GENOCIDE DISMISSED. Schreeuw het uit tegen onrecht! EDUCATIEVE FICHE OVER STREET ART

GENOCIDE DISMISSED Schreeuw het uit tegen onrecht!

EDUCATIEVE FICHE OVER STREET ART

Colofon Concept: Kazerne Dossin Teksten: Okke Bogaerts, Sara Lanoye en Marjan Verplancke Historisch advies: Tessa Boeykens (UGent) Leescomité: Klaartje de Boeck en Marjan Verplancke Lay-out: Sara Lanoye Eindredactie: Sara Lanoye en Marjan Verplancke © Illustraties Ondanks de nodige nasporingen bleek het niet mogelijk om alle voor alle illustraties in dit educatief pakket de copyrights te verkrijgen. Eventuele rechthebbenden worden verzocht contact op te nemen met [email protected].



2

INHOUDSTAFEL 1. Inleiding Over de tentoonstelling Educatieve fiche 2. Achtergrondinformatie Genocide in Guatemala Street art 3. Lesopbouw en -doelen 4. Lesopbouw: Handleiding IJsbreker: Vorming van de groepjes Groepswerk: Analyse street art Conclusie en zelf aan de slag! 5. Schreeuw het uit tegen onrecht! 6. Bronnen 7. Bijlagen Bijlage 1: Zoekkaartjes Bijlage 2: Kijkwijzers Bijlage 3: Verbetersleutels

1. INLEIDING Over de tentoonstelling

Educatieve fiche De ‘Engel van de Herinnering’ is een boodschapper van gruwel, maar ook van verzet en hoop. Overal ter wereld laten mensen op verschillende manieren van zich horen. Street artists drukken hun creatieve stempel op het straatbeeld en uiten zo hun mening. In deze fiche wordt het historische conflict in Guatemala en het werk van Hernández-Salazar gezien als opstap voor een ontdekking van street art als maatschappelijk engagement. Ook dagen we jouw leerlingen uit om zelf de handen uit de mouwen te steken. Mobiliseer je klas en breng jullie street art in de stad. Doe mee en kom jullie foto’s in Kazerne Dossin bekijken!

TIP!

Je kan deze foto gebruiken als introductie tot de tentoonstelling of om de les te starten.

- Bekijk aandachtig de foto. Wat is het eerste woord dat bij je opkomt wanneer je deze foto ziet? - Beschrijf de foto nauwkeurig. Wat kan je allemaal zien? - Heb je een idee welke historische gebeurtenissen deze foto illustreert? - Welk doel heeft de fotograaf met deze foto? Wat is zijn boodschap? - Verzin zelf een onderschrift bij deze foto? - Ken je nog andere vormen van kunst op straat?

De tentoonstelling praktisch

© Hernández-Salazar

In de jaren tachtig werd Guatemala geconfronteerd met de moord op een groot deel van de Mayabevolking. Tot op de dag van vandaag is deze massamoord nauwelijks gekend. Met zijn indringende foto’s van massagraven, slachtoffers en collectief protest wil Daniel Hernández-Salazar de gruwel wereldwijd onder de aandacht brengen. Deze ‘Engel’ is de laatste van een reeks van vier engelen, waarbij de andere foto’s ‘horen’, ‘zien’ en ‘zwijgen’ afbeelden. Hij weigert stil of ingetogen te zijn, maar zet zijn handen aan zijn mond en schreeuwt het uit tegen onrecht. Steeds zijn er zaken waarbij omstanders zaken horen, zien en zwijgen. Pas als mensen de moed kunnen opbrengen om het uit te schreeuwen dat ze niet akkoord gaan met wat gebeurt, kan er verandering optreden.

WAT | Genocide Dismissed – De doodgezwegen tragedie van Guatemala (Daniel Hernández-Salazar) WANNEER | van 30 september 2014 tot 22 maart 2015 WAAR | Kazerne Dossin, Goswin de Stassartstraat 153, Mechelen (vierde verdieping) PRIJS | De toegang is inbegrepen in het ticket van het museum. EDUCATIEVE FICHE | Het materiaal, vermeld in deze fiche, is op aanvraag beschikbaar bij de educatieve dienst. Voor meer informatie: [email protected].

Inleiding

3

2. ACHTERGRONDINFORMATIE Wil je graag meer weten over de massamoorden in Guatemala? Nieuwsgierig naar hoe street art een maatschappelijk engagement kan aangaan? Benieuwd naar de link met street art? Dit deel gaat dieper in op beide onderwerpen en zorgt ervoor dat je met een nog grotere know how voor de klas staat!

Guatemala: historische context Voorgeschiedenis Guatemala

Mexic

Beli

ze

o

Guatemala Honduras Guatemala Stad

S ti lle O

c ea a n

El Sa

lvad

or

Officiële benaming: Republiek Guatemala Hoofdstad: Guatemala Stad Oppervlakte: 108 889 km2 Bevolkingscijfer: 14,76 miljoen inwoners (2011) Politiek stelsel: Democratische republiek met presidentieel regime Staatshoofd: Otto Perez Molina (sinds 2011) Talen: Spaans en verschillende lokale talen Index van de menselijke ontwikkeling (HDI): 0,581 in 2013, staat op de 133e plaats/ 187 landen Bronnen: Verenigde Naties, BBC

Guatemala is een land in Centraal-Amerika. Naast een aantal kleinere gemeenschappen, wonen er heel wat Maya’s. ‘Maya’ is een verzamelnaam voor verschillende inheemse bevolkingsgroepen met een gemeenschappelijke cultuur. Het rijk van de Maya’s kent een hoogtepunt tussen de 3de en de 10de eeuw na Christus, maar ook daarna blijft hun invloed sterk voelbaar. In de 16de eeuw wordt het gebied veroverd door de Spaanse conquistadores. Zij bouwen een immens koloniaal rijk uit, met het Spaans als nieuwe voertaal en het christendom als nieuwe godsdienst. De komst van de Spaanse veroveraars heeft een enorme impact op de oorspronkelijke Mayabevolking die massaal sterft. Ondertussen komen in de regio ook steeds meer Spaanse kolonisten en Afrikaanse slaven aan. Al die groepen leven redelijk gescheiden, al vermengen ze zich ook. De verschillen op basis van afkomst vertalen zich in politieke, sociale en economische ongelijkheid. De rijke leiders zijn blank of mesties, de oorspronkelijke inwoners zijn arm en achtergesteld. In 1821 wordt Guatemala onafhankelijk, maar de maatschappelijke ongelijkheid blijft even groot. In de tweede helft van de 20ste eeuw zal deze situatie leiden tot een bloedige oorlog.

