Gezinsdrama’s: Opvang van de nabestaanden door de dienst Politiële slachtofferbejegening.
Studiegebied Sociaal Agogisch Werk Opleiding Sociaal Werk Optie Individueel maatschappelijk werk Academiejaar 2005-2006 Student Rebecca Wybaillie
Gezinsdrama’s: Opvang van de nabestaanden door de dienst Politiële slachtofferbejegening.
Studiegebied Sociaal Agogisch Werk Opleiding Sociaal Werk Optie Individueel maatschappelijk werk Academiejaar 2005-2006 Student Rebecca Wybaillie
Inhoudsopgave.
INHOUDSOPGAVE VOORWOORD VERKLARENDE BEGRIPPENLIJST
1. INLEIDING .................................................................................................. 1.1. vraagstelling..............................................................................................................
2. GEZINSDRAMA’S...................................................................................... 2.1. Inleiding .................................................................................................................... 2.2. Een gezinsdrama ...................................................................................................... 2.3. Wat zijn gezinsdrama’s? ......................................................................................... 2.4. Kenmerken van gezinsdodingen ............................................................................. 2.5. Motieven ven gezinsdoders...................................................................................... 2.5.1. Professionele problemen .................................................................................. 2.5.2. Familiale en gezondheidsproblemen................................................................ 2.5.3. Relationele problemen...................................................................................... 2.6. Context van moord en de gebruikte wapens en middelen.................................... 2.7. De rol van de media bij gezinsdrama’s .................................................................. 2.8. Gezinsdrama’s: de moord op het kind verder toegelicht ..................................... 2.8.1. Moord op een kind ........................................................................................... 2.8.1.1. Verklaring............................................................................................. 2.8.1.2. Verschillende soorten........................................................................... 2.8.2. Kenmerken van filicide .................................................................................... 2.8.2.1. Socio- culturele factoren van kindermoord.......................................... 2.8.2.2. Demografische factoren van kindermoord........................................... 2.8.3. Kindermoord door de moeder en door de vader .............................................. 2.8.3.1. Maternal Filicide of kindermoord door de moeder .............................. 2.8.3.2. Paternal Filicide of kindermoord door de vader................................... 2.9. Besluit........................................................................................................................
3. SLACHTOFFERSCHAP EN ROUWEN DOOR NABESTAANDEN... 3.1. Inleiding .................................................................................................................... 3.2. Wat doet slachtoffer worden met de mens?........................................................... 3.2.1. Materiële en financiële gevolgen voor het slachtoffer .................................... 3.2.2. Lichamelijke gevolgen voor het slachtoffer..................................................... 3.2.3. Psychologische gevolgen voor het slachtoffer ................................................. 3.2.4. Posttraumatische stressstoornis (PTSS) ........................................................... 3.2.5. Sociale gevolgen voor het slachtoffer .............................................................. 3.3. Behoeften en verwachtingen van het slachtoffer t.a.v. de politie......................... 3.3.1. Algemene verwachtingen van slachtoffers ...................................................... 3.3.2. Verwachtingen die samenhangen met melding en aangifte van het misdrijf... 3.3.3. Verwachtingen rond het eerste contact en de onderzoeksverrichtingen .......... 3.3.4. Behoefte aan informatie van het slachtoffer .................................................... 3.3.4.1. Onmiddellijk na het misdrijf ................................................................ 3.3.4.2. Latere behoefte aan informatie van het slachtoffer .............................. 3.3.5. Nood aan praktische hulp................................................................................. 3.3.6. Psychosociale hulp ........................................................................................... 3.3.7. Verwachtingen t.a.v. de media ......................................................................... 3.4. De fundamentele rechten van het slachtoffer ........................................................ 3.5. Rouwen...................................................................................................................... 3.5.1. Wat is rouwen?................................................................................................. 3.5.2. Reacties en gevoelens....................................................................................... 3.5.2.1. Ongeloof en ontkenning ....................................................................... 3.5.2.2. Verdrietig zijn ...................................................................................... 3.5.2.3. Boosheid en agressie ............................................................................ 3.5.2.4. Angst .................................................................................................... 3.5.2.5. Verlangen ............................................................................................. 3.5.2.6. Eenzaamheid ........................................................................................ 3.5.2.7. Verwarring ........................................................................................... 3.5.2.8. Wanhoop .............................................................................................. 3.5.2.9. Zelfmoordgedachten.............................................................................
3.5.2.10. Depressiviteit........................................................................................ 3.5.2.11. Geloof................................................................................................... 3.5.2.12. Positieve gevoelens .............................................................................. 3.5.2.13. Schuldgevoelens................................................................................... 3.5.2.14. Schaamtegevoel.................................................................................... 3.5.2.15. Seksuele gevoelens............................................................................... 3.5.2.16. Gezondheidsproblemen........................................................................ 3.5.2.17. Denken en concentratie ........................................................................ 3.6. Besluit........................................................................................................................ 4. DE DIENST POLIONELE SLACHTOFFERBEJEGENING............... 4.1. Inleiding .................................................................................................................... 4.2. Ontstaan van de politiële slachtofferbejegening .................................................... 4.3. Regelgeving die de politiële slachtofferbejegening een wettelijke basis geeft..... 4.3.1. Supranationaal vlak .......................................................................................... 4.3.1.1. Verenigde naties: verklaring over de basisrechten van slachtoffers van misdrijven en van machtmisbruik ...............................................................
4.3.1.2. Raad van Europa: Aanbeveling nr. R(85) 11 inzake de positie van het slachtoffer binnen het strafrecht en de strafprocedure ................................
4.3.1.3. Raad van Europa: Aanbeveling nr. R (87) 21 inzake de hulpverlening aan slachtoffers en de preventie van victimisering......................................
4.3.1.4. Verklaring van de rechten van slachtoffers in een strafrechterlijke procedure .....................................................................................................
4.3.2. Nationaal vlak .................................................................................................. 4.3.2.1. De wet op het politieambt van 5 augustus 1992................................... 4.3.2.2. De wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus (octopuswet)........................
4.3.2.3. De wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek ..
4.3.2.4. Ministeriële omzendbrief OOP 15ter ................................................... 4.3.2.5. Ministeriële omzendbrief PLP 10 ........................................................
4.4. Taken van de dienst politiële slachtofferbejegening volgens omzendbrief OOP 15ter ..................................................................................................................
4.4.1. Op het niveau van de korpschef en van de korpsleiding................................. 4.4.2. Op het niveau van de politieambtenaar ........................................................... 4.4.3. Op het niveau van de dienst politiële slachtofferbejegening........................... 4.5. Doorverwijzen en overlegstructuren...................................................................... 4.6. Verklarende begrippenlijst ...................................................................................... 4.6.1. Slachtoffer ........................................................................................................ 4.6.2. Slachtofferzorg ................................................................................................. 4.6.3. Slachtofferbejegening....................................................................................... 4.6.4. Dienst politiële slachtofferbejegening.............................................................. 4.6.5. Dienst slachtofferonthaal.................................................................................. 4.6.6. Slachtofferhulp ................................................................................................. 4.6.7. Autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk............................................ 4.6.8. ‘centrum voor slachtofferhulp’......................................................................... 4.7. Besluit........................................................................................................................ 5. BEVRAGING ............................................................................................... 5.1. Inleiding .................................................................................................................... 5.2. Doel............................................................................................................................ 5.3. Doelgroep .................................................................................................................. 5.4. Voorbereidingen....................................................................................................... 5.5. Resultaten van de mondelinge bevraging .............................................................. 5.5.1. Slachtofferhulp van het CAW .......................................................................... 5.5.2. Slachtofferhulp van het parket (SOP) .............................................................. 5.5.3. Besluit............................................................................................................... 5.6. Resultaten van de schriftelijke bevraging .................................................................. 5.6.1. Informatieve gegevens .................................................................................... 5.6.2. Gezinsdrama’s.................................................................................................. 5.6.3. Slachtofferbejegening bij gezinsdrama’s ......................................................... 5.7. Besluit........................................................................................................................ 6. CASE .............................................................................................................
6.1. Inleiding .................................................................................................................... 6.2. Situatieschets ............................................................................................................ 6.3. Rol van de dienst politionele slachtofferbejegening.............................................. 6.4. Rol van de media...................................................................................................... 6.5. Debriefing ................................................................................................................. 6.6. Besluit........................................................................................................................ 7. BESLUITEN, KNELPUNTEN EN VOORSTELLEN............................. 7.1. Besluiten..................................................................................................................... 7.2. Knelpunten ................................................................................................................
7.3. Aanbevelingen .......................................................................................................... 8. LITERATUURKIJST.................................................................................. 8.1. Boeken....................................................................................................................... 8.2. Artikels...................................................................................................................... 8.3. Legistieke bronnen................................................................................................... 8.4. Brochures.................................................................................................................. 8.5. Internet...................................................................................................................... 8.6. E- mails...................................................................................................................... 8.7. Interviews.................................................................................................................. 8.8. Telefoongesprekken en persoonlijke contacten..................................................... 9. Bijlagen......................................................................................................... Bijlage 1: Kaart van de verschillende politiezones van de provincie WestVlaanderen........................................................................................................ Bijlage 2: Gegevens van de vertegenwoordigers van de verschillende diensten politiële slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk ..................... Bijlage 3: Omzendbrief OOP 15ter, betreffende politiële slachtofferbejegening........................................................................................ Bijlage 4: Omzendbrief nr. COL 14/98, betreffende het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden.......................................................................................................... Bijlage 5: Vragenlijst + begeleidende brief die toegestuurd werd naar de verschillende diensten slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk.
Voorwoord. Graag wil ik alle personen danken die het mogelijk gemaakt hebben om dit eindwerk te maken.
Ik bedank de korpschef, Kurt Neirinck, hoofdcommissaris Courtens en commissaris Vanmoortele, voor de kans en het vertrouwen die ik gekregen heb om stage te lopen op de dienst slachtofferbejegening binnen de politiezone RIHO. Ook wil ik natuurlijk mijn stagementor, Ciska Casier bedanken voor alle steun en hulp die ik heb gekregen. Tevens wil ik Katia Vandenbroucke en Francis Van Iseghem bedanken, bij wie ik altijd met al mijn vragen terecht kon.
Vervolgens wil ik ook nog mijn stagesupervisor, Laurence Dhaene bedanken voor haar tijd, geduld en uitleg bij het maken van dit eindwerk.
Tenslotte wil ik alle medewerkers van de politiezone RIHO bedanken voor hun medewerking en vriendelijkheid.
Verklarende woordenlijst.
Bv.
Bijvoorbeeld
C.A.W.
Centrum Algemeen Welzijnswerk
CP
Commissaris van Politie
DPS
Dienst Politionele Slachtofferbejegening
FPS
Functie Politionele Slachtofferbejegening
HCP
Hoofdcommissaris van Politie
HINP
Hoofdinspecteur van Politie
INP
Inspecteur van Politie
IPOS
Interzonaal Politioneel Overleg Slachtofferzorg
i.v.m.
In verband met
KB
Koninklijk Besluit
m.b.t.
met betrekking tot
n.l.
namelijk
o.a.
Onder andere
OGP
Officier van Gerechtelijke Politie
p.
Pagina
PdK
Procureur des Konings
PSB
Politionele Slachtofferbejegening
PST
Politioneel slachtofferteam
PZ
Politiezone
SLB
Slachtofferbejegening
SLH
Afdeling slachtofferhulp van het C.A.W.
SLO
Slachtoffer
SNM
Slechtnieuwsmelding
SOP
Slachtofferonthaal van het parket
Volw.
Volwassenen
WZT
Welzijnsteam
1. Inleiding. Jaarlijks gebeuren er in België tientallen gezinsdrama’s. Statistieken of een degelijke registratie van deze gebeurtenissen bestaan niet, enkel via de media kan men zicht krijgen op het aantal gezinsdrama’s die zich hebben afgespeeld. Het aantal gezinsdrama’s neemt de laatste jaren alsmaar toe. Gezinsdrama’s zijn vandaag heel actueel en ook steeds meer hulpverleners komen in aanraking met deze problematiek.
De politiediensten zijn vaak de eersten die met een gezinsdrama in aanraking komen. De politie moet in eerste instantie een onderzoek voeren, maar het is ook hun taak om de nabestaanden in te lichten. Iedere politieambtenaar moet in staat zijn deze slechtnieuwsmelding te doen, maar de meeste politiezones beschikken over een dienst politiële slachtofferbejegening (DPS) die deze taak op zich neemt.
Een gezinsdrama is pijnlijker dan een gewoon overlijden van een dierbaar persoon. Meerdere personen, waaronder kinderen, zijn omgebracht door een ander persoon die men liefhad. De dienst politiële slachtofferbejegening speelt bij deze gezinsdrama’s een belangrijke rol. De dienst doet de slechtnieuwsmelding en staat in voor de eerste opvang van de nabestaanden. In mijn probleemstelling stel ik me de vraag wat de beste manier is om de nabestaanden van een gezinsdrama op te vangen en wat de noden van de nabestaanden zijn wat betreft de eerste opvang . Op deze vragen hoop ik een antwoord te vinden.
Dit eindwerk bestaat uit een theoretisch en een praktisch gedeelte.
In het theoretisch gedeelte komen drie hoofdstukken aan bod die belangrijk zijn voor de hulpverleners die geconfronteerd worden met gezinsdrama’s.
In het eerste hoofdstuk zal ik de gezinsdrama’s toelichten. Aan de hand van de informatie die ik gevonden heb in verschillende artikels, boeken en buitenlandse studies probeer ik tot een definitie te komen. De kenmerken van gezinsdrama’s, motieven en de context van moord in familiale sfeer komen in dit hoofdstuk aan bod.
Dit eerste hoofdstuk dient als basis voor de volgende hoofdstukken van het theoretisch gedeelte. In het 2de hoofdstuk van het theoretisch gedeelte wordt slachtofferschap en rouwen onder de loep genomen. Slachtoffer worden heeft een grote impact op de mens. De gevolgen van slachtoffer worden besproken en gelinkt aan de impact die een gezinsdrama op de nabestaanden heeft. De dienst politionele slachtofferbejegening wordt in het 3de hoofdstuk besproken. Eerst wordt de dienst politiële slachtofferbejegening in zijn geheel kort geschetst op grond van de wettelijke basis. Daarnaast wordt het wettelijk takenpakket zoals in OOP 15ter beschreven kort toegelicht.
In het volgende hoofdstuk, het eerste hoofdstuk van het praktische gedeelte worden de resultaten van de bevraging die ik heb gedaan meegedeeld. Deze werd uitgevoerd bij de verschillende diensten politiële slachtofferbejegening binnen het gerechtelijk arrondissement Kortrijk en ik hoop aan de hand van deze bevragingen een antwoord te vinden op de vragen die ik geformuleerd heb ik mijn probleemstelling. In mijn praktijkgedeelte zal ik een casus bespreken. Tijdens mijn stage in het 2de jaar heeft er zich een gezinsdrama binnen de zone voorgedaan. Ik heb mogen helpen bij de opvang van de nabestaanden en dit zal ik zo goed mogelijk beschrijven.
In het laatste hoofdstuk worden enkele besluiten getrokken uit de informatie die ik verzameld en verkregen heb en zal ik bovendien enkele aanbevelingen doen.
1.1. Vraagstelling.
Mijn gekozen thematiek is gezinsdrama’s en dit zal ik kort motiveren.
Ik liep stage op de dienst politionele slachtofferbejegening van de politiezone RIHO (Roeselare, Izegem en Hooglede). Heel kort geschetst heeft de dienst slachtofferbejegening als taak het zorgen voor een adequate opvang van slachtoffers van allerhande misdrijven. Dit kan zowel de opvang van spijbelaars als slechtnieuwsgesprekken inhouden. Tijdens mijn stage in het 2de jaar speelde er zich een familiedrama af binnen de zone. Als stagiaire heb ik dit van heel dichtbij kunnen volgen. Ik heb zelf kunnen meehelpen bij de opvang van de nabestaanden. Deze opvang hield o.a. een aantal gesprekken in met de familie van de overledenen en het opbellen van verschillende familieleden om het slechte nieuws mee te delen. De begeleiding van de naaste familieleden naar het funerarium waar de laatste groet plaatsvindt, is één van de taken van de dienst politionele slachtofferbejegening. Dit heb ik samen met mijn stagebegeleidster gedaan. Na de begrafenis hebben we nog een laatste bezoek gebracht aan de nabestaanden om ze door te verwijzen naar instanties waar ze verdere professionele begeleiding kunnen krijgen. Nadien stelde ik me de vraag wat de nabestaanden eigenlijk van een dienst politionele slachtofferbejeging verwachtten, m.a.w. of de opvang die wij ze gaven wel aan hun verwachtingen voldeed. Dit gebeuren zette mij ertoe aan dit thema als onderwerp van mijn eindwerk te kiezen.
Vanuit mijn stage- ervaringen stel ik mij de vraag of er een meer gespecialiseerde opvang nodig is voor de nabestaanden of overlevenden van een familiedrama. Is de basisopvang zoals in de omzendbrief OOP 15ter omschreven voldoende voor de opvang van de nabestaanden bij een gezinsdrama?
Gezinsdrama’s zijn van alle tijden. Vroeger werden ze voor de maatschappij geheim gehouden, maar sinds de Dutroux affaire wordt er veel meer aandacht aan geschonken. Wanneer er zich een gezinsdrama heeft afgespeeld, komt dit uitgebreid aan bod in de media, er wordt aan deskundigen gevraagd deze gruweldaden naar de maatschappij toe te verantwoorden.
Sinds enkele jaren is het een problematiek die een niet te verwaarlozen, wrange plaats heeft ingenomen in onze maatschappij.
Na de ontsnapping van Dutroux in 1998 werd op 7 december 1998 de Octopuswet van kracht. Deze zorgde voor heel wat veranderingen binnen de politie. Het was het begin van de politiehervorming. Acht politieke partijen (vandaar de verwijzing naar Octopus) kwamen tot de consensus dat er slechts één politie zou zijn in België. De toekomstige politie zou gestructureerd worden op twee niveaus, een lokaal en een federaal niveau. De hervorming zorgde er ook voor dat er meer aandacht kwam voor het slachtoffer.
In dit eindwerk wordt alleen aandacht besteed aan de gezinsdrama’s die zich in Vlaanderen hebben afgespeeld, volgens sommige bronnen zijn gezinsdrama’s een typisch Vlaams fenomeen 1 . Vlamingen worden omschreven als mensen die van het leven genieten en de perfectie nastreven, maar ze hebben een gesloten karakter en houden hun problemen voor zich met een mogelijk gezinsdrama als gevolg. Aan de hand van een kleine enquête bij politiezone’s die een gezinsdrama begeleid hebben, zal ik proberen zicht te krijgen op de bestaande opvang die geboden wordt.
1
Bron: http://www.gva.be/dossiers/-g/gezinsdrama’s/recent.asp
2. Gezinsdrama’s “Ach kindren, waarom ziet gij mij zoo aan en lacht gij mij uw laatsten lach nog toe? Wee mij, wat zal ik doen: mijn moed is heen, als ik het stralend oog zie mijner kindren. Ik kan niet, kan niet: weg al die gedachten, weg al mijn plannen; 'k neem mijn kindren mee. Waarom den vader treffen in zijn kroost, om twee maal zooveel kwaad mij zelf te doen? Dat kan en zal niet; weg dat booze plan! 1 ” 2.1. Inleiding
Medea twijfelt, maar toch neemt ze wraak op haar echtgenoot. Om deze reden is ze 25 eeuwen later nog bekend. Jason, haar echtgenoot voor wie ze zoveel heeft overgehad, heeft haar net verteld dat hij verliefd is op een andere vrouw. Op de koop toe is deze vrouw nog beter voor zijn carrière. Ze is de dochter van de Koning van Corinthe. Medea zint op wraak. Ze besluit om niet enkel de koning en zijn dochter te vermoorden, maar ook haar bloedeigen zonen die ze samen met Jason heeft.Daarna vertrekt ze naar Athene met haar twee gevleugelde draken. Zelfmoord pleegt Medea niet. Ook al is het al 25 jaar geleden, toch is het verhaal van Medea vandaag nog heel herkenbaar 2 .
Een vader steekt zijn eigen woning in brand terwijl de rest van zijn gezin ligt te slapen. Een moeder gaat met haar twee kinderen op de rails liggen, … Dit is slechts een kleine greep uit de gezinsdrama’s die in de media aan bod komen.
In dit hoofdstuk zal ik een voorbeeld van een waargebeurt gezinsdrama geven. Ikzelf vind dat het gezinsdrama zeer goed geschreven is, daarom heb ik de vier volgende pagina’s letterlijk overgenomen uit het boek van journalist Jan Backx. Ik zal verduidelijken wat nu precies een ‘gezinsdrama’ is, wat kenmerkend is voor gezinsdrama’s en wat aan de basis kan liggen van een gezinsdrama. In dit hoofdstuk wordt ook nog even stilgestaan bij de moord op het kind, die voor veel mensen en hulpverleners moeilijk te begrijpen is. 1 2
Hageman E., familicide, Medea is meestal een man, Trouw, 20/05/2005, titelpagina Hageman E., familicide, Medea is meestal een man, Trouw, 20/05/2005, p. 1
2.2. Een gezinsdrama
“Het hoteldrama: wraak van de verslagen maatschappij? Een jong, duidelijk niet gefortuneerd koppel met twee kleine kinderen, dat zich op een griezelig koude en sombere januariochtend – met de Yorkshire- terriër verborgen in een kartonnen doos- aandient in een hotelletje vlakbij het station van een Vlaamse provinciestad. Het had iets van een laat kerstverhaal. Niemand kon voorzien dat hier de ouverture aan de gang was van een drama dat een rilling door het land zou jagen. Germaine, hotelierster van het ouderwetse, moederlijke type, gaat het gezinnetje die woensdag voor naar ‘kamer zes’. Geen grote luxe maar wel heel netjes en proper. Een echt ‘logement voor reizigers’. Vader Gunter (33), moeder Sabrina (27), het drie maanden oude dochtertje Julie en het zevenjarige zoontje Alexander, nemen het simpele interieur in ogenschouw. Noch het jongetje met het boekentasje op de rug hebben er het flauwste besef van … . Dit wordt heel binnenkort een executieplaats.
Op de loop voor schuldeisers Gunter en Sabrina waren op de loop. Opgejaagd door schuldeisers en deurwaarders hadden ze hun armtierig nest aan de andere uithoek van de provincie verlaten. Daar hadden ze amper drie maanden gewoond, in een schaars gemeubeld interieur. Zoontje Alexander moest er slapen op een matras die zomaar op de grond lag. De speurders zouden later de optelsom maken: de ongehuwde Gunter en Sabrina hadden tijdens hun relatie liefst dertien adressen gehad. Dertien, een veelbetekenend getal voor bijgelovige zielen. Wat bestaansmiddelen betrof zag het er zeker niet goed uit. Gunter en Sabrina waren allebei al een hele tijd werkloos. Hij scharrelde wat in het zwart als dakwerker. Zij was ooit kapster geweest. Weg … weg was alles en iedereen. Dat leek het motief te zijn geweest voor de vlucht naar het hotel. Er was voor drie dagen geboekt. Problemen met de gasten waren er niet. Het naar binnen gesmokkelde keffertje verraadde zich wonderwel niet. Geen babygehuil, geen al te luidruchtig gestoei van het zoontje. Integendeel, kleine Alexander vertederde de bazin, toen hij donderdag (de tweede dag van het verblijf) op kousenvoeten en met centjes in zijn knuistje naar beneden tippelde om heel beleefd de fles champagne te betalen, die papa en mama boven zouden kraken…
Vrijdag (de derde dag) was de jonge moeder even de deur uit gegaan om bij de stationsfrituur wat eten te halen. Bazin Germaine had van haar binnen en buiten lopende gaste een vriendelijke groet gekregen. ‘Ach, als je in de horeca je brood verdient, kom je wel meer rare vogels tegen. Je moet vooral opletten dat ze niet zonder betalen wegritsen…’ Het koppel had voorgesteld de eerste twee nachten te regelen met een cheque. Voor de derde nacht zou ‘een oplossing’ worden gezocht.
Horror in kamer zes Maar zaterdagmiddag was er nog altijd niemand naar beneden gekomen om af te rekenen. Germaine keek nog eens goed naar de aangeboden cheque, vermoedde dat er iets niet pluis mee was en oordeelden dat haar gasten het bedrag zelf maar moesten gaan innen. Ze telefoneerde naar ‘kamer zes’ op de tweede verdieping maar niemand nam op. Aankloppen haalde evenmin iets uit. Toen bleek dat een kast de kamerdeur barricadeerde, werd de politie erbij geroepen. Na wat porren tegen deur en kast geraakte de patrouille binnen. De badkamer leek wel een toneel uit het Hitchcock- Film. Gunter en Sabrina lagen bewusteloos en zieltogend dicht bij mekaar in een grote bloedplas. Hij, helemaal naakt, zij deels ontkleed. De man knelde een bebloede schaar in zijn hand. De polsen van man en vrouw vertoonden diepe inkervingen. Genoeg om een geharde wetdienaar even naar adem te doen happen. ‘En de kinderen?’, hoorden de agenten hotelbazin Germaine achter hen vertwijfeld roepen. Kinderen? De aangeslagen politieagenten zagen ze niet. Geëmotioneerd stommelden tussen het meubilair, greep Germaine naar een deken dat tussen twee eenpersoonsbedden op de grond lag. Kleine Alexander lag eronder. Dood met een gapende steekwonde in zijn ruggetje. De nachtmerrie was nog niet voorbij. Verborgen in een kussensloop op het hoofdeinde van het tweepersoonsbed lag het lijkje van baby Julie. Het wichtje vertoonde geen schrammetje… . Het ouderpaar werd in allerijl afgevoerd naar een ziekenhuisafdeling voor intensieve zorgen. Aan ondervragen viel de eerste dag niet te denken. Had de hotelbazin iets later alarm geslagen, dan waren Gunter en Sabrina zeker ook dood geweest.
Wij wilden samen dood Het werd wachten op de biecht van het koppel om een meer gestoffeerde inschatting te kunnen maken van de gebeurtenissen en de motieven. De feiten hadden noch met wiegendood, noch met het slecht verwerken van een televisiefeuilleton te maken. In de verhoorbladen van Gunter en Sabrina werden de hoofdlijnen van een schrijnend verhaal neergeschreven. Pas nadat een college van gerechtpsychiaters na lang piekeren oordeelde dat het koppel voldoende toerekeningsvatbaar was, kreeg de maatschappij alles te horen op een in Gent gehouden assisenproces dat niemand onbewogen liet. Omdat ze hun uitzichtloze leven beu waren, was bij Gunter en Sabrina de vreselijke gedachte opgekomen er een eind aan te maken. Meer dan die sinistere idee hadden ze eigenlijk niet. Over de manier waarop het in zijn werk moest gaan, was niets concreets afgesproken of voorbereid. Ze zouden wel zien in het hotel, ver van die bedreigende deurwaarders, schuldeisers en huisbazen. Het leek wel of de duivel zelf de slordig geplande dodendans mee zou vieren. Want er moest die tweede dag van het verblijf eerst champagne vloeien, allicht om zich moed in te drinken, voor de zwijnerij die zou volgen.
Julieke lachte nog naar mij ‘ Vertel eindelijk eens de volledige waarheid over de dood van je dochtertje, waarmee alles is begonnen,’ bezwoer de assisenvoorzitter Hans Van Bossuyt de bleke Gunter. De beschuldigde, die vlak voor zijn proces in de cel nog een stuntelige zelfmoordpoging had ondernomen door zich met iets scherps in de hals te prikken, kwam met een hallucinant scenario voor de dag. ‘Die tweede avond in het hotel lag Julieke op bed. Ze keek in het rond, lachte naar mij. Ik heb haar toen op haar buikje gedraaid. Daarna duwde ik haar hoofdje in de matras… Ik denk hoogstens enkele seconden. Want ik kon het niet. Dan heb ik Sabrina erbij geroepen. Zij moest het maar doen. We hadden afgesproken dat we er een eind aan zouden maken… Sabrina legde eerst een kussen over Julieke. Dan is ze er bovenop gaan liggen. Ze weende wel wat, maar ze deed het toch maar. Ze zal ongeveer een kwartier op ons dochtertje hebben gelegen.’ Terwijl zijn zusje werd vermoord, zat de kleine Alexander in bad. De assisenvoorzitter wou van Sabrina horen of Gunter de waarheid had gesproken over de dood van Julieke. Een bomvolle zaal was er getuige van hoe de mollige medebeschuldigde nogal beaat glimlachend en voor haar uitstarend haar waarheid opdiste: ‘ Ik weet het niet meer juist. Ik denk dat ik versuft was? Want Gunter had mij toen net
lelijk afgeranseld. Hij had me zelfs gefolterd met een brandende sigaret… En hij had ook stukken uit mijn schaamhaar geneden. Er was ook nog die letter “W” die Gunter met een mes in mijn bil had gekrast omdat hij zo jaloers was op een kennis. Maar nee, ik heb met die W. nooit iets gehad…’
Zusje moet veel slapen Hoe het ook in zijn werk ging, voor de kleine Julie was het leven voorbij. Ze was amper drie maanden op deze wereld geweest. Gunter en Sabrina zaten met een lijkje in hun hotelkamer. Hoe zou het broertje reageren? Het dode wichtje werd op bed onder een kussen en laken gestopt. De piepkleine voetjes staken er zielig onderuit. Iedere keer dat Alexander er niet begrijpend naar staarde, werd hem dezelfde smoes uitgelepeld: ‘Zusje is ziek en moe. Ze moet veel slapen…’ De macabere toestand die geen zinnig mens zich kan voorstellen, duurde heel de derde dag van het verblijf in ‘kamer zes’. Sabrina trok even haar kleren aan om proviand te halen. De makkelijkste oplossing én vlakbij. Een portie friet voor haar, Gunter en kleine Alexander.
Doe me geen pijn, ik wil niet sterven Aanvankelijk probeerde Sabrina ook Alexander te verstikken. Het werd een schrijnende worsteling op bed. De jongen spartelde tegen zo hard hij kon en smeekte: ‘Mama doe met toch geen pijn! Ik wil niet sterven!’ De derde dag zag moeder Sabrina wel iets in elektrocutie, uit te voeren terwijl het ventje in bad zat… vader Gunter begon meteen te knutselen om het duivels plan te realiseren. Hij sneed het snoer van een nachtlampje door en maakte de koperdraadjes door bloot. Maar tot uitvoering kwam het niet want opeens begon het zoontje te klagen over buikpijn. Logisch, na het pak friet was er niet veel meer op tafel gekomen. Sabrina liet zogezegd haar moederhart spreken. ‘Kom wat op mama’s schoot liggen,’ nodigde ze heel triest geworden kereltje uit. Opnieuw ontaardden Sabrina en Gunter samen tot een perfect op mekaar afgestemde moordmachine. Alexander knielde naast zijn mama en ging met zijn bovenlichaampje op haar schoot liggen. Hij zou nooit meer opstaan. Want in die houding, waarin de beul vroeger mensen het hoofd afhakte, sloeg het ouderpaar toe. Sabrina duwde een volle hand op de mond van haar kind en hield het tegelijk stevig vast. Gunter die naast zijn vriendin had zitten wachten, haalde het moordwapen tevoorschijn. Een puntige
kapperschaar, die hij met veel kracht en zeer beheerst in de rug van zijn zoontje drukte. Zo dicht mogelijk bij het hart. Sabrina voelde het leven uit haar kind wegebben. ‘Hij kneep in mijn hand tot hij doodgebloed was … Hij kon voelen dat ik tot het laatste moment bij hem was,’ Lichtte ze met een verbijsterde visie op moederliefde toe aan het assisenhof.” 1
2.3. Wat zijn gezinsdrama’s?
Gezinsdrama’s/ familicide
Het woord gezinsdrama heeft de laatste jaren een niet te verwaarlozen plaats ingenomen in onze maatschappij, maar wat verstaat men nu precies onder het woord gezinsdrama. Een eensluidende definitie van gezinsdrama’s bestaat er niet. Ik geef in dit hoofdstuk enkele mogelijkheden van categorisatie die ik teruggevonden heb in boeken en artikels. Aan de hand van deze onderverdelingen zal ik zelf een definitie vormen van gezinsdrama’s en een zo duidelijke mogelijke beschrijving van gezinsdrama’s geven.
De auteur, Backx Jan (2002) van het boek ‘gezinsdrama’s in Vlaanderen’ is van mening dat men aan het woord gezinsdrama verschillende betekenissen kan geven Het is een woord dat tot de verbeelding spreekt, iedereen kan zich wel iets voorstellen bij het horen van het woord gezinsdrama. Bij een gezinsdrama zijn er heel wat variaties mogelijk, hier zijn enkele voor de hand liggende voorbeelden: •
Man slaat zijn vrouw dood
•
Vrouw vergiftigt haar man
•
Man brengt zijn vrouw om en pleegt zelfmoord
•
Vrouw vermoordt haar kinderen en volgt hen in de dood
•
Bejaard echtpaar besluit om samen uit het leven te stappen
•
Man vermoordt zijn kinderen en slaat de hand aan zichzelf
•
Afgewezen minnaar neemt wraak op de familie van zijn ex
Om over een gezinsdrama te kunnen spreken moet het aan de voorwaarde voldoen dat het thuis gebeurd of in een vertrouwde omgeving is. 1
Backx J, Gezinsdrama’s in Vlaanderen,Roeselare, Globe, 2002 , p. 55-61.
Wanneer men een synoniem of vertaling zoekt van ‘gezinsdrama’ komt men bij de term Familicide. Woorden die op –cide eindigen, verwijzen naar een moord, vb. genocide (volkerenmoord), infanticide (kindermoord), … . Het achtervoegsel -cide is afkomstig van het Latijnse woord caedere wat doden betekent. De betekenis van Familicide en gezinsdrama zijn ongeveer hetzelfde. Men spreekt van familicide wanneer twee of meerdere familieleden vermoord zijn door een ander familielid De forensisch psycholoog, Eric de Blauw (2003) deelt de gezinsdrama’s in in verschillende categorieën, nl.: A. Moord op een kind B. Moord op een ouder C. Moord op een partner
Jef Vermassen (2003) toont in zijn boek ‘moordenaars en hun motieven’ de vele gezichten van moord. In zijn boek staat hij ook stil bij gezinsdodingen en partnerdodingen. Het om het leven brengen van een gezin of enkele gezinsleden wordt als dramatisch door de maatschappij omschreven. Gezinsdodingen zijn een combinatie van 2 verschillende drama’s, een zelfmoord en een moord. Eerst wordt de beslissing genomen om zelf uit het leven te stappen, deze beslissing is primair. Een gezinslid is van mening dat het leven niets meer te bieden heeft en beslist om er een einde aan te maken. Pas nadat deze beslissing genomen is, volgt de gedachte om de andere gezinsleden mee te nemen in de dood. Gemiddeld plegen dagelijks 7 mensen zelfmoord. Zelfmoorden hebben ook dramatische gevolgen voor familieleden, ze blijven achter met heel wat moreel en emotioneel leed, maar fysiek blijven ze onaangeroerd. Dit is zeker niet het geval bij gezinsdodingen, hier worden mensen meegenomen in de dood. Wanneer onschuldige kinderen worden meegenomen in de dood door hun ouders kan de maatschappij dit niet begrijpen. Ouders doden hun kinderen omdat ze hun verantwoordelijkheid niet willen ontlopen, maar dit wordt juist door de maatschappij als laf gezien. Partnerdoding is volgens Jef Vermassen het meest voorkomende levensdelict. Het motief om de partner om het leven te brengen is anders dan bij gezinsdrama’s, daarom maakt hij hier een duidelijk onderscheid.
Omdat er geen eensluidende definitie van gezinsdrama’s bestaat, heb ik aan de hand van bovenvermelde onderverdelingen of categorieringen zelf een afbakening voor gezinsdrama’s gemaakt . Wanneer ik de verschillende visies over gezinsdrama’s naast elkaar leg, kan ik enkele belangrijke aspecten naar voor brengen. Om volgens mij over een gezinsdrama te kunnen spreken moeten aan enkele voorwaarden worden voldaan.
-
een gezinsdrama moet thuis of in een vertrouwde omgeving gebeuren.
-
twee of meerdere familieleden moeten vermoord worden door een ander familielid.
