len. Zelfs binnen dezelfde geneeswijze bekijken ge-

volgende gebruikt een casus om het antropologisch

zondheidszorgwerkers de betekenis van ziekte (en

perspectief in beeld te brengen. De auteur put daar-

gezondheid) op verschillende manieren. Ook hier is

bij uit haar eigen ervaringen met onderzoek naar

een antropologische visie handig om perspectief te

epilepsie in Afrika. Het opent het perspectief dat

bieden op hun verschillende manieren van be-

geneeskundige zorg een sociaal proces is, waarin

schouwing, om hun samenwerking met meer

elke actor een eigen rol heeft. Of het nu gaat om

samenhang te kunnen begrijpen. Er zijn verschillen-

personen of geneeswijzen.

de verklaringsmodellen te vinden, zoals de personalistische- en naturalistische modellen die verder-

Achtergronden

op worden beschreven. Belangrijker dan het ‘verkla-

Het begrip ‘integrale geneeskunde’ diende zich voor

ringsmechanisme’ is het effect dat een geneeswijze

het eerst bij mij aan toen ik begin jaren negentig

heeft op de behandelde persoon. Elke behandeling

het boek Integrale epilepsiebehandeling (Knaven et

verandert immers, elk op haar eigen manier, de re-

al, 1986) in handen kreeg. Dit is een bundel be-

latie van de betreffende persoon ten opzichte van

doeld voor praktiserende huisartsen, maar ook ge-

haar of zijn omgeving. Wanneer die verandert, ver-

schikt voor een cultureel antropoloog die in Afrika

andert ook de beleving van de betreffende persoon.

bij toeval in epilepsieonderzoek terechtgekomen

In het Engels kent men het onderscheid tussen ill-

was. In het boek komt een genuanceerd beeld naar

ness en disease. Het vermogen om om te gaan met

voren van de Nederlandse zorg voor mensen met

veranderingen speelt daarbij een bepalende rol: is

epilepsie. Onder de auteurs bevinden zich naast

het een stimulus of een stress? De sociale omge-

artsen ook psychologen, een orthopedagoog, een

ving, de relaties met andere personen inclusief de

maatschappelijk werker, en een socioloog. Er is

TIG jaargang 20 | nr. 3 | 2004

R. Reis

Genezen: een antropologisch perspectief

zelfs een hoofdstuk gewijd aan alternatieve genees-

perspectief van de patiënt zich verhoudt tot dat van

wijzen, dat eindigt met de oproep tot een beheerste

de dokter en van anderen die zich om hem bekom-

toepassing van die geneeswijzen en gedegen on-

meren. In de medische antropologie gaat men

derzoek. Het boek staat voor de visie dat in de be-

ervan uit dat elke ziekte en elke diagnose verbon-

handeling van epilepsie niet alleen aandacht moet

den is met de historische, sociale en culturele wer-

zijn voor het medisch perspectief, maar ook voor

kelijkheid waarin zij plaatsvinden. Als zorgverleners

pedagogische, psychologische en sociale implica-

substantiële delen van die werkelijkheid met hun

ties of complicaties van de aandoening (ibid, p.3).

patiënten delen, vullen zij haar automatisch in. In

En bovendien wordt onderkend dat psychische fac-

het contrast met andere culturen vallen historische,

toren, leefstijl en sociale factoren op hun beurt van

sociale en culturele elementen meer op. In de con-

invloed kunnen zijn op de epilepsie en de behande-

text van een Afrikaans ziekteverhaal wordt de socia-

ling ervan (ibid, p.180).

le betekenis van het perspectief van de westerse

Kortom, het boek is een exponent van een genees-

arts meer zichtbaar. De dimensies die bij het zoe-

kunde waarin de verbondenheid van fysiologische,

ken naar genezing van belang zijn voor de jonge

psychische en sociale processen wordt erkend.

Afrikaanse vrouw in dit verhaal, gelden evengoed

Integrale geneeskunde betekent in deze context

voor de doorsnee Nederlandse patiënt.

>

een geneeskunde die alomvattend wil zijn, die mensen als geheel benadert en niet tot hun biolo-

Een jonge vrouw met aanvallen

gisch gedefinieerde aandoening reduceert.

Winnie, zoals ik de hoofdpersoon zal noemen,

Maar reduceert niet elke benadering de zieke tot

woont in Swaziland, één van de drie laatste onaf-

het model waarop zo’n benadering berust? Vanuit

hankelijke koninkrijken van Afrika. Haar woonstede

eigen ervaring is het de auteur mogelijk een beeld

ligt tussen de maïsvelden, op een uur lopen van de

te schetsen van de situatie ten aanzien van de zorg

onverharde weg die naar de hoofdweg tussen Piggs

voor, en behandeling van, epilepsie. Bij het horen

Peak en de grenspost met Zuid-Afrika leidt. De

van een epilepsieverhaal pikt een maatschappelijk

woonstede bestaat uit meerdere hutten, waarvan

werker er feilloos de invloed van aanvallen op het

Winnie er drie bewoont, samen met haar vijf kinde-

gezinsleven, scholing en werk uit, zoals een dokter

ren en met haar man als die vanuit Zuid-Afrika met

zich op de fenomenologie van de aanvallen, de

verlof komt. Andere hutten zijn van haar schoonou-

aard, oorzaken en behandelingsmogelijkheden

ders en andere verwanten die de woonstede als

richt, en een psycholoog op de invloed van epilep-

hun eigenlijke thuis beschouwen, ook al wonen ze

sie op bijvoorbeeld cognitieve processen. De ge-

al jaren in de stad of op de compounds van de be-

specialiseerde epilepsiezorg wil door een nauwe

drijven waar ze werken.

samenwerking tussen deze en andere professionals

Hoewel de gezondheidszorg in Swaziland voor

aan de patiënt een samenhangende totaalzorg aan-

Afrikaanse begrippen redelijk ontwikkeld is – bijna

bieden. Maar is samenwerking tussen verschillende

de gehele bevolking woont niet verder dan acht ki-

professionals de weg die naar integratie leidt?

lometer van een ziekenhuis of kliniek – is een be-

‘Omvatten’ die benaderingen tezamen wel alle di-

zoek aan de dichtstbijzijnde plattelandskliniek voor

mensies die voor een zieke van belang zijn? Is een

Winnie toch een onderneming van vele uren.

integrale benadering van ziekte vanuit de patiënt

Gelukkig wonen er in de directe omgeving meerdere

bezien uiteindelijk niet een utopie?

