Universiteit Leiden
Geregelde wisselwerking rede uitgesproken door
Prof.dr. S.Pauline Verloove-Vanhorick ter gelegenheid van haar afscheid als hoogleraar Preventieve en Curatieve Gezondheidszorg voor Kinderen aan de Universiteit Leiden vanwege de Stichting LIFT op vrijdag 1 februari 2008
Universiteit Leiden
Mijnheer de rector magnificus, zeer gewaardeerde toehoorders,
"Preventieve en curatieve gezondheidszorg voor kinderen''. De Leidse hoogleraar kindergeneeskunde Gorter was in 1929 medeoprichter van het Instituut voor Preventieve Geneeskunde
4
Een afscheidsrede is een goede traditie. Het markeert een
(later NIPG-TNO ); terecht is ons huidige gebouw aan de
moment in een loopbaan, voor de scheidende hoogleraar
Wassenaarseweg naar hem vernoemd. Hij vond de wissel-
zelf en voor allen eromheen, beroepsmatig en persoonlijk.
werking tussen preventie en curatie essentieel. Zijn tijdgenoot
Het is een moment om te denken: wat is er terecht gekomen
Scheltema schreef in i942 een hoofdstuk ter gelegenheid van
van alle mooie plannen, en hoe zou het verder moeten?
het 50-jarig bestaan van de Nederlandse Vereniging voor
Ik wil bij deze gelegenheid een verhaal houden gebaseerd op
Kindergeneeskunde getiteld: "De Kindergeneeskunde en de
mijn ervaringen tijdens mijn 15 jaar hoogleraarschap aan het
toenemende betekenis van de profylaxe; een wisselwerking".
LUMC. Het was een bijzonder hoogleraarschap vanuit mijn
Wat ik beoogde met "Wisselwerking" lag op drie gebieden:
dagelijks werk bij TNO, daarom spelen ook die ervaringen
het wetenschappelijk onderzoek in de jeugdgezondheidszorg
een rol.
en kindergeneeskunde; die beide vakgebieden zelf; en die
De titel van mijn oratie, 14 jaar geleden, was: "Wisselwerking".
beide beroepsgroepen, individueel en collectief.
Als titel voor dit afscheidscollege heb ik gekozen: "Geregelde
Voor het bevorderen van wisselwerking in onderzoek is de
wisselwerking". Ik zal U uitleggen wat ik daarmee bedoel.
leerstoel heel nuttig geweest. Onderzoekers van LUMC en TNO
Mijn verhaal heeft vier onderdelen: een terugblik op de plannen
hebben tientallen gezamenlijke onderzoeksprojecten uitgevoerd
die ik had toen deze leerstoel ingesteld werd en die ik in mijn
waarbij afwisselend het accent op kindergeneeskunde of op
oratie beschreef, "Wisselwerking" dus, en wat ervan terecht is
jeugdgezondheidszorg lag. De wederzijdse beïnvloeding van
gekomen; dan de uitleg van de "Geregelde Wisselwerking"
de onderzoekers en van de vakgebieden kreeg vorm. In 1998
met wat voorbeelden; als derde een paar gedachten over de
hebben Prof. Jan Maarten Wit en ik het "Leiden Center for
toekomst en de rol van geregelde wisselwerking. Dat alles
Child Health and Pediatrics LUMC-TNO" opgericht. In
natuurlijk met betrekking tot kinderen (van min 10 maanden
dat kader zijn en worden tientallen onderzoeksprojecten
tot 23 jaar), hun gezondheid (in ruime zin) en de rol van een
uitgevoerd met als resultaat een groot aantal gezamenlijke
aantal beroepsgroepen in de gezondheidszorg voor kinderen
promoties en publicaties.
(vooral kinderartsen en jeugdartsen). Ik zal besluiten met een
Wisselwerking was uitgesproken succesvol bij de Vierde
dankwoord.
Landelijke Groeistudie: het gezamenlijk ontworpen onderzoeksplan werd uitgevoerd in de jeugdgezondheidszorg,
Wisselwerking
gecoördineerd vanuit TNO, gezamenlijk wetenschappelijk
"Wisselwerking" wordt in Van Dale gedefinieerd als: "zodanige
begeleid, de gegevens werden bewerkt door een gezamenlijke
werking dat het één oorzaak is van het ander, of het beïnvloedt''.
promovenda, Miranda Fredriks, en de daaruit voortgekomen
Ik heb het destijds gekozen als thema voor mijn oratie
groeidiagrammen worden gebruikt in de hele jeugdgezondheids-
omdat het goed weergaf wat ik beoogde met mijn leerstoel:
zorg en kindergeneeskunde. Ook bij onderdelen van POPS
1'1wr.1>1L
S.PAl
0
J l;\;J \111u
(het grote cohort vroeggeborenen dat we sinds 1983 volgen)
Mede vanuit deze wisselwerking tussen de klinisch-curatieve
was de wisselwerking essentieel. Recent is de studie afgerond
afdeling kindergeneeskunde in het LUMC en preventieve
naar de toestand van deze ex-prematuren toen ze 19 jaar oud
afdeling jeugd in TNO is binnen het LUMC enkele jaren
waren. Ze werden op 10 plaatsen in Nederland onderzocht, de
geleden nut en noodzaak van een afdeling Public Health
landelijke coördinatie gebeurde bij TNO, en er waren een
opnieuw bezien. En zo bestaat sinds
tiental deelprojecten aan verbonden op verschillende gebieden.