-
Een mogelijke indeling van de gezinsdrama’s kan op basis van het feit of het een moord betreft waarbij een kind om het leven gebracht wordt, een ouder of een partner.
-
Een gezinsdrama bestaat uit een moord en een zelfmoord.
In dit hoofdstuk wil ik de moord op het kind verder toelichten. Wanneer er geen kinderen bij de moord betrokken zijn, spreekt men volgens mij niet over een gezinsdrama maar over een passionele moord. In een dergelijke situatie spelen er andere motieven mee die de aanleiding kunnen zijn voor de moord. Belangrijk vind ik ook het feit dat een familielid vermoord wordt door een ander familielid. Dit aspect maakt gezinsdodingen zo specifiek. Wanneer een familielid vermoord zou worden door een buitenstaander of een kennis spreekt men van moord en niet van een gezinsdrama. Het vermoorden van een familielid door een ander familielid hangt ook nauw samen met het feit dat een gezinsdrama zich afspeelt thuis of in een vertrouwde omgeving. In de indeling moord op een kind, moord op een ouder en moord op een partner kan ik mij niet zo goed vinden. Het soort gezinsdrama’s die ik in mijn hoofd heb zijn de gezinsdrama’s waarbij een of meerdere kinderen om het leven gebracht worden en eventueel de partner. Het laatste belangrijke aspect die naar voor komt is het feit dat een gezinsdrama bestaat uit een moord en een zelfmoord. Deze indeling vind ik wel goed, maar ik vind niet dat een ‘zelfmoord’ essentieel is om over een gezinsdrama te kunnen spreken. Gezinsdrama’s waarbij de moordenaar geen zelfmoord pleegt zijn heel uitzonderlijk maar het gebeurt wel dat er een mislukte zelfmoordpoging is van de dader.
Gezinsdrama’s zou ik dus als volgt omschrijven:
Een gezinsdrama is de moord van één of meerdere familieleden door een ander familielid. Bij een gezinsdrama wordt tenminste één kind om het leven gebracht en eventueel de partner. De zelfmoord van de dader is veelvoorkomend, maar geen vereiste.
2.4. Kenmerken van gezinsdodingen
De advocaat Jef Vermassen (2003) hecht veel belang aan het feit of er een zelfmoord door de dader of een poging daartoe ondernomen is. Zelfdoding staat centraal volgens hem bij gezinsdodingen. De beslissing om een einde aan het leven te maken is primair en de moord op kinderen en partner vloeien hieruit voort. Daders van feiten zijn meestal afkomstig uit lagere sociale klasse, maar dit is niet zo voor gezinsdrama’s. Bij gezinsdrama’s zijn de daders meestal terug te vinden in de middenklasse of zelf de hoger klasse. Statusverlies speelt een belangrijke rol bij gezinsdrama’s. Sociaal gezichtsverlies is voor niemand prettig, maar de personen die het hoogst op de maatschappelijke ladder opgeklommen zijn, kunnen het diepst vallen. De daders zijn ervan overtuigd dat hun familieleden geen leven of toekomst meer zullen hebben. Ze verkiezen de korte pijn en stappen zelf uit het leven, samen met de andere gezinsleden. Blanke gezinnen hechten veel belang aan hun gezin terwijl andere culturen meer en betere contacten onderhouden met andere familieleden. Wanneer er iets foutloopt, kunnen deze personen terugvallen op hun familie. Blanke gezinnen kunnen vaak enkel rekenen op de steun van hun gezin. Opmerkelijk is ook dat de leeftijd van de daders van gezinsdodingen veel hoger ligt dan bij andere feiten.
2.5. Motieven van gezinsdoders 1
2.5.1. Professionele problemen
Professionele problemen liggen vaak aan de basis van een gezinsdrama. Mannen identificeren zich met hun job en hechten hier veel belang aan. Mannen vinden een gezin ook wel belangrijk, maar ze meten zichzelf aan de hand van hun job. Wanneer een vrouw haar ontslag krijgt, zal zij veeleer terugvallen op haar gezin. Een man wordt nog altijd gezien als het gezinshoofd en lijdt statusverlies bij ontslag. Niet enkel het ontslag betekent een zware domper, maar ook een herstructurering of een mogelijk ontslag brengen heel wat stress met zich mee. Professioneel falen wekt schaamte en onzekerheid op die in sommige gevallen een gezinsdrama teweeg kunnen brengen. Er is geen enkele gezinsdoding gekend die door een vrouw werd gepleegd en die gebaseerd was op professionele moeilijkheden. Mannen hebben als centrale taak zorgen voor een inkomen voor het gezin; terwijl de vrouw nog altijd op de eerste plaats huismoeder is en er moet zijn om het gezin emotioneel te ondersteunen. Daders van gezinsdrama’s kunnen zowel extrovert als introvert zijn. Extroverte daders zijn vlot in de omgang en willen hun problemen zelf oplossen. Wanneer ze hier niet in slagen willen ze geen professionele hulp en kennen ze een diepe schaamte. Introverte daders praten van nature niet over hun gevoelens. Ze proberen alles voor hen te houden en kroppen alle frustraties op. Wanneer gevoelens jarenlang opgekropt worden, tasten deze de psyche aan en is de dood vaak nog de enige uitweg.
2.5.2. Familiale en gezondheidsproblemen
De ziekte van een gezinslid kan een motief zijn voor een gezinsdoding. De ziekte kan zowel fysiek als mentaal zijn. Ouders met een hogere leeftijd maken zich vaak zorgen wanneer ze een gehandicapt kind hebben. Ze stellen zich vragen over de toekomst van hun kind. Sommige ouders zien gezamenlijk sterven als oplossing. Het kan ook dat een van de partners ziek is. Het alleen overblijven van de ene partner kan het leven uitzichtloos maken en de beslissing om samen uit het leven te stappen in de hand werken.
1
Bron: Vermassen J., Moordenaars en hun motieven, Antwerpen, Meulenhof/Manteau, 2003, p. 249- 253.
Een andere mogelijkheid kan de ziekte van de dader zijn. De persoon weet dat hij niet lang meer te leven heeft en maakt zich ook zorgen over de toekomst van zijn gezin. Omdat de persoon vaak gedeprimeerd is door het feit dat hij niet meer lang te leven heeft, zijn alle toekomstperspectieven voor zijn gezin verdwenen. De andere familieleden meenemen in de dood is in de ogen van deze persoon de ideale oplossing.
2.5.3. Relationele problemen
“Scheiden doet lijden” is een gezegde waar veel waarheid inzit. Het uitdoven van een relatie brengt ontgoochelingen met zich mee. Men schaamt zich vaak ook tegenover andere mensen. De partner die alleen achterblijft is vaak ongelukkig en zou er alles voor over hebben om het gezin te herenigen. De persoon die slechts beperkte omgang heeft met de kinderen wordt vaak gezien als de verliezer. Wraak kan hier een motief zijn voor een gezinsdrama. Deze daders zitten vaak in een ambivalente positie. Het ene moment voelen ze liefde voor hun partner en kinderen terwijl ze ook onmacht voelen. Ze kunnen de huidige situatie niet veranderen en haat neemt de bovenhand. Sommige partners kunnen het verlies van hun partner en kinderen niet verwerken, terwijl anderen er niet in slagen een nieuw leven op te bouwen. Mensen die zich in deze positie bevinden, leven met twee extreme levenshoudingen, nl. egoïsme en altruïsme. Daders handelen meestal vanuit een altruïstisch motief. Een egoïstisch motief komt maar weinig voor. Daders die handelen vanuit een altruïstisch of een egoïstisch motief hebben toch iets gemeen. Beiden zijn depressief en zien geen toekomst meer. Het lijden is ondraaglijk en de dood lijkt de enige uitweg. Personen die handelen vanuit een altruïstisch oogpunt vinden het laf om hun gezinsleden achter te laten terwijl personen die handelen vanuit een egoïstisch oogpunt hun gezinsladen meenemen in de dood om een ander iets te ontnemen. Sommige situaties lijken in de ogen van de dader uitzichtloos en onomkeerbaar terwijl juist de dood de enige situatie is die onomkeerbaar is. Voor ieder probleem bestaat een oplossing of een alternatief, maar de dader kiest voor de dood omdat dit de enige oplossing is die zekerheid biedt. De persoon ervaart het leven als een grote last, de dood biedt geen garantie voor een nieuw begin, maar betekent wel het einde van het lijden.
Een dader die handelt vanuit een egoïstisch motief wil de ander straffen. De ene partner wil de andere laten voelen welke pijn hij doormaakt. Een onderliggende drijfveer voor dit motief is heel vaak jaloezie. De redenering is vaak: ik ben niet gelukkig dus jij ook niet. De wraakzucht van de persoon die zijn partner wil treffen door de kinderen is vaak zo groot dat er niet aan de kinderen wordt gedacht. Het eigenbelang primeert. 2.6. Context van moord en de gebruikte wapens en middelen 1
Sedert 3 april 2006 is er een nieuwe omzendbrief COL.03/2006 betreffende intrafamiliaal geweld van toepassing. In het bijhorend boek ‘huiselijk geweld’ die ontworpen is voor de politie verwijst men naar moord, doodslag of poging daartoe in de huiselijke context. Huiselijk geweld kan in sommige gevallen vooraf gaan aan een gezinsdrama, zelfdodingen of accidentele overlijdens. Vaak stellen de politie – interventies achteraf vast dat er al heel wat tussenkomsten bij het gezin geweest zijn. Achteraf stellen heel wat mensen zich de vraag: kon het gezinsdrama voorkomen worden? Heel vaak waren er signalen die aantoonden dat er iets niet goed liep, maar de kern van het probleem werd niet ter sprake gebracht. Onderstaande grafiek toont aan dat heel wat moorden (waaronder gezinsdrama’s) gebeuren in een familiale of een relationele sfeer. Grafiek: Moordzaken 1999 context 2
Moordzaken 1999 context 2%
Familiale en relationle sfeer Diverse conflicten, ruzie
2% 15%
Diefstal
44%
7%
Onbekend, zonder duidelijk motief Criminele sfeer Seksueel
13%
17%
1 2
Wettige zelfverdediging
Bron: Stals Ingrid, Huiselijk geweld, Antwerpen , Maklu, 2005, p. 182- 189. Grafiek ‘moordzaken 1999 context’: Stals I., Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2006, p. 183.
Onderstaande grafiek geeft ons een beeld van de wapens die gebruikt worden om de slachtoffers om het leven te brengen. Van alle wapen die men kan gebruiken om iemand om het leven te brengen zijn vuurwapen het meest gebruikt. De aanwezigheid of de toegang tot een wapen vergroten het risico om over te gaan tot het gebruik ervan. Wurging en verstikking is eveneens een methode die veel voorkomend is. Deze methode komt vooral voor bij huiselijk geweld dus ook bij gezinsdrama’s is dit een veelgebruikte methode om familieleden om het leven te brengen. Annick Huon kwam tot eenzelfde besluit. Haar eindwerk over filicide- suicides, waarbij ze 23 filicides van 1995 tot 2000 onder de loep nam bracht aan het licht dat vooral vrouwen hun kinderen meenamen in de dood. Vrouwen brengen hun kinderen om het leven door verstikking of vergiftiging wat meestal zeer pijnlijke methodes zijn. Mannen daarentegen gebruiken veel vaker een vuurwapen om hun gezin mee te nemen in de dood 1 . Grafiek: Moordzaken 1999 gebruikte wapens en middelen 2 .
Moordzaken 1999 gebruikte wapens en middelen 8% vuurwapen 9%
2% 42% 13%
steek en snijwapen wurging, verstikking stomp voorwerp slagen andere
26%
Aan de hand van mijn bevraging binnen het arrondissement Kortrijk zal ik de gezinsdrama’s onder de loep nemen om zicht te krijgen op de motieven, de verwantschap van de dader, de manier waarop het gebeurd is, of er al politietussenkomsten geweest zijn, … 1
Somers S., Vrouwen zij meer geneigd om hun kinderen in dood mee te nemen, De morgen, 28/07/2001 Grafiek ‘ Moordzaken 1999 gebruikte wapen en middelen’: Stals I., Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2006, p. 184
2
2.7. De rol van de media bij gezinsdrama’s 1 .
Gezinsdrama’s komen altijd heel uitgebreid in de media. Maar hierbij moet de vraag gesteld worden wat de reden hiervoor is. Is het om de maatschappij in te lichten of is het puur voor de sensatie? Kan iedere tv kijker het aan om met deze harde realiteit geconfronteerd te worden? Wat is de impact hiervan op de personen die depressief zijn en al zelfmoordneigingen hebben? In de Nederlandse media komen gezinsdrama’s nooit aan bod. De nieuwslezers geven slechts heel beperkte uitleg en geven geen verdere informatie aan de kijkers. In België wordt alles uitgebreid in beeld gebracht en interviewt men buurtbewoners en kennissen. De clichés als, “het was een voorbeeldgezin”, “we hadden dit nooit verwacht”, “het is afschuwelijk”, … zijn bij ieder gezinsdrama te horen. Deskundigen worden gevraagd om de gruweldaden naar de maatschappij toe te verantwoorden. Men zoekt en speculeert luidop over de mogelijke motieven. Het in de media brengen van gezinsdrama’s betekent vaak de laatste duw voor diegenen die met dergelijke gedachten worstelen. Ook de nabestaanden ervaren het in de media komen van de feiten als een extra belasting. Ze zijn al zoveel leed aangedaan en alles wordt nog eens uitgebreid en heel waarschijnlijk verkeerdelijk in de media uitgesmeerd. Dit brengt heel wat frustraties en schaamte met zich mee voor de nabestaanden. In Nederland werd hieromtrent een grote discussie gevoerd. Men vroeg zich af of het relevant was om gezinsdrama’s zo uitvoering in de media te brengen. Door de toenmalig minister Sorgdrager werd er beslist om geen uitgebreide persconferenties meer te voeren. Een hoogleraar was van mening dat mensen hun gezin om het leven brachten om in de media te komen, maar deze stelling werd al vlug de kop in gedrukt. Mensen die hun gezin meenemen in de dood zijn heel vaak depressief en zien geen andere oplossing meer. Ze staan dan ook niet stil bij de gevolgen van hun daden. Wanneer de hoogleraar om de media- stilte vroeg had dit het omgekeerde effect en tijdens de vele persconferenties over gezinsdrama’s deden zich juist enkele gezinsdrama’s voor wat zijn stelling natuurlijk tijdelijk versterkte. Er is slechts één gezinsdrama gekend die verband hield met de media. Een man had voor de feiten een interview gegeven, dit interview werd pas achteraf gepubliceerd. De man had
1
Bron: Vermassen J., Moordenaars en hun motieven, Antwerpen, Meulenhof/Manteau, 2003, p. 260- 264.
met dit interview niet de bedoeling om alle media-aandacht naar hem toe te trekken, maar wilde zijn daden naar de maatschappij toe verantwoorden. Onderzoek heeft aangetoond dat er een golfbeweging is waar te nemen, een gezinsdrama wordt vaak gevolgd door een ander. Men concludeert hieruit dat een gezinsdrama een aanleiding kan zijn voor een ander gezinsdrama maar dat het zeker geen oorzaak is. Jef Vermassen doet het voorstel om telkens er zich een gezinsdrama heeft voorgedaan, werkbare informatie te verstrekken aan de kandidaat- gezinsdoders. Er moet duidelijk gemaakt worden aan deze personen dat er nog andere oplossingen zijn en dat praten kan helpen. Ikzelf kan mij heel goed in dit voorstel vinden. Volgens mij mogen gezinsdrama’s in de media gebracht worden en is het zelfs belangrijk dat er aandacht voor is. Gezinsdrama’s komen nu eenmaal voor dus er moet aandacht voor zijn, maar de informatie die gebracht wordt moet relevant zijn. Mensen die met dergelijke gedachten zitten moeten iets hebben aan de informatie die gegeven word. De sensatiegerichte beelden die momenteel te zien zijn missen het informatieve die mensen op andere gedachten kan brengen. Veel kandidaat- gezinsdoders willen vaak geen professionele hulp of hebben geen ziekteinzicht. De media kan onbewust boodschappen overbrengen en misschien is dit een laatste wanhopige poging om deze mensen op andere gedachten te brengen. 2.8. Gezinsdrama’s: de moord op het kind verder toegelicht 1 .
Wanneer ik de definitie- die ik na het opzoekwerk heb kunnen formuleren- nader bekijk, komt er een belangrijk aspect naar voor, nl. de moord op het kind. Omdat ik ervan ben uitgegaan dat de moord op een kind een voorwaarde is om over een gezinsdrama te kunnen spreken, wordt de moord op het kind hiernavolgend verder in detail besproken. Een ouder die zijn eigen kind om het leven brengt, is bijna ondenkbaar. Aan de hand van enkele buitenlandse studies worden de verschillende soorten kindermoord en de mogelijke motieven aan het licht gebracht. De studies kunnen het ombrengen van een kind niet goed praten , maar ze kunnen de hulpverlener helpen om de feiten te plaatsen. De andere aspecten van de definitie, zoals de mogelijke zelfmoord van de dader en de verwantschap van de dader met het slachtoffer komen ook aan bod in dit hoofdstuk.
1
Bron: Stanton J., Simpson A., filicide, A review, intenational Journal of Law and Psychiatry, 2002
2.8.1. Moord op een kind/ filicide.
2.8.1.1. Verklaring.
Filicide is het vermoorden van minstens één kind door een ouder of stief ouder. Het kind kan zowel een zoon of dochter zijn. Filicide is afkomstig van het Latijnse woord filius wat zoon betekent.
2.8.1.2. Verschillende soorten. •
Neonaticide.
Men spreekt van neonaticide wanneer een baby vermoord is door een van de ouders tijdens de eerste vierentwintig uur van zijn leven. Wanneer ouders hun kind van slechts enkele uren oud doden, is dit meestal omdat de baby die ongewenst is. 83 % van de gedode baby’s zijn het gevolg van een ongewenste zwangerschap. Er worden opvallend minder baby’s gedood in landen waar abortus is toegestaan dan in landen waar abortus illegaal is. De dader ziet het doden van het kind als een late abortus. Bij neonaticide is de dader meestal de jonge, ongehuwde moeder. De moeder is over het algemeen niet hoog opgeleid en heeft een psychische stoornis. Opmerkelijk is dat de dader achteraf geen zelfmoordpoging onderneemt.
De zestienjarige Sarah ontdekt dat ze enkele maanden zwanger is. Ze kan zich niet goed herinneren wie de vader kan zijn. Na zich te hebben ingelicht weet ze dat het te laat is voor abortus, maar dit vindt ze eigenlijk niet erg. De gedachte zelf een kindje te hebben lijkt haar wel leuk. Naarmate de bevalling dichter komt, begint ze zich vragen te stellen, zal ze haar opleiding moeten stopzetten, kan ze dit financieel aan, zal ze het kind een goede opvoeding kunnen geven, … . Vlak na de bevalling wordt haar gezegd dat het kindje gehandicapt is. Sarah raakt in een depressie en doodt het kind omdat ze niet weet hoe ze een probleembaby moet opvoeden.
•
Infanticide.
Infanticide is het vermoorden van een kind binnen het eerste levensjaar door een ouder. Vaders zijn meestal de daders van infanticide, dit is dikwijls het gevolg van een doorgedreven disciplinaire maatregel. De slachtoffertjes zijn meestal baby’s van een paar dagen of maanden oud. De vader kan meestal slecht tegen het gehuil van de baby en weet niet hoe de baby te laten ophouden.
Jeffrey is een heroïneverslaafde. Sinds enkele maanden is hij werkloos, zijn vrouw zorgt er dus voor dat er geld in het laatje komt. Jeffrey zorgt voor hun vijf maanden oude dochtertje terwijl zijn vrouw aan het werken is. Wanneer het kind begint te huilen gaat hij het sussen, wanneer hem dit niet lukt durft hij het wel eens door elkaar schudden. Hij doet dit uit onmacht. Op een dag, wanneer Jeffrey onder invloed is van drugs, begint de baby onophoudelijk te wenen. Wanneer het niet onmiddellijk lukt om de baby te sussen geeft hij het een harde klap. Door de klap gaat de baby nog harder wenen. Jeffrey neemt de baby op en schudt hem net zo lang door elkaar tot de baby stopt met huilen. Later merkt hij dat de baby overleden is.
•
Filicide suïcide.
Filicide suïcides zijn gezinsdrama’s waarbij een ouder een eigen kind om het leven brengt en daarna zelfmoord pleegt. Annick Huon, schreef in het academiejaar 2000- 2001 een eindwerk over Filicide- Suicide. Filicide- suicides worden meestal gepleegd door vrouwen, deze vrouwen gebruiken zeer effectieve middelen om hun kinderen te doden. Ze brengen hun kinderen om het leven door vergiftiging, verstikking, … Dit zijn erg pijnlijke methodes. Kinderen worden meestal meegenomen in de dood omdat de moeder bang is haar kind achter te laten. Ze nemen hun kind mee uit liefde. Vrouwen plegen meestal achteraf zelfmoord door zich te verhangen, mannen doen dit eerder op een meer agressieve manier, ze schieten zichzelf door het hoofd met een vuurwapen. Mannen brengen hun kinderen om op een zachtere manier. Opmerkelijk is dat volgens haar studie de meeste filicide-suïcides voorkomen in de maanden februari en maart, tijdens de zomervakantie en in september.
Ook Jef Vermassen is van mening dat gezinsdrama’s meer voorkomen tijdens het weekend of op momenten waarbij men elkaar maar moeilijk kan ontlopen. Als oorzaak nummer één geeft zij een depressie en wanneer je verder zoekt, bots je op financiële problemen en scheidingen. 2.8.2. Kenmerken van filicide 1 .
2.8.2.1. Socio- culturele factoren van kindermoord.
Filicide wordt beïnvloed door de tijd en culturele achtergrond. In het oude Rome had de vader het recht zijn kinderen te doden. Bij de geboorte werd het pasgeboren kind naar de vader gebracht en besliste hij of het kind opgevoed mocht worden of niet. Wanneer men heden kijkt naar de landen China en Afrika kijkt, hebben jongens nog altijd meer waarde dan meisjes. Het doden van meisjes in deze landen is nog altijd zeer hoog. Culturele verschillen leiden nog altijd tot opmerkelijke verschillen tussen bepaalde bevolkingsgroepen. De eskimo’s en enkele Afrikaanse stammen vinden het normaal dat gehandicapte baby’s gedood worden. Ook wanneer er een tweeling geboren wordt, doodt men meestal een van de baby’s om de overlevingskansen van de ander te vergroten. In Ghana werden veel kinderen geofferd voor het geloof. In Japan, waar het niet mogelijk was meer dan een of twee kinderen op te voeden, kwam filicide veel voor. Wanneer men de kinderen verkocht om in de prostitutie terecht te komen of afstond voor adoptie werden ze cultureel gesanctioneerd, Filicide was daarentegen niet geweten.
2.8.2.2. Demografische factoren van kindermoord.
Kindermoord is niet overal gelijk, dit varieert van 0,6 per 100.000 in zweden tot 2,5 per 100.000 in de USA. De dood van kinderen wordt niet altijd gerapporteerd en de doodsoorzaak is niet altijd duidelijk. Overal ter wereld worden kinderen van verschillende leeftijdscategorieën om het leven gebracht. Onderzoek heeft aan het licht gebracht dat baby’s jonger dan 24 uur meestal door hun moeder om het leven gebracht worden, het geslacht speelt geen rol, er werden evenveel jongens als meisjes vermoord. Baby’s die ouder zijn dan één jaar worden meestal om het leven gebracht door hun vader. Sommige
1
Bron: Stanton J., Simpson A., filicide, A review, intenational Journal of Law and Psychiatry, 2002, p. 2.
studies beweerden dat kinderen meer kans hadden om vermoord te worden door hun stiefvader dan door hun biologische vader, deze theorie werd onlang door Zweedse onderzoekers weerlegt. Kinderen worden in 85% van de gevallen vermoord door hun ouders. De baby’s lopen het grootste risico de eerste 24 uur van hun leven om gedood te worden. Dit risico neemt af naarmate ze ouder worden.
2.8.3. Kindermoord door de moeder en door de vader. 2.8.3.1. Maternal Filicide of kindermoord door de moeder 1 .
De eerste studies hieromtrent waren gebaseerd op getuigenissen van vrouwen in psychiatrische instellingen en gevangenissen. Aan de hand van deze studies probeerde men zaken te classificeren en een bepaald ziektebeeld te ontdekken. Hun bevindingen over armoede, stress, altruïsme zijn nog altijd belangrijk.
Resnick ( 1969) classificeerde in 1969 de motieven bij filicide na de eerste 24 uur als volgt: 1. Altruistic filicide, de milde moeder vermoordt haar kind uit liefde. Meestal volgt na een dergelijke moord de zelfmoord van de moeder. Ze wil haar kind tegen de ingebeelde of echte pijn beschermen. 2. Acutely psychotic filicide, de geestelijk zieke moeder is een vrouw die psychotisch is. De psychologische stoornissen beginnen al in haar kinderjaren of soms al bij haar ouders. Een ontoereikende behandeling van haar agressie en de slechte band met haar ouders kunnen een mogelijke aanleiding zijn. 3. Unwanted child, ongewilde kinderen worden vaak gedood na hun geboorte in landen waar abortus niet is toegestaan of landen waar een geboortebeperking geldt. 4. Fatal battered child, tijdens een woedeaanval slaat de moeder toevallig het kind dood.
1
Bron: Stanton J., Simpson A., filicide, A review, intenational Journal of Law and Psychiatry, 2002, p. 3-6.
5. Spouse revenge, het kind wordt gedood door de moeder om wraak te nemen op haar (ex) echtgenoot.
Scott (1973) wilde nagaan wat de oorsprong van de impuls was om de baby te doden. Hij vond de motivaties van Resnick subjectief. Hij was ook van mening dat de motivaties soms wat vergezocht waren, hij beweerde dat het doden van je eigen baby heel primitief was. Het doden van een baby uit altruïsme of wraak vond hij te ongeloofwaardig. Scott ontwikkelde een nieuw classificatiesysteem, maar in de praktijk werd dit niet gebruikt. Bourget en Bradford (1990) probeerden onlangs nog terug te keren naar het classificatiesysteem van Resnick, maar door de geringe ervaringen en experimenten kende dit maar weinig succes. D’ Orban (1079) daarentegen deed enkele aanpassingen aan het classificatiesysteem van Scott. Hij onderzocht gedurende 6 jaar een groep van 89 vrouwen in de gevangenis die hun baby vermoord hadden of wilden vermoorden. Aan de hand van psychiatrische verslagen, casussen en persoonlijke observaties werkte hij een nieuw classificatiesysteem uit.
D’ Orban kwam tot deze 6 categorieën: 1. Battering mothers: het om het leven brengen van de baby gebeurde plotseling, de moeder verliest haar zelfbeheersing en vermoordt in een opwelling van agressie haar baby. 2. Mentally ill mothers: met deze groep worden alle moeders bedoeld die aan één of andere psychotische stoornis lijden. Ook moeders die aan een depressie lijden en zelfmoordneigingen hebben worden in deze categorie ondergebracht. 3. Neonaticides: vrouwen die hun baby in de eerste 24 uur na de geboorte vermoorden. 4. Retaliating women: de agressie waarmee de moeder de baby vermoordt is oorspronkelijk gericht op de echtgenoot. De aanzet tot het vermoorden van haar baby is wraak. 5. Unwanted children: deze kinderen sterven door verwaarlozing of agressie. 6. Mercy kinning: de moeder doodt het kind om het uit zijn lijden te verlossen. Het lijden is echt en niet ingebeeld. De moeder kent geen ander voordeel bij het doden van haar kind.
Cheung (1986) onderzocht 35 vrouwen die hun biologische kinderen vermoord hadden over een periode van 14 jaar in Hong Kong. Deze resultaten vergeleek hij met die van D’ Orban. Voorkomen van de categorieën volgens D’ Orban en Cheung 1 . Categories
D’ Orban [n (%)]
Cheung [n (%)]
36 (40,4)
11 (31,4)
Mentally ill
24 (27)
14 (40)
Neonaticide
11 (12,4)
6 (17,1)
Retaliatory
9 (10,1)
3 (8,6)
Unwanted
8 (9)
1 (2,9)
1 (1,1)
0 (0)
Battering mothers
Mercy killing
Beide studies hadden een goede informatieve basis. Het verschil situeerde zich in de culturele achtergrond, beide groepen vrouwen hadden een verschillende culturele geschiedenis. Toch werden zowel door D’Orban als door Cheung 3 hoofdcategorieën ontdekt: Neonaticides, battering mothers en mentally ill mothers. Neonaticides scheidden zich het meeste af van de andere groepen. Beide studies toonden aan dat de vrouwen die tot deze groep behoorden jonge moeders waren, ze waren zelden getrouwd en hadden geen psychotische stoornis. Battering mothers daarentegen hadden te maken met de sociale en familiale stress. Vb. een scheiding van hun ouders tijdens hun kinderjaren, financiële problemen. Mentally ill mothers zijn het oudste, meestal zijn ze getrouwd en vermoordden ze oudere kinderen. De groep waar het minste duidelijkheid over bestaat is de groep van de unwanted children. Het echte mercy killing kwam in de praktijk weinig of zelden voor. Volgens D’ Orban was 60 % van de onderzochte vrouwen vooraf in begeleiding bij een dokter of maatschappelijk assistent en 17% had psychologische begeleiding. Wilczynski (1997) deed een gelijkaardige studie gebaseerd op 48 Britse gevallen van kindermoord. Hij constateerde dat 2/3 van de moeders in begeleiding was. In mijn bevraging probeer ik ook
1
Tabel: Stanton J., Simpson A., filicide, A review, intenational Journal of Law and Psychiatry, 2002, p.5
te weten of de slachtoffers al gekend waren bij de politie. De resultaten hiervan zijn terug te vinden in hoofdstuk 5. Een andere opmerkelijke studie is deze van Somander en Rammer (1991) . Ze bestudeerden alle gevallen van moord op kinderen die jonger waren dan 15 in Zweden in een periode van 1971 tot 1980. Van 24 vrouwen die hun kinderen om het leven brachten, waren er 13 gevallen waar, na de moord van hun kind, de moeder zelfmoord pleegde. De vrouwen hadden allen zware psychische problemen. De moeders die geen zelfmoord pleegden werden met uitzondering van één, in een psychiatrische instelling opgesloten. Van de 11 andere gevallen hadden 9 vrouwen al eerder een tijdje in de psychiatrie verbleven en bij 8 andere had men geconstateerd dat ze psychotisch waren. Slechts in 2 gevallen kon men vaststellen dat het kind was overleden door verwaarlozing. McGrath (1992) concludeerde aan de hand van een studie op 115 geesteszieke vrouwen die hun kind hadden vermoord dat 83% te kampen had met psychische problemen (46% psychosen en 37% schizofrenie). Zijn studie stemde overeen met deze van D’Orban en Cheung. Alcohol of andere middelen hadden volgens hem bijna geen impact.
2.8.3.2. Paternal filicide of kindermoord door de vader.
Neonaticides door de vader zijn heel uitzonderlijk. Resnick (1969) concludeerde dat het er in een mindere mate psychische problemen aan de basis van gezinsdrama liggen. Het ombrengen van een baby door de vader gebeurt meer per ongeluk. Een vlaag van woede of een uit de hand gelopen straf zijn meestal de oorzaken. Familicides daarentegen, waarbij de kinderen en de echtgenoot om het leven gebracht worden is dan weer iets typisch mannelijk. Kenmerkend voor de gezinsdrama’s waarbij de man de dader is zijn de hogere leeftijd van de kinderen, het gebruik van vuurwapens en de grotere kans dat de dader zelfmoord pleegt. De motieven van de man zijn meestal altruïsme, ziekte en jaloezie. Scott (1973) deed een studie bij 29 mannen uit een Engelse gevangenis die hun kind (minder dan 5 jaar oud) om het leven hadden gebracht. Hieruit kon hij concluderen dat het kind de impuls was voor de wanhoopsdaad. Geen enkele van de mannen had een psychische aandoening en de kinderen die om het leven werden gebracht, waren in de meeste gevallen geen biologische kinderen. Somar en Rammar (1991) kwamen ook tot deze conclusie, mannen die geen zelfmoord pleegden na da feiten waren meestal niet de biologische vader.
Op basis van deze studie kan men besluiten dat er toch enkele duidelijke verschillen zijn tussen kindermoord uitgevoerd door de moeder of door de vader.
2.9. Besluit.
Ik ben met heel veel enthousiasme aan dit hoofdstuk begonnen, maar had het onderwerp een beetje onderschat.
Informatie over gezinsdrama’s is in België heel moeilijk te vinden. Er lijkt wel een taboe over het onderwerp te hangen. Wekelijks vernemen we via de media dat er zich in België ergens een gezinsdrama heeft voorgedaan. In de nieuwsberichten wordt uitgebreid de tijd genomen om het gebeurde gezinsdrama zo goed mogelijk in beeld te brengen. Krantenartikels met grote foto’s zijn er in overvloed terug te vinden, maar wanneer je op zoek gaat naar een meer wetenschappelijke uitleg kan je hiervoor enkel terecht bij buitenlandse studies. Heel sporadisch wordt er in een boek kort iets verteld over gezinsdrama’s, maar een definitie, een wettekst of statistieken specifiek voor gezinsdrama’s zijn nergens te vinden.
Persoonlijk vind ik het ook zeer moeilijk om gezinsdrama’s te definiëren. Een zelfmoord, een natuurlijk overlijden van een gezinslid, het omkomen van een gezinslid door een ongeval het zijn allemaal gebeurtenissen die een grote impact hebben op een gezin. Iedere gebeurtenis met een dergelijke impact kan eigenlijk gezien worden als een gezinsdrama of wordt in ieder geval door de nabestaanden ervaren als een gezinsdrama. Ik kan me voorstellen dat dit voor het gezin als het als een groot drama wordt ervaren.
Een belangrijke informatiebron was het boek van Vermassen. Deze advocaat heeft enkele gezinsdrama gepleit en hij heeft volgens mij een duidelijke visie op de problematiek. Als advocaat heeft hij waarschijnlijk een andere kijk op de problematiek dan een maatschappelijk assistent. Ik denk dat een advocaat meer gericht is op het vinden van een schuldige en zo probeert de balans van goed en kwaad terug in evenwicht te brengen terwijl een door een maatschappelijk assistent meer aandacht wordt geschonken aan de opvang en begeleiding van de nabestaanden. Ik heb ook vernomen dat er binnenkort (begin mei) een nieuw boek verschijnt van Verwerft Gust dat specifiek handelt over de
assisenprocessen van gezinsdrama’s, maar deze lectuur zit nog niet in mijn eindwerk verwerkt.
In dit hoofdstuk heb ik ‘gezinsdrama’s’ zo duidelijk mogelijk proberen te omschrijven zonder hierbij moeilijke wetenschappelijke termen te gebruiken die enkel gekend zijn door diegenen die zich in een dergelijke materie gespecialiseerd hebben. Ik heb erover gewaakt dat de informatie die verschaft wordt interessant blijft voor de hulpverlener die mogelijks in contact komt met de nabestaanden van een gezinsdrama.
In dit hoofdstuk heb ik nog een extra aantal pagina’s gewijd aan de moord op een kind. In onze maatschappij staat het ouderschap hoog aangeschreven. Kindermoord is dan ook voor velen onbegrijpelijk. Ook hulpverleners kunnen de moord op een kind vaak niet begrijpen. De studie van Stanton en Simpson (2002) probeert deze daden wetenschappelijk te benaderen. Met het vermelden van dit hoofdstuk hoop ik dat hulpverleners meer inzicht krijgen en zo kindermoord beter kunnen begrijpen. In dit hoofdstuk zit heel wat interessant cijfermateriaal verwerkt, maar ik vind het gevaarlijk om hier conclusies uit te nemen. Bij gezinsdrama’s pleegt de dader heel vaak zelfmoord, dit brengt met zich mee dat er geen studie vanhet gedrag de dader mogelijk is. Over de mercy killings, die vaak een motief zijn bij gezinsdrama’s, is in deze studie dan ook weinig terug te vinden.
