Tekst: Johan Debaere foto's: Abscis Architecten
SCAN WITH
Forensisch Psychiatrisch Centrum in Gent is pilotproject voor België
Gevangenis en zorginstelling in één: op zoek naar een evenwicht tussen detentie en zorg
16
BOUWEN AAN DE ZORG
FORENSISCH PSYCHIATRISCH CENTRUM (FPC), GENT
Binnenkort opent het eerste Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in België. Het is meteen een pilotproject voor de zorgsector in België: de eerste instelling in zijn soort, specifiek voor geïnterneerden, waar de zorg centraal staat. Geïnterneerden zijn mensen die een strafrechtelijk feit pleegden, door de rechtbank ontoerekeningsvatbaar werden verklaard en als een gevaar voor de samenleving en voor zichzelf worden beschouwd. Het multidisciplinaire team Abscis-djGAIngenium-Derveaux-AT Osborne kreeg van de Regie der Gebouwen de opdracht om dit pilotproject te realiseren. De bouwwerken startten in oktober 2011 en binnenkort leveren de Regie der Gebouwen, Abscis Architecten en hoofdaannemer Denys dit nieuwbouwproject op. In de gevangenissen in Vlaanderen verblijven zo’n 660 geïnterneerden die daar eigenlijk niet thuishoren. Ze kunnen echter niet naar een gewone psychiatrische instelling en België telt slechts vier ziekenhuizen voor dergelijke patiënten. Daarom liet de Regie der Gebouwen, in samenwerking met de FOD Justitie als plaatsvervangend exploitant tijdens ontwerp en uitvoering, een eerste Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) bouwen. Het gaat om een complex voor de opvang en begeleiding van 272 geïnterneerden. Recent werd via een openbare aanbestedingsprocedure beslist dat de Franse groep Sodexo in samenwerking met de Nederlandse zorggroep Parnassia het centrum zal exploiteren.
projectverantwoordelijke bij de Regie der Gebouwen. “Conceptmatig evolueerde het project van een gevangenis voor psychiatrische patiënten naar een zorginstelling met extra beveiliging voor geïnterneerden met een hoge risicofactor. Maar zelfs nu, kort voor de uiteindelijke oplevering, is het nog niet helemaal duidelijk waar de klemtoon op zal liggen.” De Regie der Gebouwen gaf de opdracht in 2007 aan een multidisciplinair team met de architectenbureaus Abscis Architecten en djGA, de ingenieursbureaus Ingenium (technische uitrusting) en Derveaux (stabiliteit) en consultancy & project managementbureau AT Osborne. De uitvoering kwam in handen van de nv Denys.
Evenwicht tussen detentie en zorg
Het bureau de Jong-Gortemaker-Algra uit Rotterdam zorgde voor het architecturale ontwerp, terwijl Abscis Architecten verantwoordelijk is voor de technische uitwerking, de coördinatie van het ontwerpteam en de opvolging van de werken. ➤
Dit complex houdt het midden tussen een gevangenis en een zorginstelling. “Daar wringt de spreekwoordelijke schoen”, zegt Kristof Van Melkebeke,
Deurgehelen van Potteau Labo uit Heule Het interieur- en afwerkingsbedrijf Potteau Labo uit Heule moest voor het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) te Wondelgem 1290 deurgehelen plaatsen, waaronder 380 uitbraakwerende celdeuren. De celdeuren voldoen aan het performantiebestek van FOD Justitie. Speciaal voor dit project werden de celdeuren van Potteau Labo getest op drie gebieden. In eerste instantie onderging de deur een statische drukproef van 2,5 ton, waarna ze nog perfect moest functioneren. Dat aan dit criterium met glans werd voldaan, bewijzen de cijfers: de deur weerstond zelfs tot 7,5 ton. Daarnaast kregen twee ‘deskundigen’ van FOD Justitie de opdracht om de deur gedurende twintig minuten aan te vallen met zwaar gereedschap. Ook hier hield de deur perfect stand en moesten de testpersonen de uitbraakpoging na twintig minuten zonder succes staken. Ten slotte doorstond het deurgeheel ook de vereiste brandtest van dertig minuten in een erkend labo. Hiermee kan Potteau Labo een product voorleggen dat de strengste eisen op het gebied van veiligheid verenigt met de hoogste esthetische waarden die in een dergelijke omgeving ten volle gewaardeerd worden. Met het FPC-project is Potteau Labo meteen een referentie rijker op twee markten waar zij als interieurinrichter één van de uitgesproken marktleiders zijn: de zorgen de overheidsector.