Centrum voor Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde
In het Leidse deelproject heeft Martijn Finken de verbinding
onder leiding van Prof. Pim Assendelft. De samenwerking
weten te leggen tussen de epidemiologische gegevens over de
in het project Preconceptie Advisering (daar komt die "min
2006
in het LUMC het
maanden" vandaan die ik in de inleiding noemde: veel
gezondheidstoestand, de eerste subklinische tekenen van
10
aderverkalking en insulineresistentie, en laboratorium-
gezondheidswinst is nog te boeken in de eerste maanden
onderzoek naar de stofwisseling en DNA-polymorfismen
van de zwangerschap, dus voorlichting daarover moet vóór
die daar mogelijk aan ten grondslag liggen. Een mooiere
de conceptie gegeven worden!) is gevolgd door een bredere
wisselwerking tussen laboratorium, kliniek en public health-
samenwerking in het kader van de Academische Werkplaats
epidemiologie is nauwelijks denkbaar.
Public Health met GGD, LUMC en TNO waar het onderwerp
Het onderzoek naar gezondheidgerelateerde kwaliteit van
jeugd ook een plaats in heeft.
leven bij kinderen heeft jaren lang gefloreerd in Centerverband,
Ook buiten Leiden is de wisselwerking in onderzoek de laatste
met aan de TNO-kant onder anderen Erik Verrips. Hij zet
jaren uitgebreid. Ik noem het VUmc waar Prof. Remy Hira Sing
die onderzoekslijn voort in Amsterdam via zijn leerstoel
sinds 2001 de enige echte hoogleraar Jeugdgezondheidszorg
"Mondgezondheid en kwaliteit van leven" bij ACTA.
is, het UMCGroningen waar Prof. Menno Reijneveld in 2004
Ook bij een aantal onderzoeken naar screening in de jeugd-
hoogleraar werd, en ook het ErasmusMC-Sophia waar de
gezondheidszorg hebben we veel plezier gehad van de wissel-
wisselwerking vooral tot uiting komt in Generation R, het
werking in het Center. Zo leidde het onderzoek naar screening
grootschalige longitudinale onderzoek waarin kinderartsen
op coeliakie (glutenovergevoeligheid) onder leiding van
en jeugdartsen samenwerken met nog vele andere specialisten.
dr.Luisa Mearin tot de conclusie dat een dergelijk programma
Wisselwerking tussen de vakgebieden jeugdgezondheidszorg en
voorlopig niet succesvol en doelmatig zou kunnen worden.
kindergeneeskunde in bredere zin is mede door de resultaten
Zo'n negatieve uitkomst is teleurstellend, maar even belangrijk
van al dat onderzoek ook op een aantal punten verbeterd. In
als een positieve uitkomst, zoals bij het onderzoek naar AGS
mijn oratie stelde ik: "Preventie leidt tot minder ziekte of tot
(adreno genitaal syndroom) dat wél uitmondde in landelijke
eerdere diagnostiek van ziekte, dus vroegere behandeling en
invoering via de hielprik bij pasgeborenen. Het doet me dan
een grotere kans op genezing. Zo bepaalt preventie gedeeltelijk
ook veel plezier dat de samenwerking in Centerverband wordt
de inhoud en het effect van curatie. Omgekeerd kan klinisch
voortgezet door onze opvolgers, getuige het nieuwe beleidsplan
wetenschappelijk onderzoek bij kinderen met een ziekte leiden
dat recent door Prof. Annemarie Oudesluys-Murphy en
tot de fundamentele en epidemiologische kennis die preventie
dr. Simone Buitendijk is opgesteld.
mogelijk maakt. En zo bepaalt de curatieve zorg mede de
GFREGELDE WISSEIWFRKING
5
6
inhoud en het effect van preventie".
kindergeneeskunde (en vele anderen) bezig, op zoek naar de
Er zijn recente voorbeelden van die wederzijdse beïnvloeding:
beste manier om dit soort problemen te voorkómen of in elk
binnen het vakgebied kindergeneeskunde komen ziektebeelden
geval vroeg te signaleren en passende hulp te bieden. Er zijn
zoals ernstige infecties door Haemophilus Influenzae groep B,
vorderingen gemaakt, getuige het recente proefschrift van
Meningokokken groep C en Pneumokokken niet of nauwe-
Ton Vogels, maar we zijn er nog lang niet. Het subspecialisme
lijks meer voor sinds daartegen wordt gevaccineerd in de
Sociale Pediatrie heeft daarbij een eigen rol, de leerstoel die
jeugdgezondheidszorg. Kinderen met zeldzame stofwisselings-
Prof. Annemarie Oudesluijs-Murphy in het LUMC bekleedt
stoornissen komen eerder bij de kinderarts sinds de hielprik-
zal ongetwijfeld de ontwikkeling van dat vakgebied ten
screening uitgebreid is; het vakgebied "metabole ziekten"
goede komen.
binnen de kindergeneeskunde is daarmee veranderd.