Burgeroorlog (1960-1996) Aanloop De ene regering na de andere grijpt de macht, maar het is steeds de rijke elite van grootgrondbezitters die het voor het zeggen heeft. Bij haast alle machtswissels speelt het leger een belangrijke rol. In 1944 grijpen ‘linkse’ officieren de macht omdat ze het land grondig willen veranderen. Na tien jaar wordt de regering omver geworpen door ‘rechtse’ officieren die daarbij de steun van de CIA krijgen. Het is immers Koude Oorlog: de Verenigde Staten vrezen de linkse invloed van de Sovjet-Unie en helpen in heel ZuidAmerika rechtse leiders aan de macht. In 1960 zijn er opnieuw linkse officieren die een staatsgeep proberen te plegen. Deze mislukte poging wordt het begin van een burgeroorlog. Er ontstaan guerrillabewegingen die het leger van de regering bevechten. Er is niet alleen een strijd tussen de regering en de guerrilla, maar ook tussen de machtshebbers onderling. Staatsgrepen volgen elkaar in een snel tempo op. Tegelijk worden de rebellen steeds harder en bloediger bestreden. Het leger foltert en doodt op grote schaal politieke tegenstanders en mensenrechtenactivisten. Veel van de slachtoffers worden nooit teruggevonden. De massamoord op de Maya’s (1970-1980) Ondertussen worden de rebellen steeds populairder bij het volk, zeker bij de achtergestelde Maya’s. Daardoor keert het leger zich ook tegen hen. Hele dorpen – mannen, vrouwen en kinderen – worden uitgemoord omdat ze verdacht worden van sympathie voor de opstandelingen. Vooral tijdens het korte presidentschap van generaal Efrain Ríos Montt (1982-1983) worden de Maya’s massaal uitgemoord. Er vallen minstens 200 000 doden. 83% van hen zijn inheems. Duizenden Maya’s worden gedwongen te vluchten of te verhuizen. De lange weg naar vrede (1980-1990) Ook Ríos Montt wordt door legerofficieren afgezet. In 1986 worden verkiezingen gehouden en komt er een burgerpresident. Het leger blijft de touwtjes in handen houden, maar toch wordt voorzichtig werk gemaakt van democratisering. Er komen gesprekken tussen de regering en de guerrilla. De weg naar vrede neemt verschillende jaren in beslag. In 1996 komt er officieel een einde aan 36 jaar burgeroorlog. Pas in 1992 krijgt het lot van de Maya’s internationale aandacht dankzij de Guatemalteekse schrijfster Rigoberta Menchu die de Nobelprijs voor de Vrede wint. Tussen 1994 en 1996 sluiten regering en rebellen akkoorden over de rechten van de inheemse bevolking. Van groot belang is

Achtergrondinformatie

4

ook de oprichting in juni 1994 van de Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH) (Commissie voor historische opheldering). Deze commissie moet de feiten blootleggen en de daders aanwijzen. Hun rapport uit 1999 heet “Memoria del silencio” (Geheugen van de stilte) en is kritisch over de rol van de guerrilla. Zij pleegden moorden, aanslagen en folteringen waarbij ook onschuldige slachtoffers vielen. Toch is het document nog vernietigender voor de rol van het leger, dat verantwoordelijk wordt geacht voor 93% van de slachtoffers tijdens het conflict Ondanks de opheldering blijven de daders aanvankelijk buiten schot. Eén van de voorwaarden die het leger immers had gesteld aan vrede was dat de schuldige legerofficieren niet bestraft zouden worden. Er komt heftig protest tegen deze amnestieregeling en met succes. In 2012 krijgen drie militairen zware gevangenisstraffen voor de moord op 200 dorpsbewoners in Dos Erres in 1982. In 2013 wordt ook de hoofdvogel, generaal Ríos Montt, veroordeeld voor genocide en misdaden tegen de mensheid. De uitspraak wordt echter teniet gedaan door het hooggerechtshof en het proces moet worden overgedaan. Voor velen zijn deze pogingen een druppel op een hete plaat. Zolang de verantwoordelijken niet gestraft zijn kan Guatemala geen vrede nemen met het verleden en blijft de roep om gerechtigheid in het werk van Daniel HernándezSalazar schrijnend actueel.

bendegeweld, de kop op. De democratie houdt nu wel bijna twee decennia stand, maar politici komen nog steeds uit de elite en zijn vaak oud-militairen die de maatschappelijke problemen in hun land repressief aanpakken. Afrekenen met de geschiedenis is een aartsmoeilijke opdracht.

Street art ‘Vervuiling’, ‘vandalisme’ of ‘kunst’, overal ter wereld zorgt street art voor een explosie aan beelden en kunst op straat. Het gaat zo’n 5000 jaar terug en verscheen doorheen de eeuwen op heel verschillende plaatsen als Egypte, Griekenland, China, Australië, ... Onder street art verstaan we kunstuitingen in de openbare ruimte, al dan niet op een legale manier aangebracht. Het kan gaan om graffiti, maar ook om stencils, posters, stickers, muurschilderingen, sculpturen, dans, ... Deze kunst is gratis en speelt zich af op straat. Ze is dus erg vergankelijk maar ook heel toegankelijk. Dankzij het internet kennen veel werken internationale bekendheid. Vaak draagt street art een persoonlijke mening en een sterke boodschap uit. Verwijzingen naar politiek, maatschappij of actualiteit verrassen de toevallige voorbijganger. De omgeving gaat in interactie met het werk: men staat stil, bekijkt het vluchtig of juist heel aandachtig, fotografeert, bewerkt of verwijdert het. De street artists zelf noemen volgende motivaties voor hun werk: zichzelf op een alternatieve en creatieve manier kunnen uitdrukken, graag flirten met gevaar en het gevoel hebben iets te kunnen betekenen voor anderen of hun stem te laten horen. “Straatsjablonen zijn mooie, kleine booby-traps vol informatie. Het zijn esthetische geschenkjes, achtergelaten als urbane volkskunst, die hun doel tegelijkertijd onthullen en verbergen.” (Manco, 2002)

© Hernández-Salazar - Weeskinderen vragen informatie over de rustplaats van hun vaders die omkwamen in het conflict.