SCAN WITH
BOUWEN AAN DE ZORG
17
FORENSISCH PSYCHIATRISCH CENTRUM (FPC), GENT
Delabie Benelux – Wastafel- en douchekranen, toiletten en verdelers/afvalrecipiënten voor hygiënische zakjes Delabie, met Benelux-filiaal in Brussel, is een familiebedrijf met productiesites in Friville (Picardie/Frankrijk), bekend als bakermat voor de productie van kranen. “Wij zijn een toonaangevende marktspeler in kranen en sanitair toebehoren voor de utiliteitsbouw,” zegt commercieel directeur Frank Desmet. “Wij leverden 80 Tempomix wastafelkranen, 82 Senda wastafels, 248 Premix Compact thermostaten, 248 inbouw Tempostop douchekranen en 86 Senda toiletten voor het Forensisch Psychiatrisch Centrum in Gent.” Het waterverbruik in dergelijke utiliteitsgebouwen is vaak aanzienlijk door het intensief gebruik van de kranen en de nalatigheid van de gebruiker. “De automatische zelfsluiting na 20 seconden, zonder manueel contact, en een vastgelegd debiet van 3 liter voor de Tempomix zorgen daarom voor een enorme waterbesparing,” legt Frank Desmet uit. De vluchtige vormgeving, de onschendbare koppelingen en het robuuste concept van de wastafel- en douchekranen verhinderen elk risico op verwondingen en voorkomen ook het vastgrijpen of losrukken van het kraanwerk door de gebruikers. Bovendien kan het onderhoud in de technische ruimte uitgevoerd worden zonder ‘contact’ met die gebruikers. Ook de toiletten en wastafels van Senda in inox zijn uiterst robuust en vandalisme-bestendig. “Deze systemen zijn ideaal voor gevangenissen, rustplaatsen langs autosnelwegen of psychiatrische centra,” sluit Frank Desmet af. “De uitstraling van en de media-aandacht voor dit FPC maken het een uitstekende referentie voor nieuwe gelijkaardige instellingen.”
veiligingsmuur, dubbele of enkele draadafsluiting) verschilt van paviljoen tot paviljoen. Alle deuren worden wel elektronisch bediend met een persoonlijke badge, zodat de patiënten min of meer bewegingsvrijheid kunnen krijgen, afhankelijk van hun toestand en gedrag. “Het concept is zo opgebouwd, dat patiënten via gedifferentieerde afdelingen en al dan niet met externe, aangepaste zorg in hun tempo en eventueel met vallen en opstaan evolueren naar de herintegratie in de maatschappij”, vult de architect aan. “Alle paviljoenen situeren zich in een waaier rond een centraal gebouw, dat zich onderscheidt door de constructie met drie bouwlagen en de uitvoering in een gevelsteen met een andere kleur. Daar bevinden zich alle ondersteunende diensten, werken ontspanningsruimten, medische kabinetten en apotheek, een sporthal, klas- en therapielokalen en acht afzonderlijke gespreksruimten. Op de bovenste verdieping zijn technische ruimten en kantoren ondergebracht.” ➤
Mape - vast meubilair
Projectarchitect Pieter De Smet: “Wij moesten op zoek naar een evenwicht tussen twee ontwerpopdrachten: het open architecturale karakter met veel lichtinval en het uitzicht van een zorginstelling en de gesloten architectuur met maximale beveiligingsmaatregelen (ommuring, draadafsluiting, camerabewaking) van een penitentiair gebouw.” Aangezien er in België geen enkele referentie bestond, werd het programma van eisen door het ontwerpteam in samenwerking met een groep specialisten uit de zorgsector (gespecialiseerde instellingen, universiteiten, OCMW’s et cetera) bestudeerd en aangepast . Dit werd getoetst en aangevuld met de ervaringen van djGA in Nederland, dat al meerdere TBS-centra realiseerde. De uitdaging bestond erin deze inzichten te verzoenen met de strenge beveiligingseisen van de FOD Justitie.
