Gemeente Rotterdam, Apeldoorn en ministerie EL&I
TEEB-Rotterdam De baten van meer natuur en water in Stadshavens Rotterdam
TEEB-Stad tool 1. redeneerlaag 2. rekenlaag 3. verdienlaag
Gemeente Rotterdam, Apeldoorn en ministerie EL&I
TEEB-Rotterdam De baten van meer natuur en water in Stadshavens Rotterdam
TEEB-Stad tool 1. redeneerlaag 2. rekenlaag 3. verdienlaag
referentie
projectcode
status
RT774-1-1/003
RT774-1-1
definitief
projectleider
projectdirecteur
datum
Ir. U. Kirchholtes
K. Sluis
8 juni 2012
autorisatie
naam
paraaf
Ir. U Kirchholtes aan ongecontroleerde, dus niet goedgekeurde documenten kunnen geen rechten worden ontleend
Witteveen+Bos Willemskade 19-20 Postbus 2397 3000 CJ Rotterdam Het kwaliteitsmanagementsysteem van Witteveen+Bos is gecertificeerd op basis van ISO 9001. telefoon 010 244 28 00 telefax 010 244 28 88 www.witteveenbos.nl
© Witteveen+Bos Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs B.V., noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.
TEEB STADSHAVENS ROTTERDAM The Economics of Ecosystems and Biodiversity
De kosten en baten van meer groen en natuur in het Merwe-Vierhavensgebied in Rotterdam
Gemeente Rotterdam Witteveen+Bos
COLOFON Uitvoerders: U. Kirchholtes (Omgevingseconomie), Witteveen+Bos Opdrachtgever: F. van Keulen, Gemeente Rotterdam H. Kuijpers, Gemeente Apeldoorn Literatuurverwijzing: Kirchholtes, U., (2012)., Bakker, R., Vette, K, Keulen, F., (2012). De baten van meer natuur en water in Stadshavens Rotterdam, Witteveen+Bos in opdracht van gemeente Rotterdam, Apeldoorn en ministerie EL&I, Rotterdam. Meer informatie: www.omgevingseconomie.nl
INHOUDSOPGAVE
blz.
COLOFON
1
1. INLEIDING: DE ONTWIKKELING VAN STADSHAVENS ROTTERDAM 1.1. Het benutten van de groenblauwe potentie van Stadshavens-MerweVierhavens met TEEB-Stad 1.2. Een maatschappelijk lonende groenblauwe inrichting van Stadshavens 1.3. Leeswijzer
1
2. AANPAK: REDENEREN, REKENEN EN VERDIENEN MET BATEN 2.1. Wat is redeneren, rekenen en verdienen met de TEEB-Stad batentool?
4 4
1 3 3
3. RESULTATEN 3.1. Stap 1 probleemanalyse: de grootste knelpunten en kansen 3.2. Stap 2 ontwerp: de natuur en watermaatregelen die de knelpunten oplossen 3.3. Stap 3 evaluatie: de kwaliteitsverbeteringen, kosten en baten 3.4. Stap 4 onderhandelen: de constructies om baten terug te verdienen
7 7 7 8 10
4. CONCLUSIES EN LEERERVARINGEN
11
5. LITERATUURLIJST
12
BIJLAGE I: BEREKENINGEN 15
1.
INLEIDING: DE ONTWIKKELING VAN STADSHAVENS ROTTERDAM
1.1.