genezers waarop men een beroep kan doen, zoals

In dit artikel wordt aan de hand van een Afrikaanse

kruidendokters die kennis over medicinale behan-

ziektegeschiedenis ingegaan op de sociale beteke-

delingen hebben opgedaan door middel van een

nis van ziekteverklaringen en de wijze waarop het

stage bij een andere kruidendokter. En waarzeg-

207


>

208

R. Reis


sters (sangoma, meervoud tangoma): door de voor-

vale en bracht daar steeds meer tijd door. De uit-

ouders uitverkoren traditionele genezers wier voor-

zichtloosheid van haar situatie en de angst de ge-

ouders onzichtbaar op hun schouders zitten en hen

negenheid van haar man te verliezen, brachten haar

diagnoses influisteren en die door hun divinatie-ri-

in een zodanig sombere gemoedstoestand dat ze

tuelen bij uitstek in staat zijn om kwade geesten en

met een touw naar de rivier ging om zich dan maar

hekserij te diagnosticeren en uit te drijven.

aan een boom op te hangen. Uiteindelijk deed

Ik ontmoette Winnie in 1988, drie jaar nadat haar

slechts de gedachte wie dan voor haar kinderen zou

ziekte begonnen was. Wij waren in die tijd op zoek

zorgen haar van haar voornemen afzien.

naar epilepsiepatiënten die nog niet in de westerse

In die tijd woonden er buiten haar kinderen nog

gezondheidszorg behandeld werden, en bezochten

twee kinderen op de boerderij van haar schoonou-

daarvoor zoveel mogelijk scholen in het verzor-

ders: een dochtertje van haar schoonzuster en het

gingsgebied van de plattelandskliniek. Een leraar

oudste zoontje van haar rivaal. Op een kwade dag

van de dorpsschool wees ons de weg naar de

kreeg dit jongetje, toen acht jaar oud, een aanval

woonstede waar een moeder van een paar school-

waarbij hij schreeuwde, bewusteloos op de grond

kinderen al jaren vreemde aanvallen had.

viel en hevig met armen en benen schokte. Met tus-

Winnie’s verhaal begon volgens haar toen zij

senpozen van enkele maanden traden meerdere

zestien jaar was en als huishoudster werkte bij een

aanvallen op. De schoonouders en de moeder van

leraar op een plantage in Swaziland. Ze werd ver-

het kind bezochten een traditionele genezer, die

liefd op een van de arbeiders en raakte zwanger

adviseerde het kind ‘uit huis te plaatsen’, en wel bij

van hem. Gelukkig was zijn liefde oprecht en hij

zijn andere grootmoeder, de moeder van Winnie’s

nam haar mee naar zijn ouderlijk huis. Zijn ouders

rivale. Dat gebeurde en sindsdien had het kind

toonden zich echter weinig enthousiast, en toen het

geen aanvallen meer gehad.

kind geboren was weigerden zij de gebruikelijke

Ondertussen waren andere leden van het gezin ech-

schadevergoeding aan Winnie’s ouders te betalen.

ter aan de ziekte ten prooi gevallen. Het zevenjarig

Die reageerden woedend, haalden haar en de baby

dochtertje van Winnie kreeg een aanval op school,

op en dwongen haar weer bij hen thuis te wonen.

waarbij ze niet bewusteloos neerviel, maar hevig

Maar de situatie thuis was onleefbaar geworden:

begon te gillen en huilen en uit de klas het veld in

haar ouders negeerden haar en haar kind. Toen de

rende. Het kind werd door een leraar thuisgebracht,

baby ondervoed dreigde te raken, liep zij voorgoed

maar toen Winnie haar dochter aanraakte werd ze

weg en trok zeer tegen de zin van haar schoonmoe-

zelf besmet: ze gilde en huilde, scheurde haar kle-

der opnieuw bij de vader van het kind in. In de loop

ren van zich af en zou de rivier in gerend zijn als

der tijd had Winnie haar man vijf kinderen geschon-

men haar niet tegengehouden had. Dit was de eer-

ken, maar ondanks haar toewijding werd zij niet als

ste van regelmatig terugkerende aanvallen. Korte

officiële echtgenote geaccepteerd. Haar schoonou-

tijd later eiste de ziekte een derde slachtoffer: het

ders weigerden een bruidsprijs of schadevergoe-

nichtje van elf jaar oud, kreeg een vergelijkbare

ding voor de geboren kinderen te betalen: niemand

aanval op school. Maar vooral bij Winnie kwamen

had haar toch gevraagd te komen? Winnie’s ouders

de aanvallen regelmatig terug.

lieten haar weten dat zij niet welkom was tot haar

Er werden verschillende traditionele genezers ge-

schoonfamilie de financiële verplichtingen nageko-

raadpleegd. In hun pogingen om tot een verklaring

men was.

te komen, worstelden de genezers echter met het

Toen nam haar leven een negatieve wending. Haar

gegeven dat de symptomen ‘fout’ waren, niet

man huwde een vrouw die de voorkeur van zijn

‘pasten’. De symptomen waren exact die van lihabi-

moeder had, bouwde elders een huis voor deze ri-

ya, een ziekte bij pubermeisjes van wie men gelooft


R. Reis


dat zij betoverd zijn door versmade minnaars in

Natuurlijk zou ze het liefst naar haar ouders terug-

spe. Maar de leeftijd en sociale positie van Winnie

keren, maar dan zou ze zelf de schadevergoedingen

maakten deze diagnose onwaarschijnlijk. Er werden

aan haar ouders moeten betalen, en dat was nu

uiteenlopende diagnoses gesteld. Een in het bijzijn

een immens bedrag (van destijds ongeveer duizend

van de schoonouders geraadpleegde waarzegster

gulden). Zich ergens zelfstandig met haar kinderen

meende dat er sprake was van tilwane, diergeesten

vestigen leek haar onmogelijk. Een alleenstaande

gestuurd door een onbekende heks, die bezit van

vrouw heeft geen recht op grond en waar zou ze als

haar genomen hadden. Er vond een uitdrijvingsritu-

ongeschoolde een baan kunnen vinden?

eel plaats. Tevergeefs: de aanvallen bleven komen.