In het volgend hoofdstuk probeer ik stil te staan bij de gevolgen van het verlies van een geliefd persoon. Als hulpverlener vind ik het belangrijk dat je je kan inleven in de gevoelens van de cliënt. Het inleven in een situatie gebeurt meestal intuïtief omdat de hulpverlener niet iedere situatie zelf heeft meegemaakt, daarom is het belangrijk dat er voldoende studiemateriaal, waarin de mogelijke gevoelens van de cliënt worden verduidelijkt, wordt doorgenomen.
3. Slachtofferschap en rouwen door nabestaanden. 3.1. Inleiding.
Niet alleen het definiëren van gezinsdrama’s is belangrijk, ook het stilstaan bij de gevolgen van gezinsdrama’s is nodig. In België is er eigenlijk een tekort aan wetenschappelijk gefundeerde bronnen waaruit we kunnen afleiden welke invloed ‘slachtoffer worden’ op een mens heeft. Slachtoffer worden staat niet enkel in verband met het verliezen van een dierbaar persoon, mensen kunnen op allerhande manieren slachtoffer worden. Slachtoffer worden heeft gevolgen op verschillende vlakken. Slachtoffers kunnen schade ondervinden op zowel lichamelijk, psychologisch, sociaal, financieel- materieel als juridisch vlak. De verscheidenheid van de gevolgen van het slachtofferschap brengt met zich mee dat het slachtoffer bij verschillende diensten terecht kan met zijn problemen. Deze diensten benaderen de problemen telkens vanuit een andere hoek. De dienst politionele slachtofferbejeging is in vele gevallen de eerste stap naar de verdere gespecialiseerde hulpverlening. Ook de nabestaanden van gezinsdrama’s zijn slachtoffers die in zekere mate dezelfde gevolgen ervaren als slachtoffers van andere misdrijven. Ik vind het belangrijk om ook eens stil te staan bij de niet zo voor de hand liggende gevolgen van het slachtofferschap van de nabestaanden van een gezinsdrama. 3.2. Wat doet slachtoffer worden met de mens 1 .
Slachtoffer worden houdt voor veel mensen in dat ze geconfronteerd worden met een schokkende gebeurtenis. Een schokkende gebeurtenis is een feit dat een persoon uit evenwicht brengt, een onplezierige gebeurtenis. Slachtoffer worden hangt ook samen met het besef dat je onrecht bent aangedaan al dan niet met opzet door een andere burger.. We leven in een samenleving die gebaseerd is op onderlinge afspraken, die we als zekerheden ervaren. Vaak zijn we ons niet bewust van deze afspraken, een schokkende gebeurtenis kan deze zo fundamentele zekerheden doen wegvallen. Het bestaande beeld van de samenleving wordt stuk gemaakt.
1
Bron: Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p.3-55.
Bij gezinsdrama’s is de dader een familielid. Slachtoffers van feiten waarbij de dader een vreemde is ervaren dit als choquerend, bij gezinsdrama’s is de dader heel vaak een persoon die men liefhad en vertrouwde. Het vertrouwen in vrienden, familie en kennissen die zo vanzelfsprekend was valt hierdoor in duigen. Iedere mens leeft met de illusie van onkwetsbaarheid. We weten dat we leven in een samenleving met heel wat criminaliteit, maar het zijn altijd anderen die slachtoffer worden. Slachtoffer worden houdt in dat deze illusie wordt verbrijzeld. Iedereen weet dat er zich jaarlijks tientallen gezinsdrama’s voordoen, maar niemand had ooit verwacht dat hen dit ook zou overkomen. Men praat over de problemen van een ander, maar eigen problemen worden heel vaak opgekropt. Ook geloven we dat de wereld rechtvaardig is, dat de wereld begrijpelijk en controleerbaar is. Slachtoffer worden kan aan deze gedachte een einde maken. Een misdrijf is nog erger dan andere schokkende gebeurtenissen zoals een natuurramp of een ongeval. Het besef dat een andere persoon je opzettelijk kwaad heeft berokkend maakt alles nog minder begrijpelijk. Slachtoffer worden kan ook een invloed hebben op het zelfbeeld en de eigenwaarde. Iedere volwassen persoon heeft een eigen zelfbeeld opgebouwd. Na een misdrijf kan dit zelfbeeld aangetast worden, men ziet zichzelf als een zwak persoon, een verliezer. Een verstoorde kijk kan gepaard gaan met controleverlies, niet effectief kunnen handelen, wantrouwen, … Een misdrijf verwerken houdt in dat het zelfbeeld hersteld moet worden. Bij een gezinsdrama zitten de nabestaanden heel vaak met een groot schuldgevoel, dat ze de rest van hun leven meedragen. Uit onderzoek is gebleken dat slachtoffers zich heel vaak passief opstellen, het slachtoffer voelt zich vernederd en onrecht aangedaan. Vele slachtoffers gaan enkel nog zichzelf vertrouwen, ze zijn teruggeworpen op zichzelf. Ze willen wel hulp, maar door gebrek aan vertrouwen en uit schaamte wordt er geen duidelijke hulpvraag gesteld. De terughoudendheid is heel duidelijk merkbaar bij intrafamiliaal geweld, het gevoel van vernedering en schaamte is daar heel duidelijk aanwezig. Heel bijzonder bij het slachtofferschap is dat er een groot verschil kan liggen tussen enerzijds de objectieve ernstgraad en anderzijds de subjectieve gevolgen. Slachtoffers van een diefstal met geweld hebben in veel gevallen slechts te maken met een klein financieel verlies, maar met een veel groter onveiligheidsgevoel. De emoties kunnen vaak maar moeilijk onder controle gehouden worden.
Niet ieder misdrijf heeft specifieke gevolgen of eenzelfde impact op iemands leven, maar toch kan het slachtoffer zich in vele gevolgen herkennen. Nabestaanden van een gezinsdrama hebben te kampen met het verlies van één of meerdere dierbare personen, maar er zijn vaak nog heel wat bijkomende gevolgen. Bij gezinsdrama’s is de schokkende gebeurtenis het verlies van de familieleden, maar ook het vertrouwen in de samenleving, in andere familieleden of vrienden valt weg. Het vertrouwen is geschonden en dit zal op langere termijn andere negatieve gevolgen teweegbrengen. De nabestaanden blijven met heel wat vragen zitten waarop ze waarschijnlijk nooit een antwoord zullen krijgen. Slachtoffer worden heeft een grote impact op het leven van de mens, hieronder worden enkele gevolgen van slachtofferschap onder de loep genomen.
3.2.1. Materiële en financiële gevolgen voor het slachtoffer
Bij een diefstal of inbraak is er vooral een economisch verlies dat in sommige gevallen hoog kan oplopen. Bij diefstal met geweld of bedreiging zijn de bedragen veel kleiner hier zijn wel enkele uitzonderingen op. Vooral oudere mensen hebben veel geld bij zich of bewaren grote bedragen thuis. Bij hen zijn de verliezen dan ook aanzienlijk groter. Vaak is het heel moeilijk voor de slachtoffers om het financiële verlies in te schatten, men is heel vaak de aankoopwaarde van de goederen vergeten. Vele gestolen voorwerpen hebben niet echt een grote financiële waarde, maar een veel grotere subjectieve waarde. De financieel- materiële waarde mag men niet los zien van de emotionele waarde die voor het slachtoffer vaak veel belangrijker is. Bovengenoemde gevolgen zijn rechtstreekse gevolgen van het slachtofferschap, maar er zijn ook nog de onrechtstreekse gevolgen die ook heel wat kosten met zich meebrengen. Slachtoffers van gewelddaden hebben vaak heel wat medische kosten voor behandelingen of psychische hulp. Deze kosten kunnen heel vaak hoog oplopen maar worden gelukkig gedeeltelijk terugbetaald door de ziekteverzekering. Slachtoffer worden kan ook gepaard gaan met een inkomstenverlies. In sommige gevallen is dit inkomstenverlies tijdelijk, maar in andere gevallen kan dit blijvend zijn. Sommige slachtoffers zijn niet meer in staat hun baan nog uit te voeren na een ernstig misdrijf. Ten slotte zijn er ook nog de juridische kosten. De gerechtskosten zijn meestal voor de veroordeelde, maar de erelonen van de advocaat kunnen niet gerecupereerd worden.
Op het eerste gezicht zijn deze financiële gevolgen niet van toepassing bij gezinsdrama’s. In de eerste plaats spreekt men over het verlies van een dierbaar persoon, geld lijkt niet belangrijk. Toch brengen gezinsdrama’s in sommige gevallen veel kopzorgen met zich mee voor de nabestaanden. Indien er geen overlevenden meer zijn moeten de nabestaanden instaan voor de eventuele verkoop van het huis, de wagen, het afsluiten van rekeningen, …Indien de dader het gezinsdrama overleeft, volgt er een assisenzaak, wordt er een advocaat aangesteld,… .
3.2.2. Lichamelijke gevolgen voor het slachtoffer
De rechtstreekse lichamelijke gevolgen voor slachtoffers van lichte gewelddaden blijven meestal beperkt. Onder deze gewelddaden verstaat men lichte slagen, handtastelijkheden en berovingen. Slechts in uitzonderlijke gevallen is een opname in het ziekenhuis noodzakelijk. Bij slachtoffers van inbraak, aanranding en slagen en verwondingen komen meer fysieke letsels voor onder de vorm van snijwonden, kneuzingen, oogkwetsuren of gebroken tanden. Bij 75% van deze slachtoffers is er een medische tussenkomt nodig. Opmerkelijk is het feit dat fysieke letsels meer voorkomen bij mannen dan bij vrouwen. De jong volwassen mannen hebben meer te kampen met letsels door gewelddaden zoals vechtpartijen tijdens het uitgaan kunnen hier aan de basis liggen. Wanneer men echter spreekt over berovingen zien we dat de vrouwen hier eerder slachtoffer worden. Bij een gewone handtasdiefstal heeft de dader niet zozeer de intentie om zijn slachtoffer te verwonden, maar dit is iets dat toch heel vaak gebeurt. Door het afrukken van de handtas kan het slachtoffer verwond worden aan de schouder of ten val gebracht worden. Slachtoffers van geweldaden hebben vaak ook psychosomatische klachten, deze zijn een onrechtstreeks gevolg van de feiten. Psychosomatische klachten zijn de lichamelijke aandoeningen die een psychologische oorsprong hebben. Veel voorkomende psychosomatische klachten zijn slapeloosheid, nervositeit, hoofdpijn, vermoeidheid, hartproblemen en seksuele problemen. Onderzoek heeft aangetoond dat psychosomatische klachten meer voorkomen bij alleenstaanden dan bij samenwonenden. De fysieke gevolgen van het slachtofferschap kan ook ernstige problemen veroorzaken op sociaal vlak. Bij langdurige ziekte of een blijvende invaliditeit kan het sociaal leven van het slachtoffer harde klappen te verduren krijgen.
Nabestaanden van slachtoffers van een gezinsdrama hebben geen rechtstreekse lichamelijke gevolgen, maar ze kunnen wel psychosomatische klachten hebben. Een gezinsdrama kan de nabestaanden volgens mij onuitwisbare schade toebrengen.
3.2.3. Psychologische gevolgen voor het slachtoffer
Het financiële en fysieke verlies kan niet strikt gescheiden worden van de psychologische gevolgen en het verwerkingsproces is voor iedereen verschillend. Toch kan men het verwerkingsproces onderverdelen in onmiddellijke reacties, langetermijnreacties en herstel. •
Onmiddellijke reacties.
Onmiddellijk na de feiten voelt het slachtoffer zich vaak verbijsterd, men beseft weet niet wat er gebeurt. Na de gebeurde feiten zijn heel wat slachtoffers niet in staat om over het gebeurde te praten, ze kunnen zich ook heel vaak belangrijke zaken niet meer herinneren. De eerste crisisfase bestaat eigenlijk uit twee fasen. Een eerste fase is de schok die gekenmerkt wordt door gevoelens van ongeloof en verlamming en een tweede fase, de bevroren angst, waarbij het slachtoffer nog altijd verdoofd is, maar toch al de noodzakelijkste handelingen zelfstandig kan uitvoeren. Ongeloof komt heel vaak voor, het slachtoffer denkt dat wat hem zojuist overkomen is niet echt is. Dit ongeloof kan vaak gepaard gaan met een emotionele dofheid, de gevoelens dringen niet tot de persoon door. Sommige slachtoffers ervaren een grote woede of verzet als eerste reactie terwijl anderen opvallend rustig zijn en beweren dat er niets aan de hand is. Het is belangrijk als slachtofferbejegenaar te weten welke mogelijke reacties er kunnen voorkomen en de hulpverlening indien nodig aan te passen. •
Langetermijnreacties.
Na de schokreactie van enkele uren kunnen er zich na enkele weken of maanden bepaalde problemen stellen. Dit kan erop wijzen dat wat gebeurd is nog niet verwerkt is. Slachtoffers zijn achteraf nog heel lang bezig met de feiten, ze zitten met vragen en zoeken verklaringen. Indien de persoon geen antwoorden vindt op deze vragen kunnen ze jaren in
het dagelijkse leven van het slachtoffer aanwezig blijven en een heel storende plaats innemen. Wanneer de klachten pas na een langere tijd optreden gebeurt het dat er geen link wordt gelegd tussen de klacht en het misdrijf. Na een middellange of lange termijn komen de angstgevoelens naar boven. Deze gevoelens kunnen in een specifieke situatie naar boven komen of kunnen heel algemeen zijn ( bv. het zich niet op zijn gemak voelen). De gevoelens van neerslachtigheid, schuld en schaamte zijn ook terug te vinden bij de lange- termijnreacties. Neerslachtigheid komt vaak tot uiting in futloosheid. Schuld- en schaamtegevoelens ziet men vooral bij slachtoffers van zedendelicten. Heel wat slachtoffers bevinden zich na het misdrijf in een tweestrijd. Er is een tendens van herbeleven en afweren aanwezig. Deze tweestrijd wijst erop dat het slachtoffer de gebeurde feiten aan het verwerken is. Het verwerkingsproces wordt gekenmerkt door een patroon van herbeleven en afweren. Deze wisselwerking helpt het slachtoffer om zich aan te passen. Afweren zorgt ervoor dat het slachtoffer denkbeelden of gebeurtenissen vermijdt. Herbeleven gebeurt in dromen, dagdromen, schrikken en kan gepaard gaan met hevige angsten.
Op de dienst politiële slachtofferbejegening worden wij enkel geconfronteerd met de onmiddellijke reacties. Ik ben al enkele keren als stagiaire meegeweest op het ogenblik dat er een slechtnieuwsmelding moest gebracht worden. De reacties van de nabestaanden zijn telkens verschillend: ongeloof, woede, intens verdriet, opluchting, …. Iedere situatie en iedere persoon reageert anders en als hulpverlener moet je je telkens aanpassen. Verder in dit hoofdstuk komen de meest voorkomende reacties van rouwende personen aan bod. •
Herstel
Men kan van herstel spreken als het slachtoffer zich niet meer gehinderd voelt in zijn dagelijkse activiteiten. Het misdrijf is geïntegreerd in het leven, zelfbeeld en wereldbeeld van het slachtoffer. Het slachtoffer heeft opnieuw zijn emoties onder controle en de waarom - vraag wordt bijna niet meer gesteld. Wanneer men van herstel mag spreken, is afhankelijk van persoon tot persoon en van het misdrijf. Slachtoffers van een inbraak of lichte gewelddaden voelen zich na twee tot zes weken nog niet op hun gemak en slachtoffers van zware gewelddaden (gewapende overval, verkrachting) kunnen na zes maanden nog klachten hebben.
Volledig herstel is in sommige gevallen niet mogelijk. Sommige misdrijven zoals verkrachting en moord (gezinsdrama’s) kunnen het leven heel drastisch veranderen en de psychologische gevolgen kunnen zeer lang aanslepen. Opmerkelijk is dat er soms ook positieve gevolgen bij slachtoffers worden vastgesteld. Sommige slachtoffers beweren dat ze veel bewuster zijn gaan leven en dat hun zelfbeeld versterkt is.
3.2.4. Posttraumatische stressstoornis (PTSS)
De meeste slachtoffer doorlopen de verwerking op een normale wijze. Slachtoffers van geweld kunnen echter meer moeilijkheden onder vinden bij het verwerken. Bij sommige slachtoffers zijn de reacties langduriger of worden ze zeer intens ervaren. Soms kan de verwerking geblokkeerd raken, het slachtoffer blijft zitten in het afweren of herbeleven. De verwerkingsstoornis of post traumatische stressstoornis (post traumatic stress disorder – P.T.S.D.) kent een welomschreven ziektebeeld dat opgenomen is in een internationale psychiatrische classificatie:de D.S.M.- IV TR. Het D.S.M.- IV TR geeft de volgende criteria voor een posttraumatische stressstoornis 1 : A. De betrokkene is blootgesteld aan een traumatische ervaring waarbij beide van de volgende van
toepassing zijn: (1) betrokkene heeft ondervonden, is getuige geweest van of werd geconfronteerd met één of meer gebeurtenissen die een feitelijke of dreigende dood of een ernstige verwonding met zich meebracht, of die een bedreiging vormde voor de fysieke integriteit van betrokkene of van anderen (2) tot de reacties van betrokkene behoorde intense angst, hulpeloosheid of afschuw. NB: bij kinderen kan dit zich in plaats hiervan uiten in chaotisch of geagiteerd gedrag B. De traumatische gebeurtenis wordt voortdurend herbeleefd op één (of meer) van de volgende
manieren: (1) recidiverende en zich opdringende onaangename herinneringen aan de gebeurtenis, met inbegrip van voorstellingen, gedachten of waarnemingen. NB: bij jonge kinderen kan dit zich uiten in de vorm van terugkerende spelletjes waarin de thema's of aspecten van het trauma worden uitgedrukt
1
http://www.hulpgids.nl/ziektebeelden/ptsd.htm
(2) recidiverend akelig dromen over de gebeurtenis. NB: bij kinderen kunnen angstdromen zonder herkenbare inhoud voorkomen (3) handelen of voelen alsof de traumatische gebeurtenis opnieuw plaatsvindt (hiertoe behoren ook het gevoel van het opnieuw te beleven, illusies, hallucinaties en dissociatieve episodes met flashback, met inbegrip van die welke voorkomen bij het ontwaken of tijdens intoxicatie). NB: bij jonge kinderen kunnen trauma-specifieke heropvoeringen voorkomen (4) intens psychisch lijden bij blootstelling aan interne of externe stimuli die een aspect van de traumatische gebeurtenis symboliseren of erop lijken (5) fysiologische reacties bij blootstelling aan interne of externe stimuli die een aspect van de traumatische gebeurtenis symboliseren of erop lijken C. Aanhoudend vermijden van prikkels die bij het trauma hoorden of afstomping van de algemene
reactiviteit (niet aanwezig voor het trauma) zoals blijkt uit drie (of meer) van de volgende: (1) pogingen gedachten, gevoelens of gesprekken horend bij het trauma te vermijden (2) pogingen activiteiten, plaatsen of mensen die herinneringen oproepen aan het trauma te vermijden (3) onvermogen zich een belangrijk aspect van het trauma te herinneren (4) duidelijk verminderde belangstelling voor of deelneming aan belangrijke activiteiten (5) gevoelens van onthechting of vervreemding van anderen (6) beperkt spectrum van gevoelens (bijvoorbeeld niet in staat gevoelens van liefde te hebben) (7) gevoel een beperkte toekomst te hebben (bijvoorbeeld verwacht geen carrière te zullen maken, geen huwelijk, geen kinderen of geen normale levensverwachting) D. Aanhoudende symptomen van verhoogde prikkelbaarheid (niet aanwezig voor het trauma) zoals
blijkt uit twee (of meer) van de volgende: (1) moeite met inslapen of doorslapen (2) prikkelbaarheid of woede-uitbarstingen (3) moeite met concentreren (4) overmatige waakzaamheid (5) overdreven schrikreacties E. Duur van de stoornis (symptomen B, C en D) langer dan één maand F. De stoornis veroorzaakt in significante mate lijden of beperkingen in sociaal of beroepsmatig
functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen
3.2.5. Sociale gevolgen voor het slachtoffer
Slachtofferschap door een misdrijf kan men niet zien als een individueel probleem. Er is bij ieder misdrijf een dader. Slachtoffers zitten na de feiten met heel wat vragen over de bedoeling, de drijfveren of het normbesef van de dader. Het geloof in een rechtvaardige, eerlijke wereld wordt vernietigd. Slachtoffers doen een beroep op hun gezin, familie of vrienden om de feiten te kunnen verwerken. De omgeving wordt bewust of onbewust in het slachtofferschap betrokken. Slachtoffers zijn vaak prikkelbaar of onzeker en dit wordt ook gevoeld door de omgeving. Zelfs de beste vrienden zullen zich onwennig voelen en aarzelen om contact op te nemen. Voor anderen gaat het leven ook gewoon verder, enkel het leven van het slachtoffer of de nabestaanden is ingrijpend veranderd. Directe sociale gevolgen zijn angstgevoelens en onveiligheidsgevoelens, dit kan tot gevolg hebben dat slachtoffers sociale contacten gaan vermijden en in een sociaal isolement terechtkomen. De kans bestaat ook dat slachtoffers andere omgangsregels gaan gebruiken. Ze gaan minder weg, durven niet meer alleen op straat, controleren alles en zijn uitermate op hun hoede. 3.3. Behoeften en verwachtingen van het slachtoffer t.a.v. de politie 1
3.3.1. Algemene verwachtingen van slachtoffers
Ieder slachtoffer verwacht dat het op zijn minst zal herkend worden in zijn slachtofferschap, dat mensen erkennen dat het slachtoffer onrecht is aangedaan. Vele slachtoffers kunnen na een misdrijf hun verhaal kwijt aan familieleden of vrienden, maar deze mantelzorg is niet voor iedereen toegankelijk. Alleenstaande slachtoffers of slachtoffers van zedendelicten zijn in een grote mate afhankelijk van de opvang door bepaalde instanties. Wanneer een slachtoffer een misdrijf komt aangeven, is het eigenlijk op zoek naar erkenning. Het slachtoffer komt bij de politie terecht omdat deze instantie de maatschappelijke waarden, zoals openbare orde, veiligheid en gerechtigheid waarborgt. Het slachtoffer verwacht ook van de politie dat het er op emotioneel vlak enige aansluiting
1
Bron: Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 56-68.
vindt. Vaak is de aangifte van een inbraak routine voor een politieagent, maar het slachtoffer krijgt de kans om zijn verhaal te doen en voelt zich hierdoor al erkend in zijn onrecht. Slachtoffers komen met verschillende problemen bij de politie terecht. Het slachtoffer heeft verwachtingen naar verschillende diensten toe en heel vaak is de politie de eerste stap in de zoektocht naar erkenning en hulp. De dienst politionele slachtofferbejegening staat in verbinding met de gerechtelijke diensten, de medische sector, de media en de verzekeringssector. In de nieuwe omzendbrief COL. 03/2006 betreffende intrafamiliaal geweld wordt uitvoerig stilgestaan bij de rol van de politie. Intrafamiliaal geweld is een heel gevoelig onderwerp. Aan de hand van een gestandaardiseerde vragenlijst probeert men de verhoren van slachtoffers van partnergeweld zo goed mogelijk te doen verlopen.
3.3.2. Verwachtingen die samenhangen met de melding en aangifte van het misdrijf
Wanneer een slachtoffer aangifte doet van een misdrijf, heeft het verwachtingen tegenover het gerecht. De politie is de eerste schakel in dit proces. Vaak wordt onmiddellijk de link gelegd tussen het gerecht en de verwachtingen tegenover de dader. Ten onrechte wordt er gedacht dat het slachtoffer door de aangifte van het misdrijf uit is op wraak. De laatste jaren is er een ommekeer te merken in de verwachtingen van de slachtoffers. Men wil niet zozeer de dader achter tralies zien, men is meer en meer te vinden voor een alternatieve maatregel. Slachtoffers van lichte gewelddaden koesteren geen extreme verwachtingen ten aanzien van het gerecht. Slachtoffers van inbraak of slachtoffers die persoonlijk geraakt worden door het misdrijf, hopen door de strafrechtelijke behandeling erkend te worden in hun onrecht en willen op deze manier een schadevergoeding bekomen. Omdat ik niet echt wist hoe een proces bij een gezinsdrama verliep heb ik Greet Verheeck van de dienst slachtofferonthaal van het Parket geïnterviewd. Een kort verslag van het gesprek zit vervat in mijn praktijkgedeelte.
Vanuit formeel juridisch oogpunt vindt men het vanzelfsprekend dat slachtoffers misdrijven melden, maar in de praktijk ziet men dat dit niet altijd gebeurt. Een grootschalig internationaal onderzoek (52 landen) heeft aangetoond dat slechts 30 tot 40% van de misdrijven gemeld worden, bij seksuele misdrijven is dit slechts 10%. Het melden van een
misdrijf hangt ook samen met de aard van het misdrijf. Zo wordt vernieling aan een motor in 11,6% van de gevallen gemeld en diefstal van een auto in 90% van de gevallen 1 . Persoonsvariabelen zoals leeftijd, geslacht en beroepscategorie hebben ook een invloed op melding. Het melden van een misdrijf kan vanuit normatief of pragmatisch oogpunt. De normatieve motieven zijn de beslissingen om een misdrijf te melden uit principe. De pragmatische motieven hebben betrekking op de financiële of materiele recuperatie. Het melden van een misdrijf wil niet onmiddellijk zeggen dat er een gevolg aan het misdrijf wordt gegeven. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een melding en een aangifte. Een aangifte is een officiële verklaring die geacteerd en ondertekend is.
Er zijn vier categorieën te onderscheiden in de redenen waarom een slachtoffer aangifte doet: 1. Praktische redenen: vb. om een bewijs te krijgen, om het gestolene terug te krijgen,. 2. Normatieve redenen: burgerlijke plicht, men vindt dat dit niet kan, … 3. Om hulp en opvang te krijgen. 4. Pragmatische redenen: financieel en materieel herstel. Er zijn nog veel groep slachtoffers die geen melding of aangifte doen. Meestal zijn dit mensen die verwachten dat door een melding het probleem nog zal escaleren. Na een kosten- baten analyse beslissen ze dat het beter is geen aangifte te doen.
Aan de hand van mijn bevraging wil ik graag te weten komen of de slachtoffers van een gezinsdrama al in contact gekomen zijn met de politie of er al klachten of meldingen zijn binnengekomen waaruit bleek dat er problemen zijn in het gezin.
3.3.3. Verwachtingen rond het eerste contact en de onderzoeksverrichtingen
Het eerste contact beïnvloedt de latere hulpverlening. Vele slachtoffers hechten er veel belang aan dat de politie snel ter plaatse is. In de perceptie van deze responstijd speelt de subjectieve beleving een grote rol. Angst- en onzekerheidgevoelens doen minuten uren worden.
1
Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p.58.
Tijdens een gesprek met Hubert Valcke van de dienst slachtofferhulp van het CAW wilde ik graag te weten komen wat de nabestaanden vonden van de opvang waarvoor de dienst slachtofferbejegening instond, maar hij vertelde mij dat ook dit zeer subjectief is. Ernst en rust hebben een gunstig effect op het slachtoffer en bevorderen het gesprek alsook het opbrengen van geduld en begrip en het bieden van emotionele aansluiting. Slachtoffers hebben interesse in de onderzoeksverrichtingen die er gesteld worden. Ze verwachten deskundigheid en volledigheid van het onderzoek. Het is belangrijk dat het slachtoffer ingelicht wordt over de gestelde onderzoeksdaden, zo kan men onrealistische verwachtingen tegengaan. Heel wat mensen vertrouwen erop dat de politie alles in het werk zal stellen om de dader te vatten, maar het is belangrijk dat het slachtoffer hierin realistisch blijft om teleurstellingen te voorkomen.
3.3.4.Behoefte aan informatie van het slachtoffer
3.3.4.1. Onmiddellijk na het misdrijf
-
Informatie over de huidige en de toekomstige opsporings- en onderzoeksverrichtingen.
-
Informatie over de verdere gerechtelijke procedures.
-
Informatie over de verschillende mogelijkheden om financieel en materieel herstel te bekomen.
-
Informatie over de verschillende mogelijkheden van rechtshulp
-
Informatie over de verschillende mogelijkheden van psychosociale hulp.
-
Preventief advies.
-
Informatie over de vervanging van bepaalde officiële documenten (administratief).
-
Informatie over het plaatselijke criminaliteitsbeeld.
3.3.4.2. Latere behoefte aan informatie van het slachtoffer
Men verwacht van de politie dat er ook later nog een beroep kan gedaan worden op hen. Slachtoffers willen hun aangifte opvolgen. Men wil weten wat de resultaten zijn van het onderzoek, of men de dader kent, … . Deze informatie kan meegedeeld worden tijdens een ‘herbezoek’. Een herbezoek is ook een ideale gelegenheid om preventief advies te geven, dit zal de vertrouwensband tussen politie en burger versterken.
De dienst slachtofferhulp van de politiezone RIHO, mijn stageplaats, brengt altijd een of meerdere ‘herbezoeken’. Tijdens deze ‘herbezoeken’ wordt er aandachtig geluisterd naar het slachtoffer of de nabestaanden, krijgen ze de kans om vragen te stellen en worden ze, “als ze dit wensen,” doorverwezen naar een dienst die gespecialiseerde, langdurige begeleiding voorziet.
3.3.5. Nood aan praktische hulp
Praktische hulp kan in crisismomenten heel belangrijk zijn voor het slachtoffer. Het bieden van praktische hulp is voor de hulpverlener maar een kleine moeite (zoals telefoneren, zorgen voor vervoer), maar kan het slachtoffer de mogelijkheid bieden om opnieuw greep te krijgen op zijn situatie. Het bieden van deze hulp wordt door het slachtoffer gezien als een blijk van medeleven en solidariteit. Het is wel belangrijk dat de zelfredzaamheid van het slachtoffer gestimuleerd wordt. Als hulpverlener moet je kunnen inschatten waartoe het slachtoffer of de nabestaanden nog toe in staat zijn en dit stimuleren.
3.3.6. Psychosociale hulp
Slachtoffers verwachten dat de politie verschillende vormen van hulpverlening aanbiedt en op gang brengt. Ten eerste probeert men de mantelzorg te mobiliseren. De politie spreekt indien nodig de familie en vrienden aan. Vaak gebeurt deze vorm van hulpverlening spontaan, maar bij alleenstaande slachtoffers is soms wat hulp welkom. Ten tweede verwacht men enige psychosociale hulp, deze hulp wordt geboden door de aanwezige agenten of men kan de dienst politionele slachtofferbejegening hiervoor aangesproken. Ten derde is het ook de taak van de slachtofferbejegenaar om indien het slachtoffer dit wenst door te verwijzen. Zoals in OOP 15 ter is bepaald moet iedere politieambtenaar in staat zijn om slachtoffers door te verwijzen naar de bestaande centra voor slachtofferonthaal.
3.3.7. Verwachtingen t.a.v. de media
Sommige slachtoffers ondervinden negatieve gevolgen van de manier waarop hun zaak in de pers wordt behandeld. Deze negatieve gevolgen zijn meestal te wijten aan de schending van de privacy, het negatieve of weinig genuanceerde beeld dat wordt getoond. Sommige slachtoffers hebben na het zien van de feiten in de media vrees voor represailles van de dader. Slachtoffers ervaren soms opdringerige contacten met journalisten. Vaak worden persoonlijke gegeven in de krant gezet en worden de slachtoffers herleid tot zielige verliezers. 3.4. De fundamentele rechten van het slachtoffer 1
Ik vind het belangrijk om in dit hoofdstuk ook nog een de fundamentele rechten van het slachtoffer kort op te noemen. Deze rechten lijken zo vanzelfsprekend in een land als België, maar in de praktijk heb ik al ondervonden dat deze niet altijd even correct worden toegepast. 1. Recht op een eerbiedige correcte behandeling Het slachtoffer heeft gedurende de hele strafprocedure recht op een niet- discriminerende, vriendelijke, correcte en tactvolle behandeling ongeacht het misdrijf. Dit principe is van toepassing vanaf het vaststellen van de feiten en geldt ook ingeval van andere tussenkomsten (medische, sociale). De nabestaanden van een overleden slachtoffer hebben recht op eerbied voor hun rouwproces. 2. Recht om informatie te krijgen Het slachtoffer heeft recht op informatie over het verloop van de gerechtelijke procedure, de bijstand van een advocaat, de middelen om schadevergoeding of financiële hulp te krijgen en over de diensten Slachtofferhulp. Het slachtoffer heeft de mogelijkheid om, binnen een redelijke termijn en met het akkoord van de magistraat, zo volledig mogelijk geïnformeerd te worden over de ontwikkelingen van het dossier.
1
Informatiebrochure, Slachtoffers van fysiek, seksueel en psychisch geweld ! Wat nu?. Federaal ministerie van tewerkstelling en arbeid, 2001, p. 9-11.
3. Recht om informatie te geven Het slachtoffer heeft het recht om gehoord te worden. Dit betekent dat men alle elementen die nodig zijn voor het beoordelen van de schade moet kunnen meedelen. Voor het onderzoek is het van belang dat men ook inlichtingen kan geven over de feiten en over wat men na de inbreuk heeft ervaren. 4. Recht op juridische bijstand en rechtsbijstand Het slachtoffer heeft recht op bijstand en advies, zodra politie, justitie of hulpverlening tussenkomen. Dit houdt onder meer in dat het slachtoffer het recht heeft te worden bijgestaan door een advocaat, ook als het slachtoffer niet over voldoende financiële middelen beschikt. 5. Recht op herstel Het slachtoffer heeft recht op herstel van de geleden schade binnen een redelijke termijn. Het slachtoffer moet wel de omvang van deze schade kunnen aantonen. Slachtoffers van opzettelijke gewelddaden kunnen in welbepaalde gevallen, waarin effectief herstel van de schade niet mogelijk is, een financiële hulp vragen bij de ‘Commissie voor financiële hulp aan slachtoffers van opzettelijke gewelddaden en aan occasionele redders’. 6. Recht op hulp Het slachtoffer heeft recht op aangepaste psychosociale hulp. Deze wordt onder meer door de diensten Slachtofferhulp verleend. Zij adviseren en begeleiden het slachtoffer op psychosociaal vlak; zij geven het slachtoffer juridische informatie evenals praktische ondersteuning. 7. Recht op bescherming en respect voor het privé leven Politie en gerecht moeten het slachtoffer bescherming bieden in geval van bedreigingen of wraakacties van onder meer de dader. Deze bescherming moet van bij het begin, tijdens de hele duur van het onderzoek geboden worden. Het slachtoffer heeft ook recht op bescherming tegen elke aantasting van zijn privéleven, in het bijzonder onmiddellijk na de feiten.
3.5. Rouwen
De dienst politiële slachtofferbejeging staat in voor de opvang van slachtoffers of nabestaanden van slachtoffers. Heel vaak worden politiemensen of maatschappelijk assistenten binnen de politie geconfronteerd met families van overleden verkeersslachtoffers, slachtoffers van zelfdoding, … Het is belangrijk te weten wat rouwen is en welke mogelijke reacties er kunnen voorkomen om de hulpverlening zo goed mogelijk te kunnen aanpassen aan de noden van de nabestaanden.
3.5.1. Wat is rouwen?
Rouwen is een reactie die er komt na het verliezen van een persoon die je zeer dierbaar is. Het kan gezien worden als een proces van aanpassing. De nabestaande moet zijn leven herschikken en beseffen dat de geliefde persoon voorgoed weg is. Hulpverleners hebben rouwtaken en rouwfasen ontworpen om het rouwen beter te kunnen begrijpen. Volgens William Worden (1992), een Amerikaanse rouwtherapeut, kunnen er vier verschillende rouwtaken onderscheiden worden. 1. Aanvaarden dat er een verlies is. 2. De gevoelen en reacties aanvaarden die dit verlies teweeg brengen. 3. Je aanpassen aan een leven zonder een geliefd persoon. 4. De overledene een plaats geven en het leven verder zetten.
Bij deze rouwtaken is vooral het resultaat belangrijk, niet zozeer de emoties. Als eindresultaat moet de nabestaande zijn leven verder kunnen zetten.