Het benutten van de groenblauwe potentie van Stadshavens Merwe-Vierhavens met TEEB-Stad Stadshavens Rotterdam Het Stadshavensproject is een grootschalige herstructurering van 1600 hectare havengebied dat getransformeerd wordt tot een nieuw woon-werkmilieu. Naast het MerweVierhavensgebied bestaat het uit het Rijn-Maashavengebied en het Waal-Eemhavengebied Ontwikkelingen in het Merwe-Vierhavensgebied Op dit moment zijn er veel bedrijven actief in het gebied. Door de grote onzekerheid omtrent de tijd die deze bedrijven in het gebied zullen blijven en de vaak nog lang lopende pachtcontracten, is snelle grootschalige transformatie niet aan de orde. Door de crisis zijn programmaonderdelen als kantoorontwikkeling, woningbouw en ontwikkeling van stedelijke voorziening praktisch stil komen te liggen. Om het gebied niet bij voorbaat af te laten glijden wordt er nu onder andere met behulp van stadslandbouw op het voormalig spooremplacement langs de Marconistraat aan place-making gedaan. In het centrum van het gebied zal de EON-centrale waarschijnlijk uit bedrijf gaan waardoor mogelijk het grote terrein vrij zal komen. Andere ontwikkelingen naast het gebied zijn de aanleg van het 8 hectare grote Dakpark dat echter door de barrièrewerking van de 4-baans Vierhavenstraat niet echt goed bereikbaar is voor het havengebied aan de overzijde. Er zijn plannen voor een brugverbinding van het park over de Vierhavenstraat heen. De omgeving van het gebied De dicht bebouwde vooroorlogse wijken van Delfshaven en Schiedam omringen het gebied. Parklaan, Schiedamse en Rotterdamse weg zijn weliswaar brede groene allee’s maar het verkeer is hier dominant aanwezig. Vreewijk is een groot sportpark midden in het gebied en het Dakpark zal straks een echt stadspark zijn. Verder zijn er een groot aantal kleinere parkjes en pleintjes. Toch vinden we in dit gebied een aantal van de minst groene wijken van Rotterdam.
Oud Mathenesse
Schiedamse weg
Ontwerpproces Stadshavens Rotterdam Op dit moment wordt de ontwikkeling van het gebied Stadshavens in Rotterdam verkend. Er is een milieueffectrapportage gemaakt en een ontwerp structuurvisie opgesteld. Er zijn een aantal ontwikkelingsscenario’s geschets. Deze geven voor verschillende gebieden de vierkante meters te ontwikkelen programma. Voor de buitenruimte is een gedetailleerder plan opgesteld. Het buitenruimteplan geeft aan welke kades openbaar worden en waar
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1
groen wordt gerealiseerd. Vooralsnog is alleen voorzien in een bescheiden park aan de rivier aan de rand van het gebied. In afbeelding 1.1 staat het projectgebied weergegeven.
Afbeelding 1.1. ligging van het projectgebied
Een bijgestelde opgave De tot nu toe ontwikkelde Stadshavengebieden zoals Wilhelminapier en Lloydkwartier zijn nogal stenige en cultuurlijke gebieden. Bewoners en gebruikers geven ook aan dat ze groen missen. Meer van hetzelfde maken lijkt dus niet verstandig. Zeker nu in crisistijd investeringen maar moeizaam loskomen, lijkt groene ‘placemaking’ meer dan ooit noodzakelijk. Vooral voor karakteristieke rivier- en haven gebonden natuur lijken goede kansen aanwezig. TEEB is een middel om te kijken of deze groeninvesteringen ook echt rendabel zijn. Bron: gemeente Rotterdam
Deelname aan het landelijke project TEEB-Stad De gemeente Rotterdam neemt deel aan het landelijke project TEEB-Stad om te leren hoe de baten van natuur en water beter benut kunnen worden. Stadshavens dient als case. TEEB-Stad (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) Het project TEEB-Stad gaat over redeneren met baten (wanneer ontstaan natuur- en waterbaten, wat zijn de baten en wie zijn de batenhouders?), rekenen (hoe hoog zijn de baten en overtreffen zij de kosten?) en verdienen (hoe kunnen baathouders betrokken worden als investeerder?). Het doel is het verankeren van het redeneren, rekenen en verdienen met baten bij gemeenten. Het verankeren verliep via: 1) het verbinden van gemeenten in de Community of Practise TEEB-Stad (elf gemeenten, aangevoerd door gemeente Apeldoorn, de ministeries EL&I en I&M en Witteveen+Bos), 2) een batentool bieden om te redeneren, rekenen en verdienen, 3) ervaren door het interactief toepassen op eigen een case en planproces (o.a. 2 werksessies met de CoP en 2 werksessies bij de gemeente met collega’s). TEEB is in 2008 gestart door UNEP en overgenomen door de EU en Nederland. TEEB-Stad is één van de vier TEEB-NL projecten.