De arts en de psychiatrisch verpleegkundige die

De vader van haar kinderen besloot zelf een traditi-

met mij mee op huisbezoek gingen, stelden op

onele genezer te raadplegen. Deze wees twee

grond van haar symptomen een ‘hysterische de-

kwaaddoeners aan: zijn eigen moeder en zijn offi-

pressie’ vast. Het was duidelijk dat Winnie in een

ciële vrouw. Dat bevestigde wat Winnie al vermoed-

uitzichtloze situatie verkeerde, en dat ze als gevolg

de: haar schoonmoeder had immers ooit gezegd

daarvan aan een depressie leed, met gevaar voor

dat ze haar het liefst weg zou jagen. Tijdens ons be-

zelfmoord. Men besloot haar te behandelen met

zoek aan de woonstede wees Winnie ons tersluiks

een antidepressivum en haar te vragen na een

de kruidendokter aan die de schoonmoeder vanuit

maand terug te komen, het liefst met haar man,

zijn dokterstas voorzien zou hebben van kwaad me-

zodat er over de situatie thuis gesproken kon wor-

dicijn. De schoonmoeder had dat in Winnie’s hut

den. Na een maand kwam Winnie inderdaad op het

verstopt opdat het haar zou doden. Maar door de

spreekuur langs, maar zonder haar man. Ze maakte

beschermende medicijn die Winnie gebruikte, was

een gelaten indruk, had geen aanvallen meer

zij niet in haar opzet geslaagd: het kwaad medicijn

gehad, maar klaagde nu over tal van andere aan-

had slechts tot gekte geleid. Bovendien had het

doeningen, zoals huidziekten, bij haarzelf en haar

medicijn niet alleen Winnie, maar ook de in haar

kinderen. Aan haar situatie was niets veranderd,

hut spelende kinderen besmet.

maar ze vertelde dat ze besloten had lid te worden

Winnie’s verhaal hield mij sterk bezig, in de eerste

van de kerk van haar man, een genezingskerk. Op

plaats omdat ik als religieus antropoloog geïnteres-

volgende spreekuren kwam Winnie niet meer langs

seerd was in dit type ‘overdreven emoties’ – de

en toen ik na enkele jaren de kliniek in Hhohho op-

term is van Bartholomew (1990) –, maar ook omdat

nieuw bezocht, wist niemand wat er van haar ge-

ik was geraakt door haar verdriet. Vanuit die betrok-

worden was.

>

209

kenheid legde ik het verhaal anoniem voor aan een sangoma elders in het land. Deze zei na enig na-

De sociale betekenis van diagnoses

denken dat Winnie tegen de zin van haar voorou-

Hoe oriënteert een antropoloog zich op een com-

ders was weggegaan, dat ze veel van haar hielden

plexe ziektegeschiedenis? Een eerste stap is te pro-

en dat zij om beter te worden de relatie met haar

beren de sociale context waarin de belevenissen

eigen voorouders moest herstellen. De voorouders

van mensen plaatsvinden in kaart te brengen.

wilden dat zij genezeres zou worden. Toen ik Winnie

Ziekte vindt immers niet in een sociaal vacuüm

deze interpretatie vertelde, schoof ze deze echter

plaats. In Winnie’s verhaal zijn overduidelijk de re-

geërgerd terzijde: waarom waren er dan kinderen

laties die zij met de mensen in haar omgeving heeft

ziek geworden? Had ze niet recentelijk haar schoon-

in het geding. Onderstaand sociaal diagram brengt

moeder bij de kruidendokter naar ‘witte-kip’ medi-

haar leefsituatie ten tijde van de eerste ziektever-

cijn horen vragen? Wat dat was wist ze niet, maar

schijnselen in beeld.

de kwade bedoelingen ervan waren duidelijk.

In dit diagram symboliseert een driehoek een man


>

R. Reis


en een cirkel een vrouw. Op deze manier kunnen de

sonen, soms met naam en toenaam. Die personen

dochters en zonen van een echtpaar met elkaar in

zijn soms levende mensen met wie de patiënte in

verband worden gebracht. In het schema hieronder

conflict is, maar ook gestorven voorouders houden

is te zien dat de man van Winnie twee vrouwen

blijkbaar een vinger in de pap in de aangelegenhe-

heeft, en dat daardoor drie families meespelen in

den van de levenden. Foster en Anderson (1978)

dit diagram. Ook is te zien hoe Winnie’s man met

noemen een dergelijk model van ziekteverklaringen

haar vijf kinderen heeft, en nog twee met zijn ande-

personalistisch. Bezielde entiteiten, al dan niet

re vrouw.

menselijk, met een eigen wil en motieven, zijn de schuld van de problemen die mensen ondervinden. Ziekte is niet toevallig, er zit altijd iets of iemand

Diagram 1 Een schema van de familie-samenhang

achter die de hand in het probleem heeft. Het onderscheid tussen een naturalistische en personalistische etiologie is daarom ook een tegenstelling tussen een oorzakelijkheid ontdaan van moraliteit, en een verklaring in morele termen. In naturalistische modellen worden onpersoonlijke factoren of omstandigheden als oorzaak van ziekten aangewezen. Zulke modellen beroepen zich bijvoorbeeld op een ‘mechanische’ werking van de dingen, of op empirische kennis. Hoewel Foster en Anderson (1978) bij deze laatste categorie vooral systemen als het humorale denken, Ayurvedische geneeskunde en traditionele Chinese geneeskunde

Er werden in de loop van het zoeken naar genezing

voor ogen hadden, zijn westers wetenschappelijke

verschillende ziekteverklaringen gegenereerd, die

verklaringen hier met enige goede wil ook in onder

tot verschillende therapieën aanleiding gaven.

te brengen (Van der Geest, 1989).

a Een onbekende diagnose leidde tot een verhui-

In de meeste culturen zijn zowel personalistische

zing van het zieke kind.

210

b Lihabiya door een versmaadde minnaar werd verworpen.

als naturalistische verklaringsmodellen voorhanden. De mate waarin dat het geval is, is meestal een kwestie van meer of minder (Foster en

c De diagnose van diergeesten gestuurd door een

Anderson, 1978, p.54). Zelfs in de meest directe

onbekende heks gaf aanleiding tot een uitdrij-

personalistische diagnose die Winnie te horen

vingsritueel.

kreeg, spelen ook naturalistische elementen een

d Kwaad medicijn door kwaaddoeners in de woonstede gaf aanleiding tot rituele reinigingen. e De diagnose van voorouderroeping werd verworpen. f Op de diagnose van een depressie volgde een behandeling met westerse medicatie.

rol. Haar rivale en schoonmoeder werden als schuldigen voor haar ziekte aangewezen, maar zij hadden bij hun kwaaddoenerij gebruik gemaakt van een traditioneel medicijn dat in Winnie’s hut verstopt was, en dat werkt volgens een naturalistisch mechanisme van toevallige besmetting: zelfs het eigen zoontje van Winnie’s rivaal was onbedoeld

Wat onmiddellijk opvalt in deze bonte verzameling

ziek geworden toen hij in Winnie’s hut had ge-

van verklaringen is dat in de diagnoses van traditio-

speeld.

nele genezers de hoofdrol wordt gespeeld door per-

Hier is niet de ruimte om uitgebreid in te gaan op


R. Reis


de verklaringsmodellen die in Swaziland gehan-

trokken arts had zeker aandacht voor de geschiede-

teerd worden door leken en genezers. Inzicht daarin

nis van zijn patiënte en haar problematische leefsi-

is hier ook niet het eerste doel. Voor de vragen die

tuatie. Anderzijds gaat de arts ervan uit dat twee

ik in de inleiding stelde is vooral van belang wat al

mensen in dezelfde omstandigheden op dezelfde

die diagnoses met het verhaal van Winnie doen.

gebeurtenis heel verschillend kunnen reageren.