Het rouwproces wordt ook ingedeeld in verschillende perioden. Deze perioden geven de hulpverlener een beeld van het verloop van de rouw. Een eerste fase wordt gekenmerkt door ‘shock en ongeloof’. De middenfase wordt door de rouwende als zeer moeilijk omschreven. Er lijkt geen einde te komen aan het verdriet en de pijn. De rouwende voelen zich alleen want de meeste belangstelling en hulp is aan het wegvallen. In deze periode moeten de nabestaanden de overledene een plaats geven in hun leven.
De laatste fase houdt in dat de nabestaanden hun leven opnieuw oppakken, dat ze opnieuw in staat zijn hun dagelijkse handelingen uit te voeren. Velen zeggen dat er bij rouwen geen laatste fase bestaat, dat het verdriet altijd blijft bestaan. 3.5.2. Reacties en gevoelens 1
De hiernavolgende reacties en gevoelens zijn niet volledig of komen niet bij iedereen voor. De reacties moeten de hulpverlener helpen een beeld te vormen van wat een rouwproces kan inhouden. Als hulpverlener is het vaak voldoende om te luisteren en de rouwende de kans te geven om te praten. ‘Zo bouwt men geen dam op tegen het verdriet, maar een bedding waarin het verdriet kan wegvloeien2 ’ In mijn onderzoek probeer ik vanuit mijn weinige ervaring of gevoelsmatig de reacties te linken of in verband te brengen met gezinsdrama’s.
3.5.2.1. Ongeloof en ontkenning In de eerste uren na het overlijden ziet men heel vaak ongeloof of ontkenning als reactie. De rouwende beseft niet goed wat er gebeurt en de harde waarheid dringt slechts heel langzaam door. Tijdens mijn stage ben ik enkele keren als stagiaire aanwezig geweest bij een slechtnieuwsmelding. Telkens was ik verwonderd, de mensen zijn vaak met heel andere zaken bezig die eigenlijk niets ter zake doen. Het lijkt vaak alsof ze het slechte nieuws niet gehoord hebben.
3.5.2.2. Verdrietig zijn Verdriet uit zich vaak in huilen. Sommige personen huilen zachtjes, anderen hebben urenlange huilbuien. Verdriet is een uiting van het gemis van de overledene en kan gepaard gaan met somberheid, woede of angst. Ik heb gemerkt dat sommige personen onmiddellijk huilen bij het horen van het slechte nieuws terwijl anderen heel weinig emoties tonen. De onmiddellijke reacties van nabestaanden en slachtoffers verschillen van persoon tot persoon. Tijdens een gesprek met
1
Bron: Keirse M., Helpen bij verlies en verdriet, Antwerpen, Lannoo, 2003, p. 39- 55 en Kienhorst, Boelen en huiskens, Rouw, Uitrecht, NIZW Uitgeverij, 1999, p. 15- 30 en Kienhorst, Boelen en Huiskens, Rouwen, Utrecht, NIZW uitgeverij, 1999, p. 15-30. 2 Keirse M., Helpen bij verlies en verdriet, Antwerpen, Lannoo, 2003, p. 55
Hubert Valcke van de dienst slachtofferhulp van het CAW ? heb ik vernomen dat de latere reacties en het verloop van de rouw bij iedereen ongeveer identiek zijn.
3.5.2.3. Boosheid en agressie Bij rouwende personen kan een algemeen gevoel van boosheid voorkomen, bv. men is boos omdat het leven van andere mensen gewoon verder gaat terwijl het leven van de rouwende volledig ontwricht is. De woede kan zich op een specifiek iemand richten, bv. de huisarts of op zichzelf, (bv. de persoon is er van overtuigd dat hij meer had moeten doen). Nabestaanden van gezinsdrama’s of zelfmoorden zijn vaak boos op diegene die zich van het leven beroofd heeft en al dan niet andere familieleden heeft meegenomen, ze begrijpen niet waarom het gebeurd is, waarom ze geen hulp gezocht hebben, …
3.5.2.4. Angst Mensen die geconfronteerd worden met de dood staan vaak stil bij hun eigen dood, dit kan angstreacties oproepen. Angst kan ook opduiken als de nabestaande denkt een leven zonder de overledene niet aan te kunnen. Nabestaanden kunnen ook angstig zijn in bepaalde situaties, bv. bij het verlies van een dierbare persoon in het verkeer kan er bij de nabestaanden een fobie ontstaan voor auto’s of snelwegen.
3.5.2.5. Verlangen Vele nabestaanden ervaren een groot verlangen naar de overledene. Sommigen ervaren de aanwezigheid van de overledene, ze kunnen hem voelen of ruiken. Dit kan geruststellend zijn of angst oproepen. Bij gezinsdrama’s worden de stoffelijke overschotten van de overledenen in beslag genomen en moet de procedure ‘waardig afscheid nemen’ gevolgd worden (zie bijlage 4). Tijdens mijn stage heb ik de nabestaanden van een gezinsdrama begeleid tijdens de laatste groet. Nabestaanden hechten heel veel belang aan deze laatste momenten die ze nog samen hebben met de overledenen. Het besef dat dit het laatste contact betekent komt heel zwaar aan.
3.5.2.6. Eenzaamheid Bij een overlijden weten vele familieleden en vrienden niet hoe om te gaan met de naaste familieleden en daarom gaan ze een confrontatie uit de weg. De rouwende voelt zich in de steek gelaten en eenzaam. Soms voelt de nabestaande zich eenzaam terwijl er veel steun is van familie en vrienden. De rouwende persoon heeft soms het gevoel dat hij zichzelf niet kan zijn en zich dapper moet houden.
3.5.2.7. Verwarring Tijdens het rouwen ervaart men soms heel tegenstrijdige gevoelens. Het ene moment wordt men overspoeld door verdriet terwijl men zich het volgende moment goed voelt. Bepaalde gevoelens tegenover de overledene kunnen ook voor verwarring zorgen. Bij gezinsdrama’s is de dader meestal ook een familielid dat men lief had. Men is boos op de dader, maar tegelijkertijd is men ook verdrietig.
3.5.2.8. Wanhoop Rouwenden voelen zich op bepaalde momenten wanhopig. Ze hebben het gevoel dat er nooit een einde komt aan het verdriet. In wanhopige periodes komen vaak ook zelfmoordgedachten naar boven.
3.5.2.9. Zelfmoordgedachten Tijdens de rouwperiode denken rouwenden vaak aan zelfmoord. Ze zien de zin van het leven niet meer en het enige dat ze voelen is pijn. Ze verliezen hun hoop en willen ook sterven om bij hun dierbare overledene te zijn. De zelfmoordgedachte is een reactie waar ik nog niet mee in contact gekomen ben. Ikzelf sta er telkens versteld van hoe sterk een mens wel is. Bij een ‘herbezoek’ hoor ik de rouwenden vooral zeggen: “het leven gaat verder;”
3.5.2.10. Depressiviteit Vaak is het moeilijk om het verschil te zien tussen een diepe intense rouw of een depressie. Depressiviteit wordt gekenmerkt door een gevoel van diepe pijn en een verminderde interesse. Sommige depressieve personen krijgen te kampen met slapeloosheid en verminderde eetlust. De zin in het leven is verdwenen.
Het verlies van een of meerdere personen is voor de nabestaanden een heel moeilijke periode. Sommige personen kunnen terugvallen op de hulp van familie of vrienden, maar ik ben van mening dat professionele hulp geen overbodige luxe is. Medicijnen kunnen de feiten niet ongedaan maken, maar ze kunnen helpen om deze moeilijke periode te overbruggen. Een gesprek met een professionele hulpverlener kan andere perspectieven bieden en de nabestaanden op een andere manier bijstaan dan bekommerde familieleden.
3.5.2.11. Geloof Vele personen die rouwen, vinden steun in hun geloof. Ze zijn ervan overtuigd dat wat hen overkomen is, de wil is van God en kunnen zo het verlies beter plaatsen. Geloof kan ook verloren gaan bij het verliezen van een dierbaar iemand. Ze vragen zich af waarom zoiets moet gebeuren en zijn als het ware boos op God, ze kunnen niet begrijpen waarom juist hen iets overkomt. Ik heb op mijn stageplaats vernomen dat mensen met een ander geloof dan het Katholieke vaker terugvallen op hun godsdienst.
3.5.2.12. Positieve gevoelens Tijdens een rouwproces kunnen ook positieve gevoelens naar boven komen, dit kan zelfs al in het begin van het rouwproces. Voor de nabestaanden is het vaak moeilijk om deze gevoelens te plaatsen, ze zijn zeer verwarrend. Positieve gevoelens zijn heel normaal. Bij een langdurige ziekte kan het overlijden van de persoon een opluchting zijn. Het gevoel van vrijheid is ook een positief gevoel dat heel vaak voorkomt, door het overlijden van de persoon is de nabestaande niet meer verantwoordelijk en kan hij/zij bepaalde zaken doen die hij/zij vroeger niet kon.
3.5.2.13. Schuldgevoelens Rouwenden denken vaak dat ze schuld hebben aan de dood van de overledene. Ze voelen zich schuldig over dingen die ze hebben gedaan of juist niet hebben gedaan. Sommige rouwenden voelen zich schuldig omdat zij nog leven en een ander niet. Bij zelfdodingen en gezinsdrama’s zitten de nabestaan met heel wat schuldgevoelens. Ze vragen zich af waarin ze te kort geschoten hebben. Als hulpverlener vind ik het belangrijk dat je de nabestaanden de kans geeft om deze schuldgevoelens te uiten en te aanvaarden. Volgens mij is het normaal dat de nabestaanden schuldgevoelens hebben, maar deze gevoelens onmiddellijk de kop indrukken maakt geen geloofwaardige indruk.
3.5.2.14. Schaamtegevoel Het schaamtegevoel hangt nauw samen met het schuldgevoel. Een schaamtegevoel ontstaat wanneer rouwenden niet in staat zijn hun zelfbeeld te behouden. Schaamtegevoelens zijn niet altijd zichtbaar, ze komen tot uiting als woede, ontkenning of opstandig gedrag. Als hulpverlener is het belangrijk alert te zijn en de rouwende erop te wijzen dat dergelijke gevoelens normaal zijn.
3.5.2.15. Seksuele gevoelens Na een overlijden bestaat de kans dat er zich problemen gaan voordoen op seksueel vlak. Sommige rouwenden hebben een groot seksueel verlangen, dit kan verwarrend zijn. De persoon is verdrietig en heeft toch seksuele verlangens. Bij het aangaan van een nieuwe relatie kunnen er ook seksuele problemen ontstaan. Seksuele betrekkingen hebben met de nieuwe partner kan als ontrouw ervaren worden tegenover de gestorven partner. Ik denk dat maar weinig slachtoffers hun seksuele gevoelens tijdens de opvang van de dienst politiële slachtofferbejegening ter sprake zullen brengen. De dienst slachtofferbejegening staat in voor de crisisopvang, maar ik denk wel dat de seksuele gevoelens ter sprake kunnen gebracht worden tijdens een herbezoeken en dan is het belangrijk dat je als hulpverlener het slachtoffer een antwoord kan geven. Natuurlijk is het niet nodig dat de slachtofferbejegenaar hieromtrent een begeleiding doet, maar een kort antwoord kan het slachtoffer vaak al geruststellen.
3.5.2.16. Gezondheidsproblemen Tijdens het rouwen zijn de nabestaanden meer vatbaar voor allerhande ziekten zoals griep of een verkoudheid. Het is niet duidelijk of deze lichamelijke aandoeningen het gevolg zijn van de spanningen of van het rouwproces. Veel voorkomende klachten zijn: kortademigheid, buikpijn, energiegebrek, misselijkheid en een verminderde eetlust.
3.5.2.17. Denken en concentratie Bij sommige personen verloopt het denken moeilijk of traag. Concentratieproblemen komen ook vaak voor tijdens de rouwperiode. De rouwende is bewust of onbewust aan het denken aan de overledene en is er niet met zijn gedachten bij. In uitzonderlijke gevallen is het denken juist beter en meer helder.
Na de slechtnieuwsmelding zijn de nabestaanden vaak heel verward, ze worden overspoeld door emoties en kunnen niet meer effectief handelen. In sommige gevallen is het nodig om als slachtofferbejegenaar de touwtjes in handen te nemen, maar men moet de zelfredzaamheid van de nabestaanden ook zoveel mogelijk proberen te stimuleren.
3.6. Besluit
Ik heb gepoogd om in dit hoofdstuk de gevolgen van slachtofferschap en de gevoelens dat slachtoffer worden teweeg brengt te beschrijven.
In gevallen van slachtofferschap waarbij een geliefd persoon om het leven is gekomen staat men in de eerste plaats stil bij het verlies, over de financiële, materiele en lichamelijke gevolgen wordt niet gesproken. Ik ben van mening dat deze gevolgen evenzeer aanwezig zijn bij de nabestaanden van gezinsdrama’s. Deze mensen zijn ook slachtoffers, ze verliezen in de eerste plaats één of meerdere familieleden, maar er zijn ook nog heel wat bijkomende, verdoken problemen zoals de financiële, materiële, lichamelijke, psychische en sociale gevolgen. Ik vind het belangrijk dat je als hulpverlener ook voor deze op het eerste zicht niet zo belangrijke problemen, oog hebt.
Als hulpverlener heb je zelf niet alles wat je cliënten hebben meegemaakt, zelf al eens meegemaakt en gelukkig maar. Er wordt wel verwacht van een hulpverlener dat hij zich kan inleven en begripvol is, wat niet altijd even gemakkelijk is. De reacties en gevoelens die tijdens de rouw naar boven komen zijn niet altijd even logisch. Nabestaanden gaan hun gevoelens meestal niet naar buiten brengen, ze willen of durven anderen hiermee niet lastig vallen. Heel wat mensen hebben nog altijd problemen om over hun gevoelens te praten. Ik denk dat wanneer nabestaanden praten over hun gevoelens tegenover een hulpverlener, de gevoelens zeer sterk aanwezig moeten zijn. Het is dan ook belangrijk dat je als hulpverlener de cliënt een degelijk antwoord kan geven. Sommige gevoelens en reacties vind ik voor de hand liggend terwijl ik van andere nooit gedacht had dat ze samenhingen met rouwen.
De dood blijft voor iedereen een beetje onwennig en de reacties van de nabestaanden kunnen heel uiteenlopend zijn. In dit hoofdstuk heb ik heel kort stilgestaan bij de rouw en
de reacties van rouwende personen. Natuurlijk zijn, in dit hoofdstuk niet alle mogelijke reacties beschreven en werd de rouw slechts heel kort aangehaald, maar ik hoop dat een hulpverlener er toch iets aan heeft of gestimuleerd wordt om zich verder te informeren over dit onderwerp. Schuldgevoelens en schaamtegevoelens zijn veel voorkomend bij gebeurtenissen die zich binnen de familiale sfeer afspelen, als hulpverlener is het belangrijk dit in het achterhoofd te houden tijdens de opvang van de nabestaanden en de verdere begeleiding. Vragen omtrent de seksuele gevoelens zijn minder voorkomend, maar ik vind dat je als hulpverlener ook hier een passend antwoord moet op kunnen geven.
In het volgend hoofdstuk wordt de rol van de hulpverlener binnen de politie verduidelijkt. De laatste jaren is er heel wat geïnvesteerd in de politie en werd er ook meer aandacht besteedt aan het slachtoffer. In de omzendbrief OOP 15ter worden de taken betreffende de slachtofferbejegening wettelijk vastgelegd voor de korpschef, de politieambtenaren en de dienst politiële slachtofferbejegening.
4. De dienst politionele slachtofferbejegening
4.1. Inleiding
Slachtofferbejegening is al enkele jaren een verplichte dienstverlening die binnen ieder politiekorps moet toegepast worden. De belangstelling voor het slachtoffer is door de jaren heen gegroeid. In dit hoofdstuk wordt eerst het ontstaan van de politiële slachtofferbejegening kort toegelicht, daarna wordt stil gestaan bij de regelgeving die de slachtofferbejegening tot stand deed komen en uiteindelijk wordt dieper ingegaan op de specifieke taken zoals die in de omzendbrief OOP15ter vermeld worden. De omzendbrief is van essentieel belang voor de opvang van de nabestaanden van gezinsdrama’s door de dienst politiële slachtofferbejegening. Vandaar ook de nood aan dit hoofdstuk. 4.2. Ontstaan van de politiële slachtofferbejegening 1
Vrouwenbewegingen, de wetenschappelijke wereld, de centra voor slachtofferhulp van binnen en buitenland liggen aan de basis van de slachtofferhulp, maar ook de politie nam al initiatieven om het slachtoffer niet in de kou te laten staan. Bij de gemeentepolitie werden personen vrijgesteld om te kunnen instaan voor de opvang van slachtoffers en de rijkswacht nam het initiatief om informatiebrochures te ontwerpen en te verspreiden. In 1985 werden de eerste wetten die hulp aan slachtoffers boden, aangenomen en deze zijn vandaag nog steeds in ontwikkeling om de hulpverlening zo goed mogelijk aan te passen aan de noden van het slachtoffer. In samenwerking met de politie en het ‘gelijkekansenbeleid’ werd projectmatig werk verricht. In 1995 werden er in 27 steden en gemeenten ‘bureaus voor slachtofferbejegening’ opgericht. Dit bracht de aandacht voor het slachtoffer in een stroomversnelling bij de gemeentepolitie. 60 personeelsleden stonden ter beschikking van de slachtoffers. De minister van Binnenlandse Zaken voorzag in 1994 voor de gemeentepolitie en voor de rijkswacht een cursus politiële slachtofferbejegening en een trainingsvideo. 1
Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p.210.
In 1995 werd door de Rijkswacht in ieder district een maatschappelijk werker in dienst genomen die instond voor de slachtofferbejegening. De parketten namen in 1993 verschillende justitieassistenten in dienst die instonden voor het slachtofferonthaal. Op nationaal vlak werd er in 1994 een Nationaal Forum voor slachtofferbeleid opgericht. Op arrondissementeel vlak werd er een verlicht overleg voorzien in de vorm van een regionale raad onder toezicht van de Procureur des Koning. De laatste jaren is er heel wat aandacht besteed aan het slachtoffer en deze belangstelling zal zich volgens mij nog uitbreiden de komende jaren.
4.3. Regelgeving die de politiële slachtofferbejegening een wettelijke basis geeft 1
4.3.1. Supranationaal vlak
4.3.1.1. Verenigde Naties: Verklaring over de basisrechten van slachtoffers van misdrijven en van machtmisbruik
Op 11 november 1985 aanvaardde de Verenigde Naties de ‘Declaration of basic principles of justice for victims of crime and abuse of power’. Deze verklaring had niet de bevoegdheid om bepalingen juridisch af te dwingen. Het is eerder een principeverklaring waarbij de Verenigde Naties de nationale regeringen en internationale instellingen richtlijnen geeft over de wettelijke positie van het slachtoffer, de schadevergoedingen en de slachtofferzorg. De verklaring bestaat hoofdzakelijk uit algemene bepalingen. Volgens het verdrag mag de slachtofferaandacht niet ten koste gaan van de rechten van de daders. Het verdrag richt zich tot twee doelgroepen: slachtoffers van misdrijven en slachtoffers van machtsmisbruik. Volgens het verdrag zijn slachtoffers personen die schade leden op fysiek, psychisch of materieel vlak door handelingen die door de wet als strafbaar worden gesteld. Nabestaanden van de benadeelde worden ook gezien als slachtoffers alsook de personen die tussengekomen zijn om bijstand te verlenen. Er mag onderscheid gemaakt worden naar taal, ras, nationaliteit, politieke, religieuze of culturele achtergrond.
1
Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 224- 243.
Volgens het verdrag moeten slachtoffers met respect behandeld worden en hebben ze recht op schadeherstel. Formele en informele regelingen op administratief of gerechtelijk vlak moeten instaan voor dit schadeherstel. De gerechtelijke procedures moeten aangepast worden aan de noden van het slachtoffer. Het slachtoffer heeft recht op informatie. Meningen en bekommernissen van het slachtoffer moeten aan bod komen. Er moet bijstand verleend worden tijdens de procedure en er moeten ook maatregelen getroffen worden die het slachtofferschap verlichten. Men moet de veiligheid bevorderen en bemiddeling voorstellen die herstel en verzoening mogelijk maakt. De daders dienen in te staan voor de schadevergoeding, indien dit niet mogelijk is, dient de staat deze taak op zich te nemen. Slachtoffers krijgen hulp van overheidsdiensten en private organisaties. Het slachtoffer wordt voldoende geïnformeerd over de verschillende vormen van hulpverlening.
4.3.1.2. Raad van Europa: Aanbeveling nr. R(85) 11 inzake de positie van het slachtoffer binnen het strafrecht en de strafprocedure
Op 28 juni 1985 werd deze aanbeveling aangenomen door de Raad van Ministers. Ook deze aanbeveling is juridisch niet afdwingbaar. De aanbeveling doet voorstellen om de positie van het slachtoffer op wettelijk vlak en in de praktijk te verbeteren. Voor het eerst vindt men hier aanbevelingen voor de politie. -
Politieambtenaren moeten een opleiding krijgen die hen in staat stelt om op een begripvolle, constructieve en geruststellende manier met slachtoffers om te gaan.
-
De politie moet het slachtoffer inlichtingen verstrekken over de verschillende mogelijkheden van hulp en advies. De mogelijkheid tot schadevergoeding door de dader en door de staat moet ter kennis gebracht worden.
-
De politie moet de schade van het slachtoffer zo nauwkeurig mogelijk doorgeven aan de bevoegde instanties.
-
De resultaten van het onderzoek moeten ter beschikking gesteld worden van het slachtoffer.
De aanbeveling vraagt ook aandacht voor het privé leven van het slachtoffer. Indien nodig moet er ingestaan worden voor de bescherming van de slachtoffers tegen de dader. Tijdens het verhoren wordt er gevraagd erkenning te geven en de rechten van het slachtoffer te respecteren. Kinderen en gehandicapte personen mogen enkel verhoord worden in het bijzijn van een vertrouwenspersoon.
4.3.1.3. Raad van Europa: Aanbeveling nr. R (87) 21 inzake de hulpverlening aan slachtoffers en de preventie van victimisering.
Op 17 september 1987 werd bovenstaande aanbeveling goedgekeurd door de Raad van Ministers. Voor de politie werd hier het belang van de doorverwijzing naar de hulpverlening duidelijk gemaakt. Hulpverleningsdiensten krijgen de bevoegdheid om de slachtoffers zelf te contacteren en het werken met vrijwilligers wordt aangemoedigd. Slachtoffers moeten kunnen rekenen op onmiddellijke hulp en indien nodig moet er bescherming tegen wraak van de dader zijn. Slachtoffers krijgen preventief advies en voldoende informatie over hun rechten. De overheid moet volgens de aanbeveling inspanningen leveren om de criminaliteit onder controle te houden en preventief op te treden.
4.3.1.4. Verklaring van de rechten van slachtoffers in een strafrechterlijke procedure.
In 1996 werd door het Europees forum voor diensten aan slachtoffers de basisrechten voor slachtoffers gelanceerd.
De rechten van het slachtoffer die van belang zijn voor de politiële slachtofferbejegening:
-
Slachtoffers moeten erkenning krijgen voor hun belangen in ieder stadium van de strafrechterlijke procedure.
-
Het verhoor van slachtoffers en getuigen moet gebeuren met respect voor de waardigheid van de persoon. Kinderen en gehandicapte personen kunnen bijgestaan worden door een ouder, opvoeder of andere begeleidende persoon.
-
Ieder slachtoffer dat een misdrijf meldt dient geïnformeerd te worden over de ontwikkelingen in de zaak.
-
Informatie moet zo vlug mogelijk na een beslissing worden verstrekt.
-
Slachtoffers hebben het recht om informatie te verstrekken
-
Juridisch advies moet beschikbaar zijn voor ieder slachtoffer, ook wanneer deze hier de financiële middelen niet voor heeft.
-
Er dient advies en bijstand ter beschikking gesteld te worden van de slachtoffers en hun nabestaanden gedurende de strafrechterlijke afhandeling.
-
Privacy van slachtoffers en nabestaanden moeten gerespecteerd worden.
-
Kinderen en kwetsbare personen dienen niet te getuigen in het bijzijn van de dader.
-
Slachtoffers en getuigen moeten beschermd worden voor verdere geweldplegingen.
-
Tijdens de onderzoeksfase moet er bijzondere aandacht aan besteed worden dat het slachtoffer niet herkend wordt door de dader.
-
Alle instanties die in contact komen met slachtoffers moeten er zich van bewust zijn dat er een secundaire victimisering kan optreden bij ongepaste behandeling van het slachtoffer. Opleidingen moeten dit voorkomen.
4.3.2. Nationaal vlak
4.3.2.1. De wet op het politieambt van 5 augustus 1992
De politie heeft een hulpverleningstaak t.a.v. slachtoffers van misdrijven, dit wordt letterlijk voorgeschreven door art. 46 van de wet op het politieambt: ‘De politiediensten brengen personen die hulp of bijstand vragen in contact met gespecialiseerde diensten. Zij verlenen bijstand aan het slachtoffer van misdrijven, inzonderheid door hun de nodige informatie te verstrekken 1 .’ De politie moet bijstand verlenen aan slachtoffers en heeft een doorverwijsfunctie t.a.v. de hulpbehoevende burger. Door deze wet heeft de slachtofferbejegening een wettelijke basis gekregen. Ieder politiekorps moet aan deze wet voldoen. Hoe deze taak dient vervuld te worden is niet in deze wet beschreven, hiervoor worden ministeriële onderrichtingen uitgewerkt.
4.3.2.2. De wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus
In deze wet wordt de politieambtenaar opnieuw gewezen op zijn taak tegenover slachtoffers en het onpartijdigheidprincipe. Art. 123: ‘ De politieambtenaren dragen ten allen tijde en in alle omstandigheden bij tot de bescherming van de medeburgers en tot de bijstand die deze laatsten mogen verwachten, alsook, wanneer de omstandigheden het vereisen, tot het doen naleven van de wet en tot 1
Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 230.
het behoud van de openbare orde. Zij nemen de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden in acht en verbinden zich ertoe die te doen naleven. 1 ’
Art. 127: ‘Het statuut van de politieambtenaren waarborgt hun onpartijdigheid. Zij moeten elke handeling of houding vermijden waardoor dit vermoeden van onpartijdigheid zou kunnen worden aangetast. De politieambtenaren moeten elke willekeur bij hun optreden uitsluiten, door inzonderheid te vermijden dat ze, bij hun wijze van optreden of uit hoofde van de aangelegenheid waarvoor zij optreden, afbreuk doen aan de onpartijdigheid die de burger van hen mogen verwachten. De Politieambtenaren moeten er zich in alle omstandigheden van onthouden in het openbaar uiting aan hun politieke overtuiging en zich in het openbaar in te laten met politieke activiteiten. Zij mogen geen kandidaat zijn voor een politiek mandaat. 2 ’
4.3.2.3. De wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek
In deze wet worden enkele rechten aan het slachtoffer toegekend. Deze wet wil aantonen dat slachtofferbejegening niet enkel de taak is van justitieassistenten, maar ook van parketten, rechtbanken en politiediensten. Bij het niet naleven van deze wet is er geen wettelijke sanctie voorzien, maar doet men beroep op de mogelijkheden van interne tucht. Art. 46 van de wet van 12 maart 1998 voegt het art. 3 bis in om de slachtofferbejegening nog eens te benadrukken en het slachtofferonthaal van de parketten te erkennen. ‘Slachtoffers van misdrijven en hun verwanten dienen zorgvuldig en correct te worden bejegend, in het bijzonder door terbeschikkingstelling van de nodige informatie en, in voorkomend geval, het bewerkstellingen van contact met de gespecialiseerde diensten en met name met de justitieassistenten. Justitieassistenten zijn personen die de bevoegde magistraten bijstaan bij de begeleiding van personen die betrokken zijn bij de gerechtelijke procedures 3 .’
1
Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 231. Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 231. 3 Aertsen I. e.a, Vademecum politiële slachtofferbejegening, Gent, Academia Press, 2002, p. 232. 2
4.3.2.4. Ministeriële omzendbrief OOP 15ter
In 1999 kwam de derde omzendbrief, OOP 15ter, die vastlegt hoe de slachtofferbejegening binnen een korps moet worden toegepast. Eerder verschenen de omzendbrieven OOP15 van 26 augustus 1991 en OOP15bis van 29 maart 1994.
OOP15 had als doel de hulpverlening aan de slachtoffers van misdrijven te verbeteren. In deze omzendbrief werd het hulpverleningsaanbod van de Franse en Vlaamse gemeenschap beschreven en werd de rol van de politie tegenover slachtoffers duidelijk omschreven.
OOP15bis was een uitbereiding van OOP15. De taken die de politie had tegenover de slachtoffers van misdrijven werden uitgebreid en de samenwerking met de centra voor slachtofferhulp en slachtofferonthaal van de parketten werden hierin beschreven.
OOP15ter vervangt de twee voorgaande omzendbrieven. Er wordt aandacht besteed aan de wettelijke en administratieve initiatieven die de positie van het slachtoffer die op verschillende eenheden beroep doet, moet doen verbeteren. De samenwerkingsakkoorden tussen de federale staat, de Vlaamse en Franse gemeenschappen, het Vlaams, Waals en Brussels Hoofdstedelijk gewest worden afgesloten.
4.3.2.5. Ministeriële omzendbrief PLP 10
Het Octopusakkoord van 23 mei 1998 bepaalt dat de lokale politie moet instaan voor de basispolitiezorg en de wet van 7 december 1998 definieert de opdrachten van de lokale politie. De wet van 7 december 1998 geeft tevens de Koning de bevoegdheid om bij een in Ministerraad overlegd besluit, de organisatie- en werkingsvormen van de politiediensten vast te leggen. Een concrete vertaling van deze normen gebeurt in overleg tussen de bestuurlijke en gerechtelijke overheden en wordt verwerkt in het zonaal veiligheidsplan van de politiezone. Iedere burger heeft recht op een minimale dienstverlening die zes functies omvat: •
De functie wijkwerking: deze politie neemt een belangrijke plaats in, ze staat volledig ten dienste van de gemeenschap.
•
De functie onthaal: iedere politiezone moet een centraal onthaalpunt voorzien.
•
De functie interventie: deze functie moet de permanente bereikbaarheid en beschikbaarheid van iedere politiezone gestalte geven.
•
De functie politionele slachtofferbejegening: “het artikel 46 van de Wet op het Politieambt ligt aan de grondslag van elke politieactie ten opzichte van het slachtoffer. Zo zullen zij de personen die om hulp of bijstand verzoeken in contact brengen met gespecialiseerde diensten. Zij verlenen onder andere bijstand aan de slachtoffers van misdrijven, inzonderheid door hen de nodige informatie te verschaffen. De politieambtenaar is vaak de eerste persoon die in contact treedt met een slachtoffer. Hij heeft bijgevolg de verplichting in te staan voor een adequate opvang en onthaal, en voor een emotionele steun. De slachtofferbejegening maakt dus integraal deel uit van de politionele opdrachten. Wel impliceert een goede slachtofferbejegening het zich eigen maken van een welbepaald gedrag, bekwaamheid en kennis. Naast deze wettelijke verplichting in hoofde van iedere politieambtenaar, moet elk lokaal politiekorps beschikken over een gespecialiseerde medewerker, met als doel de politieambtenaren raad te geven en bij te staan bij het vervullen van hun opdrachten. Deze medewerker kan, onder andere, worden belast met : - de bewustmaking en voortgezette vorming van de korpsleden; - alle info gelinkt aan de slachtofferbejegening in te zamelen en ter beschikking te stellen van het korps; - de slachtoffers bij te staan in sommige gevallen, bijvoorbeeld in emotionele crisissituaties of zwaar slachtofferschap (inzonderheid in geval van zware ongevallen met of zonder vluchtmisdrijf, ...); - de slachtoffers die psychosociale hulp behoeven door te verwijzen naar de bevoegde diensten; - het onderhouden van contacten en samenwerken met de hulpinstanties; - deelnemen aan overlegstructuren.
Deze taak kan integraal aan een politieassistent of aan burgerpersoneel met een relevant diploma worden toevertrouwd. De permanente oproepbaarheid van dergelijk persoon moet ten voordele van elke zone worden verzekerd. Daarin kan in voorkomend geval worden voorzien in samenwerking met andere zones” 1 . •
De functie lokale opsporing en lokaal onderzoek: deze functie staat in voor de gerechtelijke opsporing en het gerechtelijk onderzoek.
•
De functie handhaving van de openbare orde: de handhaving van de openbare orde is één van de zes functies. Deze functie bestaat uit openbare rust, veiligheid en gezondheid.
4.4. Taken van de dienst politiële slachtofferbejegening volgens omzendbrief OOP15ter
Hiernavolgend worden de taken die vastgelegd zijn in de omzendbrief OOP15ter beschreven. De taken zijn duidelijk omschreven voor de verschillende niveaus binnen de politie. Omdat deze omzendbrief een belangrijk item is in mijn eindwerk vind ik het nodig om de taken toegeschreven aan de korpschef, de korpsleiding, de politieambtenaar, en de medewerkers van de dienst politiële slachtofferbejegening letterlijk over te nemen. Een samenvatting van de taken is volgens mij niet voldoende, belangrijke informatie kan op deze manier verloren gaan. Een kopie van de omzendbrief OOP 15ter zoals in het Belgische Staatsblad verschenen, bevindt zich in bijlage 3. 4.4.1. Op het niveau van de korpschef en van de korpsleiding “Een voortdurende sensibilisering inzake slachtofferbejegening van het politiepersoneel behoort tot de taken van alle politieofficieren. Om een goede slachtofferbejegening te verzekeren, moeten de korpschef en de leidinggevende officieren onder meer:
1
Ministeriële Omzendbrief PLP 10 inzake de organisatie- en werkingsnormen van de lokale politie met het oog op het waarborgen van een minimale gelijkwaardige dienstverlening aan de bevolking, 9 oktober 2001. (http://www.poldoc.be/dailydoc/document/mbs/2001/011016an.htm)
-
een verantwoordelijk officier aanstellen die zal instaan voor de follow-up van het slachtofferbeleid binnen het korps. Deze officier oefent controle uit op de uitvoering van het beleid, evalueert het en formuleert voorstellen aan de korpschef;
-
ervoor zorgen dat hun personeel, en meer bepaald de eerstelijnsagenten, gesensibiliseerd en gevormd worden in de slachtofferbejegening;
-
alle nodige technische- en organisatorische middelen ter beschikking stellen van hun personeel (communicatie- en transportmiddelen, aangepaste lokalen waar de slachtoffers met de nodige privacy ontvangen kunnen worden). Deze middelen moeten eveneens beschikbaar zijn bij het opnieuw contacteren van het slachtoffer;
-
gezien de noodzaak voor de politieambtenaar om op de hoogte te zijn van de ontwikkelingen inzake slachtofferhulp, een lijst laten opmaken van de justitieassistenten en verbindingsmagistraten bij de parketten van de rechtbank van eerste aanleg, evenals een lijst van de hulpverleningsdiensten. De geactualiseerde lijst van deze diensten met vermelding van hun karakteristieken, adressen, openingsuren en contactpersonen permanent ter beschikking stellen van het politiepersoneel. Met deze instanties een actieve samenwerking uitbouwen en onderhouden en het politiepersoneel inlichten over het bestaan van deze diensten;
-
de organisatie van ‘debriefings’ mogelijk maken om de leden van het politiekorps die geconfronteerd werden met ernstige misdaden, psychologisch te ondersteunen. De dienst voor politiële slachtofferbejegening kan eventueel met deze taak belast worden.
4.4.2. Op het niveau van de politieambtenaar 1. Opvang -
Deze opvang wordt gekenmerkt door luisterbereidheid. Dit impliceert een actief luisteren, een begrijpende en een geduldige houding: - er mogen geen te lange wachttijden zijn; - het slachtoffer wordt aangesproken in een beleefde en aangepaste taal; - vermijden dat het slachtoffer van de ene verbalisant naar de andere doorgestuurd wordt; - het slachtoffer wordt niet op afstandelijke of routinematige wijze behandeld;
- de feiten worden niet geminimaliseerd; - vermijden dat er een schuldgevoel opgewekt wordt bij het slachtoffer. -
Alle wettelijke daden dienen gesteld te worden. Er zal maximaal rekening gehouden worden met de wensen van het slachtoffer.
-
De politieambtenaar dient aan het slachtoffer uit te leggen waarom bepaalde vragen gesteld worden.