Wisselwerking tussen de individuele leden van de beroeps-
Omgekeerd zijn er signalen uit de kliniek dat hersenbloedingen
groepen, met name artsen JGZ en kinderartsen, en tussen
bij zuigelingen door tekort aan Vitamine K weer iets vaker
hun beider wetenschappelijke verenigingen AJN en NVK
voorkomen, dus de advisering over Vitamine K in de jeugd-
(de derde vorm van wisselwerking die ik wilde bevorderen)
gezondheidszorg op het consultatiebureau verdient extra
is geleidelijk verder toegenomen. Ik heb vooral in mijn periode
aandacht. Hetzelfde geldt voor rachitis (Engelse ziekte) en
als voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kinder-
advisering over Vitamine D, en voor cariës en tandenpoetsen
geneeskunde daaraan kunnen bijdragen. De wisselwerking
met fluoridentandpasta. Misschien is die aandacht ten
tussen de besturen heeft geleid tot een aantal gezamenlijke
onrechte verslapt doordat "advisering" in het Maatwerkdeel
initiatieven en standpunten, tot wisselwerking tussen indivi-
van het Basistakenpakket JGZ terecht gekomen is (en dus
duen tijdens gezamenlijke studiebijeenkomsten, en tot
formeel alleen op indicatie wordt gegeven) in plaats van in
overleg over mogelijke vormen van samenwerking op het
het Uniforme deel dat structureel aan alle kinderen en hun
gebied van de opleiding. Ik hoop dat de wisselwerking steeds
ouders ten goede komt. Het signaal uit de groeistudie dat een
verder verbetert, misschien is in de toekomst zelfs verdergaande
toenemend aantal kinderen, zelfs kleuters, lijdt aan overgewicht
integratie van de vakgebieden denkbaar, in lijn met de situatie
met alle risico's van dien heeft kinderartsen ervan doordrongen
in grote delen van Europa en de rest van de wereld.
dat zij een belangrijke rol hebben bij de behandeling van
Wisselwerking dus, op al deze gebieden. Kan het beter? Ja, met
dergelijke kinderen. Gelukkig komen dergelijke voorzieningen nu geleidelijk van de grond.
"Geregelde wisselwerking"
"Psychosociale problemen bij kinderen" is een verzamelbegrip
Geregeld in de betekenis van "regelmatig, met een vaste
waaronder van alles valt, van driftbuien tot depressies, van
frequentie" maar ook "volgens een vaste regel" en "behoorlijk
pesten tot stelen, van leerproblemen door zwakbegaafdheid
georganiseerd". Vooral dat laatste spreekt mij aan zoals U weet.
tot gedragsproblemen door hoogbegaafdheid, en van
De voorbeelden die ik hiervoor genoemd heb als resultaten
kindermishandeling tot agressief gedrag bij adolescenten.
van wisselwerking illustreren dat al, en ik wil U nog een paar
Dit onderwerp houdt zowel de jeugdgezondheid als de
voorbeelden geven.
PROF.DR. 5.PAULIN E VERLOOVE-VANHORICK 1
De wisselwerking tussen TNO en LUMC ging beter toen mijn
jeugdgezondheidszorg maar ook om microbiologie,
leerstoel dat regelde, en ik er form eel tijd aan kon besteden.
immunologie, epidemiologie, gezondheidseconomie,
Bovendien gaf het hoogleraarschap mij toegang tot gremia
ethiek en nog veel meer.
di e anders moeilijk te bereiken zijn.
Dat de advisering over vitamine K, vitamine Den tanden-
Het Center for Child Health and Pediatrics bood het kader
po etsen extra aandacht behoeft in de jeugdgezondheidszorg
om regelmatig uitgebreid te overleggen over prioriteiten en
berust op dit moment nog op wandelgangenwisselwerking.
kansen voor gezamenlijk onderzoek. Binnen de afzonderlijke
Regelmatig wordt via het Nederlands Signalerings Centrum
projecten was de wisselwerking intensiever naarmate de
Kindergeneeskunde (een activiteit van de NVK die is onder-
samenwerking beter geregeld was en er regelmatige contacten
gebracht bij TNO ) nagegaan of bepaalde ziektebeelden
waren. Onderzoek is ondenkbaar zonder wisselwerking,
voorkomen en hoe vaak. In het verleden is met dat systeem
en wisselwerking ontstaat gemakkelijker als de context en
aa ngetoond dat Vitamine K -deficiënte bloedingen duidelijk
infrastructuur geregeld zijn. Het Center is een goede manier
afgenomen waren na invoering van het preventieve advies in
gebleken om geregelde wisselwerking te bereiken. Een andere
de jeugdgezondheidszorg. Nu zijn er aanwijzingen dat er weer
goede manier zijn de deeltijdaanstcllingen bij TNO van Hira
ee n to ename is. Een nieuwe telling is nog niet gedaan maar
Sing (vanuit het VUmc) en Reijneveld (vanuit het UMC
die 1.al nuttig zijn ter onderbouwing va n betere voorlichting
Groningen), en die vanuit TNO van Van Buuren (bij de
en advisering.