Guatemala vandaag Het einde van de burgeroorlog brengt nieuwe hoop voor de toekomst, maar het verleden laat een loodzware erfenis na. De armoede, ongelijkheid en corruptie die de oorzaken waren van het conflict, blijven de samenleving parten spelen. De nodige hervormingen zijn een proces van lange adem. Bovendien liepen veel Guatemalteken tijdens de oorlog psychologische en morele trauma’s op, terwijl de daders nog steeds vrij rondlopen. Intussen steken ook nieuwe problemen, zoals drugs en

Meer info? Gebeten door de street art microbe? Bij Graffiti vzw (http:// www.graffitivzw.be/) kan je terecht voor achtergrondinfo, voor een bib met talloze boeken en artikels rond street art, voor workshops rond creatieve communicatie en voor nog veel meer.

Voorbeelden wereldwijd De les in deze fiche belicht street art op verschillende plaatsen ter wereld, met verschillende thema’s en technieken maar steeds met een maatschappelijk engagement. Hieronder vind je meer informatie over de vijf street artists. Met hun werk gaat jouw klas straks aan de slag. Achtergrondinformatie

5

A. Hernández-Salazar: de Engel van de Herinnering (Guatemala-Stad; Guatemala)

© Hernández-Salazar

Street art als strijd tegen vergetelheid: “Si, hubo genocidio.” (“Ja, er was genocide.”) Deze ‘Engel van de Herinnering’ is een foto van een Mayaindiaan waarbij de vleugels gevormd worden door schouderbladen die zijn opgegraven uit een anoniem massagraf. De Engel prijkt op openbare bussen in Guatemala-Stad. Door het aanbrengen van zijn Engelen op goedgekozen openbare plaatsen, als een kerkhof of een kazerne, doorbreekt Hernández-Salazar de stilte over de massamoord op tienduizenden Maya’s en andere autochtone groepen in de jaren tachtig. Hij voert strijd tegen de ontkenning door de overheid en voor bewustwording op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Daarnaast wil hij ook de boodschap geven dat mensen overal ter wereld de mogelijkheid hebben om hun stem te gebruiken en onrecht uit te schreeuwen. Heel vaak wordt zijn guerillakunst onmiddellijk vernield wanneer autoriteiten er lucht van krijgen. Dit herinnert aan de gedwongen verdwijningen tijdens het conflict, maar elke poging om het werk te vernietigen, maakt dat de kracht en betekenis van de engel groeit.

Meer info? Benieuwd op wat voor plaatsen de Engel nog staat afgebeeld? Neem een kijkje op: www.danielhernandezsalazar. blogspot.com.

B. Haas & Hahn: Favela Painting (Rio de Janeiro; Brazilië) De sociale impact van street art Favelas zijn typisch Braziliaanse krottenwijken in grote steden. Hoewel de meeste huizen wel van steen zijn, liggen de inkomens en dus de levensstandaard bijzonder laag. De inwoners leven in de marge van de samenleving.

Met Favela Painting sieren Jeroen Koolhaas en Dre Urhahn het straatbeeld van de favelas van Rio de Janeiro. Zo werden 34 gevels van huizen omgetoverd tot een permanente regenboog van kleuren. Wat dit project zo bijzonder maakt, is dat de inwoners het hielpen realiseren. Ze kregen niet alleen een opleiding en een loon, maar ook een opwaardering van hun buurt en hun zelfbeeld. Op die manier doorbreekt het project de stigmatiserende perceptie en de traditionele uitsluiting van de bewoners. De favelas evolueerden van een no-go-zone naar een toeristische attractie. De opwaardering trekt ook andere projecten rond onderwijs of gezondheidszorg aan. Zo brengt de kleur hoop; hoop op een verbetering van de levensomstandigheden, op een uitweg uit de armoede en uitsluiting. “Deze kunstwerken kunnen een verschil brengen in het leven van lokale bewoners, maar ook van de gemeenschap en de stad Rio. Ze kunnen zelfs als katalysator werken voor de processen van stedelijke vernieuwing en verandering”, stelt Urhahn (Smith, 2011:23).

© http://www.favelapainting.com

Meer info? Op www.favelapainting.com vind je tekst, foto’s en film over de verschillende projecten van Favela Painting.

C. JR & Marco: The Face2Face Project (Israël-Palestina) Humor tegen vooroordelen en onverschilligheid In 2002 begon de Israëlische overheid met de bouw van een muur om Israël van de Westelijke Jordaanoever te scheiden. De muur moet bescherming bieden tegen aanvallen vanuit Palestina en zo de veiligheid vergroten. De Palestijnen zien de afscheiding als een apartheidsmuur omdat velen afgescheiden worden van hun familie en land. Ondertussen is de muur op vele plaatsen een canvas geworden voor street art: lokale en internationale kunstenaars willen zo sensibiliseren en protesteren. Anderzijds klinken ook stemmen tegen het versieren van

Achtergrondinformatie

6

de muur, die ondertussen een toeristische trekpleister is: “We don’t want it to be beautiful, we hate this wall.” (Saunders, 2011) JR & Marco brengen met Face2Face verrassende close-ups van Israëlische en Palestijnse kappers, leerkrachten, priesters, rabbijnen, acteurs en muzikanten. Per twee doen ze hetzelfde werk, maar elk aan hun kant van de muur. Met deze lachende, huilende of schreeuwende gezichten tonen JR & Marco ‘de ander’ die veel minder ‘anders’ blijkt te zijn dan verwacht. “Onze hoop is dat dit project zal bijdragen tot een beter begrip tussen Israëli en Palestijnen.”, aldus de twee street artists.

Meer info?

© Jenny Gustaffson - Saifallah Mustafa, 17 jaar, student

Op een alternatieve manier het conflict bespreekbaar maken? Regisseur Gerard Maximin geeft met de documentaire Faces een indringend beeld van Face2Face en de situatie in Israël en Palestina. Ook Arte Metropolis geeft in 10 minuten een duidelijk overzicht van het project en de link met de huidige problematiek (http://www.youtube.com/watch?v=gFrVnjtQLxg). De trailer van deze reportage vind je op http://vimeo.com/22526765.