-
In ieder geval zal tijdens de verschillende onderzoeken de nodige discretie in acht genomen worden (t.o.v. derden, pers e.a.).
-
De melding van slecht nieuws eist een voorbereide en doordachte benadering.
-
De politieambtenaar moet in het bijzonder aandachtig zijn voor zekere vormen van slachtofferschap. De hulpverlening aan vrouwen en kinderen die het slachtoffer zijn van fysisch of seksueel geweld vraagt een speciale benadering.
-
Elk slachtoffer dient, in de mate van het mogelijke, ontvangen te worden in een apart lokaal, beschut tegen nieuwsgierige blikken, met voldoende intimiteit en discretie. Dit is in het bijzonder van toepassing voor de slachtoffers van fysisch of seksueel geweld (zoals bepaald in de omzendbrief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en het Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling van 27 november 1997 betreffende de inrichting van een lokaal voor de opvang van slachtoffers van fysisch en seksueel geweld).
2. Praktische bijstand De politieambtenaar moet er eerst en vooral voor zorgen dat medische bijstand gegeven wordt waar nodig (spoedopname of huisarts). In crisissituaties is praktische bijstand prioritair. Bij deze praktische bijstand gaat het vaak om eenvoudige dingen (een verwante verwittigen, zorgen voor vervoer,...). Deze bijstand heeft niet enkel een direct belang voor het slachtoffer, maar heeft ook een psychologische betekenis. Het slachtoffer moet de mogelijkheid hebben te telefoneren en zijn familie of verwanten te verwittigen. Indien nodig zal de politieambtenaar dit zelf doen. De politieambtenaar gaat na of het slachtoffer een verblijfplaats heeft. Indien het slachtoffer uit angst of uit veiligheidsoverwegingen niet langer in zijn verblijfplaats wenst te blijven, zal de politieambtenaar het nodige doen om het slachtoffer in contact te brengen
met een vluchthuis of een opvangcentrum. Bij een overlijden is het noodzakelijk de nabestaanden onmiddellijk te verwittigen en te begeleiden in de eerste moeilijke momenten. De nabestaanden zullen de kans krijgen waardig afscheid te nemen (zie ook de richtlijn van 16 september 1998 van de Minister van Justitie inzake het waardig afscheid nemen van een overledene ingeval van interventie door de gerechtelijke overheden). Zie ook bijlage 5. De opvang en de bejegening van de verwanten van een vermiste persoon alsook van de persoon die de verdwijning meldt, dient op een professionele manier te verlopen (zie ook de richtlijn van 22 juli 1997 van de Minister van Justitie betreffende de opsporing van vermiste personen). 3. Informatieverstrekking Artikel 3bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering stelt dat slachtoffers van misdrijven en hun verwanten op een correcte en begripvolle manier opgevangen moeten worden, in het bijzonder door hen de nodige informatie te geven. De politieambtenaar is dus verplicht om het slachtoffer volledige en verstaanbare informatiegegevens te verstrekken over: -
de huidige en de toekomstige onderzoeksverrichtingen (voor zover het beroepsgeheim en de regels van de persoonlijke levenssfeer dit toelaten);
-
de gerechtelijke procedure in het algemeen;
-
de mogelijkheden zich burgerlijke partij te stellen;
-
de mogelijkheid om een verklaring af te leggen in de hoedanigheid van benadeelde persoon, zoals voorzien in artikel 5bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering. Deze verklaring wordt afgelegd op het secretariaat van het openbaar ministerie en brengt de volgende rechten mee:
-
de benadeelde persoon heeft het recht bijgestaan of vertegenwoordigd te worden door een advocaat; - hij mag ieder document dat hij nuttig acht doen toevoegen aan het dossier; - hij wordt op de hoogte gehouden van het seponeren en de reden daarvan, van het instellen van een gerechtelijk onderzoek alsook van de bepaling van een rechtdag voor het onderzoeks- en vonnisgerecht.
-
de verschillende vormen van rechtshulp;
-
de administratieve regelingen, zoals het vernieuwen van officiële documenten (identiteitskaart, rijbewijs, ...);
-
de aangifte van verlies of diefstal van bankkaarten en cheques bij de financiële instellingen;
-
de doorverwijzing naar de hulpverleningsdiensten volgens de vormvoorschriften
-
het preventief advies. Dit kan passen in het kader van het opnieuw contact opnemen door de preventiedienst van de politie, teneinde de herhaling van de feiten te voorkomen. In dit kader kan gebruik gemaakt worden van de verschillende brochures van het ministerie van Binnenlandse Zaken;
-
de politiedienst die het proces-verbaal opstelt. Volgende elementen moeten automatisch aan het slachtoffer meegedeeld worden: - gegevens van de politiedienst; - naam en graad van de behandelende politieambtenaar; - nummer en datum van het proces-verbaal; - attest van klachtneerlegging.
-
de mogelijkheden tot het terugkrijgen van in beslag genomen of gestolen goederen.
Gezien de toestand waarin het slachtoffer zich kan bevinden, is het soms moeilijk hem deze informatie onmiddellijk aan te bieden. Het verstrekken van informatie kan dus niet enkel bij de aangifte of klachtneerlegging, maar ook bij het opnieuw contact opnemen door de politieambtenaar of door de dienst voor politiële slachtofferbejegening plaatsvinden. 4. Het opstellen van het proces-verbaal -
Het proces-verbaal moet duidelijk de identiteit van de slachtoffers weergeven.
-
Om de geleden schade op exacte manier vast te stellen, zal het proces-verbaal een maximum aan precieze gegevens over de schade bevatten. Ook aangaande sociale en emotionele gevolgen worden gegevens opgenomen.
-
In het proces-verbaal wordt het aanbod van verwijzing van het slachtoffer naar de hulpverleningsdiensten opgenomen.
-
Indien het slachtoffer reeds de beslissing nam om zich burgerlijke partij te stellen of de hoedanigheid van benadeelde persoon op zich te nemen, wordt deze beslissing vermeld in het proces-verbaal.
-
De wens van het slachtoffer om verder geïnformeerd te worden moet ook opgenomen worden.
-
Aan elke persoon die verhoord wordt, moet meegedeeld worden dat hij het recht heeft een kosteloze kopie van het proces-verbaal te vragen
-
Tijdens het verhoor van de slachtoffers zullen de politiediensten de regels voorzien in de artikelen 47bis en 70bis van het Wetboek van Strafvordering toepassen volgens de richtlijnen van de procureur des Konings.
5. Het hercontacteren van het slachtoffer Het hercontacteren enige tijd na de feiten kan nuttig zijn voor het slachtoffer, maar ook voor de politiedienst. Zoals het reeds benadrukt werd, kan de politieambtenaar bij die gelegenheid de informatiegegevens die verstrekt werden aan het slachtoffer, aanvullen en proberen de eventuele vragen van het slachtoffer te beantwoorden. Er kan eveneens een preventief advies verstrekt worden. Binnen de perken van het beroepsgeheim kan de politieambtenaar informatie verstrekken aan het slachtoffer over de stand van zaken van het dossier of kan hij hem inlichten over hoe hij contact moet opnemen met het parket van de rechtbank van eerste aanleg, met name via de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal Tijdens de hercontactname kan de politieambtenaar van het slachtoffer bijkomende (en misschien belangrijke) informatie voor het gerechtelijke dossier krijgen. Het slachtoffer kan zich mogelijks bepaalde details herinneren of informatie meedelen van zijn omgeving. Bij het hercontacteren kan er een nieuw voorstel tot verwijzing naar het ‘centrum (de dienst) voor slachtofferhulp’ gedaan worden. 4.4.3. Op het niveau van de dienst politiële slachtofferbejegening Om de politieambtenaren in hun opdrachten te adviseren en bij te staan, kan er een dienst politiële slachtofferbejegening opgericht worden. Dit begrip dekt binnen het politiekorps elke eenheid, elke persoon die bijzondere beroepsbekwaamheden bezit of opbouwt, de dienst of bureau die een specifieke opdracht vervult inzake de sensibilisering of de voortgezette opleiding inzake politiële slachtofferbejegening.
Het bestaan van een dienst politiële slachtofferbejegening binnen een politiekorps ontslaat geen enkele politieambtenaar van zijn wettelijke plicht aan slachtofferbejegening te doen. Deze dienst ondersteunt dus het politiepersoneel, maar hij neemt de taak van de politieambtenaar niet over. Elke politieambtenaar moet in staat zijn een correcte en efficiënte ondersteuning aan slachtoffers te bieden. De dienst politiële slachtofferbejegening moet het beleid toepassen dat uitgewerkt is in het politiekorps, met naleving van de principes van het slachtofferbeleid. Een dienst politiële slachtofferbejegening heeft de volgende taken : 1. Opleiding De hoofdtaak van deze dienst bestaat er in de leden van het korps te sensibiliseren, evenals de voorgezette opleiding inzake politiële slachtofferbejegening te verzekeren. De dienst politiële slachtofferbejegening moet trachten binnen een zo kort mogelijke termijn specifieke projecten inzake sensibilisering van de leden van het politiekorps op te stellen. Deze sensibilisering mag niet enkel bestaan uit informele contacten met de leden van de dienst. 2. Informatie De dienst politiële slachtofferbejegening zal er ook voor zorgen dat de informatie aangaande slachtofferbejegening zowel aan de leidinggevende officieren als aan de leden van het politiekorps meegedeeld wordt. 3. Tussenkomst bij slachtofferbejegening Het principe waarbij elke politieambtenaar zelf een efficiënte opvang en ondersteuning aan slachtoffers biedt, is van toepassing (art. 46 van de Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt). De politieambtenaar mag het slachtoffer niet systematisch doorverwijzen naar de dienst politiële slachtofferbejegening. De tussenkomst van deze dienst is verantwoord wanneer de politieambtenaar het slachtoffer niet alleen of niet op een optimale wijze kan bijstaan, bijvoorbeeld bij emotionele crisissituaties of bij zeer ernstig slachtofferschap. De dienst kan zich ook bezighouden met een aantal meer praktische aspecten (materiële bijstand,...). De dienst politiële slachtofferbejegening moet op dat ogenblik de slachtoffers die nood hebben aan psychosociale hulp doorverwijzen naar de ‘centra voor slachtofferhulp’ die
erkend werden door de gemeenschappen. Vanwege zijn specialisatie kan de dienst voor politiële slachtofferbejegening belast worden met het hercontacteren van het slachtoffer. De dienst politiële slachtofferbejegening kan inschatten welke de gevolgen zijn van het misdrijf voor het slachtoffer en kan het slachtoffer dan oriënteren naar het ‘centrum voor slachtofferhulp’. 4. Contact met de hulpverlenende instanties Om de politiedienst te informeren zal de dienst politiële slachtofferbejegening contacten leggen en een actieve samenwerking opbouwen met de hulpverlenende instanties. De dienst verzamelt de noodzakelijke informatie en gegevens zoals adressen, telefoonnummers, contactpersonen en openingsuren. Het is nodig deze gegevens regelmatig te inventariseren en ze ter beschikking te stellen van de politieambtenaren. 5. De deelname aan de overlegstructuren Een vertegenwoordiger van een dienst politiële slachtofferbejegening neemt deel aan het ‘welzijnsteam slachtofferzorg’. Een vertegenwoordiger van een dienst politiële slachtofferbejegening kan eveneens de vertegenwoordigers van de politiediensten begeleiden bij de arrondissementele raad voor een slachtofferbeleid (art. 11 en 12 van het samenwerkingsakkoord tussen de federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap, art. 13 en 14 van het samenwerkingsakkoord tussen de federale Staat, de Franse Gemeenschap en het Waalse Gewest)” 1 . 4.5. Doorverwijzen en overlegstructuren Zowel de politie als de slachtofferbejegenaars van de dienst politiële slachtofferbejegening komen vaak als eersten in contact met slachtoffers. Het is de taak van de politie om de slachtoffers in contact te brengen of van het bestaan van gespecialiseerde diensten voor slachtoffers in te lichten. Binnen ieder gerechtelijk arrondissement is er een arrondissementele raad voor het slachtofferbeleid opgericht en worden er ‘welzijnsteams slachtofferzorg’ opgericht. Binnen het arrondissement Kortrijk zijn de politiezones GRENSLEIE, MIRA, MIDOW, RIHO, 1
Ministeriële Omzendbrief OOP 15ter betreffende politiële slachtofferbejegening, 9 juli 1999. (http://www.poldoc.be/dailydoc/document/mbs/1999/99-165an.htm)
VLAS en GAVERS op deze welzijnsteams vertegenwoordigd. De welzijnsteams hebben als doel de arrondissementele raad te adviseren en te informeren over de noden van de slachtoffers. 4.6. Verklarende begrippenlijst 1 In dit hoofdstuk komen enkele diensten en benamingen voor die niet altijd even duidelijk zijn. In de omzendbrief OOP 15ter worden enkele belangrijke begrippen duidelijk omschreven. De belangrijkste heb ik overgenomen. Om de leesbaarheid van mijn eindwerk niet te onderbreken heb ik deze verklarende begrippenlijst pas op het einde van het hoofdstuk vermeld. 4.6.1. Slachtoffer De persoon, evenals zijn verwanten, aan wie materiële, fysische en/of morele schade is toegebracht als gevolg van een handeling of een verzuim dat strafbaar is gesteld door het strafwetboek of door bijzondere strafwetten.
4.6.2. Slachtofferzorg Hulp- en dienstverlening in de breedste betekenis, die vanuit de verschillende maatschappelijke sectoren (politiële en justitiële diensten, sociale en medische sector) aan slachtoffers wordt geboden.
4.6.3. Slachtofferbejegening Dienstverlening aan slachtoffers door politiële en justitiële diensten waarbij de eerste opvang en het onthaal van het slachtoffer evenals het verstrekken van een goede basisinformatie aan het slachtoffer centraal staan.
1
Ministeriële Omzendbrief OOP 15ter betreffende politiële slachtofferbejegening, 9 juli 1999. (http://www.poldoc.be/dailydoc/document/mbs/1999/99-165an.htm)
4.6.4. Dienst politiële slachtofferbejegening Een dienst binnen een gemeentelijk politiekorps, rijkswachtbrigade of rijkswachtdistrict die enerzijds instaat voor de sensibilisering en permanente vorming van politieambtenaren inzake politiële slachtofferbejegening en anderzijds voor het bieden van deze slachtofferbejegening, zonder evenwel afbreuk te doen aan de wettelijke verplichtingen inzake slachtofferbejegening van elke individuele politieambtenaar. 4.6.5. Dienst slachtofferonthaal De dienst bij het parket van de rechtbank van eerste aanleg die door de inschakeling van justitieassistenten de magistraten, evenals het andere personeel van de rechtbank en het parket bijstaat in het organiseren en het verbeteren van de justitiële slachtofferbejegening. 4.6.6. Slachtofferhulp Hulp- en dienstverlening aan slachtoffers door een centrum.
4.6.7. Autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk Een voorziening die vanuit een eenheid van beheer en beleid een gediversifieerde en verantwoorde hulp- en dienstverlening aanbiedt aan alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd worden ten gevolge van persoonlijke, relationele, gezins- of maatschappelijke factoren. Het centrum is daartoe door de Vlaamse Regering erkend. De opdracht slachtofferhulp wordt als een bijkomende taak toegewezen aan een autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk.
4.6.8. ‘Centrum voor slachtofferhulp’ Het autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk met als bijkomende taak slachtofferhulp.
4.7. Besluit In dit hoofdstuk heb ik de politie en de dienst slachtofferhulp zo goed mogelijk proberen te toe te lichten. Ik heb alle informatie die ik relevant vond voor mijn eindwerk hierin verwerkt.
Persoonlijk vind ik OOP 15ter duidelijk, er wordt duidelijk beschreven wat van wie wordt verwacht, maar ik weet natuurlijk niet in hoeverre deze omzendbrief in de praktijk toepasbaar is en of de hulpverlening zoals in de omzendbrief beschreven voldoende is bij de opvang van de nabestaanden van gezinsdrama’s. Aan de hand van een bevraging aan de slachtofferbejegenaars van de verschillende zones binnen het gerechtelijk arrondissement Kortrijk hoop ik hierop een antwoord te vinden. De resultaten van deze bevraging zijn terug te vinden in hoofdstuk 5.
De omzendbrief heeft zowel taken voor de korpschef, de politieambtenaren als voor de dienst politiële slachtofferbejegening. Ik denk dat de taken die voorzien zijn op het niveau van de korpsleiding redelijk goed te verwezenlijken zijn. Deze taken zijn o.a. het aanstellen van een verantwoordelijke, de nodige middelen ter beschikking stellen en debriefings mogelijk maken. Tijdens mijn stage heb ik bij de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama een debriefing kunnen bijwonen binnen de zone. De taken op het niveau van de politieambtenaar zijn meer uitgebeid. Deze taken bestaan uit praktische bijstand en informatieverstrekking maar ook de luisterbereidheid, het maximaal rekening houden met de wensen van het slachtoffer en het in acht nemen van de nodige discretie lijken simpele, eenvoudige taken, maar deze zijn niet altijd evident. De politieambtenaren zijn ook belast met het onderzoek en moeten vaststellingen doen, vaak is er maar weinig tijd voor de opvang van de slachtoffers of de nabestaanden. De opvang van de nabestaanden en de slachtoffers is in de praktijk heel vaak de taak van de dienst politiële slachtofferbejegening. Volgens de omzendbrief OOP 15ter van 9 juli 1999 is de tussenkomst van deze dienst verantwoord wanneer de politieambtenaar het slachtoffer niet alleen of niet op een optimale wijze kan bijstaan. Dit kan natuurlijk op verschillende manieren geïnterpreteerd worden en is dus bij iedere tussenkomst anders.
Ook het doorverwijzen is iets die simpel lijkt, maar dit toch niet is. Heel vaak willen mensen niet doorverwezen worden. Ze klampen zich heel gemakkelijk vast aan de eerste hulpverlener en willen dat de verdere begeleiding ook door deze hulpverlener gegeven word. In de omzendbrief OOP 15ter staat duidelijk vermeld dat dit niet tot het takenpakket van een dienst politiële slachtofferbejegening behoord, maar de mensen die de hulp nodig hebben zijn hier soms niet zo gelukkig mee. Dit is een voorbeeld van iets die in de theorie heel logisch klink, maar in de praktijk niet altijd even gemakkelijk te verwezenlijken is.
In het volgend hoofdstuk komt mijn bevraging aan bod waarmee ik op bovenvermelde vraag ‘ Is de hulpverlening zoals in OOP 15 ter beschreven voldoende voor de opvang van nabestaanden van een gezinsdrama?’ een antwoord hoop te vinden.
5. Bevraging 5.1. Inleiding
Tijdens mijn zoektocht naar bruikbare informatie voor het theoretische gedeelte van mijn eindwerk heb ik aan den lijve kunnen ondervinden dat er over mijn onderwerp niets concreet op papier staat. Er is geen eensluidende definitie van gezinsdrama’s, er zijn geen specifieke boeken en er zijn geen statistieken beschikbaar. Oorspronkelijk had ik me een beeld willen vormen van de gezinsdrama’s in Vlaanderen, maar omdat er zo weinig informatie voor handen was, heb ik uiteindelijk besloten om klein te beginnen. De enige haalbare manier om iets over gezinsdrama’s te weten te komen was via de pers, maar deze is natuurlijk niet altijd even betrouwbaar. Na enige twijfel heb ik dan uiteindelijk beslist zelf uit te zoeken hoe het nu precies zit. Aan de hand van een korte bevraging probeer ik de gezinsdrama’s binnen het arrondissement Kortrijk in kaart te brengen.
5.2. Doel
Het doel van de bevraging is het in kaart brengen van de gezinsdrama’s binnen het gerechtelijke arrondissement Kortrijk en een zicht te krijgen op de bijstand die verleend werd door de diensten politiële slachtofferbejegening. Aan de hand van de bevraging wil ik ook graag te weten komen of de gegeven opvang specifiek is voor gezinsdrama’s en of de basisopvang zoals in de ministeriële omzendbrief OOP 15ter vermeld, voldoende is.
5.3. Doelgroep
Om mijn onderzoek overzichtelijk te houden heb ik mijn doelgroep beperkt tot de politiezones van het arrondissement Kortrijk, dit zijn in totaal zes politiezones. -
PZ RIHO: Roeselare, Izegem en Hooglede
-
PZ MIDOW: Meulebeke, Ingelmunster, Dentergem, Oostrozebeke en Wielsbeke
-
PZ GRENSLEIE: Menen, Wevelgem en Ledegem
-
PZ VLAS: Kortrijk, Kuurne en Lendelede
-
PZ MIRA: Waregem, Anzegem, Zwevegem, Avelgem en Spiere-Helkijn
-
PZ GAVERS: Deerlijke en Haverbeke
Deze politiezones omvatten 21 gemeenten die te zien zijn op de kaart die vervat zit in bijlage 1. Verdere gegevens over de betreffende politiezones zijn terug te vinden in bijlage 2. De hierboven vermelde politiezones zijn tevens leden van de IPOS, dit houdt in dat de verschillende slachtofferbejegenaars elkaar kennen en soms met elkaar samenwerken.
Ik heb een bijkomende bevraging gedaan aan de dienst slachtofferhulp van het CAW Stimulans en de dienst slachtofferonthaal van het parket. Dit zijn twee diensten ook in contact komen met de nabestaan van gezinsdrama’s. Deze twee diensten komen pas na de opvang van de dienst politiële slachtofferbejegening in contact met de nabestaanden en hebben dus ook een andere functie en werkwijze. Een kort verslag van de mondelinge bevraging van deze twee diensten is ook terug te vinden in dit hoofdstuk.
5.4. Voorbereidingen.
Het maken van een bevraging is niet zo eenvoudig. Vooreerst heb ik mijn doelgroep moeten bepalen en heb ik mijn vragen moeten afstellen op mijn probleemstelling. Het bepalen van mijn doelgroep verliep heel vlot, ik heb eerst telefonisch contact opgenomen met alle verantwoordelijken van de dienst politiële slachtofferbejegening en heb hen gevraagd of ze bereid waren mee te werken aan mijn bevraging. Ik kan begrijpen dat niet iedereen even enthousiast is om kostbare tijd te verspillen aan het invullen van de zoveelste bevraging van een student. Gelukkig was iedereen bereid mijn ‘korte’ bevraging in te vullen. De verantwoordelijken van de diensten slachtofferbejeging zijn direct betrokken met de slachtoffers en eventueel ook met de nabestaanden van een gezinsdrama en hebben door hun ervaring een persoonlijke mening kunnen uitbouwen. Tijdens het opbellen van de verantwoordelijken van de dienst werd mij voorgesteld om ook eens contact op te nemen met de dienst slachtofferhulp van het CAW Stimulans en de dienst slachtofferonthaal van het parket. Deze diensten komen ook in aanraking met de nabestaanden van gezinsdrama’s en hebben misschien een ander zicht of een andere visie op de feiten. Er werd telefonisch afgesproken met deze diensten en er werd een gesprek gevoerd. Een korte samenvatting van deze gesprekken volgen verder in dit hoofdstuk.
De volgende stap was het opstellen van de vragen. Gedurende twee weken heb ik dagelijks enkele vragen geformuleerd en telkens aangepast en verbeterd. Hierbij hield ik mijn probleemstelling en mijn theoretische kennis over gezinsdrama’s, rouwen, slachtofferschap en de dienst politiële slachtofferbejegening in het achterhoofd. In overleg met een collegastagiaire en mijn stagebegeleidster werden de uiteindelijke vragen opgesteld. De bevraging is onderverdeeld in drie delen, een informatief gedeelte, een 2de deel waarin specifieke vragen over gezinsdrama’s werden gesteld en een 3de deel waarin ik polste of de opvang zoals omschreven in de omzendbrief OOP 15 ter voldoende was.
Er werd besloten om de bevraging terug op te halen tijdens de IPOS- vergadering van 28 april 2006. De vertegenwoordigers van de diensten slachtofferhulp waren hier allen op aanwezig om knelpunten of problematieken betreffende de slachtofferbejegening samen te bespreken.
Aan de bevraging ging een begeleidende brief vooraf. In deze brief stelde ik mezelf en de school voor, vermeldde en motiveerde ik mijn onderwerp en verduidelijkte ook mijn probleemstelling.
De vragenlijsten werden op zaterdag 8 april 2006 aan de verschillende diensten verstuurd. Ik kreeg één bevraging teruggestuurd omdat de vertegenwoordiger van deze dienst niet aanwezig kon zijn op de IPOS vergadering. Twee bevragingen kreeg ik vroeger dan verwacht terug, eentje heb ik persoonlijk gaan ophalen en de andere werden mij op de afgesproken datum overhandigd.
5.5. Resultaten van de mondelinge bevragingen.
Tijdens mijn stage heb ik twee diensten waar de dienst politiële slachtofferbejegening het meest mee in contact komt bezocht. ‘Slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans’ en ‘Slachtofferonthaal van het parket’ zijn twee diensten die tevens in contact komen met de nabestaanden van gezinsdrama’s. Deze twee diensten komen op een ander moment en met een andere doelstelling in contact met de nabestaanden.
Niet alle informatie die ik via deze gesprekken verkregen heb, zit in de theorie van mijn eindwerk verwerkt, maar is daarom niet minder belangrijk, vandaar telkens dit korte verslag.
5.5.1. Slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans
Informatieve gegevens
Op 27 maart 2006 nam ik telefonisch contact op met Hubert Valcke, contactpersoon van de dienst slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans. Na dit telefonische contact werd er afgesproken elkaar te ontmoeten op 13 april 2006 om 9.00 uur. Het gesprek vond plaats in de Groeningestraat 28, te Kortrijk.
De doelgroep van de dienst slachtofferhulp zijn slachtoffers van een misdrijf en hun naastof nabestaanden.
De dienst slachtofferhulp biedt emotionele en psychosociale ondersteuning aan, geeft advies en informatie naar aanleiding van het misdrijf, bemiddelt bij instanties zoals de politie, het gerecht, advocatuur en verzekeringen.
Slachtoffers worden begeleid door zowel professionele als vrijwillige medewerkers. Er worden individuele en groepsbegeleidingen gedaan en er wordt zowel met kinderen als volwassenen gewerkt. De gesprekken kunnen in de gebouwen van het C.A.W. Stimulans plaatsvinden of bij de mensen thuis. De hulp die de dienst slachtofferhulp biedt is gratis.
Ieder gerechtelijk arrondissement heeft een C.A.W. Stimulans die verantwoordelijk is voor slachtofferhulp. Elke afdeling slachtofferhulp heeft verschillende filialen. De filialen slachtofferhulp voor het arrondissement Kortrijk zijn gevestigd in Kortrijk en Roeselare.
Kort verslag van het gesprek
Omdat er geen definitie of een wettelijke basis wat betreft gezinsdrama’s bestaat, is het heel belangrijk om het begrip ‘gezinsdrama’ duidelijk te omschrijven.
Binnen het C.A.W. Stimulans bestaat er geen categorisatie specifiek voor gezinsdrama’s. De gezinsdrama’s worden meestal geklasseerd onder moord of zelfmoord. Er zijn dan ook geen statistieken die specifiek zijn voor gezinsdrama’s en er is niet echt een zicht van de nabestaanden die bij de dienst slachtofferhulp terechtkomen.
De hulpverlening die geboden wordt aan de nabestaanden van een gezinsdrama is identiek aan de hulpverlening in andere situaties. De rouw is ongeveer bij iedereen hetzelfde, alle rouwtaken zoals hierboven beschreven moeten doorlopen worden. Bij gezinsdrama’s zijn er meestal meer slachtoffers en is er ook een band met de dader, dit heeft tot gevolg dat de begeleiding langer duurt, maar de begeleiding blijft hetzelfde.
De duur van de begeleiding is afhankelijk van de persoon zelf. In het begin is er een hoge intensiteit van contacten en gesprekken, naar het einde toe wordt dit afgebouwd. Nabestaanden en slachtoffers van een misdrijf kunnen als het ware voor een onbeperkte tijd begeleiding vragen. Deze hulp hoeft niet onmiddellijk na het misdrijf aangevraagd worden, het aanbod blijft onbeperkt geldig. De begeleiding bij de nabestaanden van gezinsdrama’s duurt ongeveer 1,5 jaar. Alle begeleidingen worden stopgezet in overleg met de cliënt en indien de cliënt na het stopzetten toch nog nood heeft aan gespecialiseerde hulp, kan het steeds opnieuw bij de dienst slachtofferhulp terecht.
De basis van de hulpverlening steunt op de axioma’s van Rogers, maar de methodiek wordt steeds aan de noden van de cliënt aangepast. Bij iedere cliënt probeert men de moeilijkheden zo goed mogelijk in te schatten en hier een gepaste begeleiding aan te geven.
Voor de nabestaanden van een gezinsdrama is het heel belangrijk dat er wordt stilgestaan bij de dader. Bij gezinsdrama’s is de dader is meestal een familielid. Ook bij andere misdrijven is het heel belangrijk om even stil te staan bij de dader, anders bestaat de kans dat het slachtoffer een vertekend beeld krijgt van de dader en het misdrijf. De nabestaanden van de dader worden doorverwezen naar de justitiële welzijnswerker. Het C.A.W. Stimulans staat zowel in voor opvang van de slachtoffers als opvang van de daders, maar deze opvang gebeurt niet door dezelfde personen en gebeurt niet gezamenlijk. Bij gezinsdrama’s zijn de nabestaanden van het slachtoffer en de nabestaanden van de dader vaak familie, maar toch worden de nabestaanden van de dader doorverwezen naar de
justitiële welzijnswerker van het C.A.W. Stimulans om eventuele conflicten te vermijden. Wel is er een goede samenwerking tussen de justitiële welzijnswerker en de dienst slachtofferhulp.
Nabestaanden van gezinsdrama’s komen bij de dienst slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans terecht via een doorverwijzing van de diensten politiële slachtofferbejegening. Belangrijk bij de crisisopvang die door de diensten politiële slachtofferbejegening gegeven wordt, is het feit dat er onmiddellijk vermeld wordt dat de opvang tijdelijk is. Bij slachtoffers van misdrijven komt vaak een aanklampgedrag voor en is het moeilijk om na enkele dagen door te verwijzen naar een dienst die instaat voor langdurige, gespecialiseerde hulp.
Nabestaanden van gezinsdrama’s hebben het vaak moeilijk met het feit dat de eventuele afscheidsbrieven in beslag genomen worden. Sinds enkele jaren kan er een kopie van de brief bekomen worden, maar dit is vaak een magere troost voor de nabestaanden.
Hoe de nabestaanden de opvang van de dienst politiële slachtofferbejegening ervaren is niet echt duidelijk. De bevindingen van de slachtoffers zijn heel subjectief. Sommigen ergeren zich aan het feit dat ze hun verhaal meerdere keren moeten doen, terwijl anderen daar precies troost in vinden.
Het werken met mensen is zeer subjectief, iedere persoon ervaart het verlies van een dierbare persoon op een andere manier en ook de hulpverlening moet telkens aangepast worden.
Bevindingen
Ik kende de dienst slachtofferonthaal van het C.A.W. Stimulans al, maar toch heb ik het een en het ander bijgeleerd tijdens het bezoek. Ik was niet echt vertrouw met hun manier van werken en wist ook niet hoe de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama verliep.
Ik was eigenlijk een beetje verwonderd. De rouw verloopt ongeveer bij iedereen hetzelfde, of men nu een geliefd persoon verlies door een natuurlijk overlijden, een zelfmoord of door een gezinsdrama, de 4 rouwtaken moeten allemaal doorlopen worden. De begeleiding wordt aan ieder individu aangepast, maar toch herkennen de hulpverleners telkens enkele kenmerken die steeds terugkomen. Een verschilpunt is bij een traumatische rouw, zoals bij gezinsdrama’s, is de duur van de begeleiding. Nabestaanden hebben nood aan een langere begeleiding. Tijdens het gesprek werden ook enkele knelpunten ter sprake gebracht, zoals de inbeslagname van de afscheidsbrief en de doorverwijzing van de diensten politiële slachtofferbejegening naar het C.A.W. Stimulans.
5.5.2. Slachtofferonthaal van het parket (SOP)
Informatieve gegevens
Op vrijdag 14 april 2006 nam ik telefonisch contact op met de dienst slachtofferonthaal van het parket. Ik kon een afspraak maken met Greet Verheecke voor donderdag 20 april 2006. De vergadering vond plaats om 9.00 uur in de gerechtsgebouwen in de Burgemeester Nolfstraat 10 te 8 Kortrijk.
Op de dienst slachtofferonthaal van het parket zijn 2 medewerkers tewerkgesteld. De taak van de dienst slachtofferonthaal van het parket is het verstrekken van informatie, het geven van bijstand aan de slachtoffers of de nabestaanden van de slachtoffers en het doorverwijzen naar gespecialiseerde diensten.
Deze informatie die de dienst slachtofferonthaal verstrekt, kan algemeen zijn, kan handelen over een specifiek dossier of over de aanvraag van een pro- deo advocaat. De misdrijven worden onderverdeeld in verschillende categorieën. Sommige categorieën zoals, diefstal met geweld en gekende dader, verdacht overlijden, moord of poging tot moord, zelfmoord, zedenfeiten, stalking, dodelijke verkeersongevallen en dodelijke arbeidsongevallen worden altijd opgevolgd door de dienst slachtofferonthaal. Slachtoffers van andere misdrijven moeten zelf contact opnemen met de dienst. Wanneer laatstgenoemde slachtoffers aangifte doen bij de politie staat het adres van de dienst slachtofferonthaal van het parket op het proces verbaal vermeld. De slachtoffers die onder
een van de bovenvermelde categorieën vallen, worden zelf aangeschreven en op de hoogte gebracht van het bestaan van de dienst slachtofferonthaal. Deze brieven zijn geen standaardbrieven, maar worden persoonlijk aan het misdrijf en de noden van het slachtoffer aangepast. De medewerkers van de dienst slachtofferonthaal nemen dagelijks contact op met de dienstdoende Procureur des Konings om op de hoogte gebracht te worden van de nieuwe misdrijven die zich binnen het arrondissement hebben voorgedaan.
De dienst slachtofferonthaal van het parket verleent ook bijstand aan slachtoffers of aan hun nabestaanden. Deze bijstand kan bv. gebeuren tijdens de dossierinzage, bij zittingen, assisenzaken of bij de teruggave van overtuigingsstukken (afscheidsbrieven, kledij, …). De bijstand bij de dossierinzage houdt in dat men vb. de foto’s van de autopsie vooraf uit het dossier haalt (op vraag van de nabestaanden) en mensen emotioneel ondersteunt. De medewerkers begeleiden ook slachtoffers bij zittingen of assisenzaken, de confrontatie met de dader kan soms zeer emotioneel zijn.
Een taak van de dienst slachtofferonthaal is ook het doorverwijzen van de slachtoffers indien men dit nodig acht. Dit kan zowel een doorverwijzing zijn naar de dienst slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans als een doorverwijzing naar een advocaat.
Wanneer een dader in vrijheid wordt gesteld wordt het slachtoffer (dat onder één van de bovenvermelde categorieën valt) hiervan op de hoogte gebracht. Het slachtoffer krijgt ook de kans om voorwaarden aan de invrijheidsstelling van de dader op te leggen. De voorwaarden die het slachtoffer voorstelt, worden meestal gevolgd.
Slachtofferonthaal en gezinsdrama’s
Om de gezinsdrama’s te klasseren wordt er een onderscheid gemaakt. Er zijn de gezinsdrama’s waarbij de dader zelfmoord heeft gepleegd en de gezinsdrama’s waarvan de dader nog in leven is.
Bij de gezinsdrama’s waar de dader zelfmoord heeft gepleegd is er in feite geen dader waartegen men een proces moet voeren. Het onderzoek voor dergelijke gezinsdrama’s duurt zeer lang (ongeveer 1,5 tot 2 jaar). Wel wordt er een onderzoek en autopsie
uitgevoerd, maar er is geen tijdsdruk, er is geen dader aangehouden die veroordeeld moet worden. Bij gezinsdrama’s waarbij de dader nog in leven is, is er een dader die aangehouden is en wacht op een proces. Het duurt ongeveer 1 à 1,5 jaar voor er een assisenzaak komt.