Universiteit Utrecht ) en Vcrrips (bij ACTA). Geregelde wissel-
De ep idemie van overgewicht en obesitas treft ook de kinderen.
werking kan dus heel formeel met contracten en wederzijdse
Dat werd duidelijk uit de Vierde Landelijke Groeistudie in 1997,
aanstellingen, maar het kan ook informeel met goede
17 jaar na de derde groeistudie. Wellicht zou dat eerder ook al
mondelinge afspraken. Onderling vertrouwen helpt ook veel.
aangetoond hebben kunnen worden, bij geregelde metingen
Wisselwerking tussen de vakgebieden Jeugdgezondheidszorg
zouden dergelijke signalen vroegtijdig opgevangen kunnen
en Kindergeneeskunde kwam ook mees tal niet vanzelf tot
worden. Doordat de oorzaken van overgewicht complex zijn,
stand. Vaccinaties doen ziektebeelden verdwijnen, dat gaat
is preventie en behandeling ingewikkeld. De wisselwerking
vanzelf (a ls de vaccinatie goed is ). Maar de besluitvorming
tussen alle betrokken vakgebieden en bestuurlijke en politieke
die aan de invoering van een nieuwe vaccinatie vooraf gaat
betrokkenen komt maar langz<Jam op gang.
vereist "geregelde wisselwerking" in de meest uitgesproken
De wisselwerking tussen de beroepsgroepen Artsen jeugd-
vorm. De Gezondheidsraad met zijn achtereenvolgende
gezondheidszorg en Kindergeneeskunde tenslotte is zeer
adviescommissies die zich over oude en nieuwe onderwerpen
geba at geweest bij geregeld overleg, zowel op bestuursniveau
binnen het Rijks Vaccinatie Programma buigen (de vaste
als tussen commissies en werkgroep en en tussen individuele
Commissie RVP en alle afzonderlijke commissies zoals "Polio"
artsen in de lokale samenwerking. Het gezamenlijk optrekken
en "K inkhoest" ) is het toonbeeld van ee n infrastructuur
bij onderwerpen die zich daar voor lenen, bijvoorbeeld
waarin geregelde wisselwerking tot stand wordt gebracht.
preventie van Wiegendood, bevorderde de wisselwerking en
En dan gaat het niet alleen om kindergeneeskunde en
versterkte de positie van de afzonderlijke partijen. De AJN en
GEREGEi DE WISS~LWERKJN(,
7
8
de NVK zijn samen betrokken in de dis<:ussie over de plaats
er door geregelde contacten een wisselwerking is ontstaan.
van de gezondheidszorg in het geheel van de zorg voor jeugd.
Dat is één van de factoren die bijdragen aan het succes van de
Er zijn een aantal nieuwe richtlijnen geïdentificeerd waar
jeugdgezondheidszorg: ouders gaan in de eerste levensjaren
wederzijdse inbreng tot betere resultaten zal kunnen leiden.
van hun kind een keer of i4 naar hetzelfde consultatiebureau
En beide groepen zijn intensief betrokken bij de preventie en
waar ze in principe dezelfde arts, verpleegkundige en assistente
behandeling van kindermishandeling, de uitbreiding van de
aantreffen. Voor de oudere leeftijdsgroepen wordt dat lastiger:
hielprikscreening en de besluitvorming rond mogelijke nieuwe
de contacten zijn nog maar incidenteel, met verschillende
screeningen.
medrwerkers van het JGZ-team en soms op verschillende
Het belang van "geregelde wisselwerking" voor wetenschappelijk
locaties. Wisselwerking is dan veel moeilijker te bereiken.
onderzoek en voor de uitoefening van de beroepen "kinderarts"
Bij groepsgerichte activiteiten in de jeugdgezondheidszorg
en "arts jeugdgezondheidszorg" moge uit deze voorbeelden
en bij massa mediale campagnes is nauwelijks of geen sprake
duidelijk zijn. Maar het belang kan nog met vele andere
van wisselwerking, het effect va lt dan ook vaak tegen.
voorbeelden geïllustreerd worden. Een paar daarvan wil ik
Frequentere contactmomenten, natuurlijk in een efficiënte
nog noemen.
vorm en tegen relatief bescheiden kosten, kunnen mogelijk
Een goede arts-patiëntrelatie ontstaat als er geregeld contact
tot betere wisselwerking en grotere dfectiviteit leiden.