Ook de verklaringen van genezers verschillen im-

Uiteindelijk is een depressie een aandoening die

mers sterk van elkaar in de wijze waarop zij de ziek-

zich voordoet in een individuele patiënt. Het zieke

te afbakenen. Onderstaand diagram brengt dit in

individu is uiteindelijk het onderwerp van de be-

beeld. Winnie zelf voelde zich het meest aangetrok-

handeling. Het probleem waarover de arts zich bij

ken tot de verklaring van haar problemen in termen

Winnie boog, is hoe zij als bio-psychisch systeem

van kwaad medicijn (d). Deze diagnose focust op

op haar omgeving en de gebeurtenissen in haar

de problematische relatie met haar schoonmoeder

leven reageert, en hoe hij op dat bio-psychisch

en haar rivale. Daarentegen richt de diagnose van

systeem in kan grijpen om de ziekte weg te nemen.

voorouderroeping zich op Winnie’s problematische

De arts behandelde het als psychisch gedefinieerde

relatie met haar ouderlijk huis (e). De diagnose van

probleem door het biochemisch functioneren aan te

hekserij door een onbekende kwaaddoener (c) is

grijpen, met medicatie in vastgestelde doses.

een verwijzing naar boze intenties van buiten de fa-

Zodoende brengt de arts het historisch verhaal met

milie. De verschillende diagnoses lichten elk een

al zijn culturele en sociale betekenissen terug tot

ander gedeelte uit wat voor Winnie een samenhan-

een ziektebeeld dat niet aan plaats en tijd gebon-

gend verhaal en een geleefde realiteit is: haar eigen

den is: een depressie hier en in Swaziland zijn in

geschiedenis van verstoorde relaties, afhankelijk-

deze opvatting in de basis vergelijkbaar en verdie-

heid, verdriet en boosheid en de uitzichtloze situa-

nen een zelfde behandeling. De medicijnen die de-

tie waarin ze zich nu bevindt.

pressieve patiënten in Swaziland krijgen, krijgen

>

depressieve mensen in Nederland ook. Er is nog een andere manier waarop het perspectief Diagram 2 Een schema van de meestbepalende interpersoonlijke relaties

van de arts de ziekte-ervaring van zijn patiënte in stukjes breekt, fragmenteert. De eerste aanvallen in Winnie’s verhaal troffen immers niet haarzelf maar het zoontje van haar rivaal. Hoewel een echte anamnese niet mogelijk was – het kind woonde nu

211

immers bij zijn andere oma – beoordeelde de arts de aanvallen van het jongetje op grond van de beschrijving als een heel ander ziektebeeld. Het jongetje had waarschijnlijk epilepsieaanvallen gehad, aanvallen van geheel andere aard dan de aanvallen van zijn halfzusjes en hun moeder. Vanuit het perspectief van Winnie maken de aanvallen van het jongetje echter onlosmakelijk deel uit van haar ziekteverhaal. Dat verhaal is ingebed in het historische verloop van haar leven, in de opeenvolging van De diagnose van de arts was een depressie (f). Van

desastreuze gebeurtenissen en in het kader van de

een depressie wordt erkend dat deze soms in

sociale relaties waarin ze leeft.

wisselwerking met de omgeving ontstaat. De be-


>

R. Reis


De medische blik op de ervaring van de patiënt

ve waarnemingen.

In de medische antropologie wordt het begrippen-

versaliteit en wetenschappelijkheid valt natuurlijk

paar illness en disease gebruikt om te onderschei-

het een en ander af te dingen. Het lijdt geen twijfel

den hoe patiënten en artsen in hun perspectief op

dat ook de kennis, inzichten, denkmodellen en dia-

ziekte verschillen. Goede Nederlandse termen zijn

gnoses van dokters historisch en cultureel gekleurd

er eigenlijk niet, omdat beide termen met ‘ziekte’

zijn (Van der Geest, 1989; Kleinman, 1995). Ook kan

vertaald worden. Disease zou je misschien nader

men niet ontkennen dat veel patiënten zeer wel in

met ‘aandoening’, ‘ziektegeval’, kunnen omschrij-

staat zijn ook van buitenaf naar hun ziekte te kij-

ven. Het betreft ziekte vanuit het perspectief van de

ken, en als het ware de blikken van binnen en bui-

arts. Bij illness gaat het om ziekte vanuit het per-

ten te integreren. Het onderstaande schema char-

spectief van degene die het ondergaat.

geert de tegenstellingen daarom enigszins.

‘Ziektebeleving’ komt enigszins in de buurt, maar

Niettemin werpen deze tegenstellingen licht op es-

bij het perspectief van de patiënt gaat het zeker

sentiële tegenstellingen in de beleving van een

niet alleen om ervaringen en emoties. Het begrip ill-

ziekte aan de kant van de patiënt en arts.

Aan die claims van de medicus op objectiviteit, uni-

ness omvat ook de interpretaties die iemand in de loop van zijn ziekte aanhangt of te horen krijgt. Het perspectief van de arts en dat van de patiënt

illness

disease

verschillen op essentiële dimensies. Het perspec-

binnen (emic)

buiten (etic)

tief van de patiënt op de eigen ziekte is een per-

subjectief

objectief

historisch

a-historisch

cultureel

universeel

lekenkennis

wetenschappelijk

spectief van binnenuit, het betreft een subjectieve beleving, het beschouwt ziekte als een historische ervaring, het is cultureel gekleurd en daarom altijd in zekere mate cultuurspecifiek en het berust op lekenkennis. Die historische, sociale en culturele aard van het patiëntenperspectief is overigens pre-

212

cies de reden waarom het voor sociale wetenschap-

In hun studie van interpretaties en betekenisgeving

pers zo’n interessant onderwerp van onderzoek

van ziekte worden antropologen geacht de visie van

vormt. Door het te bestuderen, krijgt men niet al-

de patiënt als even waardevol te beschouwen als

leen toegang tot ziekteclassificaties en de beteke-

die van de dokter. Immers, beide perspectieven zijn

nis die men aan ziekteverschijnselen hecht, maar

cultureel en sociaal gekleurd, en historisch inge-

ook tot de sociale verhoudingen waarin de patiënt

bed. Toch wekt het bovenstaande schema ontegen-

zijn leven vorm geeft. Via het patiëntenperspectief

zeglijk de indruk dat het perspectief van de dokter

kan men de denkwereld én de sociale structuur van

uiteindelijk meer waar is. De westerse geneeskunde

een samenleving leren kennen.