Zo creëerde Ganzeer in Caïro een reeks muurschilderingen van ‘martelaren’ die tijdens de opstand van 25 januari 2011 om het leven kwamen. Eén van zijn portretten, dat van Saifallah Mustafa, 17 jaar, werd bijna onmiddellijk door de Egyptische regering overschilderd. Als reactie op deze censuur barstte Mad Grafitti Weekend los: tientallen activisten beschilderen ’s nachts de muren met nieuwe portretten. Ook portretten van politieke gevangenen werden op de muren gestencild. Deze Martyr Murals vervullen een belangrijke publieke functie van herdenking, verzet en bewustwording. Daarnaast zijn zij het bewijs dat toeschouwers op een alternatieve en artistieke manier in actie kunnen komen voor hun vrijheid en rechten. “Het is allesbehalve decoratief. De muren communiceren en zijn betekenisvol.”, vertelt Ganzeer (Chick, 2001). E. Shamisa Debroey: Mechelen Muurt (België)

© http://www.jr-art.net/

D. Ganzeer: Martyr Murals (Egypte) Street art als revolutionair ‘wapen’: protest en herinnering De Arabische Revolutie (2010), zoals we de golf opstanden in de Arabische wereld noemen, maakte de weg vrij voor creatieve en artistieke expressie in landen als Tunesië, Egypte en Syrië. Street art speelt sindsdien een belangrijke rol in het protest tegen de heersende politiek. Duizenden pingpongballetjes met politieke boodschappen in de straten van Damascus (Syrië), waar ook fonteinen rood kleuren alsof ze bloed spuwen, karikaturen van Moebarak (Egypte), slogans en graffiti zorgen ervoor dat het vuur van de revolutie blijft branden.

Samen op weg in een kleurrijke, kunstzinnige stad Met Mechelen Muurt brengt organisator Gijs Vanhee verschillende (inter)nationale kunstenaars naar de Mechelse binnenstad. Samen zorgen ze voor een reeks artistieke gevelschilderingen, die een kunstroute vormen door de stad. Dit initiatief wil het grijze straatbeeld inkleuren. Er huist een maatschappelijk engagement in het project, dat kunstenaars en Mechelaars in dialoog wil brengen. “Wanneer ik ergens aan het werken ben, houden buurtbewoners en voorbijgangers vaak halt en tonen interesse in mijn werk. Ze kennen elkaar misschien bij naam en zeggen elkaar misschien gedag, maar nu nemen ze tijd om naar elkaar te luisteren en elkaar te leren kennen. Die spontane ontmoetingen zijn zeer waardevol.”, aldus Vanhee. Eén van de deelnemende kunstenaars is de illustratrice Shamisa Debroey, die voornamelijk met pen op papier werkt, maar zich deze keer waagt aan een blanco muur in haar thuisstad Mechelen.

Achtergrondinformatie

7

Wandel met je klas langsheen de verschillende kunstwerken van Mechelen Muurt. Op http://www.2jou.be/mechelenmuurt-hoogstaande-street-art-op-blanco-muren/ vind je een kaart met de locatie van de verschillende kunstwerken. Op http://www.mechelenmuurt.be/ vind je meer informatie over dit project met de making of van de verschillende kunstwerken. reportage vind je op http://vimeo. com/22526765.

TIP!

Lesdoelen De leerlingen kunnen: - het begrip street art (als maatschappelijk engagement) verduidelijken met voorbeelden; - het verband leggen tussen street art in de verschillende landen en de aangekaarte maatschappelijke situaties; - de (politieke, sociale, maatschappelijke) impact van street art uitleggen; - verwoorden waarvoor zij zich zelf willen engageren; - dit engagement op een expressieve manier tot uiting brengen.

Vakoverschrijdende eindtermen Gemeenschappelijke stam

© Gijs Van Hee - Een mijl onder zee

4. LESOPBOUW EN -DOELEN ,

Lesschema

De leerlingen: Communicatief vermogen: 1 brengen belangrijke elementen van communicatief handelen in praktijk; Creativiteit: 2 kunnen originele ideeën en oplossingen ontwikkelingen en uitvoeren; Empathie: 5 houden rekening met de situatie, opvattingen en emoties van anderen; Esthetische bekwaamheid: 6 kunnen schoonheid ervaren; 7 kunnen schoonheid creëren; Initiatief: 10 engageren zich spontaan; Kritisch denken: 11 kunnen gegevens, handelwijzen en redeneringen ter discussie stellen aan de hand van relevante criteria; 13 kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken; Mediawijsheid: 15 participeren doordacht via de media aan de publieke ruimte;

LESOPBOUW

MATERIAAL

DUUR

IJsbreker kennismaking en groepsvorming

Bijlage 1: zoekkaartjes

5’

Groepswerk ontdekking van street art wereldwijd

Bijlage 2: kijkwijzers Bijlage 3: verbetersleutels computer met internetverbinding

20’

Presentatie en discussie Welke rol kan street art spelen?

Bijlage 2: kijkwijzers Projectiemogelijkheden

15’

Brainstorm Waarvoor engageer jij je?

Mindmap Kranten Verschillende kleuren krijt/stift

10’

Schreeuw het uit tegen onrecht!

Naar keuze

Lesopbouw en -doelen

8

Open en constructieve houding: 16 houden rekening met ontwikkelingen bij zichzelf en bij anderen, in samenleving en wereld; 17 toetsen de eigen mening over maatschappelijke gebeurtenissen en trends aan verschillende standpunten; Respect: 18 gedragen zich respectvol; Samenwerken: 19 dragen actief bij tot het realiseren van gemeenschappelijke doelen; Verantwoordelijkheid: 20 nemen verantwoordelijkheid op voor het eigen handelen, in relaties met anderen en in de samenleving; Zelfredzaamheid: 24 maken gebruik van de gepaste kanalen om hun vragen, problemen, ideeën of meningen kenbaar te maken; Context 3: Sociorelationele ontwikkeling De leerlingen: 10 beargumenteren, in dialoog met anderen, de dynamiek in hun voorkeur voor bepaalde cultuur- en kunstuitingen; 11 gebruiken cultuur- en kunstuitingen om begrip op te brengen voor de leefwereld van anderen. Context 5: Politiek-juridische samenleving De leerlingen: 1 geven aan hoe zij kunnen deelnemen aan besluitvorming in en opbouw van de samenleving; 3 tonen het belang en dynamische karakter aan van mensen- en kinderrechten; 4 zetten zich actief en opbouwend in voor de eigen rechten en die van anderen; Context 7: socioculturele samenleving De leerlingen: 3 illustreren het belang van sociale samenhang en solidariteit; 4 trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie; 5 geven voorbeelden van de potentieel constructieve en destructieve rol van conflicten; 6 gaan actief om met de cultuur en kunst die hen omringen; 7 illustreren de wederzijdse beïnvloeding van kunst, cultuur en techniek, politiek, economie, wetenschappen en levensbeschouwing.