is. Dat hoeft niet eens vaak te zijn, één of twee keer per jaar
Wisselwerking tussen onderzoekers wordt eigenlijk alleen
is genoeg, maar dan wel telkens met dezelfde dokter en wel
bereikt door elkaar vaak te zien en te spreken, zeker in de
gedurende een aantal jaren. De wisselwerking die dan ontstaat
beginfase van een samenwerking. Ik heb dat geleerd van mijn
bevordert efficiëntie, therapietrouw en tevredenheid van
leermeester neonatologie en promotor Prof. Jan Ruys. De
patiënt en dokter.
wekelijkse "grote visite" in de kliniek vormde de gelegenheid
De prenatale zorg, dus tijdens de zwangerschap vanaf ongeveer
bij uitstek tot uitwisseling van ideeën over behandeling en
de achtste week (dus "min 7 maanden") tot de bevalling
prognose van de patiënten. Later was het wekelijkse overleg
("o maanden") is een goede periode om wisselwerking tussen
over de voortgang van het PO PS-onderzoek nuttig, leerzaam
verloskundige of gynaecoloog en zwangere te bereiken: de
maar vooral ook erg plezierig. Ook met medepromovendus
regelmatige controles bieden gelegenheid tot uitwisseling van
Robert Verwey, die de verloskundige aspecten voor zijn rekening
zorgen en adviezen en tot het ontstaan van een vertrouwens-
nam, diens promotor Prof. Jack Bennebroek Graven horst
relatie. Dat bevordert het goede verloop van zwangerschap en
en statisticus Ronald Brand ontstond een wisselwerking die
bevalling. De huidige tendens om alles wat niet strikt evidence-
wetenschappelijk heel rendabel is gebleken: een dubbele cum
based is te schrappen lijkt op het eerste gezicht doelmatig
laude promotie, en vele gezamenlijke publicaties.
omdat het kosten bespaart. Maar het is de vraag of het gebrek
Dat principe van geregelde wisselwerking heb ik sindsdien
aan wisselwerking uiteindelijk niet veel meer kosten genereert.
steeds trachten toe te passen: bij het vervolgonderzoek van
Hetzelfde geldt in de preventieve zorg: adviezen worden beter
POPS, eerst met Thea van Zeben door een kamer te delen;
op de klant afgestemd en beter door die klant opgevolgd als
later met Martina Ens, Sylvia Veen en Anneke Schreuder door
PROF. DR. S.PAULINE VERLOOVb-VANHOR!CK
elke twee weken een werkb esprek ing te houden (o nder protest,
uitwisseling van ideeën . E- mail ontregelt de wisselwerking.
want het onderzoek werd uitgevoerd met huisbezoeken, dus
Een feestje daarentegen doet wonderen, zowel voor een project
ze waren vrijwel dagelijks op stap in het hel e land en vonden
zo,1 Js POPS als voor een sec tor zoals Jeugd of voor een Business
Unit zoa ls Preventie en Zorg.
co ntro legroepon derzoek , dat enkel e jaren later bij het NIPC-
Ik ho op dat nu duidelijk is wat ik m et "geregelde
T NO van start ging, werd door Jan Ruys en mij geprobeerd
wisselwerking" bedoel en waarom ik dat belangrijk vi nd.
geregelde wisselwerking te bereiken met de o nderzoekers
Ik veroo rloof mij nu nog enkele bespiegelingen over de
Pieter He rngrcen en Thea Reer ink; gezien hun beider pro moti e
toeko mst, met datze lfde thema "geregelde wisselwerking"
op dit "SMOC K-o nderzoek" (Sociaa l Medisch Onderzoek
op d e achte rgrond, en weer over patiëntenzorg, preventie,
Co nsultat iebureau Kinderen ) en gcz irn het feit dat ik nadien
o nd erzoek, opleiding en mana ge ment.
bij het NIPG-TNO ging werken was die wisse lwerking goed
Geregelde wisselwerking in de toekomst
tot sta nd gekomcn . Ook in het management van een organisatie is geregelde
Bij de zo rg voor opgroeiende kind eren is ee n groot aantal
wisselwerking onontbeerlijk. In mijn per iode als sectorhoofd
men se n en instanties betrokken: ouders of ve rzorgers,
Jeugd bood het ge regeld overleg met divisiehoofd Atze Dijkstra
broertjes en zusj es, verdere familie, de buurt, de school ,
gelege nheid tot afspraken over concrete zake n, tot plannen
de spor t-of hobbyclub, en als "professionals" de arts
voo r d e nabije toekomst en tot filosoferen over de lange
.ieugdgezondheidszorg e n in cide nt ee l de huisarts.
termij n . Later in mijn periode als hoofd va n de divisie Jeugd
De preventieve gezo ndheidszorg voor kinderen, de jeugd-
waren e r d e vaste overlegmomenten met de secto rhoofden
gew ndheidszorg dus, is bedoeld voor a lle kind eren en heeft
Simone Buitendijk, Erik Verrips en Remy Hira Sing (later
tot d oe l gezonde kinderen gezond te houden. Met frequente
Pa ul Verkerk) die tot vele fraai e onderzoeksprojecte n en
w ntactmomenten in één of andere vorm kan, ook na het vijfde
nutti ge beleidsafspraken hebben geleid. Dank zij die geregelde
jaar, de wisselwerking die in d e zuigelingen - en kleuterperiode
wisselwerking was de toenmalige div isie jeugd succesvol.