beroept zich er immers op dat zij op wetenschap is

Daar staat het perspectief van de arts tegenover als

gebaseerd, dus op objectieve universeel geldige

in essentie a-historisch. De historische ervaring van

principes. De arts is in zijn diagnoses op zoek naar

de zieke en zijn ziekte is minder relevant dan dat

universele bio-psychologische verschijnselen,

wat over de grenzen van tijd met mensen met ver-

zaken die door de tijd en over grenzen van culturen

gelijkbare symptomen wordt gedeeld. Het perspec-

heen hetzelfde zijn. Het is een klein stapje naar de

tief claimt universele geldigheid en beroept zich op

constatering dat de visie van de dokter op ziekte

het fundament van wetenschappelijke kennis. Het

dus ook meer waarheidsgehalte heeft.

is de blik van buitenaf, die wil berusten op objectie-

Dat zou betekenen dat de manier waarop de dokter


R. Reis


tegen ziekte aankijkt en hoe de patiënt dat doet,

sche visie op het patiëntenperspectief ook is, en

wel degelijk ongelijkwaardig zijn. Men zou de ziekte

zelfs als er zoiets als een substraat van universele

zoals die door de dokter wordt gediagnosticeerd als

bio-psychische verschijnselen is, dan nog is de

het onderliggende, objectief te meten proces moe-

claim van de medische wetenschap dat zij daar als

ten beschrijven, en de manier waarop de patiënt de

enige zicht op heeft, in de basis etnocentrisch.

ziekte ervaart en interpreteert als de reactie daarop.

Want hoe cultuurvrij zijn de methoden om vast te

Bij Winnie is vanuit de arts bezien de onderliggen-

stellen wat universeel is en wat niet, en welke ver-

de depressie de werkelijke ziekte. De manier waar-

schijnselen worden door de gebruikte methoden bij

op Winnie haar depressie uit en interpreteert is een

voorbaat al uitgesloten? Het is gevoeglijk bekend

reactie op dat universele substraat. Illness, het per-

dat er belangrijke vragen zijn waarop binnen het

spectief van de patiënt, is een cultuurspecifieke

medische model vaak geen antwoord te vinden is.

vormgeving en beleving van universele disease. In

Winnie had bijvoorbeeld al langere tijd ernstige pro-

zijn beroemde boek uit 1980 heeft Arthur Kleinman

blemen met de mensen om haar heen – waarom

de relatie tussen de blik van de dokter en de bele-

kreeg zij pas aanvallen nadat eerst het jongetje en

ving van de patiënt op deze manier gedefinieerd.

haar eigen dochtertje aan de ziekte ten prooi waren

Universele bio-psychische verschijnselen worden

gevallen?

beleefd en geuit op een cultuurspecifieke manier

En er is nog een ander probleem. Kleinman (1980,

(Kleinman, 1980, p.173).

p.173) maakte daar in zijn eerste monografie al een

Deze visie is voor artsen die in de transculturele

opmerking over. Als er zoiets is als een universeel

hulpverlening werken zeer vruchtbaar gebleken.

onderliggend substraat, waar eindigt dat dan en

Symptoomtaal kun je leren lezen. Door je te verdie-

waar begint de culturele vormgeving? Universele

pen in hoe patiënten uit andere culturen ziekte be-

bio-psychische verschijnselen worden niet alleen

leven en uiten wordt het mogelijk deze verschijnse-

geuit op een door de cultuur gekleurde manier. De

len te vertalen naar het diepere onderliggende uni-

invloed van cultuur op de ervaring en de presenta-

verseel niveau waarop een wetenschappelijke me-

tie van symptomen is meer diepgaand en complex.

dische behandeling mogelijk is. Ook medisch antro-

Wat mensen aan hun lichaam ervaren is op het mo-

pologen hebben werkend vanuit dit inzicht goede

ment van ervaren al gekleurd door hun cultuur. Wat

diensten bewezen aan artsen en patiënten als ze

Winnie ervoer is onmiddellijk gekleurd door haar

de taal die patiënten met hun lichaam spreken hiel-

geloof in hekserij en kwaad medicijn en de weten-

pen te vertalen. Als men bijvoorbeeld weet dat veel

schap dat haar schoonmoeder en rivale haar weinig

Afrikanen geloven dat gestorvenen voor wie niet de

goeds toewensen.

>

213

juiste rituelen zijn gedaan hun familieleden lastig kunnen vallen door in hun dromen te verschijnen of

Genezers en andere buitenstaanders

op klaarlichte dag tegen hen te praten, kiest men

In de hierboven beschreven classificatie is eigenlijk

bij een weduwe die zegt stemmen te horen niet on-

geen plaats voor de perspectieven van mensen die

middellijk voor een antipsychotische behandeling

medicus noch leek zijn, dat wil zeggen: voor per-

(De Jong, 1992). Ook het in de zorg aan allochtonen

spectieven van hulpverleners die werken vanuit an-

veelgehoorde begrip ‘somatisatie’ berust in wezen

dere opvattingen over lichaam en ziekte dan de

op het idee dat mensen hun psychosociale klachten

arts. Tot op zekere hoogte lijken de perspectieven

omzetten in lichamelijke symptomen, en dat men

van de genezers overigens wel op die van de

deze symptoomtaal moet kunnen verstaan om bij

westers denkende arts. Ook zij beschouwen

de werkelijke problemen te kunnen komen.