Een duidelijk concept Het studieteam tekende een ontwerp, dat bestaat uit vier verschillende afdelingen met elk twee vleugels: observatie en oriëntatie, intensieve behandeling (high care), verpleging (medium care) en resocialisatie. Daar kunnen de geïnterneerden in kleine gemeenschappen een leven leiden, met als doel hen opnieuw in de maatschappij te laten functioneren. Het paviljoen resocialisatie biedt plaats aan vier afdelingen met vier patiënten, terwijl in de andere paviljoenen elk acht afdelingen met acht tot twaalf patiënten ondergebracht zijn. De afdelingen liggen steeds rug aan rug met een centrale verpleegpost. Die woonpaviljoenen, telkens verdeeld over twee bouwlagen, omvatten een woonruimte, een kitchenette en verschillende kamers met een huiselijke inrichting. De graad van beveiliging (be-
Mape produceerde, leverde en plaatste al het vaste meubilair in het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in Gent. "Van de inrichting van de patiëntenkamers tot de afwerking van de dienstkeukens op elke afdeling”, zegt zaakvoerder Peter Van Buggenhout. “De architect en het bestuur van het FPC bepaalden de keuze van de materialen. Alle meubilair is afgewerkt in laminaat. De tafelbladen in de patiëntenkamers hebben op elke afdeling een andere kleur en de rest van het meubilair past perfect bij de kleur van de muren." Mape, opgericht in 1967, is gespecialiseerd in de productie van keukens en badkamers op maat. “Alles gebeurt in onze eigen ateliers. Hierdoor produceren wij niet alleen seriematig, maar kunnen we ook inspelen op specifieke vragen, zoals de inrichting van zorginstellingen”, vult de zaakvoerder aan. “Dit project maakt deze flexibiliteit duidelijk. Het was vooral uniek door de vraag van architect en bouwheer naar specifieke materialen en kleuren.” Mape was onlangs ook verantwoordelijk voor het vaste meubilair in serviceresidentie Militza in Brugge.
SCAN WITH
BOUWEN AAN DE ZORG
19
FORENSISCH PSYCHIATRISCH CENTRUM (FPC), GENT
De ateliers zijn niet gericht op productie, zoals in een gevangenis, maar focussen op het therapeutische proces om het lage zelfbeeld van de patiënten weer op te krikken. Verder is er nog een entreegebouw met onthaal, receptie en beveiligingsbunker met daarnaast een sas (sluis) voor voertuigen met toegang tot de binnenplaats (de bevoorrading van de keuken, de werkplaatsen en de technische dienst en het onthaal van patiënten).
Doordachte keuze van materialen Bij het ontwerp van dit FPC werd veel aandacht besteed aan de materiaalkeuze en een duurzaam energiegebruik. Door de strikte planning maakte hoofdaannemer Denys gebruik van een doorgedreven prefab-constructie. Alle gebruikte materialen, zoals de rubberen vloeren en de pleisters, zijn slijtvast, vandaalbestendig en eenvoudig in onderhoud. Een doorgedreven isolatie, superisolerende en zonwerende beglazing, condensatieketels en een warmtekrachtkoppelingsinstallatie, groendaken en regenwaterrecuperatie resulteren in een energiezuinig gebouwencomplex. Uit therapeutische overwegingen werd met veel glas gewerkt. In het centrale gedeelte zorgen grote patio’s voor licht en zicht en de verbindingsgangen omvatten zoveel mogelijk raampartijen. Ook in de compacte patiëntenkamers zijn grote ramen geïntegreerd. “Uiteraard voldoet dat glas aan strenge veiligheidseisen. Freek Van Vlaenderen is bij ons verantwoordelijk voor alle binnen- en buitenschrijnwerk en is een specialist op het gebied van veiligheidsglas voor gevangenissen. Daarna ben ik zelf op zoek gegaan naar een geschikte oplossing voor dit project”, vertelt Johan Van Wassenhove, CEO van Denys. “Wij zijn een dynamische multi-specialist, die wereldwijd een sterke reputatie opbouwde in restauratie
Strikolith - spuitpleister Strikolith (Heist-op-den-Berg) is specialist in gevel- en plafondafwerking en produceert sinds eind jaren zeventig spuitpleister onder de merknaam Spacks. Dit familiebedrijf met 45 medewerkers heeft zijn hoofdzetel en productiesite in Raamsdonksveer (Nederland) en werkt verder met exclusieve verdelers in Heistop-den-Berg (België), in Duitsland en Groot-Brittannië.
FEITEN EN CIJFERS Project: Forensisch Psychiatrisch Centrum Gent Opdrachtgever: Regie der Gebouwen, Brussel Architect (ontwerp): de Jong-GortemakerAlgra,Rotterdam (NL) Architect (uitvoering en coördinatie): Abscis Architecten, Sint-Denijs Westrem Hoofdaannemer: Denys, Wondelgem Vast meubilair: Mape, Aaigem Deuren: Potteau Labo, Heule Sanitair: Delabie Lamellenplafonds: Interalu, Wilrijk Spuitpleister: Strikolith, Heist-op-den-Berg Start werken: oktober 2011 Einde werken: maart 2014
en pijpleidingen. Sinds acht jaar richten wij ons ook succesvol op de nieuwbouw. Op basis van diversificatie, innovatie en export streven wij naar een organische groei en gaan continu op zoek naar nieuwe uitdagingen, zoals de gevangenissector en zorg.”