5. LESOPBOUW: HANDLEIDING IJsbreker: kennismaking en groepsvorming Lesschema: LESOPBOUW

MATERIAAL

IJsbreker kennismaking groepsvorming

Bijlage 1: zoekkaartjes

Klasopstelling: Naar keuze

DUUR 5’

Verloop:

TIP

! Via http://www.bbc.com/news/world-latinamerica-27795238 kan je als inleiding een filmpje tonen over street art als protest tegen het FIFA wereldkampioenschap voetbal 2014 in Brazilië. De leerlingen maken kort kennis met de street art en vormen groepjes. Voor elk street art project zijn er vier kaartjes met steeds een ander stukje informatie: • Een afbeelding van het werk • Een wereldkaart met de aanduiding van het land waar de street art vervaardigd is • Technische informatie over het werk (bijvoorbeeld de gebruikte techniek) • De (eventuele) boodschap van het werk STAP 1: Knip de zoekkaartjes van bijlage 1 uit en geef elke leerling willekeurig één kaartje. Vraag de leerlingen groepjes te vormen door de medeleerlingen te zoeken die info hebben over hetzelfde werk. Elk groepje bestaat dus uit vier personen. Verloopt de oefening moeizaam? Geef tips en stel vragen. Bijvoorbeeld: Het land op deze wereldkaart is gesitueerd in Latijns-Amerika, wie van de andere leerlingen heeft informatie over Latijns-Amerika?

TIP! STAP 2: Wanneer de groepjes gevormd zijn, controleer je of de groepjes correct gevormd zijn. Stel vragen als: • Waarom denk je dat jullie samen horen? • Wat wordt hierop afgebeeld? • Wat is de eventuele boodschap? Centraal in de vijf werken staat street art als maatschappelijk engagement en/of politiek protest: voor een kleurrijk straatbeeld, tegen de politieke leiders, ... Je kan je op verschillende manieren engageren of tonen dat je niet akkoord bent en protest voeren. Dit kan op een zeer creatieve manier, namelijk door middel van street art. Pols zeker of leerlingen zelf zo’n street art kennen!

Variatie! Telt je klas meer dan twintig leerlingen, laat enkele leerlingen dan in duo’s werken of maak zelf kaartjes met bijvoorbeeld de namen van de street artists erop.

Lesopbouw: handleiding

9

Groepswerk: ontdekking street art wereldwijd Lesschema: LESOPBOUW

MATERIAAL

DUUR

Groepswerk: Bijlage 2: Kijkwijzers Ontdekking street art wereldwijd Bijlage 3: Verbetersleutels Pc met internetverbinding Projectiemogelijkheden

De leerlingen hebben één bepaalde werk van naderbij bekeken en besproken. Nu delen ze deze informatie met de andere leerlingen tijdens een kort presentatiemomentje. Je kan de verschillende stellingen (vraag 6) gebruiken om een klasdiscussie te starten.

20’

TIP!

“Street art kan een nobel doel hebben, maar echt verandering kan het niet teweeg brengen.” Deze stelling kan je opstap zijn naar de brainstorm dat tevens je leseinde is.

Klasopstelling: De werkruimte is onderverdeeld in verschillende ‘eilanden’. (Bijvoorbeeld: stoelen in een kring, eventueel enkele tafels tegen elkaar geschoven) zodat de leerlingen op een constructieve manier het groepswerk kunnen uitvoeren.

Brainstorm: Waarvoor engageer jij je? Lesschema: LESOPBOUW

Verloop: De leerlingen gaan nu samen in hun groepjes zitten en bespreken per groepje één werk. Deel de kijkwijzers uit. Let op! Sommige groepjes hebben een computer met internetverbinding nodig voor het bekijken van filmpjes. Achtergrondinformatie over de verschillende werken vind je op pagina 6-8. De verbetersleutels vind je in bijlage 3. Deze kan je wanneer de leerlingen klaar zijn, uitdelen. Je kan de leerlingen reeds vertellen dat elk groepje hun werk kort zal moeten presenteren. De vragen op de kijkwijzer kunnen hierbij een hulp zijn. Geen tijd of ruimte voor groepswerk? De groepswerkjes met de verschillende opdrachten kan je ook klassikaal maken aan de hand van een onderwijsleergesprek.

TIP!

Presentatie en discussie: Welke rol kan street art spelen? Lesschema: LESOPBOUW

MATERIAAL

DUUR

Presentatie en discussie: Welke rol kan street art spelen?

Bijlage 2: kijkwijzers Projectiemogelijkheden

15’

Klasopstelling:

Verloop:

MATERIAAL

DUUR

10’ Mindmap Brainstorm: Waarvoor engageer jij je? Kranten Verschillende kleuren krijt/stift

Klasopstelling: Naar keuze

Verloop: Wat leeft onder jouw leerlingen? Welke zaken in hun leefomgeving of de samenleving willen zij aan de kaak stellen (op een creatieve manier)? Brainstorm hier samen met je leerlingen over. Denk ook na over de manier waarop ze het onderwerp origineel vorm kunnen geven. Met welke techniek kunnen ze engagement x of probleem y voorstellen? Werk met kleuren, symbolen, ... om onderwerp en vorm visueel duidelijk te maken. Bijvoorbeeld: Meer kleur op straat: bomen inpakken met papier of breiwerk, … Werken met kranten kan zorgen voor een boeiende mindmap. Deel enkele kranten uit en laat de leerlingen kort door de kranten bladeren. Zo kunnen ze inspiratie opdoen. Nood aan ideeën? Het Street Art Cook Book: A guide to techniques and materials geeft talloze voorbeelden. Ook het internet kan een grote bron van inspiratie zijn.

TIP!