Winnie’s problemen van buitenaf, claimen objecti-

Maar hoe vruchtbaar en bruikbaar deze biomedi-

viteit en de universele geldigheid van de concepten


>

214

R. Reis


waarmee ze werken. Maar de claim van weten-

zien als verstoring van evenwicht of als gevolg daar-

schappelijkheid is bij traditionele genezers in

van. Toch moeten we voor al te gemakkelijke gene-

Swaziland niet aan de orde, en in tegenstelling tot

ralisaties oppassen. Ook alternatieve of comple-

de dokters hebben de problemen die hun patiënte

mentaire geneeswijzen spreken vaak niet de kos-

in de relaties met andere mensen ervaart hun eer-

mologische dimensie aan. En weinig van deze ge-

ste aandacht. Qua ideeënwereld lijkt het perspec-

neeswijzen benoemen zo expliciet problemen in

tief van de genezers dichter bij dat van de zieke zelf

intermenselijke relaties als oorzaak van ziekte. Het

te staan. Winnie gelooft in de macht van voorou-

internaliserende karakter van de westerse genees-

ders, en in de krachten van kwaad medicijn en hek-

kunde – de belangrijkste processen vinden binnen

serij. Maar toch verschilt haar perspectief ook fun-

het lichaam plaats – wordt ook gereflecteerd in veel

damenteel van de genezers, zelfs van de genezer

van de geneeswijzen die zichzelf als complementair

die haar schoonmoeder en rivale als oorzaak van

daaraan zien.

haar aanvallen aanwees. Deze genezer nam immers

Misschien dat in deze focus op ordening en even-

de problematische relatie met Winnie’s eigen ou-

wicht voor antropologen ook de aantrekkingskracht

ders niet mee in de diagnose, terwijl zij daar wel

ligt van traditionele genezers, en van de comple-

veel verdriet van ondervond. Bovendien loste de

mentaire geneeskunde in Nederland die met verge-

beschermende medicijn die zij kreeg de problemen

lijkbare begrippen werkt. Antropologen zijn meer

met haar vijanden niet daadwerkelijk op: de aanval-

dan andere wetenschappers gepreoccupeerd met

len bleven gewoon komen. Ook genezers maken op

ordening (Taussig, 1987, p.442-3; Reis, 1996b,

basis van de door hen gehanteerde verklaringsmo-

p.30). Dat was eigenlijk al te merken aan mijn eigen

dellen specifieke keuzes uit de complexe en onge-

enthousiasme voor de diagnose van de genezer die

deelde realiteit van een ziekteverhaal. Ook in hun

voorouderziekte diagnosticeerde. In tegenstelling

diagnoses treedt een zekere mate van onvermijde-

tot de patiënte vond ik de diagnose in termen van

lijke fragmentatie en reductie op. Het belangrijkste

kwaaddoenerij weinig constructief. Een dergelijk

verschil met de diagnose van de arts ligt vooral in

diagnose kon in het verleden, toen hekserij nog

het gehanteerde model.

openlijk aan de kaak gesteld kon worden, mis-

Hahn (1984) heeft geprobeerd de perspectieven

schien leiden tot een oplossing: een schuldbeken-

van genezers een plaats te geven naast die van art-

tenis, reconciliatie, of een verbanning van de

sen en patiënten met het begrip disorder. Hij stelt

kwaaddoeners. Maar hekserijbeschuldigingen zijn

dat de diagnoses van genezers worden gekarakteri-

al bijna een eeuw verboden in Swaziland en lijken

seerd door interpretaties in termen van een versto-

in een situatie die zo uitzichtloos is als die van

ring van orde, van evenwicht in de relatie van de

Winnie alleen maar tot een verharding van de con-

zieke met de sociale, natuurlijke of bovennatuur-

flicten te leiden. Mijn antropologisch hart sprong op

lijke omgeving. Genezers hebben, zo stelt Hahn,

bij de diagnose van voorouderziekte omdat ik in de

een kosmologische oriëntatie. De diagnoses van de

verzoening met het ouderlijk huis een ontsnap-

genezers die Winnie raadpleegde, lijken goed in

pingsmogelijkheid voor Winnie zag. Zij kreeg dan

deze karakterisering te passen. Problemen in rela-

wel niet de begeerde positie van officieel erkende

ties met andere mensen en problemen met de voor-

vrouw bij haar schoonfamilie, maar zou wel een ge-

ouders werden alleen door de traditionele genezers

respecteerde plaats in haar ouderlijk huis kunnen

aan de orde gesteld.

krijgen. Als voorouders iemand tot het genezer-

Hahn’s aanduiding disorder kan misschien ook

schap roepen zit er weinig anders voor de familie

worden toegepast op complementaire of alternatie-

op dan dat te accepteren en mogelijk te maken.

ve geneeswijzen in de westerse wereld die ziekte

Maar Winnie wees de diagnose geërgerd van de


R. Reis


hand, wat maar weer aangeeft dat ook het perspec-

Winnie ligt het voor de hand om te bezien wat ver-

tief van de sociale wetenschapper een perspectief

gelijkbare ziektegevallen elders in de regio kunnen

van buiten is.

bijdragen aan begrip voor haar problemen. Dan zou

De blik van een sociale wetenschapper kan overi-

men een relatie constateren tussen de symptomen

gens een dimensie aan het begrijpen van ziekte

die Winnie vertoonde en de symptomen van ufufu-

toevoegen die aan het perspectief van genezers,

nyane, een epidemische hysterie die vooral in het

artsen en andere geïnstitutionaliseerde hulpverle-

begin van de vorige eeuw de aan de Swazi verwante

ners gewoonlijk ontbreekt. De perspectieven van

Zulu teisterde, maar nog steeds, zij het sporadisch,

patiënten en zorgverleners zijn in essentie a-poli-

voorkomt bij patiënten van alle bevolkingsgroepen.

tiek. Dat geldt ook voor de diagnoses in het verhaal

Een kwaaddoener heeft aarde en menselijke resten

van Winnie. De genezers wijzen problemen in per-

van een begraafplaats waar migranten ver van hun

soonlijke relaties als oorzaak aan. De arts brengt

huis begraven liggen, vermengd tot een kwaad me-

het verhaal van Winnie terug tot haar bio-psychi-

dicijn. Het slachtoffer wordt bezeten door een horde

sche reactie op een stressvolle situatie waarin die

van vreemde geesten, dolende zielen. In de inter-

problemen een belangrijke rol spelen. Maar de ge-

pretatie van antropologen worden niet alleen de

nezers noch de arts stellen de sociale condities aan

aandoening zelf maar ook de diagnose ervan ge-

de kaak waardoor Winnie überhaupt in zo’n uit-

zien als een reflectie of uitdrukking van de sociale

zichtloze situatie kon komen. Men kan bijvoorbeeld

wanorde, fragmentatie en marginalisering van zwar-

denken aan het eroderen van de traditionele rech-

te bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika (Ngubane,

ten en plichten van families jegens elkaar, en aan

1977, p.147; Reis, 1993; Young, 1982). Dat Winnie en

de toenemende onmacht van traditionele leiders

de kinderen in haar huishouden vergelijkbare

om die rechten en plichten te handhaven. Dat be-

symptomen toonden kan men daarom ook interpre-

treft bijvoorbeeld de traditionele schadevergoeding

teren als een manier van machteloze mensen om

die aan de familie van een ongehuwde moeder

de spanningen waaronder zij leven aan de kaak te

dient te worden betaald. Of men kan denken aan

stellen.