Hoofdvragen Daarom zijn in dit project de volgende vragen beantwoord: .
Witteveen+Bos, RT774-1-1
2
1. Hoe kan Rotterdam Stadshavens aantrekkelijker worden d.m.v. natuur en water? 2. Wegen de baten van een aantrekkelijkere leefomgeving op tegen de kosten? 3. Op welke manier kunnen baathouders worden betrokken als investeerder? 1.2.
Een maatschappelijk lonende groenblauwe inrichting van Stadshavens Dit project had als doel het vinden van een maatschappelijk lonende inrichting van de openbare ruimte van Stadshavens en het zelf toepassen van de ontwerpende MKBA. Door in het gebied verschillende vormen van groen te introduceren, ontstaat een beter beeld welke kosten en baten uit deze verschillende typen groen voorkomt.
1.3.
Leeswijzer In hoofdstuk 2 staat de aanpak beschreven, in hoofdstuk 3 de resultaten en in hoofdstuk vier de conclusies en leerervaringen. In bijlage I staan de kosten-batenberekeningen.
EON-centrale
Witteveen+Bos, RT774-1-1
Stadslandbouw
3
2.
AANPAK: REDENEREN, REKENEN EN VERDIENEN MET BATEN
2.1.
Wat is redeneren, rekenen en verdienen met de TEEB-Stad batentool? Wat is de TEEB-Stad batentool? De TEEB-Stad batentool ondersteunt op praktische wijze het redeneren, rekenen en verdienen met baten in het planproces. In de tool is bestaande praktische kennis over natuurbaten (batenformules, kengetallen, voorbeelden) uit de maatschappelijke kostenbatenanalyse en verdienmodellen gebundeld (Kirchholtes e.a., 2012). Het sturen op baten vanaf de start van een planproces Met de MKBA wordt beoordeeld of de maatschappelijke baten van een project, nu en later, op en buiten de projectlocatie, opwegen tegen de kosten1. De MKBA kan op het einde van een planproces worden toegepast. We spreken dan van een toetsende MKBA. Dan ligt de nadruk op het doorrekenen van een ontwerp. Het denken vanuit baten kan ook vanaf de start in een planproces worden toegepast. Dat is de ontwerpende MKBA. Eerst ligt de nadruk op redeneren vanuit baten en op het rekenen. Met de ontwerpende MKBA kan vroegtijdig worden gestuurd op baten. Verder wordt inzicht in baten gebruikt om baathouders aan te spreken om het project te ondersteunen (financieel, organisatorisch). Voordelen van vroegtijdig sturen op baten (ontwerpende MKBA) 1. Betere projecten; bij de start sturen op baten leidt tot projecten met maatschappelijke meerwaarde op het eind; 2. Positieve energie; vroegtijdig betrekken van batenhouders brengt positieve energie in een proces; 3. Geen onhaalbare beloften; een vroegtijdig globaal beeld van de kosten en baten (met sigarendoosberekeningen) voorkomt dat politici onhaalbare beloften doen die later moeilijk terug te draaien zijn; 4. Omgaan met belangen; het wordt voor politici duidelijk wie een belang (baat) heeft, hoeveel mensen dit zijn en hoe groot hun belang is. Dit biedt tegenwicht aan een discussie die wordt overheerst door de hardste schreeuwer; 5. Procesversnelling; als eenmaal is aangetoond dat een project maatschappelijk rendabel is, wordt het project eerder geaccepteerd en gaat men door naar de volgende fase.