is ontstaan behouden blijven. Dat zou de doelmatigheid van
Wisselwerking tusse n grotere groepen men se n vergt meer
voorli chtin g en adviser in g ten goede komen.
ge regel. Binnen het huidi ge TNO Preventie en Zorg kennen
problemen ontstaan bij ee n kind, neemt het aantal mensen en
Vraaggestuurd Programma en Business Uni t bijeenkomste n.
organisaties betrokken bij d e zorg voo r dat kind exponentieel
Het lijkt veel, en er wordt dan ook veel ove r geklaagd en vaak
toe: medisch specialisten, verpleeg kundigen , paramedische
gevraagd of al dat overleg echt nodi g is. Ik d enk van wel:
behandelaars, maatschappelijk werk, medewerkers van
men se n moeten geregeld persoonlijk contact hebben om
bureau jeugdzorg, gezinszorg, opvoedingsondersteun in g,
wisselwerking tot stand te brengen. Het huidige e- mailverkeer
zorgadviesteams, jeugdhulpverlenin g, je ugdbescherming,
is contraproductief in het creëren van wisselwerking: het
justi tie en reclassering, pedagogen , kinderpsycho logen en
geeft misverstanden en irritaties en leidt ze lden tot wezenlijke
kind crpsychia ters , en nog veel meer hulpverleners kunnen
1, ._
Als er op ee n van de eerder genoemde gebieden stoornissen o f
rez, se niorenoverleg
we sectoroverleg, coördinerend overleg
GEREGEi DE W!SSE!IVERKI:-:< •
-
~
-
9
bij een kind en gezin betrokken raken (laatst hoorde ik
wisselwerking en een vruchtbare samenwerking. Thuiswerken
van een gezin waarbij 44 hulpverleners betrokken waren).
en e-mailen ontregelen de wisselwerking.
Daarmee neemt ook de kans op misverstanden toe doordat
Zo zou bijvoorbeeld de epidemie van overgewicht eindelijk
er teveel "schakelpunten" tussen de verschillende hulpverleners
effectief bestreden kunnen worden als een goede wisselwerking
en instanties ontstaan: zelfs als per schakel punt de wissel-
geregeld zou worden tussen onderzoekers op het gebied van
werking vrijwel optimaal is, 95 %, dan gaat in een keten van
Public Health, kliniek en laboratorium . Vanuit de Public
8 hulpverleners met dus 7 schakelpunten nog maar 70 %
Health kunnen we overgewicht signaleren met periodieke
goed. Er gaat dan dus bij
10
30 %
van dergelijke gevallen ergens
groeistudies en screeningsprogramma's met behulp van
iets mis. Zorg voor optimale wisselwerking per schakelpunt,
de groeidiagrammen. We kunnen op bevolkingsniveau
liefst 99 %, is dus essentieel. De Centra voor Jeugd en Gezin
bedenken wat we tegen de epidemie kunnen doen (veilige
die het programmaministerie van minister Rouvoet wil laten
wegen maken om te lopen of fietsen naar school, sport- en
ontstaan, zullen niet automatisch tot een dergelijk hoog niveau
speel faciliteiten maken). Maar er moet ook op individueel
van wisselwerking leiden, daarvoor zal nog veel meer geregeld
niveau actie ondernomen worden: met preventieve adviezen
moeten worden.
door de jeugdgezondheidszorg (over beter ontbijten, genoeg
Preconceptiezorg, de zorg voor het ongeboren en zelfs nog
slapen, minder TV kijken en minder computeren), met
niet verwekte kind (min
schoolprogramma's gericht op elk kind afzonderlijk en op de
10
maanden dus), is een mengsel van
zorg en preventie. Het doel is, bestaande kennis aan paren
klas, en met voedingsadviezen voor het hele gezin. Klinisch
met kinderwens door te geven, zodat zij hun kans op een
onderzoek is nodig naar effectieve behandeling van morbide
gezond kind kunnen vergroten. Met die kennis kunnen zij zelf
obesitas bij kinderen (8 jaar, i.30 meter,
besluiten over mogelijk nader onderzoek, bijvoorbeeld naar de
20
kans op besmetting met rode hond bij niet-gevaccineerden of
en naar effectieve behandelstrategieën voor "gewoon"
naar mogelijke risico's op blootstelling aan toxische stoffen op
overgewicht, poliklinisch. Daarnaast is laboratoriumonderzoek
het werk. Ook kunnen ze tijdig nadenken over deelname aan
nodig naar metabole en genetische oorzaken. Het onderzoek
60
kilo in plaats van
á 35 kilo) als individuele behandeling of gezinstherapie;
preventieprogramma's bijvoorbeeld om te stoppen met roken
naar toepassing van nieuwe voedingsmiddelentechnologie
en over deelname aan screeningen tijdens de zwangerschap
kan een goede bijdrage zijn door "vanzelf" slechte voedings-
met alle mogelijke consequenties van dien. Preconceptiezorg
gewoonten af te schaffen: vetvrije patates frites die ook nog
zal alleen werken als de voorlichting wordt aangeboden en
echt lekker zijn zouden voor velen een uitkomst zijn; ikzelf
gegeven door personen met wie al wisselwerking bestaat. De
kijk vooral uit naar echt lekkere chocola zonder vet en suiker
huisartsenpraktijk lijkt mij daarvoor de aangewezen plaats.