de situatie van sociale ongelijkheid die het moge-

Sociaal wetenschappelijke verklaringen kunnen de-

lijk maakte dat Winnie als meisje niet naar school

gene die probeert een individueel verhaal in een re-

kon maar als dienstbode moest werken op de plan-

levante context te plaatsen al gauw een gevoel van

tage. Aan de kwetsbaarheid die jonge meisjes in

bevrediging geven. Dat is altijd het geval als men

Swaziland kenmerkt, waar het het omgaan met sek-

achter een verschijnsel dat binnen de medische

suele avances betreft, en de afhankelijkheid van

modellen niet helemaal te begrijpen is opeens een

vrouwen van ouders, echtgenoot en schoonfamilie

diepere sociale betekenis ontdekt. Zo zit het dus,

omdat een vrouw in Swaziland, anders dan een

daarom uit Winnie die specifieke problemen op die

man, geen zelfstandig recht op land heeft. Elk ziek-

specifieke manier. Maar dit brengt, zoals we al heb-

tegeval is op allerlei mogelijke manieren verbonden

ben gezien, het perspectief van de wetenschapper

met de historische en sociaal-politieke context

niet noodzakelijk dichter bij de beleving van de pa-

waarin het plaatsvindt. De blik van de sociale we-

tiënt. Er is een fundamenteel verschil tussen per-

tenschapper richt zich bij uitstek op die context

spectieven van buitenaf en dat wat voor de patiënt

(Richters, 1991, p.145)

op het spel staat (Kleinman en Kleinman, 1991). Om

Context is in principe onbegrensd, en men moet

bij ons ziekteverhaal te blijven: een perspectief dat

een keuze maken tot hoever men gaat in het be-

Winnie’s klachten vertaalt in culturele patronen, of

trekken van contextuele factoren bij de interpretatie

in de maatschappelijke ongelijkheid en ontredde-

van een ziekteverhaal. Maar bij het verhaal van

ring die men als structurele oorzaken van haar pro-

>

215


>

R. Reis


blemen kan zien, is net zo fragmenterend en redu-

tieve emoties geen kwaaddoener, maar zelf slacht-

cerend als het medisch perspectief. Als we Winnie’s

offer is.

klachten terugbrengen tot haar manier van omgaan

216

met stress, wordt haar verhaal geen recht gedaan.

Conclusie

Maar haar klachten terugbrengen tot culturele pa-

Mensen worden ziek in een betekenisvolle context;

tronen van betekenisgeving of patronen van struc-

de ziekte heeft en krijgt betekenis in meerdere di-

turele ongelijkheid doet ook geen recht aan wat er

mensies. Zoeken naar objectieve oorzaken, en naar

voor haar in haar unieke individualiteit op het spel

wie of wat verantwoordelijk of aansprakelijk is,

staat: de liefde van haar man, de onzekerheid van

vormt evenzeer een onderdeel van het ziekteproces

haar toekomst, en van die van haar kinderen.

als het zoeken naar genezing. Een integrale bena-

Uit haar verhaal is daarbij iets essentieels te lezen

dering moet de bedoeling hebben alle belangrijke

dat door Winnie zelf niet geformuleerd kan worden,

dimensies te incorporeren in de verklaringen en op-

maar wat misschien wel een kern is van het pro-

lossingen. Dan is bepalend welke dimensies wor-

bleem. Winnie spreekt alleen van de negatieve hou-

den onderscheiden en op welke gronden zij als be-

ding van haar rivale en haar schoonmoeder jegens

langrijk of minder belangrijk worden gezien.

haarzelf. Haar eigen negatieve gevoelens, haar

In het voorgaande heb ik laten zien hoe verschillen-

boosheid jegens haar schoonmoeder en jaloezie je-

de perspectieven het verhaal van de patiënt een or-

gens haar rivale, komen nergens in haar verhaal

dening opleggen die voor die perspectieven rele-

aan de orde. Dat kan ook niet in de context van

vant is. Daarbij werden verschillende dimensies uit

denkbeelden over ziekte in Swaziland. Het uiten

het ziekteverhaal dat ik als voorbeeld gebruikte op

van negatieve gevoelens jegens iemand maakt de-

de voorgrond gezet. We kunnen vaststellen dat de

gene die het doet kwetsbaar voor beschuldigingen

blik van de westerse arts aan veel dimensies niet

van kwade intenties of zelfs kwaaddoenerij. Als de-

raakt. Voor de relatie met overledenen, of voor ne-

gene over wie je je negatief hebt uitgelaten ziek

gatieve invloeden die van andere mensen uit kun-

wordt, zijn de poppen aan het dansen. De kans is

nen gaan, is evenmin plaats als voor de historische

dan groot dat je de beschuldigende vinger op je ge-

en socio-politieke context waarin het verhaal van

richt krijgt. In Winnie’s geval waren de conflicten

Winnie zijn betekenis krijgt, en de structurele facto-

openlijk geweest. Iedereen wist af van haar boos-

ren die een verbetering van haar situatie onmoge-

heid over de situatie. En zelfs als men het niet ge-

lijk maken.

weten had, is een beschrijving van de situatie vol-

Overigens is duidelijk geworden dat ook het per-

doende om zulke gevoelens bij Winnie te veronder-

spectief van de genezers noodzakelijkerwijs redu-

stellen. Dat was de situatie toen het zoontje van

ceert en fragmenteert, al is het misschien op een

Winnie’s rivale een aanval kreeg. De diagnose van

andere en minder ingrijpende wijze, omdat het

de genezer die de schoonmoeder en haar rivale

dichter aansluit bij de ideeën die de patiënt zelf

raadpleegden was Winnie niet bekend. Maar een

over zijn ziekte heeft.

advies om te verhuizen wordt in Swaziland vooral

Elke diagnose berust op een keuze van betekenis-

gegeven als men in de directe omgeving van de

volle elementen uit een geïntegreerd patiënten-ver-

zieke kwaaddoenerij vermoedt. Het ligt voor de

haal, en op een vertaling van daarin ontdekte patro-

hand om te concluderen dat Winnie zelf degene

nen in het denkmodel dat de beschouwende bui-

was bij wie kwaaddoenerij werd verondersteld. Voor

tenstaander hanteert. Bij een kritische analyse van

Winnie zijn haar aanvallen niet alleen een uiting of

wat verschillende geneeswijzen te bieden hebben,

symptoom van haar onderliggend lijden, maar ook

is het van belang de dimensies waarop zulke ge-

een noodzakelijk bewijs dat zij ondanks haar nega-

neeswijzen betrekking hebben te identificeren en


R. Reis


expliciet te maken. Een indeling op basis van die di-

aan de hand van twee cultuurgebonden syndro-

mensies zou wel eens verrassende parallellen én

men; Naar een nieuw paradigma in de vergelij-

verschillen kunnen laten zien tussen geneeswijzen

kende psychiatrie, Tijdschrift voor Psychiatrie, 34, pp.684-699

die men gewoonlijk van elkaar onderscheidt of juist bij elkaar onderbrengt.