Slachtoffers moeten zich burgerlijke partij stellen om inzage te krijgen in het dossier tijdens het onderzoek. Doen ze dit niet, dan is er pas inzage als het proces afgerond is. Voor de slachtoffers is het belangrijk dat ze inzage krijgen in het dossier. De omstandigheden waarin de wanhoopsdaad zich heeft afgespeeld, zijn duidelijk beschreven en helpen de nabestaanden vaak bij het verwerken van verlies. Bij gezinsdrama’s worden zowel de nabestaanden van de slachtoffers als de nabestaanden van de daders aangeschreven door de dienst slachtofferonthaal van het parket. De informatieverstrekking en de bijstand van de nabestaanden van het slachtoffer en nabestaanden van de dader gebeurt echter niet door dezelfde medewerker om de onpartijdigheid niet in het gedrang te brengen.
Bevindingen
Dit bezoek is een van de bezoeken die me heel erg boeide. Vanuit mijn stageplaats wordt er samengewerkt met de dienst slachtofferonthaal van het parket, maar ikzelf had tijdens mijn stage nog nooit contact gehad met deze dienst. Ik was eigenlijk verwonderd van het takenpakket van de dienst. De dienst adviseert, begeleid en ondersteunt slachtoffers op verschillende vlakken. De nabestaanden kunnen bij de dienst terecht voor een begeleiding bij een dossierinzage maar ook voor de psychosociale ondersteuning tijdens de inzage. Ik wist ook niet dat deze dienst de slachtoffers op de hoogte bracht bij de invrijheidsstelling van de dader. Ik wist dat dit gebeurde, maar niet dat dit systematisch opgevolgd werd. Tijdens dit gesprek heb ik ook heel wat vragen kunnen stellen over gezinsdrama’s. Zo werd mij informatie meegedeeld over het gezinsdrama waar ikzelf heb aan meegeholpen verleden jaar. Ik vind het heel belangrijk dat je als hulpverlener iets van feedback krijgt. Volgens mij verlopen de doorverwijzingen redelijk vlot, maar is de terugkoppeling niet zo evident.
5.5.3. Besluit
De dienst slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans kende ik al redelijk goed. Vanuit de opleiding sociaal werk werd het C.A.W. Stimulans vaak ter sprake gebracht, ik was al vertrouwd met de taken. Tijdens mijn stage kwam ik ook geregeld in contact met Hubert Valcke van de dienst slachtofferhulp van het C.A.W. Stimulans. Hij is ook aanwezig op de IPOS vergaderingen van het gerechtelijke arrondissement Kortrijk waar ook de verschillende diensten slachtofferbejegening aanwezig zijn. Het was de eerste keer dat ik zelf naar de gebouwen in de Groeningestraat ging. Ik vind het altijd handig wanneer je mensen doorverwijst, dat je weet naar wie je ze doorverwijst en dat je kunt zeggen waar ze precies moeten zijn. Het stelt de mensen op hun gemak.
De dienst slachtofferonthaal van het parket was me eigenlijk onbekend. Ik had er wel al van gehoord, maar ik was nog nooit persoonlijk in contact gekomen met de dienst. Vooraf had ik via het internet al wat opzoekwerk verricht, want ik had er eerlijk gezegd geen idee van wat de taken, de doelgroep en de werkwijze van de dienst waren. Ik heb heel veel opgestoken van dit bezoek en kan deze informatie nu in de praktijk toepassen (wat al gebeurd is!). De bezoeken zijn er oorspronkelijk gekomen door mijn eindwerk, om informatie over gezinsdrama’s en hun nabestaanden in te winnen, maar ik vond het geen verloren tijd.
5.6. Resultaten van de schriftelijke bevraging
5.6.1. Informatieve gegevens
ZONE
CONTACT
FUNCTIE
PERSOON
RIHO MIDOW
GRENSLEIE
Casier Vandenheede
Van Cleven
HINP INP/ soc. assistent soc. assistent
DIENST AANTAL
Aantal
DPS
SLO bejegenaars
Tussen-
Vast / Vrijwillig
komsten
JA
3
?
154
JA
1
1
120
JA
1
9
50 (na diensturen)
VLAS
Verboven
HINP
JA
2
11
242
MIRA
Seynaeve
Commissaris
NEE
0
5
50
Soete
HINP
NEE
0
2
20
GAVERS
RIHO| De politiezone RIHO is bevoegd voor de gemeenten Roeselare, Izegem en Hooglede. De dienst politiële slachtofferbejegening staat onder leiding van de HINP Ciska Casier. De dienst telt 3 gespecialiseerde medewerkers. Sedert 1 januari 2005 is er een samenwerking met de dienst politiële slachtofferbejegening van de PZ MIDOW om de 24/24u permanentie te kunnen verzekeren.
MIDOW| De politiezone MIDOW omvat de gemeenten Meulebeke, Ingelmunster, Dentergem, Oostrozebeke en Wielsbeke. De dienst slachtofferbejegening wordt gerund door Roseline Vandenheede, zij is inspecteur van Politie en maatschappelijk assistent. Roseline wordt bijgestaan door een vrijwilliger. In het jaar 2005 waren er zo’n 120 tussenkomsten.
GRENSLEIE| Christophe van Cleven, maatschappelijk assistent, staat in voor de slachtofferbejegening voor de PZ GRENSLEIE. Deze politiezone omvat drie gemeenten, Menen, Wevelgem en Ledegem. Jaarlijks zijn er ongeveer 50 tussenkomsten na de diensturen ( na 18.00uur).
VLAS| Deze politiezone is de grootste binnen het gerechtelijk arrondissement Kortrijk. Twee vaste medewerkers en elf vrijwilligers staan er in voor de slachtofferbejegening binnen Kortrijk, Kuurne en Lendelede. Verleden jaar waren er 242 tussenkomsten.
MIRA| De politiezone MIRA omvat de gemeenten Waregem, Anzegem, Avelgem, Zwevegem en Spiere- Helkijn. Deze zone beschikt niet over een dienst die specifiek instaat voor de slachtofferbejegening, maar er is wel een permanentierol voor slachtofferzorg. Tijdens de kantooruren staan de politieambtenaren zelf in voor de opvang van de slachtoffers, na de kantooruren is er een permanentie voorzien door vrijwilligers (commissaris Seynaeve en vier andere vrijwilligers) van slachtofferzorg. Jaarlijks staan zij in voor ongeveer 50 tussenkomsten.
GAVERS| De politiezone Gavers bestaat uit de gemeenten Harelbeke en Deerlijk. Deze politiezone is de kleinste binnen het gerechtelijk arrondissement Kortrijk. HINP Soete en een vrijwilliger staan er jaarlijks in voor zo’n 20 tussenkomsten.
5.6.2. Gezinsdrama’s
ZONE
Gezinsdrama?
RIHO
Gemeente.
Datum feit.
JA
Roeselare
13 maart 2005
MIDOW
NEE
/
/
GRENSLEIE
NEE
/
/
VLAS
NEE
/
/
MIRA
JA
Spiere- Helkijn
26 september 2005
Poging tot
Harelbeke (Hulste)
14 oktober 2005
GAVERS
Mijn bevraging werd aan de zes politiezones van het arrondissement Kortrijk verstuurd, 3 politiezones hadden een gezinsdrama binnen hun zone. De politiezones RIHO, MIRA en VLAS werden ieder in hun zone met een gezinsdrama geconfronteerd. Opmerkelijk was dat de drie gezinsdrama’s zich allemaal hebben voorgedaan in het jaar 2005.
ZONE
Aantal SLO Aantal
Aantal SLO
Aantal
Zelfmoord
Nabestaanden bejegenaars
tussen-
dader?
Volw./Kind (opvang)
Ingezet?
komsten?
RIHO
1
1
3
2
5
JA
MIRA
2
1
4
5
3
JA
GAVERS
0
3
5
1
6
Poging
RIHO| In het gezinsdrama dat zich binnen de politiezone RIHO voordeed, werd een kind om het leven gebracht door de moeder. De moeder, die de dader was, heeft zich achteraf van het leven beroofd. Er werd ingestaan voor de opvang van de ouders (die tevens ook de grootouders zijn van het kind) en de broer van de dader (die ook de oom was van het kind).
Voor de opvang van de nabestaanden werden twee slachtofferbejegenaars ingezet en waren er vijf tussenkomsten nodig. Het gezin was gekend bij de politie en het gerecht, de vrouw beschuldigde haar ex- man van incest. De oorzaak van het gezinsdrama was het feit dat de vader opnieuw bezoekrecht had verkregen met zijn dochtertje.
MIRA| In het gezinsdrama dat zich binnen de politiezone MIRA voordeed, kwamen drie personen om het leven: twee volwassenen en één kind. De vader vermoordde zijn echtgenote en kind en sloeg daarna de hand aan zichzelf. De nabestaanden die opgevangen werden door de slachtofferbejegenaars, waren de (groot) ouders van de slachtoffers en de ouders van de dader. Voor deze tussenkomst werden vijf slachtofferbejegenaars ingezet en waren en drie tussenkomsten nodig. Verdere informatie over een vermoeden van de oorzaak is niet vrijgegeven.
GAVERS| De politiezone GAVERS werd verleden jaar geconfronteerd met een poging tot een gezinsdrama. Een moeder wilde haar drie kinderen om het leven brengen, maar dit mislukte. Eén slachtofferbejegenaar stond er in voor de opvang van de ouders van de dader, de grootouders van de slachtoffertjes en de vader. Voor de opvang van de nabestaanden werd er samengewerkt met de PZ RIHO. De grootouders die instonden voor de opvang van de kinderen woonden op het grondgebied van de PZ RIHO. De grootouders zaten met heel wat vragen over de opvang van de kinderen. Ze wisten niet hoe ze de daden van hun moeder het daarbij komende gevangenisschap van de moeder moesten verwoorden tegenover de kinderen In totaal waren er voor deze interventie zes tussenkomsten nodig. Een moeilijk verwerkbare scheiding was de aanleiding voor het gezinsdrama.
5.6.3. Slachtofferbejegening bij gezinsdrama’s.
Wat is volgens jullie het verschil tussen een gezinsdrama en een andere slechtnieuwsmelding m.b.t. de opvang van de nabestaanden?
RIHO| Volgens HINP Ciska Casier is de korte begeleiding bij een gezinsdrama veel intensiever. Een bijkomend probleem is volgens haar het feit dat de nabestaanden met een
dubbel gevoel zitten tegenover de dader. Enerzijds zijn ze kwaad, maar tegelijkertijd zijn ze verdrietig omdat de dader ook een dierbaar persoon is. De kans bestaat dat de nabestaanden in verschillende zones wonen. Er moet gestreefd worden naar een goede en eenvormige samenwerking. Bij een gezinsdrama moet er ook samengewerkt worden met het parket, men moet proberen deze samenwerking zo vlot en optimaal te laten verlopen. De media spelen ook een belangrijke rol bij gezinsdrama’s. Sommige informatie is nog niet vrijgegeven door het parket, maar is wel al geweten door de media en wordt soms al uitgebracht.
MIDOW| Volgens de politiezone MIDOW is de persbelangstelling een bijkomende moeilijkheid. Als hulpverlener is het belangrijk hiervoor aandacht te hebben en de nabestaanden hiervoor alert te maken en eventueel te beschermen. Ook politiecollega’s zullen in beeld komen, het is belangrijk ook hen hiervoor alert te maken. De nabestaanden van gezinsdrama’s moeten doorverwezen of ingelicht worden van het bestaan van het C.A.W. Stimulans (voor de nabestaanden van de slachtoffers is er SOH, de nabestaanden van de dader dienen doorverwezen te worden naar de justitieel welzijnswerker van het C.A.W. Stimulans), de dienst slachtofferonthaal van het parket en eventuele zelfhulpgroepen. De opvang van de nabestaanden van de dader vraagt een specifieke aanpak. De familie van de nabestaanden zitten vaak met schaamtegevoelens. De nabestaanden van de slachtoffers hebben geen persoon meer waarop ze ‘hun kwaadheid’ kwijt kunnen en die gerechtelijk gestraft kan worden voor zijn/haar daden. Bij gezinsdrama’s moeten de beide partijen liefst gelijktijdig ingelicht worden van de feiten, dit vraagt de inzet van meerdere slachtofferbejegenaars. Door de media- aandacht moet de slechtnieuwsmelding zo snel mogelijk gedaan worden. Bij een gezinsdrama wordt meestal een autopsie uitgevoerd op de slachtoffers, dit brengt met zich mee dat de laatste groet georganiseerd moet worden en de procedure waardig afscheid nemen toegepast moet worden.
GRENSLEIE| Binnen de politiezone GRENSLEIE hebben er zich geen gezinsdrama’s voorgedaan. Volgens Christophe van Cleven die een vaste kracht is binnen de dienst politiële slachtofferbejegening zou de opvang van de nabestaanden niet voor extra problemen zorgen. Bij de opvang van de nabestaanden zouden meerdere
slachtofferbejegenaars moeten ingeschakeld worden wat binnen de zone geen probleem is. Er is telkens een slachtofferbejegenaar van dienst (die beschikbaar en terugroepbaar is) en deze kan indien hij het nodig acht één of meerdere van de negen (twee politieassistenten en zeven agenten van interventie) andere collega’s oproepen voor bijstand.
VLAS| De opvang bij gezinsdrama’s is een heel intensief gebeuren. Er moeten meerdere slachtofferbejegenaars ingezet worden en onderling overleg is hierbij heel belangrijk. Het aspect ‘kinderen’ is hier van groot belang. Een goede samenwerking met externe diensten zoals ziekenhuizen en opvangcentra is van groot belang.
MIRA| Door de politiezone MIRA worden drie belangrijke items aangehaald, mogelijks ontstaat er vijandigheid tussen de beide partijen waardoor de opvang van de nabestaanden door verschillende slachtofferbejegenaars moet worden gedaan. De procedure waardig afscheid nemen moet bij de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama gevolgd worden. Ten slotte wordt er nog verwezen naar de grote betrokkenheid van de gemeenschap (school, vriendjes, buren, …). Iedereen heeft een verschillende visie op de feiten, een andere mening en heel wat vooroordelen steken de kop op.
GAVERS| Commissaris Geert Soete ondervindt een verschil door de media aandacht, alles moet hierdoor sneller gaan. Het feit dat er een band is tussen de dader, de slachtoffers en de nabestaanden is voor gezinsdrama’s specifiek.
Wat verwachten de nabestaanden van gezinsdrama’s volgens jullie van opvang en kunnen jullie aan deze noden voldoen?
RIHO| De nabestaanden verwachten vooral een goede psychologische opvang. Als hulpverlener moet je de nabestaanden een schets geven van het verdere verloop van de procedure en moet je er vooral op letten dat je eerlijke informatie geeft.
MIDOW| De verwachtingen van de nabestaanden van een gezinsdrama zijn ongeveer hetzelfde als bij andere crisistussenkomsten. De opdrachten zoals in de omzendbrief OOP 15ter beschreven: opvang, praktische bijstand en informatieverstrekking worden toegepast.
Vanuit de dienst slachtofferbejegening van de PZ MIDOW kan aan deze nood voldaan worden.
GRENSLEIE| Omdat er zich binnen de zone geen gezinsdrama’s hebben voorgedaan kan men hier geen antwoord op geven.
VLAS| De nabestaanden verwachten dat ze snel en correct geïnformeerd worden. Ook praktisch hulp (bij het verwittigen van familie en kennissen) en bij de eerste opvang van deze personen wordt verwacht. Men wil dat de slachtofferopvang van de verschillende personen tegelijk gebeurt, maar hiervoor moeten dan wel meerdere slachtofferbejegenaars ingezet worden. De nabestaanden verwachten ook van de slachtofferbejegenaar en van de politie dat ze de soms wat opdringerige pers op afstand houden.
MIRA| De nabestaanden vragen begrip en erkenning voor hetgeen hen overkomen is. Ze willen ook begrip voor de dader. De nabestaanden verwachten ook steun tijdens de crisissituatie en verdere hulp nadien. Het doorverwijzen is hierbij heel belangrijk. De politiezone MIRA kan, omdat het een kleine zone is, maar moeilijk aan de noden van de nabestaanden van een gezinsdrama voldoen.
GAVERS| De nabestaanden verwachten volgens de verantwoordelijke van de dienst slachtofferbejegening van de politiezone GAVERS vooral correcte informatie, discretie en respect (ook voor de dader). Vanuit deze zone kan aan de noden van de nabestaanden van een gezinsdrama voldaan worden.
Ondervinden jullie moeilijkheden of knelpunten tijdens de opvang?
RIHO| De samenwerking met de verschillende diensten verloopt niet altijd optimaal. Bij het gezinsdrama dat zich binnen de zone voordeed, besliste de onderzoeksrechter dat de vader van het slachtoffer nog niet mocht worden ingelicht. Ondanks het aandringen bij de onderzoeksrechter verkreeg men geen toestemming en werd de vader op de hoogte gebracht van de feiten via de media.
MIDOW| Een knelpunt binnen de dienst slachtofferbejegening van de PZ MIDOW is het personeelstekort. Dit wordt binnen onze zone opgevangen door bijstand te vragen van andere diensten (recherche, wijkdienst, …) of bijstand van collega’s uit andere politiezones.
GRENSLEIE| Binnen de zone hebben er zich nog geen gezinsdrama’s voorgedaan dus weet men niet welke moeilijkheden zich kunnen voordoen bij de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama.
VLAS| In de chaos van de eerste uren na de feiten, waarin ook het gerechtelijk onderzoek start, is het moeilijk werken want op dat ogenblik is het vaak nog niet duidelijk wat er precies is gebeurd. Het verkrijgen van de nodige informatie van de recherche en het parket blijft een knelpunt, hoewel dit al veel verbeterd is.
MIRA| Er ontstaat een vijandigheid tussen de twee families, waardoor het moeilijk werken wordt voor de hulpverlener. Bij een gezinsdrama doen heel wat geruchten de ronde, ze gaan bijna een eigen leven leiden. Derden (kennissen, buren, …) zitten met heel wat vooroordelen. Sommige ouders van klasgenootjes reageren paranoïde; ze willen hun kinderen niet meer alleen laten, houden hen thuis van school, …
GAVERS| De politieambtenaren van de politiezone GAVERS ondervinden geen moeilijkheden bij de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama.
Vinden jullie de basispolitiezorg zoals in OOP 15ter beschreven voldoende bij een gezinsdrama? Indien niet, wat zou eventueel veranderd kunnen worden, waar zou meer aandacht aan besteed moeten worden?
RIHO| Bij kleine zones is het soms moeilijk om bij een gezinsdrama de nodige basiszorg te geven. Wanneer de verschillende partijen die ingelicht moeten worden, verspreid over de zone wonen wordt de hulpverlening bemoeilijkt.
MIDOW| Er zouden meer richtlijnen moeten gegeven worden in de omzendbrief OOP 15ter betreffende de slechtnieuwsmelding. Een slechtnieuwsmelding zou door twee
personen gebracht moeten worden (dit staat wel vermeld in de omzendbrief waardig afscheid nemen, maar niet in de omzendbrief OOP 15ter).
GRENSLEIE| Christophe van Cleven vind de omzendbrief volledig. De omzendbrief is gericht aan de korpschef, de politieambtenaren en de dienst politiële slachtofferbejegening. Een minpunt is dat de taken niet uitgewerkt zijn, de omzendbrief bevat enkel richtlijnen. Heel veel moet door de slachtofferbejegenaar nog zelf ingevuld worden. De omzendbrief is een goede aanzet maar er is nog heel wat plaats voor flexibiliteit. Sommige kleinere zones hebben geen slachtofferbejegenaar die zich enkel toespitst op de slachtofferbejegening. Deze slachtofferbejegenaars hebben nog ander politiewerk en hebben soms onvoldoende tijd voor de ‘bijkomende’ taken als slachtofferbejegenaar. Het inroepen van de bijstand van de dienst politiële slachtofferbejegening is ook niet echt duidelijk. Bij een dodelijk ongeval, een gezinsdrama, een zelfmoord,… moeten de politieambtenaren contact opnemen met de Procureur des Konings. Deze geeft dan enkele taken die moeten uitgevoerd worden, maar contactname met de dienst politiële slachtofferbejegening behoord hier heel vaak niet bij. Christophe van Cleven vind dat de contactname van de dienst politiële slachtofferbejegening gestimuleerd zouden moeten worden vanuit het parket.
VLAS| De omzendbrief is duidelijk. De procedures worden voldoende omschreven maar zijn soms moeilijk toe te passen in de praktijk. Er treedt soms kwaliteitverlies op.
MIRA| Commissaris Seynaeve vindt de basispolitiezorg (crisisopvang en herbezoek) zoals in de omzendbrief OOP 15ter omschreven voldoende. Het doorverwijzen naar diensten die instaan voor de verdere professionele hulp is wat minder: door de lange wachttijden blijven de slachtoffers in de kou staan en haken ze af, anderen klampen zich vast aan de hulp die door de politie aangeboden wordt (wat niet de taak is van de politie).
GAVERS| De verantwoordelijke van de dienst slachtofferhulp van de politiezone GAVERS vindt dat er in de omzendbrief OOP 15ter te weinig aandacht is voor jonge kinderen en jongeren. De opvang van kinderen vraag een specifieke aanpak waar niet iedereen mee vertrouwd is.
5.7. Besluit.
Persoonlijk vind ik dat er heel wat bruikbare en interessante informatie uit de bevraging is gekomen. Ikzelf had al een beetje gespeculeerd over de mogelijke antwoorden, maar toch kwamen er nog enkele verassende zaken naar voor zoals bv. gebrek aan aandacht voor kinderen, reacties van vrienden en kennissen, … Ik vind dat ik door mijn bevraging een beter zicht heb verkregen op de problematiek en dat de bevraging mij in staat moet stellen om enkele belangrijke besluiten te trekken en voorstellen te doen.
Uit de bevraging komen een twaalftal belangrijke zaken naar voor, ik sta hiernavolgend even stil bij de zaken die meerdere keren door de verschillende diensten slachtofferbejegening aangehaald werden.
Vier politiezones spraken over het ‘dubbel gevoel’ waarmee de nabestaanden zaten. De nabestaanden worden overspoeld door verdriet, maar tegelijkertijd zijn ze ook kwaad. Een ander belangrijk item die hiermee samenhangt is de vijandigheid die kan ontstaan tussen de beide betrokken families. In de meeste gezinnen is er een goede verstandhouding tussen de families, maar bij een gezinsdrama is er meestal geen plaats meer voor begrip en vriendschap. De beide families proberen heel vaak om een schuldige aan te duiden. In dit hoofdstuk kwam het ‘dubbel gevoel’ reeds aan bod. Bij de verdere hulpverlening waarvoor het C.A.W. Stimulans of het SOP instaat wordt er een onderscheid gemaakt tussen de familieleden van de dader en de familieleden van het slachtoffer.
De rol van de media werd ook door vier politiezones aangehaald. Door de media aandacht die er bij een gezinsdrama is moet er snel gehandeld worden. Ook de attitude van de slachtofferbejegenaars en de politieambtenaren is onderhevig aan de media aandacht. Media-aandacht brengt heel wat stress met zich mee. Iedere handeling en elk woord moet gewikt en gewogen worden. Persoonlijk ben ik tijdens mijn stage al enkele keren geconfronteerd geweest met de pers. De media aandacht is meestal geen aangename ervaring voor de hulpverleners, maar ook de slachtoffers ervaren dit als een extra belasting.
Vele mensen zijn zich in het begin niet bewust van de gevolgen die bepaalde uitspraken kunnen teweeg brengen en achteraf zitten de nabestaanden vaak met een schuldgevoel. Hetgeen ze gezegd hebben is vaak niet wat het in kranten en dergelijke verschenen is. Als hulpverlener is het belangrijk dat je de nabestaan attent maakt voor deze mediaaandacht en dat je hen indien nodig beschermd tegen opdringerige perslui.
Een laatste belangrijk item die door verschillende diensten aangehaald werd is de ‘eerlijkheid’. Slachtoffers verwachten vooral dat je eerlijk bent, dat er eerlijke, juiste informatie meegedeeld word. Slachtoffers hebben geen boodschap aan leugentjes om bestwil, de waarheid komt toch aan het licht. Bij iedere politietussenkomst wordt er een proces verbaal opgemaakt. Wanneer je als slachtofferbejegenaar informatie achterhoud komt het slachtoffer dit na verloop van tijd toch te weten bij de inzage van het dossier.
In dit besluit werden de meest voorkomende antwoorden kort toegelicht. Aan de hand van de antwoorden die ik via mijn bevraging verkregen heb zal ik in hoofdstuk zeven een antwoord op mijn probleemstelling formuleren.
6. Case 6.1. Inleiding Verleden jaar heb ik tijdens mijn 2de jaarsstage zelf de opvang van de nabestaanden van een gezinsdrama van dichtbij gevolgd. Ik vind het vermelden van deze casus in dit eindwerk relevant en interessant. Ik heb de geboden hulpverlening zo goed mogelijk beschreven en mijn eigen visie erin verwerkt.
6.2. Situatieschets
Feiten die zich zondag 13 maart 2005 afspeelden
Zondagavond kreeg de politie een oproep van de ouders van H.. Ze waren ongerust over hun dochter. Ze hadden afgesproken om zondagmiddag samen te eten in de Mc Donalds, maar hun dochter was niet komen opdagen. Omdat ze al de hele dag niets meer van hun dochter en kleinkind gehoord hadden, reden ze ’s avonds zelf naar de straat waar hun dochter en kleinkind woonden. Na enkele keren te hebben aangebeld en getelefoneerd, probeerden ze om zelf binnen te geraken met een sleutel die ze van hun dochter hadden gekregen. Ze werden ongerust omdat ze zagen dat er overal licht brandde in het huis en ze haar gsm hoorden rinkelen. Deze poging om binnen te geraken bleef zonder succes, alle deuren waren van binnenuit gesloten. De vader van H. is daarna bij de buren een ladder gaan vragen om boven door de ramen te kijken in de kamers waar er licht brandde. Hij zag niets verdachts. De politie werd opgebeld omdat ze bang waren dat er iets gebeurd was. De politie kwam ter plaatse en belde een slotenmaker. Toen ook hij de deur niet kon openen werd er besloten om een raam kapot te slaan. Het eerste interventieteam van de politie ging naar binnen en ontdekte daar het lichaam van H.(° 1969) en later ook het lichaam van R. (°2000). Alle nodige betrokken teams werden verwittigd, zoals de onderzoeksrechter, de Procureur des Konings, de opsporingsdienst, de gerechtelijke politie, de wetsdokter en nog vele andere personen en instanties.
Uit een kort onderzoek bleek dat H. haar dochtertje verdoofd en verdronken had en daarna zichzelf had verhangen.
De mogelijke aanleiding tot deze feiten
In 2003 diende H. voor het eerst klacht in wegens incest tegen P., haar ex- man met wie ze 10 maanden was samen geweest. Er werd een deskundige aangesteld om deze beschuldiging te onderzoeken. Na een onderzoek werd haar ex- vriend buiten vervolging gesteld, maar hier werd beroep tegen aangetekend. Ondertussen had de vader het recht om zijn kind te zien, maar dit werd niet ingewilligd door de moeder en de grootouders. H. en haar ouders waren heel overtuigd van het incestgebeuren, maar dit konden ze niet bewijzen. Ze zochten ondertussen naar enige erkenning bij verschillende psychologen en instanties. Ze wilden niet dat R. nog contact zou moeten hebben met haar vader die haar zoveel onrecht had aangedaan. Volgens haar ouders wilde H. haar dochtertje beschermen tegen haar vader, ze zag deze wanhoopsdaad als enige uitweg. Het verhaal van de vader P. is dan net het omgekeerde. Hij vindt dat hij ten onrechte beschuldigd werd. Hij had bezoekrecht, maar kreeg zijn kind niet te zien. Hij stond 1 jaar en 3 maanden tevergeefs aan de deur om zijn dochter op te halen. Hier diende hij ook telkens klacht tegen in bij de politie. Hij haalde aan dat ze begon over het incestverhaal midden in de Dutroux periode, maar hij werd hiervan vrijgesproken. Volgens hem kon zijn ex- vrouw er niet mee leven dat ze het recht niet aan haar kant had. Daarom heeft ze het recht in eigen handen genomen.
6.3. Rol van de dienst politionele slachtofferbejegening
Politieagenten interventieteam
Het zijn de agenten die de woning als eerste binnengingen en daar de levenloze lichamen van H. en R. aantroffen en die in eerste instantie ook de ouders hebben moeten opvangen.. De grootouders hebben me verteld dat ze dit zo goed mogelijk gedaan hebben en daar ook in geslaagd zijn. Het was nochtans geen gemakkelijke opdracht voor deze agenten. Ze hadden net de levenloze lichamen gevonden en natuurlijk waren ze zelf zeer geschrokken en dan moesten ze onmiddellijk al instaan voor de opvang van de ouders. Ze hadden dus geen tijd om met hun eigen gevoelens bezig te zijn.
Volgens de wet moet iedere agent een slechte nieuwsmelding kunnen doen, meestal zijn zij het die als eerste ter plaatse zijn als het om dergelijke zaken gaat en dan is het handig als ze enige kennis hebben om dit zo goed mogelijk over te brengen. De dienst politionele slachtofferbejegening werkt met een beurtrol, er is telkens één iemand die oproepbaar is, maar er moet rekening gehouden worden met de tijd die nodig is om ter plaatse te komen. Vanaf het moment van de oproep, tot het ter plaatse aankomen van de slachtofferbejegenaar, staan de politieambtenaren in voor de opvang van de nabestaanden.
Opvang zondagnacht (13 maart 2005) door de dienst politionele slachtofferbejegening
Een medewerkster van de dienst slachtofferbejegening werd opgeroepen door de dispatching van de politiezone RIHO om 22.20u. Ze moest zich zo snel mogelijk naar de plaats van het familiedrama begeven. Veel kan ik niet over deze tussenkomst vertellen omdat ik daar zelf niet bij was. Wat ik wel weet, is dat de ouders bij de buren opgevangen werden en dat ze daar tevreden over waren. Wanneer de collega zich op de plaats van het gebeuren bevond, wilden de nabestaanden in eerste instantie niets weten van de slachtofferbejegening. In het verleden hadden ze slechte ervaringen gehad met enkele andere collega’s van de dienst. Wanneer ze hoorden dat het ging om iemand die nieuw was, wilden ze deze hulp en ondersteuning wel aanvaarden.
Opvang maandag (14 maart 2005) door de dienst politionele slachtofferbejegening
Maandagmorgen kwam ik om 8 u ’s morgens aan op mijn stageplaats. Ik hoorde onmiddellijk wat er de voorbije nacht gebeurd was en 10 minuten later was ik al op weg naar de grootouders van de overledenen, met als doel de slechtnieuwsmelding te doen aan de broer. Een zaak als deze komt niet heel veel voor en daarom was dit een unieke kans om dit tijdens mijn stage mee te maken. In grote lijnen werd de situatie geschetst en in de auto werd er mij wat meer verteld over het verleden van de moeder, ze was al gekend bij de dienst. De bedoeling van het bezoek was de broer inlichten over het gebeuren. De ouders hadden de avond van de feiten gevraagd of de dienst slachtofferbejegening dit wilde doen.
Toen we daar aankwamen, deed een sterk geëmotioneerde vrouw de deur open, dit was de moeder /grootmoeder van de overledenen. Binnen werden we ook begroet door de vader / grootvader. We mochten in de zetel plaatsnemen. De broer zat ook al in de zetel en de moeder vertelde ons dat ze het zelf al verteld hadden. Toen hun zoon even de kamer verliet, zei zijn moeder dat hij het waarschijnlijk nog niet wist dat ook R. er niet meer was. Dit werd dan voorzichtig aan hem meegedeeld. Na een tijdje vroeg de moeder aan hem of hij wel wist dat R. er ook niet meer was. In het begin van het gesprek waren ze heel geëmotioneerd, de vrouw begon iedere keer te huilen als ze iets probeerde te vertellen. Ze toonde het speelgoed van R. en herhaalde telkens weer dat het niet mogelijk was dat ze er niet meer waren. De vrouw vertelde in het begin veel over haar kleinkind, over wat het graag deed, haar verjaardag verleden maand, wat het vertelde, over het schooltje waar het naartoe ging. En natuurlijk begon ze ook over wat het kindje allemaal al had meegemaakt, ze begon heel het verhaal te vertellen over de vader van het kind en de problemen die ze ermee gehad hebben. Ze vertelde ons ook welke strijd haar dochter al had geleverd om haar dochtertje te beschermen, we kregen te horen welke gerechtelijke stappen ze al had ondernomen, welke psychiaters en dokters ze al hadden gecontacteerd. Ze vertelde ons ook dat H. niets anders dan problemen en ongeluk had gekend in haar leven. De moeder had verwijten tegenover zichzelf. Ze zei enkele keren dat ze beter nooit kinderen op de wereld had gezet. De man hield zich meer op de achtergrond, het was vooral zijn vrouw die wilde vertellen. Wanneer ze begon te vertellen over de gerechtelijke onderzoeken mengde hij zich meer in het gesprek. De broer hield zich ook op de achtergrond, hij bleef rustig bij het gebeuren. Dit toont nog eens aan dat iedereen op een verschillende manier omgaat met verdriet. Heel veel werd er door mijn collega niet verteld, luisteren was het voornaamste. Ikzelf heb me op de achtergrond gehouden, het was de eerste keer dat ik zoiets meemaakte en had dus totaal geen ervaring betreffende deze zaak. We hadden ook de onaangename opdracht om te vertellen dat ze maar weinig tijd hadden om de personen op te geven die nog een laatste groet wilden brengen aan de overledenen. Omdat ze nog niemand van hun familie hadden verwittigd konden ze ons ook nog geen namen geven. De PdK nam al contact met ons op , met de vraag waar de lijst met namen bleef, omdat het bezoek moest gebeuren voor de autopsie zou plaatsvinden. De man heeft dan geprobeerd om zo snel mogelijk zijn familie te verwittigen, maar dit ging uiteindelijk zeer moeizaam. Telkens wanneer hij een familielid aan de lijn kreeg, begon hij te wenen. Uiteindelijk werd dan besloten dat ik die mensen rond 13.00u zou terugbellen om de
volledige lijst te krijgen. Ik zou deze dan doorfaxen naar de bevoegde persoon die de lijst moest goedkeuren. Met deze belofte hebben we dan het gesprek afgesloten en zijn we teruggereden naar de Mandellaan 1 waar de politiegebouwen zich bevinden, dit was omstreeks 11.20u. We hadden de namen van de vader, moeder en broer al doorgefaxt. Uiteindelijk zijn de plannen dan gewijzigd, de laatste groet moest voor 13.00u gebeuren omdat de autopsie om 13.30u zou beginnen. We hebben onmiddellijk de ouders op de hoogte gebracht en afgesproken dat we hen zouden begeleiden naar het funerarium te Kortrijk. Er was geen tijd meer om nog andere familieleden op de hoogte te brengen. Bovendien zouden ze ook niet op tijd in Kortrijk geraakt zijn omdat de meesten niet in de provincie West- Vlaanderen woonden. De ouders maakten hier geen problemen van. Bij de begrafenisondernemer aangekomen mochten de nabestaanden even de lijken zien. Dit was een zeer emotioneel gebeuren, er werd heel veel gehuild. Ondanks het feit dat de lichamen nog niet opgebaard waren, vond ik dat het kindje er heel mooi bijlag, het was net alsof het sliep. De moeder heb ik niet zo goed bekeken, ik heb nog niet veel ervaring met het zien van lijken en daarom heb ik mij na enkele minuten teruggetrokken. Ik had ook het gevoel dat dit een moment was voor de familie, wij stonden erbij als vreemden en konden toch niet veel doen. Het verdriet van de ouders was veel te groot en ik denk niet het ze het zouden op prijs stellen mochten wij ons hierin gemengd hebben. Het zien van het kindje is iets wat ik niet vlug meer zal vergeten, het zijn beelden die me lang zullen bijblijven. Ik had al heel het verhaal gehoord van die mensen, maar als je ze dan in werkelijkheid ziet wordt alles ‘meer echt’. Je ziet dat kindje en die vrouw daar liggen en dan is het niet meer zo gemakkelijk om je professioneel op te stellen, je eigen gevoelens en gedachten komen ook duidelijk naar boven, hulpverleners zijn ook maar mensen. Uiteindelijk zijn we dan rond 13.30u vertrokken naar Roeselare na een kort gesprekje met de ouders. De ouders zijn zelfstandig naar huis gereden.