.... Onderlinge wisselwerking tussen al deze vakgebieden staat
In het wetenschappelijk onderzoek is gelegenheid tot
nog in de kinderschoenen, maar lijkt me noodzakelijk om op
persoonlijke contacten en overleg van belang. Daarvoor zijn
afzienbare termijn het overgewicht-tij te keren.
bijvoorbeeld periodieke gestructureerde ontmoetingen nodig.
De periode van opleiding is bij uitstek geschikt om
Dat kost tijd, die moet er zijn. Alleen dan ontstaat werkelijke
wisselwerking te laten ontstaan. Een goede methode
1
PROl.DR. S.PAut tNE VcRl oovE - VANHORtCK
1
daarvoor is het gedeeltelijk samen opleiden van mensen
(het "kinderziekenhuismodel") maar het meer orgaan-of
die later in aangrenzende vakgebieden gaan werken.
onderwerpgericht te organiseren, dus bijvoorbeeld alle
Hopelijk zal binnenkort weer een deel van de opleidingen
infectieziekten bij elkaar. Dat lijkt me een stap terug naar een
jeugdgezondheidszorg en kindergeneeskunde gezamenlijk
ver verleden. Het blijft van groot belang dat het leeuwendeel
kunnen worden gevolgd, zodat de wisselwerking tussen die
van de gezondheidszorg voor kinderen wordt uitgevoerd door
vakgebieden versterkt wordt.
mensen die "iets met kinderen" willen, omdat alleen dergelijke
Wisselwerking in managementzaken is ook essentieel.
mensen de noodzakelijke wisselwerking tot stand kunnen
Informatie in een nieuwsbrief of op intranet is niet voldoende
brengen.
om mensen er bij te betrekken, het vergt zoeken en tijd en blijft toch passief. Uitwisseling en beïnvloeding van meningen of
Ook de wisselwerking tussen onderzoekers is afhankelijk van
standpunten ontstaat nauwelijks. Om neuzen één kant op te
de personen. Men kan nog zoveel gelegenheden scheppen om
krijgen is echte inspraak en wisselwerking nodig door overleg
"geregelde wisselwerking" te laten ontstaan, maar als het niet
op het juiste moment. Wisselwerking ontstaat dus niet vanzelf,
klikt, wordt het niks. Er zijn vele voorbeelden te bedenken van
het mo<" t geregeld worden. Maar ook dan lukt het soms niet,
vcelbdovend onderzoek dat nergens toe geleid heeft omdat
het moe t ook "klikken" tussen de: betrokkenen.
er ruzie ontstond, soms om ogenschijnlijk onnozele dingen.
Tussen arts en patiënt of cliënt, in dit geval jeugdarts of
Er zijn ook vele voorbeelden van goed en excellent onderzoek
kinderarts en kind en ouders, kan alleen een echt effectieve
dat tot stand kwam uit een wisselwerking, waar mensen elkaar
wisselwerking ontstaan als het klikt. De keuze van basisartsen
inspireerden en waardoor het werk echt leuk werd. Dat geldt
voor deze vakken berust gelukkig vaak op het gevoel "iets met
overigens ook voor de schone kunsten, zoals ballet waar
kinderen" te willen doen. Wie dat gevoel niet heeft, zal grote
wisselwerking tot grootse prestaties kan leiden, wat de dansers
moeite hebben om wisselwerking tot stand te brengen, hoe
zelf ook geweldig vinden. Het lijkt tegenwoordig soms wel alsof
goed het ook wordt geregeld en hoe geregeld de contacten ook
dat niet meer mag, als iets "leuk" is is het niet serieus en kan
zijn. Al eeuwenlang zijn er artsen geweest die zich toelegden
het niets worden. Ik ben echter van mening dat alleen "leuk"
op kinderen. Zo is een belangrijk deel van het boek "Schat
onderzoek (en "leuk" dansen) kan leiden tot werkelijk goede
der gesontheydt" uit i637 van Johan van Beverwijk gewijd aan
resultaten.