Kleinman, A. (1990) Patients and Healers in the

Ik heb ook willen laten zien dat elke diagnose van

Context of Culture; An Exploration of the Border-

buitenaf op een fundamenteel niveau blijft verschil-

land between Anthropology, Medicine and Psychiatry, Berkeley, University of California Press

len van het perspectief van binnenuit dat alleen door de patiënt gedragen wordt. Uiteindelijk is het

Kleinman, A. (1995) Writing at the Margin; Discourse between Anthropology and Medicine,

zaak, zo stellen Kleinman en Kleinman (1991), zo

Berkeley, University of California Press

dicht mogelijk bij de existentiële ervaring van de patiënt te blijven. Het mag niet zo zijn dat een inter-

Kleinman, A. & J. Kleinman (1991) Suffering and

disciplinaire groep hulpverleners, of samenwerken-

its professional transformation. Toward an ethno-

de reguliere en alternatieve genezers, dat wat voor

graphy of interpersonal experience, Culture, Medicine and Psychiatry, 15(3), pp.257-302

de patiënt op het spel staat over het hoofd ziet en onbehandeld laat. Daarom ook kan ik aan het einde

Knaven, F.H.J., Meinardi, H., Peper, C. (1986) Integrale epilepsiebehandeling, Amsterdam,

van dit artikel een kritiek formuleren op wat ik ove-

Elsevier

rigens binnen de reguliere geneeskunde nog steeds als een voorloper van een genuanceerde integrale

Ngubane, H. (1977) Body and Mind in Zulu

benadering beschouw. In het boek dat ik in mijn in-

Medicine; An Ethnography of Health and Disease

leiding noemde, Integrale epilepsiebehandeling,

in Nyuswa-Zulu Thought and Practice, London, Academic Press

ontbreekt het perspectief van de belangrijkste speler: degene die aan epilepsie lijdt.

Reis, R. (1993) Oog in oog met het kwaad: vernieuwing in de traditionele diagnostiek in

In de afweging welke dimensies het meest van belang zijn om het probleem te begrijpen en er op in

Swaziland, Medische Antropologie, 5(2), pp.255-

te grijpen, is respect voor de uniciteit van het per-

74

spectief van de patiënt cruciaal.

>

Reis, R. (1996) Sporen van Ziekte; Medische Pluraliteit en Epilepsie in Swaziland, Dl. IV in de

Literatuur

serie Health Culture and Society; Studies in

Bartholomew, R.E. (1990) Ethnocentricity and the

Medical Anthropology and Sociology,

Social Construction of ‘Mass Hysteria’, Culture, Medicine and Psychiatry, 14(4), pp.455-59

Amsterdam, Het Spinhuis

Foster, G.M., B.G. Anderson (1978) Medical

Geest, S. van der (1989) Aha: de omweg van de

Focaal, 28, pp.29-37

ding of traditional healing in Swaziland, In: Ernst,

Medische Antropologie, 1(2), pp.190-206

W. (ed.) Plural Medicine, Tradition and Modernity,

Hahn, R.A. (1984) Rethinking ‘Illness’ and

1800-2000, Routledge

pp.1-23

Reis, R. (2002) Medical Pluralism and the boun-

verwondering in de medische antropologie,

‘Disease’, Contributions to Asian Studies, 18,

Reis, R. (1996) Douglas en het heilige onreine. Over de geneeskracht van sjamanen en clowns,

Anthropology, New York, Knopf

Helman, C.G. (1990) Culture, Health and Illness,

217

Richters, J.M. (1991) De medisch antropoloog als verteller en vertaler, Heemstede, SMART

Taussig, M. (1987) Shamanism, Colonialism and

London, Wright

the Wild Man; A Study in Terror and Healing,

Jong, J.T.V.M. de (1992) Het universalisme-debat

Chicago, University of Chicago Press


>

R. Reis

Young, A. (1976) Internalizing and Externalizing


Young, A. (1982) The Anthropologies of Illness

Medical Belief Systems; An Ethiopian Example,

and Sickness, Annual Review of Anthropology, 11,

Social Science and Medicine, 10, pp.147-56

pp. 257-85

218


R. Reis


<

Samenvatting Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch perspectief Geneeswijzen nemen verschillende posities in in de

listische geneeswijzen op de rol van middelen.

samenleving en in hun samenspel met de te gene-

Uiteindelijk gaat het erom hoe de persoon intern

zen personen. Aan de hand van een casus in Afrika

omgaat met deze invloeden. Datzelfde geldt voor

laat de auteur zien hoe verschillende diagnosen,

de omgang met arts, omgeving, aangeboden dia-

vanuit verschillende geneeswijzen, ingaan op ver-

gnose, en de keuze uit geneeswijzen. De auteur

schillende relaties tussen de persoon en de omge-

biedt een antropologisch perspectief dat de rol van

ving. Personalistische geneeswijzen leggen daarin

een geneeskundige interventie vanuit een meer in-

nadruk op de invloed van andere personen, natura-

tegraal perspectief helpt bezien.

Summary Health, disease and healing: an anthropological perspective Different forms of health care take a different place

the person involved deals with these influences.

in society, and with respect to a person. The author

The same holds for the effect of the healer, diagno-

shows how different forms of healing use different

sis, and choice of health care. Using a case study

diagnoses, offering different perspectives on the re-

from Africa, the author offers an anthropological

lationship between the person and the environ-

perspective on healing and the role of medical

ment. Personalistic models accentuate the role of

intervention in the context of the social system.

other people, naturalistic models accentuate the

This leads to a more encompassing view on the role

role of substances. Ultimately it all depends on how

of healing.

Key words medicine

anthropology

cultural comparison

ethno-medicine

treatment and involvement

219

Auteur R. Reis is antropologe, met ervaring in onderzoek

aanzet vormde voor een beschrijving van in

naar epilepsie in Afrika.

Swaziland gangbare denkbeelden over ziekte.

Dit artikel berust op een college van de auteur over

Zie voor een meer uitgebreide beschrijving van

ziekte en cultuur in onderwijscycli aan de Univer-

Swazi-verklaringsmodellen: Reis, 1996a, hoofdstuk

siteit van Amsterdam. De ziektegeschiedenis van

5, en voor veranderingen in die modellen: Reis,

Winnie is ook te vinden in Reis, 1996a, waar het de

2002.


Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch perspectief

Recommend Documents