Begrafenis van H. en R. op 19 maart 2005
Aan de begrafenis is nog een hele geschiedenis aan voorafgegaan. Door de ruzie tussen de ouders van H. en haar ex- man waren er wat onenigheden rond de begrafenis. De ouders wilden dat H. en haar dochtertje samen zouden begraven worden. Vanuit hun standpunt gezien had H. alles opgegeven voor haar dochtertje, ze vonden het ook maar normaal dat ze samen zouden begraven worden. Maar de vader had hier natuurlijk ook nog iets aan te zeggen, hij is de wettelijke vader en mag beslissen wat er met het kindje gebeurt. De
ouders mochten hun dochter begraven, maar wat er met hun kleinkind zou gebeuren werd beslist door de vader. Voor de begrafenis heeft de dienst politionele slachtofferbejegening hen doorgestuurd naar het C.A.W. Stimulans. Zij hebben dan onderhandeld tussen beide partijen en zijn tot een overeenkomst gekomen. Zaterdag 19 maart was er een uitvaart in de St. Petrus en Pauluskerk van Rumbeke voor de moeder en haar dochtertje. Na de begrafenis zou de moeder in Rumbeke begraven worden. Het kindje werd overgebracht naar de woonplaats van de vader, P.. Er was daar nog eens een uitvaart gepland voor de familie langs vaders zijde in intieme sfeer. Het kind is in de gemeente van de vader begraven. Zaterdag 19 maart 2005 ben ik naar de begrafenis geweest in naam van de dienst politionele slachtofferbejegening.
Herbezoek aan de ouders en grootouders van de overledenen (21 maart 2005)
Maandag 21 maart 2005 hebben we nog eens een herbezoek gedaan aan de ouders. Normaal wordt dit niet gedaan, maar omdat het om een zaak gaat die niet vaak voorkomt, kan het uitzonderlijk wel eens. We werden heel vriendelijk ontvangen door de vrouw, ze was adressen voor rouwkaartjes aan het schrijven. Ze vertelde dat ze deugd had van wat de mensen schreven. Ze liet ons enkele rouwkaartjes lezen. De vader en de broer kwamen na een kwartiertje ook thuis. Er werd eigenlijk vooral gepraat over de stappen die haar dochter had ondernomen om haar kind te beschermen. We kregen het verhaal bijna tot in detail te horen. Er werden ook vele zaken herhaald die ons in het eerste gesprek al verteld waren, we lieten de man gewoon praten en luisterden nog eens. Weer was het de vrouw die het vaakst aan het woord was, je zag duidelijk dat het haar goed deed haar verhaal eens te vertellen. De man wilde ons ook een gesprek tonen van hun dochter met R.. H. had dit uitgetypt om als bewijs tegen haar ex- man te gebruiken. Toen ik dit gelezen had wist ik het eerste moment echt niet meer wat te denken: was de vader nu toch schuldig of was dit misschien een gemanipuleerd gesprek? Volgens de ouders is hun ex- schoonzoon de grote schuldige, hun dochter had geen schuld aan het gebeuren, ze kon niet anders, er was geen andere uitweg meer. De ouders stonden duidelijk achter de beslissing van hun dochter. Ik denk dat dit ook een manier is om hun verdriet te verwerken, ze moeten een schuldige kunnen aanduiden, ze willen zeker de
schuld niet bij hun enige dochter leggen. Ook het oordeel van de zoon is hard. Hij noemde zijn schoonbroer een crimineel, die altijd zijn straf ontloopt en die zich zeker nog zal vergrijpen aan kinderen. Opvallend was ook de veranderde houding (t.o.v. het gerecht) van de ouders sinds ons vorige gesprek. Aanvankelijk kon de moeder weinig positiefs zeggen over het gerecht, bij ons laatste gesprek was haar mening al heel wat genuanceerder (“het zijn ook maar mensen, ze kunnen niet alles weten”). We stelden voor dat ze het C.A.W. Stimulans zouden contacteren voor verdere psychosociale bijstand, maar hier wilde de vrouw aanvankelijk niets van weten. Ze wilde niet nog eens haar verhaal doen aan iemand, ze zei dat ze genoeg mensen kende die haar wel zouden willen helpen. Haar man en zoon waren wel te vinden voor deze hulpverlening en volgens de man zou zijn vrouw hier ook veel steun aan hebben. Normaal is het de dienst slachtofferbejegening die deze dienst aanschrijft, maar omdat ze niet onmiddellijk hulp wilden, lieten we daar het nummer achter. Ze zouden er nog eens over nadenken en zouden later die hulp aannemen. Er werden ook nog een heleboel praktische vragen gesteld, zoals waar de goederen zijn die ze in beslag hebben genomen, of ze dit terugkrijgen, wanneer ze inzage krijgen in het dossier, of ze de afscheidsbrieven nog zullen terugkrijgen, … . Er werd ook nog kort over de begrafenis gesproken, ze vonden het schandalig dat hun dochter en R. niet samen begraven waren. Ze vermeldden er wel onmiddellijk bij dat ze heel vriendelijk waren in het C.A.W. Stimulans en dat ze goed onderhandeld hadden. Ze waren heel tevreden over deze dienst. We hebben het gesprek afgerond en zijn terug vertrokken. We werden heel hartelijk bedankt voor wat we allemaal gedaan hadden. Na dit bezoek had ik een dubbel gevoel, ik wist niet goed meer wat te geloven. Deze mensen waren zo overtuigd van het misbruik dat ik echt niet meer wist wat ik zou moeten geloven. Onze bijdrage aan het gesprek van miniem, de mensen wilden vooral een luisterend oor. Ze staan niet open voor een andere versie van de feiten en ze willen eigenlijk horen dat je hen gelijk geeft. Als hulpverlener kan en mag je echter geen partij kiezen!
6.4. Rol van de media
Media en de waarheid?
Dit hele gebeuren is uitgebreid in de media gekomen. Maandag 14 maart 2005 was dit het hoofdpunt in elke Belgische nieuwsuitzending en de voorpagina’s van de kranten stonden er vol van. Wat ik gezien en gehoord heb leek redelijk waarheidsgetrouw. Tijdens het laatste gesprek met de ouders vertelden zij een ander verhaal, zij waren dan weer niet tevreden over wat geschreven werd. De pers heeft rekening gehouden met beide versies en dat is natuurlijk niet naar de zin van de ouders. Zij hadden het incestverhaal veel meer onder de aandacht willen brengen.
Media en politie!
Maandag14 maart 2005 trokken verschillende tv-ploegen naar het huis van de vader P.. Ze wilden commentaar horen van hem over de gebeurde feiten. Een nietsvermoedende vader werd gevraagd naar zijn mening over de gebeurde feiten. Heel pijnlijk moet dit geweest zijn voor P. die nog niet geïnformeerd van over het gebeurde. De onderzoeksrechter stond erop dat P. die bewuste zondagnacht nog niet op de hoogte werd gebracht. De onderzoeksrechter, die ook de vorige onderzoeken bij klachten van H. tegen P. geleid had, was vertrouwd met de geschiedenis van de beide partijen. Vanuit dit standpunt was het een verstandige beslissing om de beide families niet samen te brengen, dit zou alleen maar voor problemen en ruzie zorgen en het onderzoek hinderen. Normaal zou de vader de volgende morgen op de hoogte gebracht worden, maar dit is dus blijkbaar niet gebeurd. Wel was er een fax binnengelopen bij de politie waarop stond dat de vader op de hoogte moest gebracht worden, maar deze fax is in de hectische situatie waarschijnlijk verloren gegaan. Het gevolg van dit hele gebeuren is dat de kranten de volgende morgen volstonden met titels zoals: “Politie flatert bij familiedrama.” Opschriften als deze hebben een grote impact op de politiediensten, niemand wordt graag op deze manier afgeschilderd. Onmiddellijk werd er onder elkaar naar een schuldige gezocht. Uiteindelijk is er een intern onderzoek gebleken en dit heeft aangetoond dat de fout niet binnen het politiekorps moet gezocht worden. Het was een externe communicatiefout. Voor velen was dit een
opluchting, want iedereen had zich ingezet om dit familiedrama op een zo goed mogelijke manier op te lossen. De volgende dag stond er dan ook een kleine rechtzetting in de krant, te klein om door veel mensen opgemerkt te worden. De rechtzetting had wel een positieve invloed op het politiekorps, mogelijke schuldigen werden niet meer met de vinger gewezen. Er zijn agenten van de politiezone RIHO en van zijn woonplaats bij P. langs geweest om hun excuses aan te bieden. P. heeft dit voorval redelijk goed opgenomen, hij begreep dat iedereen fouten kan maken. Hij was dan ook niet van plan om een klacht in te dienen. De zus van P. heeft ons zelf nog opgebeld om te vertellen dat zij niet verantwoordelijk waren voor wat in de kranten stond. Ze vonden het een spijtig voorval, maar het verandert niets aan de zaak.
6.5. Debriefing
Structuur en bedoeling van het gebeuren
De debriefing was bedoeld voor iedereen die met de zaak van zondag 13 maart te maken heeft gehad. De debriefing werd geopend en onmiddellijk werd er gezegd dat alles wat daar verteld zou worden tussen de aanwezigen blijft, het was niet de bedoeling dat er iets verder verteld zou worden. De afspraak was ook dat er naar elkaar werd geluisterd en dat er niemand werd uitgelachen. Wat zeker niet de bedoeling is van een debriefing is dat er met de vinger gewezen wordt naar personen en instanties! Er werd een bepaalde structuur afgesproken die gevolgd moest worden. Eerst vertelt iedereen in chronologische volgorde wat hij gezien en/ of gedaan heeft. Als iedereen aan het woord is geweest, kan er over de gevoelens gepraat worden, hoe personen bepaalde feiten ervaren en verwerkt hebben.
Verloop van de debriefing
In het begin van de debriefing werd er ook nog eens teruggekomen op wat de pers geschreven had over de politie, de rechtzetting werd nog eens voorgelezen. Ze ervoeren dit als een opluchting want het is nooit aangenaam als je ‘slecht’ afgeschilderd wordt door de pers.
Iedereen vertelde rustig wat hij gedaan had die zondagnacht en wat hij gezien had. De structuur die in het begin van de vergadering uitgelegd was, werd redelijk goed gevolgd. Wanneer iemand al onmiddellijk vertelde hoe hij zich bij iets voelde, werd hij niet onderbroken. De bedoeling is dat iedereen eens kan spreken over zijn gevoelens. Ik kon duidelijk merken dat het bepaalde mensen eens goed deed om erover te praten. Ik kan me heel goed voorstellen dat de persoon die het lijk van H. heeft gevonden erg geschrokken moet zijn en dat het vinden van een dood kindje een grote impact heeft op iemand. Er werd dan ook gevraagd hoe ze hier mee zijn omgegaan. Wat tijdens dit gesprek vooral naar voor kwam, was het feit dat het heel moeilijk was om onmiddellijk voor de opvang van de ouders in te staan. De agenten werden zelf overdonderd door een hele hoop gevoelens, maar moesten onmiddellijk professioneel kunnen optreden naar de ouders toe. Ze zeiden zelf dat ze ook maar mensen waren. Op straat doen ze zich stoer voor, maar onder hun uniform schuilen heel wat emoties. Ik vond het heel opmerkelijk dat ze dit zomaar toegaven. De debriefing was voor hen ook interessant omdat ze in 2 verschillende ploegen werkten en elkaar sindsdien niet meer gezien hadden, ze hadden er dus onderling nog niet kunnen over praten. Bij de dienst slachtofferbejegening is dit anders, we werken maar met 4 personen en er wordt tijd gemaakt om elkaar te laten vertellen en naar elkaar te luisteren. Na het overlopen van de verschillende gevoelens werden er ook enkele praktische vragen gesteld (bv. hoe de begrafenis zou verlopen, wie het katje van dat kindje zou eten geven, …).
Iedereen was zeer positief over de debriefing en er werd besloten ook in de toekomst een beroep te doen op deze methode bij dergelijke gevallen. Wij hebben vooral geluisterd, wij hebben immers de mogelijkheid om er op de dienst zelf over te praten. Het was interessanter om de anderen aan het woord te laten.
6.6. Besluit
Mijn eerste stagedag betekende meteen het van dichtbij beleven van de gevolgen van een gezinsdrama. Als groentje werd ik onmiddellijk geconfronteerd met een heel moeilijke, aangrijpende situatie. Aanvankelijk hield ik mij dan ook vooral op de achtergrond en probeerde ik zoveel mogelijk bij te leren over de manier waarop je je als hulpverlener in zo’n situatie moet gedragen. Ik leerde hoe moeilijk het is om als hulpverlener een
slechtnieuwsmelding te doen. Je kan onmogelijk inschatten hoe de mensen zullen reageren. Het eerste gesprek met de (groot) ouders van de slachtoffers toonde aan dat je als hulpverlener in de eerste plaats goed moet kunnen luisteren. De (groot) ouders waren tijdens het eerste gesprek absoluut niet in staat een hulpverleningsgesprek te voeren. Een luisterend oor bieden, aanvoelen wat kan en wat niet … . Een handleiding hiervoor bestaat echter niet. Als hulpverlener laten de gebeurtenissen je ook niet onberoerd. Op het ogenblik dat je de nabestaanden persoonlijk leert kennen en geconfronteerd wordt met hun verdriet of andere emoties, worden ook je eigen emoties aangesproken. Toch moet je als hulpverlener voor jezelf de knop kunnen omdraaien. Het is normaal dat de gebeurtenissen je aangrijpen, maar je betrokkenheid mag niet te groot worden. Het gebeurde zal ik nooit vergeten, maar bij de afhandeling van de zaak door de dienst politiële slachtofferbejegening heb ikzelf ook een lijn onder het gebeurde getrokken, goed wetende dat mij nog heel veel dergelijke zaken te wachten staan. Je kan als hulpverlener ook voldoening putten uit je werk. De dankbaarheid van de nabestaanden gaf ons een ‘goed’ gevoel en motiveert ons om ook bij de volgende tussenkomst de slachtoffers optimaal te helpen!
* Enkel de initialen van de namen zijn in deze casus vermeld omwille van privacyredenen.
7. Besluiten, knelpunten en voorstellen Ik geef in dit hoofdstuk de belangrijkste conclusies weer. Tijdens mijn bevraging heb ik proberen na te gaan wat de verschillende politiezones van de ministeriële omzendbrief OOP 15ter vonden. Hiernavolgend zal ik de knelpunten en moeilijkheden vermelden. Tijdens mijn 24 weken stage bij de dienst slachtofferbejegening van de politiezone RIHO, heb ik de dienst beter leren kennen. Als stagiaire ben ik geconfronteerd geweest met verschillende problematieken en heb ik een eigen visie ontwikkeld. Er wordt altijd gestreefd naar een verbetering van de dienst, vandaar dat ik dit hoofdstuk afsluit met enkele aanbevelingen. De aanbevelingen lijken soms logisch, maar in de praktijk worden ze wel eens over het hoofd gezien.
7.1. Besluit
De algemene vraagstelling van mijn eindwerk was “Is de basisopvang zoals in de omzendbrief OOP 15ter omschreven voldoende voor de opvang van de nabestaanden bij een gezinsdrama?” Tijdens het maken van dit eindwerk ben ik tot de conclusie gekomen dat deze vraagstelling te vaag is. Ik dien deze vraag verder op te splitsen in volgende twee deelvragen. Wat zijn de noden van de nabestaanden wat betreft de eerste opvang bij een gezinsdrama en is de opvang zoals voorzien in de Ministeriële omzendbrief OOP 15ter hierbij voldoende?
Door dieper in te gaan op de mogelijke gevolgen van slachtofferschap en de reacties en gevoelens die rouwen oproept, is de eerste vraag al deels opgelost. In hoofdsstuk drie werden de gevolgen van slachtofferschap en de rouw in beeld gebracht. Wanneer je als hulpverlener weet wat er omgaat in het slachtoffer of de nabestaanden, kan je ook je hulpverlening hieraan aanpassen. Daarnaast werd de werking van de politionele slachtofferbejegening toegelicht aan de hand van de omzendbrief OOP 15ter. De omzendbrief toont duidelijk aan dat slachtofferbejegening een taak is van het hele politiekorps. Er zijn taken voorzien op het niveau van de korpsleiding, voor de politieambtenaren en voor de slachtofferbejegenaars. Er wordt van iedereen een inspanning gevraagd om de opvang van de slachtoffers zo optimaal mogelijk te laten verlopen.
Er kan besloten worden dat de ministeriële omzendbrief OOP 15ter een belangrijke leidraad is bij de opvang van slachtoffers, maar dat de toepassing ervan niet voor iedere politiezone evident is. Bij de opvang van nabestaanden bij een gezinsdrama is de ministeriële omzendbrief OOP 15ter heel belangrijk. De opvang van de nabestaanden is hierop gebaseerd, maar deze opvang kan door iedere zone op een andere manier ingevuld worden. De omzendbrief bevat richtlijnen, maar er is nog plaats voor de individuele aanpak door de slachtofferbejegenaar zodat de opvang van slachtoffers geen gestandaardiseerd proces wordt.
De omzendbrief voorziet heel wat taken betreffende de opvang van slachtoffers op het niveau van de politieambtenaar. In de praktijk heb ik gezien dat heel wat taken die toegeschreven zijn aan de politieambtenaren, uitgevoerd worden door de dienst politiële slachtofferbejegening. Ikzelf vind dit heel begrijpelijk. De politieambtenaren zijn tevens belast met het gerechtelijk onderzoek en kunnen vaak niet voldoende aandacht schenken aan de opvang van de slachtoffers. Hiermee wil ik aantonen dat de omzendbrief slechts richtlijnen bevat omtrent de opvang van slachtoffers. Hoe de uiteindelijke opvang van de slachtoffers in de praktijk moet gebeuren wordt in overleg met de korpsleiding en de verantwoordelijke officier besproken.
De omzendbrief zorgt voor een basisopvang van slachtoffers door de politie. De opvang zoals in de omzendbrief beschreven is toepasbaar op alle vormen van slachtofferschap. De opvang zoals in de omzendbrief OOP 15ter beschreven kan toegepast worden bij de opvang van nabestaanden van een gezinsdrama mits enkele extra inspanningen (vb. de inzet van meerdere slachtoffers). Deze aanpassingen moeten overeen gekomen worden met de korpsleiding en de verantwoordelijke officier van het slachtofferbeleid.
Bij veel voorkomende problemen zoals intrafamiliaal geweld kan een bijkomende omzendbrief in omloop gebracht worden die zich specifiek op een bepaalde problematiek richt, maar voor gezinsdrama’s is dit nog niet het geval. Voorlopig moeten de politieambtenaren en de slachtofferbejegenaars bij de opvang van nabestaanden van een gezinsdrama het redden met de richtlijnen die in de ministeriële omzendbrief OOP 15ter gegeven worden.
7.2. Knelpunten
De omzendbrief OOP 15ter van 9 juli 1999 wordt door de bevraagde politiezones als goed en volledig omschreven. Alle bevraagde politiezones binnen het gerechtelijk arrondissement Kortrijk beschikken over een dienst politiële slachtofferbejegening die instaat voor de opvang van slachtoffers en nabestaanden, maar dit is niet voor iedere politiezone evident. Vooral bij de opvang van nabestaanden bij een gezinsdrama komen bepaalde zones in de problemen. Tijdens mijn bevraging kwamen enkele moeilijkheden en knelpunten naar boven die ik hier kort vermeld: -
In OOP 15ter is bepaald dat men de slachtoffers indien nodig moet doorverwijzen naar diensten die kunnen instaan voor de verdere professionele hulpverlening, maar lange wachttijden en wachtlijsten doen slachtoffers afhaken.
-
De politieambtenaren moeten zelf inschatten of de hulp van de dienst politiële slachtofferbejegening voldoende is, maar dit is zeer subjectief en komt niet altijd het slachtoffer ten goede.
-
De wil om slachtoffers op te vangen is er in iedere politiezone, maar soms beschikt men niet over voldoende middelen. Vooral bij grote tussenkomsten als gezinsdrama’s komt dit sterk naar voor. Bij gezinsdrama’s moeten vaak meerdere personen opgevangen en ingelicht worden en dan zijn meerdere slachtofferbejegenaars nodig.
-
Bij de opvang van nabestaanden bij een gezinsdrama’s of bij andere tussenkomsten moet de hulpverlener vaak werken met kinderen. Het werken met kinderen vergt een specifieke aanpak waar niet iedereen mee vertrouw is.
Na het vermelden van deze knelpunten is het tijd om enkele aanbevelingen te doen die misschien enkele knelpunten kunnen wegwerken.
7.3. Aanbevelingen
De aanbevelingen zijn niet specifiek voor de opvang van nabestaanden bij een gezinsdrama. Ze gaan echter veel verder. De aanbevelingen die hieronder worden beschreven gelden voor de algemene werking van de dienst slachtofferbejegening.
Allereerst is het nodig om de politieambtenaren te sensibiliseren wat betreft de opvang van nabestaanden bij een gezinsdrama. Wordt dit ruimer bekeken, dan zouden de politieambtenaren meer getraind moeten worden in de opvang van slachtoffers. De politieambtenaren komen meestal als eersten in contact met slachtoffers of nabestaanden van slachtoffers. Hun inbreng in de opvang is van groot belang voor de verdere hulpverlening die gegeven wordt door de dienst politiële slachtofferbejegening of andere diensten die instaan voor een meer gespecialiseerde hulp. Het is in ieder geval belangrijk dat iedere politieambtenaar gewezen wordt op het sociale aspect van hun job.
Een volgend aspect dat ik aanhaal hangt hier nauw mee samen. Het volgen van opleidingen kan interessant zijn. Hierbij denk ik aan opleidingen voor politieambtenaren, maar ook opleidingen voor de slachtofferbejegenaars lijken mij geen overbodige luxe. Het sociale aspect van de politie is een heel belangrijke taak waar iedere politieambtenaar mee geconfronteerd wordt, maar niet iedereen heeft voldoende kennis of voelt zich zelfzeker genoeg om bv. slachtoffers op te vangen. Politieagenten en slachtofferbejegenaars komen in contact met heel diverse problematieken, waarvan het ene probleem al meer belastend is dan het ander. Niet alle problemen kunnen in deze opleidingen aan bod komen, maar voor de meest voorkomende of ingewikkelde problemen kan een opleiding een ruggesteun zijn wanneer men in de praktijk met een dergelijke situatie geconfronteerd wordt. Slachtofferbejegenaar kunnen ook veel aan een opleiding hebben. Sommige slachtofferbejegenaars hebben al jaren ervaring bij het opvangen van slachtoffers. Het volgen van een opleiding kan bevestigen dat ze goed bezig zijn, wat de zelfzekerheid ten goede komt. In andere gevallen kan een opleiding een mogelijkheid zijn om nieuwe ideeën en werkwijzen te leren kennen of om praktijkvoorbeelden aan elkaar uit te wisselen.
De opvang van nabestaanden van een gezinsdrama is iets waar niet iedere politieambtenaar of slachtofferbejegenaar mee vertrouwd is. Gezinsdrama’s komen gelukkig niet zo frequent voor. Toch is het belangrijk dat de tussenkomst achteraf geëvalueerd wordt. Het moment zelf verloopt alles chaotisch, er wordt gehandeld zonder na te denken. Achteraf dient men stil te staan bij de gegeven opvang, dit kan binnen de dienst zelf maar men kan ook de mening vragen van slachtofferbejegenaars van een andere zone. Tijdens dergelijke
intervisiebesprekingen worden moeilijkheden ter sprake gebracht en kan men andere zones hiervoor attent maken.
Een laatste punt dat hier dient aangehaald te worden is het feit dat er na een gezinsdrama een debriefing zou moeten volgen. Tijdens mijn stage werd ikzelf geconfronteerd met een gezinsdrama. Achteraf werd er een debriefing georganiseerd en ik zag duidelijk dat er nood aan was. Politieagenten en slachtofferbejegenaars moeten ook aan zichzelf denken en voor zichzelf zorgen. Gevoelens en emoties moeten niet verdrongen worden, maar ter sprake gebracht worden. Dit kan volgens mij het best tijdens een debriefing. Enerzijds krijgt ieder individu de kans om zijn gevoelens te uiten, anderzijds weet hij of zij dat hij niet alleen staat met zijn of haar emoties.
8. Literatuurlijst 8.1. Boeken •
Aertsen I e.a., Vademecum Politionele slachtofferbejegening, Brussel, Politeia, 1996.
•
Aertsen I e.a., Vademecum Politionele slachtofferbejegening, Gent, academia press, 2002.
•
Backx J., Het gevaar zit van binnen, gezinsdrama’s in Vlaanderen,Roeselare, Globe, 2002
•
Keirse M., Helpen bij verlies en verdriet, Antwerpen, Lannoo, 2003
•
Kienhorst, Boelen en Huiskens, Rouwen, Utrecht, NIZW uitgeverij, 1999
•
Padmos B., De scriptiesupporter, Antwerpen/ Apeldoorn, Garant, 2003.
•
Stals I., Huiselijk geweld, Antwerpen Maklu, 2005
•
Vermassen J., Moordenaars en hun motieven, Antwerpen, Meulenhoff/ Manteau,2003
•
Verwerft G., Moord en doodslag, bloedstollende assisenzaken in België, Antwerpen Standaard uitgeverij, 2005
8.2. Artikels •
De Smet F., Moord is niet beestig, het is typisch mannelijk, Het nieuwsblad, 2004, p.14
•
De Smet F., Van ruzie komt moord, Het volk, 2004, p.10
•
Louis B., Schlesinger Ph D., Familicide, depression and Cathathymic Process, Forensic sci, 2000, p. 200-203
•
Rogiers F., Wie zijn de daders van een moord, zelfmoord?, Knack, 1999, p.100
•
Serneels K., Moeder waarom moord gij?, De morgen, 2004, p.3
•
Somers S., Vrouwen zijn meer geneigd hun kinderen in de dood mee te nemen, De Morgen, 2001
•
Stanton J., Simpson A., Filicide : A review, International Journal of Law and Psychiatry, 2002, p. 1-14
•
Verbeke H., Masschelin J., Nabestaanden gezinsdrama mogen afscheidsbrief niet lezen van speurders, Het laatste nieuws, 2005, p. 4
•
Vermeiren T., Gezinsdrama’s, Knack, 2005, p.5.
•
Vuylsteke B., Steeds meer gezinsdrama’s, Het laatste nieuws, 2005, p.12
•
Wilson M., Daly M., Daniele A., Familicide: The killing of spouse and children, Aggressive Behaviour, 1995, p.275-291
8.3. Legisitieke bronnen •
Omzendbrief nr. COL. 14/98 inzake het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden, Belgisch staatsblad, p 1-19, 16/09/1998.
•
Omzendbrief OOP 15ter betreffende de politiële slachtofferbejegening, Belgisch staatsblad, p. 31269- 31276, 09/07/1999.
8.4. Brochures •
Informatiebrochure, Slachtoffers van fysiek, seksueel en psychisch geweld ! Wat nu?. Federaal ministerie van tewerkstelling en arbeid, 2001.
8.5. Internet •
Familicide, (www.angelfire.com/zine2/familicide2)
•
Familicide, (www.public.asu.edu/~dbodman/candv/familicide.html)
•
Gezinsdrama’s, (www.gva.be/dossiers.gezinsdrama’s)
•
Omzendbrief col. 14/28, (www.poldoc.be/dailydoc/document/col/1998/col9814n.pdf)
8.6. E- mails •
Rijnbergen J., (
[email protected]), vraag naar informatie. 05/04/2006.
•
Valcke H., (
[email protected]), doorsturen van informatie. 13/04/2006.
•
Vermassen J., (
[email protected]), vraag naar informatie. 16/11/2005
8.7. Interviews •
Valcke H., Mondelinge bevraging, , Kortrijk, 13/04/2006.
•
Verheecke G., Mondelinge bevraging, , Kortrijk, 20/04/2006.
8.8. Telefoongesprekken en persoonlijke contacten •
Seynaeve G., Mondelinge mededeling, , Avelgem, 05/04/2006
•
Soete G., Mondelinge mededeling, , Harelbeke, 05/04/2006
•
Van Cleven C., Mondelinge mededeling en informeel gesprek, , Menen, 05/04/2006, 28/04/2006 en 10/05/2006.
•
Vandenheede R., Mondelinge mededeling en informeel gesprek, , Meulebeke, 05/04/2006
•
Valke H., Mondelinge mededeling, Kortrijk, 27/03/2006
•
Verboven P., Mondelinge mededeling, Kortrijk, 05/04/2006
•
Verheecke G, Mondelinge mededeling, Kortrijk, 14/04/2006
9. Bijlagen. Bijlage 1:
Kaart van de verschillende politiezones van de provincie West- Vlaanderen.
Bijlage 2:
Gegevens van de vertegenwoordigers van de verschillende diensten politiële slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk.
Bijlage 3:
Omzendbrief OOP15ter, betreffende politiële slachtofferbejegening.
Bijlage 4:
Omzendbrief nr. COL 14/98, betreffende het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden.
Bijlage 5:
Vragenlijst + begeleidende brief die toegestuurd werd naar de verschillende diensten slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk.
Bijlage 1:
Kaart van de verschillende politiezones van de provincie West- Vlaanderen.
Bijlage 2:
Gegevens van de vertegenwoordigers van de verschillende diensten politiële slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk.
Zone + gemeenten
Contactpersoon
Telefoonnummer en e- mail adres
Politiezone RIHO
Slachtofferbejegening.
051/ 26.26.26
Roeselare, Izegem en hooglede.
Ciska Casier
Francisca.casier@
Mandellaan 1
politiezoneriho.be
8800 Roeselare
Politiezone MIDOW
Slachtofferbejegening.
051/ 48.09.30
Dentergem, Ingelmunster,
Roselien Vandenheede
socialedienst@
Meulebeke, Oostrozebeke,
Oostrozebekestraat 90
politiezonemidow.be
wielsbeke.
8760 Meulebeke
Politiezone GRENSLEIE
Slachtofferbejegening.
056/ 23.13.76
Ledegem, Menen, Wevelgem.
Christophe Van Cleven
slachtofferzorg@
Vander Merschplein 20
politiezonegrensleie.be
8930 Menen
Politiezone VLAS
Slachtofferbejegening.
056/ 27.11.46
Kortrijk, Kuurne, Lendelede.
Peter Verboven
peter.verboven@
St. Amandslaan 26
pzvlas.be
8500 Kortrijk
Politiezone MIRA
Slachtofferbejegening.
056/ 64.40.05
Anzegem, Avelgem, Spiere-
Gerrith Seynaeve
slachtofferhulp@
Helkijn, Waregem, zwevegem.
Schakelstraat 2
pzmira.be
8790 Waregem
Politiezone GAVERS
Slachtofferbejegening.
056/ 73.35.15
Deerlijk, Gaverbeke.
Geert Soete
geert.soete@
Marktstraat 53
pzgavers.be
8530 Harelbeke
Bijlage 3:
Omzendbrief OOP15ter, betreffende politiële slachtofferbejegening.
Bijlage 4:
Omzendbrief nr. COL 14/98, betreffende het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden.
Bijlage 5:
Vragenlijst + begeleidende brief die toegestuurd werd naar de verschillende diensten slachtofferbejegening van het arrondissement Kortrijk.
Beste, Als laatstejaarsstudent maatschappelijk assistent van de hogeschool West- Vlaanderen departement HIEPSO heb ik zoals iedere student de opdracht gekregen een eindwerk te maken. Het gekozen onderwerp van mijn scriptie is gezinsdrama’s. Ik loop stage op de dienst politionele slachtofferbejegening van de politiezone RIHO. Tijdens mijn tweede jaarsstage heeft er zich een gezinsdrama binnen de zone voorgedaan. Als stagiaire heb ik dit van dichtbij kunnen volgen en stelde ik me achteraf de vraag wat de nabestaanden eigenlijk van een dienst politionele slachtofferbejegening verwachtten en/of de basisopvang eigenlijk voldoende is. Door dit gebeuren heb ik beslist hier mijn eindwerk over te maken. Het praktische gedeelte van mijn eindwerk bestaat uit een bevraging en hiervoor wil ik een beroep doen op jullie. Aan de hand van deze korte bevraging hoop ik zicht te krijgen op de gezinsdrama’s binnen het arrondissement Kortrijk en de noden van de nabestaanden van een gezinsdrama. Mijn bevraging bestaat uit drie delen. Het eerste deel is informatief, het tweede deel handelt over de gezinsdrama’s en in het derde deel hoop ik te weten te komen of er een meer specifieke opvang nodig is voor de nabestaanden van een gezinsdrama. Graag zou ik de bevraging ophalen tijdens de IPOS vergadering van vrijdag 28 april 2006. Indien u niet op deze vergadering aanwezig kan zijn, gelieve de bevraging terug te sturen naar Weidestraat 51 te 8800 Roeselare. Bij problemen of vragen ben ik telefonisch te bereiken op het nummer 0496/ 62.17.32. Met vriendelijke groeten
Wybaillie Rebecca Weidestraat 51 8800 Roeselare.
[email protected]
Bevraging Eindwerk Gezinsdrama’s binnen het Arrondissement Kortrijk.
Wat zijn gezinsdrama’s? Een eensluidende definitie van gezinsdrama’s bestaat er niet. Om over een gezinsdrama te kunnen spreken moet er ten minste een kind in betrokken zijn en de moord moet eveneens door een familielid gepleegd zijn.
Informatief ___________________________________________________________________________
Naam contractpersoon: ................................................................................................................ Functie: ........................................................................................................................................ Bereikbaar via het nummer: .........................................................................................................
Zone: ............................................................................................................................................ Beschikt de zone over een dienst slachtofferbejegening: ............................................................ Aantal slachtofferbejegenaars: Vast: .......................................................................................... Vrijwilligers: ............................................................................ Aantal tussenkomsten van de dienst slachtofferbejegening per jaar (ongeveer): ........................ ___________________________________________________________________________
Gezinsdrama’s ___________________________________________________________________________
Hebben er zich gezinsdrama’s binnen de zone voorgedaan: ....................................................... Aantal gezinsdrama’s (vanaf politiehervorming tot heden):........................................................
Gezinsdrama 1:
Datum feit:.................................................................................................................................... Stad/ gemeente: ............................................................................................................................
Aantal slachtoffers: Volwassenen: ............................................................................................... Kinderen:..................................................................................................... Aantal nabestaanden die opvang nodig hadden + verwantschap met slachtoffer(s): Aantal: ......................................................................................................... Verwantschap:............................................................................................. Hoeveel slachtofferbejegenaars werden ingezet voor de opvang: ............................................... Hoeveel tussenkomsten waren er: ................................................................................................
Korte situatieschets van de geboden hulp: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Wat was de verwantschap van de dader met de slachtoffers: ...................................................... ............................................................................................................................................ Pleegde de dader zelfmoord? ....................................................................................................... Korte situatieschets van het gezinsdrama: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Hebben jullie een vermoeden van de oorzaak van het gezinsdrama:........................................... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Had het gezin voordien contact gehad met jullie dienst of met de politie + welke reden: .......... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Was er een vermoeden dat er zich een gezinsdrama kon voordoen:............................................ ............................................................................................................................................
Gezinsdrama 2:
Datum feit:.................................................................................................................................... Stad/ gemeente: ............................................................................................................................
Aantal slachtoffers: Volwassenen: ............................................................................................... Kinderen:..................................................................................................... Aantal nabestaanden die opvang nodig hadden + verwantschap met slachtoffer(s): Aantal: ......................................................................................................... Verwantschap:............................................................................................. Hoeveel slachtofferbejegenaars werden ingezet voor de opvang: ............................................... Hoeveel tussenkomsten waren er: ................................................................................................ Korte schets van de geboden hulp: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Wat was de verwantschap van de dader met de slachtoffers: ...................................................... ............................................................................................................................................ Pleegde de dader zelfmoord? .......................................................................................................
Korte situatieschets van het gezinsdrama: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Hadden jullie een vermoeden van de oorzaak van het gezinsdrama:........................................... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Had het gezin voordien contact gehad met jullie dienst of met de politie + welke reden: .......... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Was er een vermoeden dat er zich een gezinsdrama kon voordoen:............................................ ............................................................................................................................................