preventieve en curatieve kindergeneeskunde. En zo is
Tot slot: wisselwerking gaat vaak beter als er niet alleen mannen
150
jaar
geleden formeel het vak "kindergeneeskunde" ontstaan, nu
maar ook vrouwen bij betrokken zijn. Bij mijn proefschrift, in
opgesplitst in jeugdgezondheidszorg, huisartsgeneeskunde
1987, had ik een stelling bedacht: "In Nederland zou tenminste
voor kinderen en kindergeneeskunde. Er zijn ook aparte
één leerstoel verloskunde en één leerstoel kindergeneeskunde
specialismen ontstaan als kinderchirurgie, kinderneurologie
bezet moeten worden door een vrouw", maar die vonden
en kinderorthopedie. De laatste tijd gaan er stemmen op
mijn promotoren toen niet geslaagd (die van Robert Verwey:
om in ziekenhuizen niet meer alle kinderen organisatorisch
"Mannen en vrouwen zijn niet gelijk" vonden ze wel verdedig-
bij elkaar te laten behandelen door kindgerichte mensen
baar. .. ). In de laatste alinea van mijn oratie, in 1994, betoogde
GfRI Gf l IH \\'ISSE I Wl.RKIM,
Il
ik dat het aantal vrouwelijke hoogleraren bij de medische
Prof. Henk Visser die datzelfde deed rond i991, toen de
faculteit bedroevend klein was, evenals het aantal vrouwelijke
financiering van het POPS 5-jaars-onderzoek stopgezet
afdelingshoofden bij TNO. Ik moet helaas vandaag, in
dreigde te worden. Hun steun in de rug was cruciaal.
2008,
vaststellen dat er maar marginale verbeteringen tot stand zijn
Ik dank het bestuur van het Lorentz van Iterson Fonds, de
gekomen in dit opzicht. Misschien kan ik daar in de komende
Raad van Bestuur van TNO en de Raad van Bestuur van
jaren juist vanaf de zijlijn nog iets aan proberen te regelen.
het LUMC voor het vertrouwen; de leiding van het WillemAlexander Kinder- en Jeugdcentrum LUMC (met name
12
Dames en heren, dat brengt mij bij het dankwoord.
Robert Holi), de directie van het Kerngebied Kwaliteit van
Ik heb het genoegen gehad met vele mensen in uitstekende,
Leven (Kees Ekkers) en de leiding van de Business Unit
soms heel bijzondere wisselwerking te hebben gewerkt.
Preventie en Zorg van TNO (Michael Holewijn) en al hun
Een wisselwerking die tot resultaten heeft geleid waar ik met
voorgangers voor het daadwerkelijk scheppen van kansen
plezier aan terugdenk. Dat geldt voor alle fasen van het POPS-
voor "geregelde wisselwerking''. Maar vooral dank ik de
onderzoek, waar telkens weer nieuwe mensen aanschoven
medewerkers van de afdeling Kindergeneeskunde van het
(en aanschuiven!) met wie het klikte. En het geldt ook voor
LUMC en de vele medewerkers aan het programma Jeugd
mensen met wie ik in het kader van het Center for Child
van TNO met wie ik in de loop van de jaren heb samen-
Health and Pediatrics LUMC-TNO heb mogen samenwerken,
gewerkt. Ik heb met plezier heen en weer gelopen tussen de
binnen de afdeling Kindergeneeskunde van het LUMC en
twee gebouwen. Het was een mooie tijd, en ik hoop op nog
de afdeling Jeugd van TNO. Breder binnen TNO (binnen de
een aantal even mooie maar iets rustiger jaren.
vroegere divisie Collectieve Preventie, toen de divisie Jeugd,
Tot slot: mijn familie en vooral mijn gezin. In mijn oratie heb
tegenwoordig de Business Unit Preventie en Zorg, maar ook
ik destijds gezegd dat ik jullie steun "gewoon" vond. Dat was
het kerngebied Kwaliteit van Leven) zijn er ook telkens weer
gebaseerd op groot vertrouwen, en dat is terecht gebleken.
mensen geweest die het werken "leuk" maakten, zowel in
Ik heb ook gemerkt dat dat bij anderen niet zo vanzelfsprekend
onderzoek als in management. En tenslotte zijn er de talloze
is, en dat heeft mijn waardering voor jullie verschillende
mensen in commissies, adviesraden en besturen met wie
vormen van uitdaging en medewerking vergroot. Ik vond toen
het werken inspirerend, uitdagend en effectief was, kortom
jullie steun toch ook wel bijzonder, en dat vind ik nog steeds.
"leuk". Ik dank hen allen voor de persoonlijke "geregelde
Dank, en houden zo!
wisselwerking''. Ik hoop op een paar gebieden nog actief te
Dames en heren, ik dank U allen voor Uw aanwezigheid.
blijven, en ik zal U allen daar ongetwijfeld weer tegenkomen
Ik heb gezegd.
zodat we de wisselwerking kunnen voortzetten. Twee mensen wil ik nog apart danken voor de wisselwerking: Prof. Nanny Koppe, die me in 1981 stimuleerde om vooral door te zetten met POPS ondanks de tegenwerpingen vanuit de toenmalige Werkgroep Neonatologie van de NVK, en
1'1m1.DR. S . l'Al 11N1 \'11u
13
14
1'1w1.1JR. S.l'A t ' J 1N 1 \'11u
15
In deze reeks verschijn en teksten van oraties en afscheidscolleges.
Meer informatie over Leidse hoogleraren: Leidsewetenschappers.Leidenuniv.nl
''
,, 1
GER! <.ELUf WISSELWFRKING
Universiteit Leiden