Strikte timing “Naast de architecturale evenwichtsoefening zorgde vooral de korte uitvoeringstermijn van twee jaar en drie maanden voor een ware uitdaging”, sluiten architect Pieter De Smet, projectverantwoordelijke Kristof Van Melkebeke en CEO Van Wassenhove eensgezind af. “Dagelijks waren gemiddeld 120 mensen op de werf actief met één doel: de tijdige oplevering in het voorjaar van 2014.” n
Voor het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in Gent leverde Strikolith ruim 35.000 m² Innovance spuitpleister. “Alhoewel het bestek oorspronkelijk cementdunpleister voorschreef, werd uiteindelijk toch spuitpleister gebruikt”, vertelt salesmanager Geert Vande Walle. “De kunstharsgebonden spuitpleister Strikolith Innovance voldeed immers perfect aan alle eisen van het dossier. De spuitpleister is net zo kras- en stootvast als een cementdunpleister en de afwerking met een Innovance Top resulteert in een absoluut glad oppervlak. Bovendien is het product airless en kan het met een wormpomp verwerkt worden, wat de productiesnelheid verhoogt." Vande Walle besluit: “In dit project tonen we de veelzijdigheid van ons product.” Strikolith leverde onlangs ook gevelisolatiesystemen voor sociale appartementen in Denderleeuw, een sociale woonwijk in de buurt van Chimay, en voor verschillende Quick-restaurants.
SCAN WITH
BOUWEN AAN DE ZORG
21
FORENSISCH PSYCHIATRISCH CENTRUM (FPC), GENT
Niet vluchten, toch brandveilig Het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in Gent is een gesloten instelling voor de opvang van geïnterneerden. Vergelijkbaar met een psychiatrisch ziekenhuis, maar dan met een hogere beveiligingsgraad. Een moderne ontwikkeling, want in Vlaanderen is het FPC de eerste in zijn soort. De beveiliging is even solide als die in een gevangenis, maar van binnen is de sfeer eerder met die van een ziekenhuis te vergelijken. Dit om de resocialisatie van de gedetineerden te bevorderen. De bouwers kozen er bijvoorbeeld voor om de afdeling verpleging een transparanter karakter te geven. Door te beveiligen met glas kunnen patiënten weer vertrouwd raken met een natuurlijke omgeving. Bij de keuze van bouwmaterialen werd ook nadrukkelijk naar gebruiksduurzaamheid gekeken: het glas moest onder andere slijtvast, vandaalbestendig en eenvoudig te onderhouden zijn. Belangrijker nog dan de eisen aan gebruiksduurzaamheid, zijn die aan de brand- en uitbraakveiligheid. Als gesloten zorginstelling moet de brandwerendheid van de beglazing in het FPC voldoen aan de klassen EI30 en EI60. Daar komen uiteraard de eisen aan de uitbraakveiligheid bij: het glas moet voldoen aan de hoogst gestelde eisen door de Belgische overheid: volledig uitbraak-proof voor vijftien of twintig minuten. Glas dat aan deze combinatie van zware eisen aan brand- en uitbraakwerendheid voldoet, bestond eenvoudigweg nog niet. Vetrotech stelde er een specifiek glaspakket voor samen en liet dat vervolgens testen. De testmethode die men in België hanteert voor de uitbraakwerendheid, is de strengste in Europa. Naast laboratoriumeisen en -testen op de glaskwaliteit, voeren medewerkers van het testlaboratorium een praktische uitbraakproef uit met vuisthamers, keggen, breekijzers en zware beitels. De door Vetrotech ontwikkelde en samengestelde beglazing blijkt aan de classificaties AE15 en AE20 te voldoen. Daarmee is dit glas vrijwel ondoordringbaar. De brandtest van de 1355 bij 2200 millimeter grote ruiten is uitgevoerd door de Universiteit van Gent. Deze tweezijdig brandwerende beglazing voldeed gedurende negentig minuten aan de eisen, ruim meer dan de minimumeis van zestig minuten.
Brandwerende beglazing Stadip Ultimax kogelwerend en AE 15 minuten samengesteld met Contraflam EI 30 tot een totaaloplossing van meer dan 5 cm dik. Stadip Ultimax kogelwerend en AE 20 minuten met zonwerende en isolerende eigenschappen. Deze totaaloplossing is meer dan 5 cm dik. n
BOUWEN AAN DE ZORG
23