Gezinsdrama 3:
Datum feit:.................................................................................................................................... Stad/ gemeente: ............................................................................................................................
Aantal slachtoffers: Volwassenen: ............................................................................................... Kinderen:..................................................................................................... Aantal nabestaanden die opvang nodig hadden + verwantschap met slachtoffer(s): Aantal: ......................................................................................................... Verwantschap:.............................................................................................
Hoeveel slachtofferbejegenaars werden ingezet voor de opvang: ............................................... Hoeveel tussenkomsten waren er: ................................................................................................ Korte situatieschets van de geboden hulp: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Wat was de verwantschap van de dader met de slachtoffers: ...................................................... ............................................................................................................................................ Pleegde de dader zelfmoord? ....................................................................................................... Korte situatieschets van het gezinsdrama: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Hebben jullie een vermoeden van de oorzaak van het gezinsdrama:........................................... ............................................................................................................................................
Had het gezin voordien contact gehad met jullie dienst of met de politie + reden: ..................... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Was er een vermoeden dat er zich een gezinsdrama kon voordoen:............................................ ............................................................................................................................................ ___________________________________________________________________________
Slachtofferbejegening bij gezinsdrama’s ___________________________________________________________________________
Wat is volgens jullie het verschil tussen een gezinsdrama en een andere slechtnieuwsmelding m.b.t. de opvang van de nabestaanden? (Samenwerken met andere diensten, procedures die gevolgd moeten worden, meer slachtofferbejegenaars die ingezet worden, media, …) ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Wat verwachten de nabestaanden van gezinsdrama’s volgens jullie van opvang en kunnen jullie aan deze noden voldoen? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Ondervinden jullie moeilijkheden of knelpunten tijdens de opvang? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Vinden jullie de basispolitiezorg zoals in OOP15ter beschreven voldoende bij een gezinsdrama? Indien niet, wat zou eventueel veranderd kunnen worden, waar zou meer aandacht aan besteed moeten worden? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Opmerkingen/ varia: ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
College van Procureurs-generaal
Omzendbrief nr. COL 14/98 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep
Toegestuurd aan de dames en heren
Toegestuurd aan de dames en heren
Eerste Substituten; Substituten; Gerechtelijke stagiair(e)s; Hoofdgriffier van de Rechtbank van Eerste Aanleg; Hoofdgriffier van de Politierechtbank; Strafbemiddelingsassistenten; Justitieassistenten slachtofferonthaal; Burgemeesters; Hoofdcommissarissen voor gerechtelijke opdrachten; Commandant van de Rijkswachtdistricten en Rijkswachtbrigades; (Hoofd)politiecommissarissen; Brigadecommissarissen en (Hoofd)veldwachters.
Eerste Substituten; Substituten; Gerechtelijke stagiair(e)s.
Ter uitvoering, tot voorlichting, De Procureur des Konings,
Ter uitvoering, tot voorlichting, De Arbeidsauditeur,
Ernest Allardstraat 42, 1000 Brussel - tel. 02/500 86 01 - fax 02/500 86 13
(Brussel, Gent, Luik, Bergen, Antwerpen), 15 oktober 1998.
Mijnheer de Procureur des Konings, Mijnheer de Arbeidsauditeur,
Betreft : Ministeriële richtlijn inzake het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden.
Ik heb de eer U hierbij de “ministeriële richtlijn inzake het waardig afscheid nemen van een overledene in geval van interventie door de gerechtelijke overheden” over te maken. Ik verzoek U mijn ambt onmiddellijk in te lichten van elke moeilijkheid die zich bij de toepassing van de hierbijgevoegde richtlijn zou kunnen voordoen.
De Procureur-generaal,
(get.) A. VAN OUDENHOVE F. SCHINS A. THILY G. LADRIERE C. DEKKERS
MINISTERIELE RICHTLIJN INZAKE HET WAARDIG AFSCHEID NEMEN VAN EEN OVERLEDENE IN GEVAL VAN INTERVENTIE DOOR DE GERECHTELIJKE OVERHEDEN
MINISTER VAN JUSTITIE TONY VAN PARYS 16 september 1998
Ernest Allardstraat 42, 1000 Brussel - tel. 02/500 86 01 - fax 02/500 86 13
2
INHOUDSTAFEL
I. RICHTLIJN INLEIDING 1. ALGEMENE BEPALINGEN 2. DOELSTELLINGEN 3. PROCEDURE 3.1. Onmiddellijk na de feiten 3.2. Het overbrengen van het lichaam 3.3. Mededeling van het overlijden 3.4. Laatste groet 3.4.1. Advies van niet-vrijgave van het lichaam 3.4.2. Identificatie van het lichaam 3.4.3. Autopsie 3.4.3.1. Opvang van de nabestaanden 3.4.3.2. Omgeving 3.4.3.3. Maatregelen voor het toonbaar maken van het lichaam 3.4.3.4. Vrijgave van het lichaam 3.4.3.5. Verzegeling van de kist 3.5. Inzage van het dossier, teruggave van persoonlijke bezittingen en overtuigingsstukken 3.6. Hercontactname door het parket 3.7. Evaluatie
II. TOELICHTING
3
I. RICHTLIJN
INLEIDING
Gelet op het artikel 3bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering en artikel 44 van het Wetboek van strafvordering; Overwegende dat het Strategisch Plan van een Nationaal Slachtofferbeleid (juni 1996) onder meer de volgende aanbeveling bevat: " Bijzondere aandacht verdient ook het vrijgeven van het stoffelijk overschot na een ernstig verkeersongeval, zelfdoding en moord. In vele gevallen wordt het de naastbestaanden afgeraden het lichaam nog te zien, in sommige gerechtelijke arrondissementen is dit zelfs de regel. Algemene regels zijn in dit verband echter niet te formuleren. Sommige nabestaanden willen absoluut de overledene nog zien. Indien dit wordt verhinderd kan de verwerking achteraf grondig verstoord worden. Anderen wensen dergelijke confrontatie niet. In een persoonlijk gesprek met de onderzoeksrechter, de verbindingsmagistraat of de maatschappelijk assistent slachtofferonthaal, zouden nabestaanden de kans moeten krijgen zelf hun standpunt te bepalen. Justitie moet dit niet voor de slachtoffers uitmaken. Bovendien verschillen de praktijken hier van parket tot parket. In elk geval moeten anathoompathologen de middelen krijgen om een dode na een lijkschouwing zo toonbaar mogelijk te maken."; Overwegende dat de Parlementaire Onderzoekscommissie Dutroux-Nihoul en consorten op 14 april 1997 onder meer de aanbeveling deed "om alle nuttige maatregelen te nemen om het verzoek van de ouders in de mate van het mogelijke in te willigen. Het komt alleen de ouders toe hun eigen belang in te schatten."; Gelet op de ministeriële richtlijn van 15 september 1997 inzake het onthaal van slachtoffers op parketten en rechtbanken: "De justitieassistent slachtofferonthaal organiseert, in het geval van een autopsie of inbeslagname de ondersteuning van de familie van een overleden slachtoffer bij de laatste begroeting, wanneer dit nodig is en de nabestaanden hiermee instemmen. Voor de praktische modaliteiten hiervan wordt het akkoord gevraagd van de procureur des Konings of de magistraat-titularis van het dossier."; Gelet op het Samenwerkingsakkoord inzake slachtofferzorg tussen de Federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap, en in het bijzonder de artikelen 5, 1° en 2°; 6, 1° en 2°; 11 §1 en 12 §1, ondertekend op 7 april 1998, en tussen de Federale Staat, de Franse Gemeenschap en het Waalse Gewest, en in het bijzonder de artikelen 5, 1° en 2°; 6, 1° en 2°; 11 §1 en 12 §1, ondertekend op 14 mei 1998; Bijgevolg hebben de minister van Justitie en het College van procureurs-generaal, na overleg en elk binnen hun bevoegdheid, beslist de volgende richtlijn af te kondigen.
4
1.
ALGEMENE BEPALINGEN
1.1
Voor de toepassing van deze richtlijn, wordt verstaan onder: 1° slachtoffer: het overleden slachtoffer; 2° lichaam: het lichaam van het overleden slachtoffer; 3° nabestaande: elke persoon die op een gevoelsmatige manier een band heeft met het slachtoffer; 4° wetsgeneesheer: geneesheer met expertises belast door een magistraat; 5° thanatopraxie: de techniek van verzorging en bewaring van het lichaam; 6° justitieassistenten: assistenten voor slachtofferonthaal die in elk gerechtelijk arrondissement, in het kader van de daartoe uitgewerkte structuren en onder het gezag van de procureur des Konings, deze laatste zowel op individueel als op structureel vlak bijstaan bij de uitbouw en de coördinatie van het onthaal van slachtoffers op de rechtbanken en de parketten; 7° tussenkomende personen: de personen bedoeld onder 1.3.
1.2
Deze richtlijn is van toepassing op de gevallen van gewelddadig overlijden of van overlijden waarbij de doodsoorzaak nog niet werd bepaald, die de interventie van de gerechtelijke overheden vragen en die aanleiding geven tot een autopsie of een advies van niet-vrijgave van het lichaam.
1.3
Deze richtlijn is van toepassing op: - de leden van het openbaar ministerie en de officieren en agenten van gerechtelijke politie; - de justitieassistenten en de adjunct-adviseurs slachtofferonthaal; - de leden en het personeel van griffies en parketsecretariaten. De parketmagistraat van dienst of de parketmagistraat belast met het dossier, is verantwoordelijk voor de juiste toepassing van de bepalingen van deze richtlijn. De verbindingsmagistraat slachtofferonthaal is eveneens verantwoordelijk voor de juiste toepassing van deze richtlijn en van de aanbevelingen van de arrondissementele raad voor het slachtofferbeleid. De verbindingsmagistraat mag in elk arrondissement aan de arrondissementele raad voor het slachtofferbeleid praktische modaliteiten voorstellen voor de optimale uitwerking van deze richtlijn.
5
1.4
Het is niet mogelijk noch wenselijk dat deze richtlijn anticipeert op alle mogelijke situaties die zich kunnen voordoen in een dossier.
1.5
Bij de toepassing en interpretatie van deze richtlijn staat steeds het belang van de slachtoffers en hun nabestaanden centraal. Deze richtlijn bevat een aantal te respecteren regels. Afwijkingen zijn toegestaan indien hierdoor een betere behandeling van de slachtoffers wordt verzekerd en een betere opvang en bejegening van de nabestaanden. Om dezelfde redenen is het wenselijk dat de parketmagistraat belast met het dossier bij vragen over de toepassing en/of de interpretatie van de richtlijn overleg pleegt met de verbindingsmagistraat en/of de justitieassistenten. Indien bij dit overleg blijkt dat niet kan tegemoet gekomen worden aan de belangen van de slachtoffers of hun nabestaanden, moet de beslissing terzake gemotiveerd meegedeeld worden aan de nabestaanden. De parketmagistraat belast met het dossier bepaalt de vorm waarin dit gebeurt.
2.
DOELSTELLINGEN
2.1
Deze richtlijn beoogt de aanpak door de overheden van slachtoffers en hun nabestaanden te harmoniseren. Hiertoe definiëert deze richtlijn de rol en de opdrachten van de personen belast met het onthaal, de opvang, de informatieverlening aan en de gepaste bejegening van de nabestaanden.
2.2
Teneinde secundaire victimisering te voorkomen, moet alles in het werk gesteld worden om te vermijden dat onvoorzichtig, ondoordacht of met een gebrek aan respect wordt gehandeld. 2.2.1 Alle tussenkomende personen moeten een correcte en aangepaste houding aannemen ten aanzien van het slachtoffer en zijn nabestaanden. 2.2.2 Er moet bijzondere aandacht besteed worden aan de terminologie die wordt gebruikt in de documenten en in de contacten met de nabestaanden. Hierbij moeten hun emoties en gevoeligheden gerespecteerd worden. 2.2.3 De inspanningen van de gerechtelijke overheden hebben eveneens tot doel het rouwproces van de nabestaanden te eerbiedigen en respect te betonen voor hun religieuze en filosofische overtuigingen.
6
3.
PROCEDURE
3.1
Onmiddellijk na de feiten Zodra het belang van het onderzoek dit toelaat, wordt het lichaam onmiddellijk naar een geschikte plaats overgebracht, zodat de nabestaanden een laatste groet kunnen brengen in de best mogelijke omstandigheden. Indien dit niet mogelijk is, moeten de gerechtelijke overheden, bereid tot dialoog en in duidelijke bewoordingen, de redenen voor het ter plaatse houden van het lichaam uiteenzetten. In dat geval worden gepaste maatregelen genomen om het slachtoffer af te schermen voor het publiek.
3.2
Het overbrengen van het lichaam Het overbrengen van het slachtoffer dient te verlopen in gepaste omstandigheden, meer bepaald in een kist en een aangepast voertuig.
3.3
Mededeling van het overlijden Het is de taak van de politiediensten om het overlijden van een persoon te melden. Deze taak valt niet onder de verantwoordelijkheid van de justitieassistenten noch van maatschappelijk werkers in het algemeen. De identiteit van het slachtoffer en zijn familiale situatie moeten geverifieerd zijn teneinde het overlijden te kunnen meedelen aan de meest verwante nabestaanden. De mededeling van het overlijden moet zo vlug mogelijk gebeuren, ongeacht het moment, dus ook 's nachts, in het weekend of op feestdagen, tijdens een persoonlijk onderhoud en bij voorkeur door twee personen. Alles moet in het werk gesteld worden om te vermijden dat de nabestaanden het overlijden vernemen via de pers. In elk geval moet een maximum aan inlichtingen ingewonnen worden over de feiten: plaats, uur bij benadering, verloop van de feiten, staat van het lichaam. De nodige tijd moet voorzien worden om de vragen van de nabestaanden te beantwoorden. De mededeling moet voorbereid en overlegd worden. De rol van elk moet bepaald worden. De personen die het overlijden meedelen, vragen de nabestaanden op een persoonlijke en menselijke manier of zij het lichaam willen groeten. In elk geval moeten ze contact opnemen met de justitieassistenten van het bevoegde parket om deze te informeren over hun interventie.
7
Elke persoon die het overlijden meldt, moet daartoe een gepaste opleiding genoten hebben. De arrondissementele raad voor slachtofferbeleid kan geraadpleegd worden inzake de implementatie van deze richtlijn.
3.4
Het brengen van de laatste groet Overeenkomstig artikel 44 van het Wetboek van strafvordering, hebben de nabestaanden, indien zij dit wensen, het recht om een laatste groet te brengen aan de overledene, zowel voor als na de autopsie. De procureur des Konings, of bij delegatie de verbindingsmagistraat, doet het nodige om de justitieassistenten systematisch te verwittigen. Voor de concrete organisatie moeten de nabestaanden de mogelijkheid hebben contact op te nemen met de parketmagistraat belast met het dossier. Deze magistraat dient de vragen van de nabestaanden te beantwoorden, rekening houdend met het onderzoeksgeheim.
3.4.1 Advies van niet-vrijgave van het lichaam De justitieassistenten moeten door de parketmagistraat op de hoogte gesteld worden van het advies van niet-vrijgave van het lichaam.
3.4.2 Identificatie van het lichaam Indien gewenst, zullen de justitieassistenten bij de identificatie van het lichaam de opvang van de nabestaanden organiseren.
3.4.3 Autopsie 3.4.3.1 Opvang van de nabestaanden De parketmagistraat voorziet in de opvang van de nabestaanden voor, tijdens en na het groeten van het slachtoffer. Deze eerste opvang wordt georganiseerd door de justitieassistenten en wordt aangeboden door henzelf, door een lid van een politiedienst, door professionelen of door vrijwilligers. De parketmagistraat brengt de nabestaanden ervan op de hoogte dat zij kunnen weigeren een laatste groet te brengen aan het slachtoffer. De justitieassistenten delen mee dat voor het groeten van het slachtoffer een opvang van de nabestaanden kan worden georganiseerd.
8
De nabestaanden moeten geïnformeerd en voorbereid worden door de personen belast met hun opvang. Van deze laatsten wordt verwacht dat zij de vragen beantwoorden die betrekking hebben op de toestand van het slachtoffer en de plaats waar het bezoek zal plaatsvinden. Zij laten aan de nabestaanden de nodige tijd om te beslissen of zij het slachtoffer willen zien of niet, rekening houdend met het tijdstip van de autopsie.
3.4.3.2 Omgeving De nabestaanden hebben het recht een laatste groet te brengen in een lokaal dat respectvol is ingericht voor het slachtoffer en de nabestaanden. Het is wenselijk dat elk medico-legaal instituut over een aangepaste onthaalruimte beschikt.
3.4.3.3 Maatregelen voor het toonbaar maken van het lichaam Ingevolge artikel 134 van de deontologische code voor geneesheren dient "de geneesheer die een autopsie uitvoert, met zorgvuldigheid en discretie te handelen." Hij neemt alle maatregelen om het lichaam na autopsie zo goed mogelijk toonbaar te maken aan de nabestaanden en zorgt ervoor dat zo weinig mogelijk sporen achterblijven. Er worden specifieke voorzorgen genomen wat het gelaat betreft. De procureur des Konings moet de wetsgeneesheer herinneren aan deze aanbevelingen zodat bij de autopsie rekening wordt gehouden met een eventuele interventie van begrafenisondernemers en/of beoefenaars van de thanatopraxie.
3.4.3.4 Vrijgave van het lichaam Zo vlug als het kan wordt het lichaam vrijgegeven zodat de nabestaanden de begrafenis kunnen organiseren volgens hun religieuze en filosofische overtuigingen. De nabestaanden worden zo spoedig mogelijk op de hoogte gebracht van deze beslissing, die zonder verwijl moet worden uitgevoerd.
3.4.3.5 Verzegeling van de kist De verzegeling kan enkel door de gerechtelijke autoriteiten gebeuren. De zegels worden niet systematisch of op grond van welke gewoonte dan ook aangebracht op de kist, doch enkel omwille van de noodwendigheden van het onderzoek.
9
De gerechtelijke overheden moeten in duidelijke bewoordingen de redenen van de verzegeling uiteenzetten aan de nabestaanden.
3.5
Inzage van het dossier, teruggave van persoonlijke goederen en overtuigingsstukken. De parketmagistraat belast met het dossier moet systematisch de justitieassistenten verwittigen van de inzage van het dossier, de teruggave van de persoonlijke goederen van het slachtoffer en van de overtuigingsstukken. Indien de nabestaanden het gedeelte van het dossier dat over het overlijden handelt mogen raadplegen, worden zij ervan verwittigd door de justitieassistenten dat bepaalde documenten hun gevoelens kunnen kwetsen, in het bijzonder de foto's van het plaatsbezoek en van de autopsie De justitieassistenten moeten, na kritische verificatie, de nabestaanden inlichten over de toestand van de persoonlijke goederen en de overtuigingsstukken. Persoonlijke goederen en overtuigingsstukken worden zo snel mogelijk terugbezorgd. Indien deze voorwerpen na de feiten niet onmiddellijk teruggegeven kunnen worden, zetten de parketmagistraat belast met het dossier of de justitieassistenten de redenen van de weigering uiteen.
3.6
Hercontactname door het parket Het is wenselijk dat de personen die de nabestaanden hebben opgevangen na verloop van tijd opnieuw contact met hen opnemen om te informeren hoe zij het stellen.
3.7
Evaluatie De richtlijn wordt geëvalueerd in samenspraak met het College van procureursgeneraal en de betrokken diensten, na de toepassing ervan gedurende twee jaar.
Deze richtlijn treedt in werking op 2 oktober 1998.
Tony VAN PARYS
Minister van Justitie
10
II. TOELICHTING
ALGEMENE OVERWEGINGEN
In hun boek "Leven met een schaduw", verschenen in 1993, vermeldde de v.z.w. "Ouders van een vermoord kind" volgende problematiek: "In de meeste gevallen worden de autopsies onzorgvuldig uitgevoerd, herstel van het lichaam na het gerechtelijk deskundigenonderzoek is zeldzaam, wat de ouders belet een afscheid te nemen van de overledene." Ons land is sterk geschokt geweest door de zaak van de verdwenen en vermoorde kinderen. Ook het Parlement besprak het probleem van de mogelijkheid voor verwanten om, indien ze dit wensen, een laatste groet te brengen aan het slachtoffer. De minister van Justitie heeft bovendien een advies gevraagd aan het Nationaal Forum voor Slachtofferbeleid over deze problematiek. 0p haar vergadering dd. 19 september 1996 stelde het Nationaal Forum voor om een werkgroep op te richten die de problematiek moest analyseren en gepaste oplossingen zoeken. Op 17 oktober 1997 werd gestart met de werkzaamheden binnen de werkgroep. Die bestond uit vertegenwoordigers van de vereniging van vermoorde of verongelukte kinderen, parketmagistraten, leden van de diensten slachtofferonthaal bij de parketten en rechtbanken, juristen van de Steundienst Slachtofferzorg onder leiding van een kabinetsmedewerker van de minister van Justitie. Op 12 maart 1998 heeft het parlement de wet tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek aangenomen. Deze wet wijzigt het Wetboek van Strafvordering. Artikel 6 bepaalt: "Ingeval een autopsie wordt bevolen krijgen de nabestaanden de toestemming het lichaam van de overledene te zien. De magistraat die de autopsie heeft bevolen, beslist of de verzoekers als nabestaanden kunnen worden beschouwd en op welk tijdstip zij het lichaam van de overledene mogen zien. Tegen deze beslissing staat geen rechtsmiddel open". De wet treedt in werking op 2 oktober 1998. Deze ministeriële richtlijn geeft instructies om tot een optimale toepassing van deze wettelijke bepaling te komen.
11
1.
ALGEMENE BEPALINGEN
1.1
In dit artikel worden belangrijke begrippen omschreven. Het gebruik ervan wordt aanbevolen. 1° en 2° slachtoffer en lichaam: deze twee begrippen dienen bij voorkeur gebruikt te worden bij de opstelling van de processen-verbaal evenals bij de rechtstreekse contacten met de nabestaanden. Termen zoals "lijk" of "stoffelijk overschot" moeten vermeden worden. Zij getuigen van een gebrek aan respect zowel voor de overledene als voor de nabestaanden. Deze verfijning werd ingevoegd op verzoek van het Ouderplatform van vermoorde, vermiste en verongelukte kinderen. 3° nabestaande: artikel 6 van de wet dd . 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek geeft aan de magistraat een appreciatiebevoegdheid over het begrip "nabestaande". Dit begrip moet breed geïnterpreteerd worden. Het dient niet beperkt te worden tot de notie "familie". Zo heeft een persoon die samengewoond heeft met de overledene het recht om het lichaam te zien. Hetzelfde geldt voor ex-echtgenoten en personen die een rechtstreekse band hebben met het slachtoffer. Dit recht breidt zich ook uit tot minderjarigen, na raadpleging van de ouders. Er zijn momenteel voldoende wetenschappelijke gegevens voorhanden om te stellen dat nabestaanden, in functie van de rouwverwerking, niet kan verboden worden het lichaam te zien. Zij moeten daarover zelf beslissen. 4° wetsgeneesheer: de minister van Justitie of de magistraten geven geen instructies aan de wetsgeneesheren. De procureur des Konings zal hen de richtlijnen bezorgen en vragen om hiermee rekening te houden. 5° thanatopraxie: de beoefenaars van de thanatopraxie zijn nog niet erg gekend in België. Zij hanteren moderne technieken om het lichaam in een behoorlijke staat op te baren. De toepassing van de thanatopraxie is nog marginaal en wordt verzekerd door begrafenisondernemers. Sedert enkele jaren echter organiseert het Belgisch Instituut voor Thanatopraxie vormingen om te zorgen voor een betere kennis van de anatomie en de humane pathologie.
12
2.
DOELSTELLINGEN
2.1
De doelstellingen van deze richtlijn lijken vanzelfsprekend. Niettemin is uit de praktijk gebleken dat de nabestaanden van een slachtoffer klachten hebben over de opvang die hen geboden werd ingeval van autopsie of een verbod van vrijgave van het lichaam. Bovendien is de praktijk verschillend van arrondissement tot arrondissement en van magistraat tot magistraat. Een uniformisering dringt zich op.
2.2
Deze zeer gevoelige materie vereist een zekere tact. Een onderliggende doelstelling is het voorkomen van secundaire victimisering. Men mag niet uit het oog verliezen dat er een delicaat evenwicht moet gevonden worden tussen het onderzoek naar de waarheid door de gerechtelijke overheden en een voortdurende aandacht voor de slachtoffers en hun nabestaanden. De richtlijn vertaalt de wil van de minister van Justitie en het College van procureursgeneraal om een nieuwe cultuur, meer respectvol voor het slachtoffer en zijn nabestaanden, te introduceren.
3.
PROCEDURE
3.1
Onmiddellijk na de feiten Het gebeurt regelmatig dat het lichaam van slachtoffer lange tijd op de plaats van de feiten blijft. Dit kan leiden tot een traumatiserende ervaring bij de nabestaanden. Zodra het belang van het onderzoek het toelaat, moet bijgevolg het lichaam zo vlug mogelijk overgebracht worden naar een geschikte plaats. Het is eveneens belangrijk de media niet toe te laten schokkende foto's te nemen met nefaste gevolgen voor de nabestaanden. Indien het lichaam niet mag verplaatst worden, moeten de gerechtelijke overheden uitleg verstrekken aan de nabestaanden. Zij moeten hen uitleggen dat het lichaam ter plaatse moet blijven, niet uit onachtzaamheid, maar omdat dit belangrijk is voor het onderzoek. Deze dialoog is nodig om de nabestaanden te overtuigen dat men niets wil verbergen.
3.2
Het overbrengen van het lichaam In het verleden is het gebeurd dat lichamen werden vervoerd in plastic zakken en/of niet aangepaste voertuigen (zoals oude ambulances). Nabestaanden ervaren dit vaak als een gebrek aan respect voor het slachtoffer. Bijgevolg moet het lichaam overge-bracht worden op een zo waardig mogelijke manier.
13
3.3
Mededeling van het overlijden De mededeling van het overlijden moet gebeuren door de politiediensten. Deze delicate taak behoort tot hun bevoegdheid (Omzendbrief OOP15 bis van 29 maart 1994 van de minister van Binnenlandse Zaken). De politiediensten zijn het best geplaatst om het overlijden mee te delen. Zij kunnen immers de meeste informatie verzamelen over de omstandigheden van de feiten. Tevens kunnen zij het overlijden meedelen op elk ogenblik van de dag. De laatste jaren werden de politiediensten hier ook voor opgeleid. Het is belangrijk dat de arrondissementele raad voor het slachtofferbeleid erover waakt dat de politiediensten voor deze problematiek gesensibiliseerd worden door een aangepaste manier van werken te organiseren. De mededeling van het overlijden is het eerste contact van de nabestaanden met de gerechtelijke en politionele overheden. Elke vergissing in dit stadium kan leiden tot een vertrouwensbreuk met de overheid. Opleidingen moeten hieraan aangepast worden. Vanzelfsprekend beoordeelt de parketmagistraat met omzichtigheid de omstandigheden van het overlijden, meer bepaald de mogelijke betrokkenheid van nabestaanden. Artikel 1.5 van de richtlijn stelt dan ook uitdrukkelijk dat afwijkingen toegestaan zijn. - De mededeling moet zo vlug mogelijk gebeuren. De politiediensten moeten het overlijden melden vóór de nabestaanden dit vernemen van de pers, met eventueel verkeerde details. - De mededeling moet op een persoonlijke en respectvolle manier gebeuren. Zij dient te gebeuren aan de nabestaanden persoonlijk. Het past dus niet om bijvoorbeeld een boodschap achter te laten op een antwoordapparaat, of aan de buren te vragen de mededeling te doen. Tevens is het ongepast het slechte nieuws te melden op de deurstoep. - De mededeling gebeurt het best door twee personen. De tweede persoon hoeft niet noodzakelijk een politiebeambte te zijn, het kan een behandelend geneesheer, een maatschappelijk assistent of een naaste persoon zijn. De persoon die de mededeling doet, wordt op voorhand aangeduid. - De mededeling moet voorbereid en gecoördineerd worden. De politiediensten moeten de nodige inlichtingen inwinnen, onder meer precieze inlichtingen over de feiten, over de omstandigheden, evenals over de identiteit van de persoon die verwittigd moet worden en de gezondheidstoestand ervan. Al deze inlichtingen dienen zo mogelijk geverifieerd te zijn. - De politiediensten moeten voldoende tijd voorzien om te antwoorden op de vragen van de nabestaanden. Daar de politiediensten het eerste contact hebben met de nabestaanden, moeten zij vragen aan de nabestaanden of zij de overledene nog willen groeten.
14
In elk geval moeten de politiediensten de justitieassistenten slachtofferonthaal van het bevoegde parket verwittigen van hun interventie en hen de wens van de nabestaanden om al dan niet, en met wie, een laatste groet te brengen aan de overledene, meedelen. De justitieassistenten voor slachtofferonthaal en anderen die instaan voor opvang kunnen deelnemen aan vormingen over dit onderwerp.
3.4
Het brengen van de laatste groet De nabestaanden kunnen zelf beslissen of zij een laatste groet wensen te brengen aan de overledene. Anderen mogen niet in de plaats van de nabestaanden beslissen. Uit de praktijk blijkt dat bepaalde personen in geen enkel geval de overledene nog willen zien, terwijl anderen dit absoluut eisen. Deze mogelijkheid moet hen dus geboden worden. De nabestaanden moeten evenwel ingelicht worden over de staat van het lichaam, zonder hun beslissing te willen beïnvloeden. Zo zijn sporen van geweld geen voldoende reden om aan de nabestaanden te weigeren de overledene te zien. Over het ogenblik van het bezoek aan het lichaam zouden de nabestaanden in de mate van het mogelijke zelf moeten kunnen beslissen, dus zowel vóór als na een autopsie. Er moet echter rekening gehouden worden met de feitelijke omstandighe-den. Indien de autopsie onmiddellijk moet uitgevoerd worden, zullen de nabestaanden het lichaam enkel erna kunnen zien. In dit geval dient hierover een dialoog met de nabestaanden te worden gevoerd. De gerechtelijke overheden moeten uitleggen waarom de autopsie onmiddellijk werd uitgevoerd. Het is immers mogelijk dat de na-bestaanden denken dat men hen de waarheid wil verbergen. Een gesprek moet iedere dubbelzinnigheid voorkomen. Indien de nabestaanden een laatste groet willen brengen na de autopsie, dient het bezoek zo vlug mogelijk plaats te vinden, behalve indien een behandeling van het lichaam door een beoefenaar van de thanatopraxie werd voorzien. De magistraat die belast is met het dossier heeft een appreciatiebevoegdheid. Indien de nabestaanden de keuze hebben om de overledene te groeten vóór en na een autopsie, dan beslist de magistraat over eventuele misbruiken.
3.4.1 Ingeval van niet-vrijgave van het lichaam De justitieassistenten moeten systematisch verwittigd worden ingeval van een advies van niet-vrijgave van het lichaam om hen toe te laten de nodige maatregelen te nemen.
15
3.4.2. Ingeval van identificatie van het lichaam De nabestaanden hebben het recht de identificatie te weigeren en hiervoor een vertrouwenspersoon aan te stellen.
3.4.3 Ingeval van autopsie 3.4.3.1 Opvang van de nabestaanden Een bijstand aan de nabestaanden moet georganiseerd worden door de diensten slachtofferonthaal bij de parketten. De magistraat blijft verantwoordelijk maar hoeft de organisatie niet op zich te nemen. Dit betekent evenmin dat de justitieassistenten fysisch moeten aanwezig zijn. Zij dienen de bijstand te organiseren en de nabestaanden in te lichten dat deze opvang kan verleend worden door anderen of door henzelf. De nabestaanden kunnen ook vragen bijgestaan te worden door een vertrouwenspersoon, zoals bijvoorbeeld een priester of een buur. Een laatste groet brengen aan een lichaam is een fundamenteel recht. De nabestaanden zijn op deze pijnlijke momenten gemakkelijk beïnvloedbaar. Magistraten en personen die instaan voor de opvang dienen de nabestaanden zo objectief mogelijk te informeren over de keuze om een laatste groet te brengen. Zij mogen de beslissing niet forceren, noch in de ene, noch in de andere zin. De nabestaanden moeten geïnformeerd en voorbereid worden. Indien zij beslissen een laatste groet te brengen aan de overledene moeten zij juist geïnformeerd worden over de staat van het lichaam. Een verrassingseffect moet vermeden worden daar dit schadelijk kan zijn voor het rouwproces. Tevens moeten zij ingelicht worden over de plaats waar het bezoek zal plaatsvinden, daar niet alle lokalen geschikt zijn voor de opvang van nabestaanden. De personen die instaan voor de opvang moeten de nabestaanden ook inlichten over de autopsie. Een autopsie is een nieuwe gewelddaad op het lichaam welke soms moeilijk te dragen is door de nabestaanden. De personen die instaan voor de opvang moeten de redenen uitleggen die de gerechtelijke overheden ertoe hebben aangezet over te gaan tot een autopsie.
3.4.3.2 Omgeving Lokalen die gebruikt worden voor het brengen van een laatste groet moeten hiervoor ingericht worden met aangepast materiaal. Het lokaal moet hygiënisch zijn. Het is belangrijk om eveneens over een bijkomend lokaal te kunnen beschikken waar de familie nog even apart kan zijn in aangepaste omstandigheden.
16
3.4.3.3 Maatregelen voor het toonbaar maken van het lichaam In het verleden is gebleken dat sommige wetsgeneesheren autopsies uitvoerden zonder het lichaam te herstellen. Deze praktijk, die indruist tegen de deontologische code voor geneesheren, kwetste de gevoelens van de nabestaanden die geen laatste groet meer konden brengen in waardige omstandigheden. Een andere moeilijkheid was dat het sluiten van het lichaam niet werd terugbetaald door de gerechtskosten. Dit gebeurt momenteel wel. De procureur des Konings vraagt aan de wetsgeneesheren te waken over de insnijdingen waardoor de overledene zo toonbaar mogelijk blijft. Bovendien wordt het werk van de beoefenaars van de thanatopraxie vergemakkelijkt. De nabestaanden kunnen hierdoor het rouwproces verwerken op een minder pijnlijke manier.
3.4.3.5 De zegels In bepaalde gemeenten wordt het aanbrengen van zegels op de kisten voorgeschreven. Bovendien moet de familie betalen voor deze zegels. Deze praktijk leidt tot verwarring bij de nabestaanden. Deze administratieve zegels zijn enkel een betalingsbewijs. Zij zouden gemakkelijk kunnen vervangen worden door een betalingsbewijs te overhandigen aan de nabestaanden na kwijting van de gemeentelijke belasting. De praktijk van het opleggen van zegels moet voorbehouden worden aan de gerechtelijke overheden. Sommige magistraten laten systematisch zegels aanbrengen zonder zich te bedenken over het nut ervan of de gevolgen die deze kunnen meebrengen voor de nabestaanden. Men mag niet vergeten dat een autopsie op zich reeds destructief is. Bovendien heeft het aanbrengen van zegels geen nut meer als een toestemming tot crematie werd verleend.
3.5
Inzage van het dossier, teruggave van persoonlijke goederen en overtuigingsstukken Indien de nabestaanden de toelating kregen om het dossier in te zien, moeten zij correct ondersteund worden. Daarom moeten de justitieassistenten slachtofferonthaal steeds verwittigd worden zodat zij de eventuele bijstand kunnen organiseren. De teruggave van persoonlijke goederen en overtuigingsstukken moet gebeuren op een zo humaan mogelijke manier, en in elk geval na verificatie door de justitieassistenten.
17
3.6
Hercontactname door het parket Het is wenselijk dat de nabestaanden zich niet vergeten voelen eens alle zakelijke elementen afgehandeld zijn. Een telefonisch contact of een kaartje, verstuurd door de diensten die de nabestaanden na het overlijden hebben bijgestaan, kan een steun zijn bij moeilijke momenten zoals de verjaardag van het overlijden, enz.
3.7
Evaluatie Twee jaar na het in werking treden van deze richtlijn zal de Procureur-generaal, portefeuillehouder van het slachtofferbeleid, een evaluatie van deze richtlijn voorleggen aan het College van procureurs-generaal en aan de minister van Justitie. In deze evaluatie zullen eventuele verbeteringen of aanvullingen aan de richtlijn voorgesteld worden.