Naar keuze

Lesopbouw: handleiding

10

6. SCHREEUW HET UIT TEGEN ONRECHT! Beeld je in... Je wordt wakker, staat op en gaat de straat op. Overal waar je kijkt, zie je hem. In straten en op pleinen, in bussen en op trams. De engel van Hernández-Salazar. Zijn vleugels zijn schouderbladen van vermoorde Maya-indianen. Hij schreeuwt het onrecht uit. Die engel hangt er niet zomaar. Hij roept je op: “Blijf niet afzijdig! Laat van je horen! Opdat iedereen het weet! En niet onverschillig blijft.”

P! OPROE

Na deze korte inleiding over street art zijn je leerlingen klaar om aan de slag te gaan! Kazerne Dossin zoekt geëngageerde jongeren met creatief talent. Jullie uitdaging: de hele stad vullen met jullie stem. Wat verontwaardigt jou? Tegen welk onrecht wil jij je stem verheffen? Breng een groep mensen bij elkaar en vertaal jullie stem in street art: kunst in de publieke ruimte die de samenleving wakker schudt. Maak een foto van jullie street art en zet hem op deze site. De beste inzendingen worden vanaf 1 december tentoongesteld in Kazerne Dossin! Meer info: www.kazernedossin.eu.

7. BRONNEN Boeken en artikels •

• •

•

•

• •

•

Boeykens, T., 2011, Gerechtigheid met een Gezicht. Het Belang van Culturele Context bij Transitional Justice: Het Intern Gewapend Conflict in Guatemala (1960-1996). Gent, (onuitgegeven bachelorpaper UG). Carlsson, B. & Hop, L., 2012, Street Art Cook Book: A guide to techniques and materials. Arsta: Dokument Press. Charbel, J., 2011, Mad Graffiti Weekend challenges military tribunals. http://www.egyptindependent.com, geraadpleegd op 27 augustus 2014. Chick, K., 2011, Egyptian graffiti artist Ganzeer arrested amid surge in political expression. http://www.csmonitor.com, geraadpleegd op 06 augustus 2014. Clerix, K., 2006, Murs blancs, people muet. http://www.mo. be/artikel/murs-blanc-peuple-muet, geraadpleegd op 06 augustus 2014 Hoelscher, S., 2008, Angels of Memory: photography and haunting in Guatemala City. GeoJournal 73 (3): 195-217. Kosmala, K., Imas I., 2012, Favela is painting. An UrbansparkZ/ art installation of social commitment and organisational change. Cadernos. EBAPE.BR 10(2):466-469 Krohn, Z. & Lagerweij J., 2010, Concrete Messages: Street art on the Israeli-Palestinian Separation Barrier. Arsta: Dokument Press.

•

•

•

•

• •

Labrador, A., 2010, So That All Shall Know/ Para que todos lo sepan. Landscape of Violence: An Interdisciplinary Journal Devoted to the Study of Violence, Conflict and Trauma 1(1):1-4. Lambrechts, M., 2012, Street Art in Caïro, 1 jaar na de start van de revolutie. http://www.mo.be, geraadpleegd op 14 augustus 2014. Rowe, M., & Hutton F., 2012, ‘Is your city pretty anyway?’ Perspectives on graffiti and the urban landscape. Australian & New Zealand Journal of Criminology 45(1): 66-86. Saunders, R., 2011, Whose Place Is This Anyway? The Israeli Separation Barrier, International Activists and Graffiti. Anthropology News 52(3): 16. Smith, R., 2011, HAAS & HAHN: ‘Painting Urbanism: Learning From Rio’. The New York Times, July 15:23. Vanden Broeck, B., 2012, Street art: tussen de straat en het museum. http://www.rektoverso.be, geraadpleegd op 06 augustus 2014.

Websites •

http://www.2jou.be/ Wandel met je klas langsheen de verschillende kunstwerken van Mechelen Muurt. Op deze website vind je een kaart met de locatie van de verschillende kunstwerken.

Schreeuw het uit tegen onrecht!

11

•

•

• •

•

•

•

http://www.danielhernandezsalazar.blogspot.com/ Op deze site vind je meer info over Daniel Hernández-Salazar: biografie, zijn publieke interventies wereldwijd, ... http://www.favelapainting.com/ Hier vind je in woord en beeld meer informatie over de favela’s als sociaal-creatief project. Bekijk ook zeker het filmpje waarin verschillende projecten van Favela Painting worden voorgesteld. http://www.ganzeer.com/ Website van activist en street artist Ganzeer. http://www.graffitivzw.be/ Gebeten door de street art microbe? Bij Graffiti vzw kan je terecht voor achtergrondinfo, een bib met talloze boeken en artikels rond street art, workshops rond creatieve communicatie en nog veel meer. http://www.jr-art.net/ Kom op deze site meer te weten over JR, de verschillende projecten waaronder Face2Face, met telkens een inleidend videostukje, of engageer je voor één van zijn projecten! http://www.mechelenmuurt.be/ De website over het street art project in Mechelen met de making of van de verschillende kunstwerken. http://www.youtube.com ARTE Metropolis maakte een korte reportage over de documentaire Faces van Gerard Maximin, die te bekijken is op: http://www.youtube.com/watch?v=gFrVnjtQLxg. Bekijk Exit through the giftshop, de documentaire van Banksy: http://www.youtube.com/watch?v=K9rnyCyLFtE.

Documentaires • •

Banksy, 2010, Exit through the giftshop: A Banksy Film. 87 min. Paranoid Pictures. Greenville. Maximin, G., 2008, Faces. 76 min. Pieter Van Huystee Film and Television. Amsterdam.

Bronnen

12

8. BIJLAGEN Bijlage 1: Zoekkaartjes

© https://www.freevectormaps.com/

HERINNEREN

Copyright © Free Vector Maps.com

© https://www.freevectormaps.com/

HOOP

Copyright © Free Vector Maps.com

Bijlagen

13

© https://www.freevectormaps.com/

Copyright © Free Vector Maps.com

VOOROORDELEN

© https://www.freevectormaps.com/

PROTEST Bijlagen

Copyright © Free Vector Maps.com

14

© https://www.freevectormaps.com/

SCHOONHEID

Copyright © Free Vector Maps.com

Bijlagen

15

Bijlage 2: Kijkwijzers Engel van de Herinnering – Hernández-Salazar (Guatemala-Stad; Guatemala) 1. Bekijk aandachtig de foto. Wat zie je? Beschrijf in detail de zaken die je opvallen.

CHT! OPDRA

____________________________________________________________________________________________________________ 2. Met welk materiaal werkt de street artist?

_________________________________________________

3. Welke gevoelens roept dit beeld bij je op?

_____________________________________________________

4. Lees aandachtig onderstaande tekst. Deze ‘Engel van de Herinnering’ is een foto van een Maya-indiaan met schouderbladen van een slachtoffer van de burgeroorlog in Guatemala (1960-1996). Vaak gaat dit beeld vergezeld met de tekst “Ja, er was een genocide.” Heel vaak wordt zijn kunst onmiddellijk vernield door de overheid. 5a. Waarom vind je dit beeld op verschillende plaatsen in Guatemala terug, denk je?

____________________________________________________________________________________________________________ 5b. Welk doel heeft de street artist met zijn werk, denk je?

____________________________________________________________________________________________________________ 6. Bespreek de volgende uitspraak: “Street art kan ervoor zorgen dat bepaalde zaken, die niet mogen vergeten worden, onder de aandacht blijven. Het is een vorm van vrije meningsuiting. Waarom wel? Waarom niet? Geef jullie mening op basis van het werk van Daniel Hernández-Salazar.

___________________________________________________________________________________________________________

Bijlagen

16

Favela Painting – Haas & Hahn (Rio de Janeiro; Brazilië) 1. Bekijk aandachtig de foto. Wat zie je? Beschrijf in detail de zaken die je opvallen.

OPD

RAC

HT!

______________________________________________________________________________________________________________ 2. Met welk materiaal werkt de street artist?

_________________________________________________

3. Welke gevoelens roept dit beeld bij je op?

_____________________________________________________

4. Lees aandachtig onderstaande tekst. Jeroen Koolhaas en Dre Urhahn sieren met hun projecten Favela Painting de sloppenwijken (of favela’s) van Rio de Janeiro. Zo werden bijvoorbeeld 34 façades van huizen omgetoverd tot een permanente regenboog van kleuren. Wat dit project zo bijzonder maakt, is dat de bewoners het mee realiseerden. 5. Welk doel heeft de street artist met zijn werk, denk je?

______________________________________________________________________________________________________________

6. Bespreek de volgende uitspraak: “Deze kunstwerken kunnen een verschil brengen in het leven van lokale bewoners, maar ook van de gemeenschap en de stad Rio. Ze kunnen zelfs als katalysator werken voor de processen van stedelijke vernieuwing en verandering”, zegt Urhahn (Smith, 2011: 23). Wat bedoelt Urhahn hiermee? Geloof jij dat street art verandering teweeg kan brengen? Waarom wel? Waarom niet?

________________________________________________________________________________________________________________

Bijlagen

17

The Face2Face Project – JR & Marco (Israël – Palestina)

! ACHT

OPDR

1. Lees aandachtig onderstaande tekst. In 2002 begon de Israëlische overheid met de bouw van een muur om Israël van de Westelijke Jordaanoever te scheiden. De muur moet bescherming bieden tegen aanvallen vanuit Palestina en zo de veiligheid vergroten. De Palestijnen zien de afscheiding als een apartheidsmuur omdat velen afgescheiden worden van hun familie en land. 2. Bekijk aandachtig de foto en het filmpje op http://www.jr-art.net/projects/face-2-face. Start het filmpje op 1’45” en stop op 3’35”. 3. Wat zie je? Beschrijf in detail de verschillende zaken die opvallen.

______________________________________________________________________________________________________________ 4a. Met welk materiaal werken de street artists?

_________________________________________________

4b. Welke gevoelens roept dit beeld bij je op?

_____________________________________________________

5. Welk doel hebben de street artists met hun werk, denk je?

_______________________________________________________________________________________________________________ 6. Bespreek de volgende uitspraak: Begrijp je de reactie van de man? Waarom wel? Waarom niet? Terwijl de street artist Banksy een stencil aanbracht op de muur, kwam een man bij hem staan: “Je schildert op de muur en maakt deze mooi”, zei hij. Banksy bedankte hem, maar de man verduidelijkte: Het draait niet om schoonheid, we haten de muur en willen hem weg. Ga toch naar huis.” (Saunders 2011: 16)

________________________________________________________________________________________________________________

Bijlagen

18

Martyr Murals – Ganzeer (Caïro; Egypte) 1. Bekijk aandachtig de foto. Wat zie je? Beschrijf in detail de zaken die je opvallen.

OPDRAC

HT!

____________________________________________________________________________________________________________ 2. Met welk materiaal werkt de street artist?

_________________________________________________

3. Welke gevoelens roept dit beeld bij je op?

_____________________________________________________

4. Lees aandachtig onderstaande tekst. De Arabische Revolutie (2010), zoals we de golf opstanden in de Arabische wereld noemen, maakte de weg vrij voor creatieve en artistieke expressie in landen als Tunesië, Egypte en Syrië. Street art speelt sindsdien een belangrijke rol in het protest tegen de heersende politiek. Duizenden pingpongballetjes met politieke boodschappen in de straten van Damascus (Syrië), waar ook fonteinen rood kleuren alsof ze bloed spuwen, karikaturen van Moebarak (Egypte), slogans en graffiti zorgen ervoor dat het vuur van de revolutie blijft branden. Zo creëerde Ganzeer in Caïro een reeks muurschilderingen van ‘martelaren’ die tijdens de opstand van 25 januari 2011 om het leven kwamen. Eén van zijn portretten, dat van Saifallah Mustafa, 17 jaar, werd bijna onmiddellijk door de Egyptische regering overschilderd. 5. Welk doel heeft de street artist met zijn werk, denk je? Waarom heeft hij dit werk gemaakt?

____________________________________________________________________________________________________________ 6. Bespreek de volgende uitspraak: Ben je akkoord? Waarom wel? Waarom niet? “Street art kan worden gezien als ‘revolutionair wapen’, waarbij men op een creatieve en alternatieve manier protesteert.”

____________________________________________________________________________________________________________

Bijlagen

19

Mechelen Muurt – Shamisa Debroey (Mechelen; België) OPDRACHT!

1. Lees aandachtig onderstaande tekst.

Met Mechelen Muurt brengt organisator Gijs Vanhee verschillende (inter)nationale kunstenaars naar de Mechelse binnenstad. Samen zorgen ze voor een reeks artistieke gevelschilderingen, die een kunstroute vormen door de stad. Dit werk is van de hand van Shamisa Debroey. 2. Bekijk aandachtig de foto en het filmpje op http://vimeo.com/104189795. (Let op de straatnaam!) Wat zie je? Beschrijf in detail de zaken die opvallen.

____________________________________________________________________________________________________________ 3. Met welk materiaal werken de street artists?

_________________________________________________

4. Welke gevoelens roept dit beeld bij je op?

_____________________________________________________

5. Welk doel heeft de street artist met haar werk, denk je? Waarom heeft zij dit werk gemaakt?

____________________________________________________________________________________________________________ 6. Bespreek de volgende uitspraak: Ben je akkoord? Waarom wel? Waarom niet? Geef jullie mening op basis van het werk van Shamisa Debroey en Mechelen Muurt. “Street art is doelloos en betekenisloos vandalisme.”

_____________________________________________________________________________________________________________

Bijlagen

20

Bijlage 3: Verbetersleutels Engel van de Herinnering – (Guatemala-Stad; Guatemala)

Hernández-Salazar

1. Je ziet een straatbeeld met auto’s, gebouwen, mensen op weg en centraal in het beeld de achterzijde van een bus. Op deze bus staat “Ja, er was een genocide” Een man met ontbloot bovenlichaam zet zijn handen aan zijn mond en iets lijkt te roepen. Het lijkt alsof hij vleugels heeft. Dit zijn schouderbladen. 2. Fotografiemontage (ook wel fotocollage genoemd). Hij bewerkte de foto op zo’n manier dat het lijkt alsof de man vleugels heeft. 3. Eigen mening van de leerlingen. Het beeld kan bijvoorbeeld verwarring oproepen. 4. / 5a. De slachtoffers zijn Guatemalteken. Zo komt het beeld en de problematiek onder de aandacht. 5b. Om te voorkomen dat de burgeroorlog en zijn slachtoffers worden ontkend, verdraaid of in de vergetelheid raken. Mensen moeten zich bewust worden van dit leed. 6. Eigen mening van de leerlingen Meer info? Hernández-Salazar kiest de locatie van deze kunst zorgvuldig: een kerkhof, een (voormalige) kazerne, … Deze wordt vaak onmiddellijk vernield wanneer autoriteiten er lucht van krijgen. Met zijn Engelen doorbreekt hij de stilte van het conflict in Guatemala. Hij helpt zijn land met het herinneren van haar pijnlijke verleden en zorgt voor bewustwording van de genocide op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Hierbij wil hij ook de boodschap geven dat mensen overal ter wereld de mogelijkheid hebben om het uit te roepen tegen onrecht. Gebruik je stem!

Favela Painting – Haas & Hahn (Rio de Janeiro; Brazilië)

1. Je ziet verschillende huizen in verschillende kleuren: rood, roos,

wit, geel, oranje, groen, … De kleuren zijn in diagonale strepen aangebracht. 2. Met verf en verfborstels. 3. Eigen mening van de leerlingen 4. / 5. De makers hebben de bewoners betrokken in het project en willen hen zo uit hun benarde situatie proberen halen. Ze willen ook het beeld van de favelas opkrikken. Zo worden de favelas en de inwoners in een positief daglicht geplaatst. Kleur brengt ook hoop, hoop op verbetering van de levensomstandigheden, een uitweg uit de armoede en uitsluiting. 6. Eigen mening van de leerlingen

Meer info? Door Favela Painting wordt het beeld van de favelas opgewaardeerd en veranderde een no-go-zone in een beroemde toeristische attractie. Ook worden andere projecten, die werken aan het verbeteren van onderwijs en gezondheidszorg aangetrokken.

The Face2Face Project – JR & Marco (Israël – Palestina)

1. / 2. / 3. Je

ziet mannen en vrouwen die een gek gezicht trekken. Verschillende foto’s worden onder of naast elkaar geplaatst. 4. Hij behangt de muur met gigantische foto’s/affiches. 5. Er heersen vooroordelen aan beide kanten: Israëli denken dat Palestijnen terroristen zijn en Palestijnen menen dat Israëli gewelddadige bezetters zijn die hun vernederen, maar de realiteit is complexer. Door deze foto’s hoopt hij te kunnen bijdragen tot een betere verstandhouding tussen beide groepen. Hij stelt ook de problematische situatie aan de kaak. 6. Eigen mening van de leerlingen

Martyr Murals – Ganzeer (Caïro; Egypte)

1. Een

jongeman is afgebeeld op een muur met rode, gele, zwarte en witte kleuren. Het bijschrift: “Martelaar Saifallah Mustafa, 17 jaar, student.” 2. Deze street art is met een stencil of sjabloon gemaakt. 3. Je ziet mannen en vrouwen die een gek gezicht trekken. Verschillende foto’s worden onder of naast elkaar geplaatst. 4. Eigen mening van de leerlingen 5. Deze Martyr Murals vervullen een belangrijke publieke functie, omdat zij op een eervolle manier de slachtoffers gedenken. Het is ook een uiting van politiek verzet tegen het regime. Deze kunst roept op tot een bewustwording en sensibilisering van de wandaden en de censuur van de Egyptische regering. Daarnaast toont het de toeschouwers op een alternatieve en artistieke manier dat men een keuze heeft anders te denken en in actie te komen voor hun vrijheid en rechten. 6. Eigen mening van de leerlingen

Mechelen Muurt – Shamisa Debroey (Mechelen; België)

1. / 2. Shamisa

schilderde een onderwatertafereel met vissen, zeewier en een man in duikuitrusting. Ze gebruikt wit, blauw en rood als kleur. 3. Shamisa werkt met verf op muur. 4. Eigen mening van de leerlingen 5. De straat waar ze dit geschilderd heeft, heet: mosselschelpstraatje, dus misschien is daar een link te leggen. Haar werk is kleurrijk en valt op in de omgeving. Ze wil een kleurrijk alternatief bieden aan het grijze straatbeeld. Ze wil een positieve boodschap brengen en toeschouwers met elkaar in dialoog laten gaan, zoals de nieuwsgierigen in het filmpje. 6. Eigen mening van de leerlingen

Bijlagen

21