Sturen op baten met de TEEB-batentool staat in afbeelding 2.1 weergegeven. Afbeelding 2.1 Sturen op baten in het planproces met de TEEB-Stad batentool
TEEB-batentool
Planfase
1. redeneerlaag
1. probleemanalyse doel 2. maatregelen ontwerpen
2. rekenlaag
3. evalueren; kosten, baten
3. verdienlaag
4. onderhandelen Maatschappelijke kosten-batenanalyse 1. Maatregel boom planten
2. Kwaliteit Qk
3. Baat Qw x P
Luchtkwaliteit ug/m3
Gezondheid zieken x prijs
4. Kost
5. Saldo
1
De MKBA is door de overheid verankerd in planprocessen van grote ruimtelijke projecten (MIRT, FES claims, Uitvoeringsprogramma hoogwaterbescherming) en levert bestuurlijke beslisinformatie. De MKBA methode staat in de officiële OEI MKBA leidraden (Eijgenraam e.a., 2000; Ruijgrok, e.a., 2004) die zijn ondertekend door de ministeries.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
4
Werkstappen om te sturen op baten in elke planfase Stap 1: probleemanalyse; met de redeneerlaag wordt nagegaan welke gebiedskwaliteiten goed en slecht zijn). Wanneer slechte kwaliteiten verbeteren ontstaan baten (zie afbeelding 2.2). Door in te schatten wie voordeel heeft van een kwaliteitsverbetering en wat het voordeel is, komen de baat(-houders) in beeld. Door grof in te schatten wat in potentie de grote baten zijn (zie tips voorspellen van de omvang van de baat) komen de belangrijkste baten in beeld. Stap 2. ontwerpfase; met de redeneerlaag wordt vanuit de belangrijkste baten teruggeredeneerd naar de maatregelen. Stap 3. evaluatiefase; met de rekenlaag worden de kosten en baten en het saldo berekend. Dit geeft tevens aan hoeveel kosten en batenhouders er zijn en wat het kosten-batensaldo per partij is. Stap 4 onderhandelingsfase; met de verdienlaag kunnen batenhouders van rendabele maatregelen met verdienconstructies worden aangesproken om bij te dragen aan de kosten van maatregelen die hen baten opleveren.
In twee werksessies met de 10 andere gemeenten uit de TEEB-Stad Community of Practise is het redeneren, rekenen en verdienen met baten besproken. Ook zijn voorbeeld cases en ervaringen van gemeenten de revue gepasseerd en zijn de potentiële baten van de gemeente cases benoemd. Vervolgens zijn werkstappen 1, 2 en 3 in twee werksessies bij gemeente Rotterdam doorlopen. Hoe ontstaat een baat? Een baat ontstaat door een ingreep op de omgeving. Daardoor treedt er een fysieke of sociale kwaliteitsverandering op. Het planten van bomen verbetert bijvoorbeeld de luchtkwaliteit, omdat bomen schadelijk fijnstof afvangen. Mensen doe schonere lucht inademen zijn gezonder. Een baat bestaat altijd een aantal mensen wat een voor- of nadeel heeft maal de prijs van het voordeel. De baat gezondheid wordt bijvoorbeeld berekend door het aantal vermeden zieken te vermenigvuldigen met de vermeden kosten van medische behandeling en arbeidsuitval.
Afbeelding 2.2 Hoe ontstaat een baat en hoe groot is een baat? 1. maatregel
Watergang verbreden
WKO aanleggen
m3 (grondverzet)
2. Kwaliteit verandering bovengrond en ondergrond
Waterbergingscap.
Qk
3. Baat Qw * Prijs
Opslagcap.
m3
Kj/ha
Kans
Energievoorraad
keer per jaar
Kj p/j
Vermeden waterschade getroffen objecten * prijs
Energiebesparing verbruik * prijs
Tips om de omvang van de baat te voorspellen Aansluiting bij behoefte;
Als er aanbod bij komt, maar er was geen behoefte is (vraag) ontstaat er geen baat
Kwaliteitsverbetering;
Als de kwaliteitsverbetering groot is, is de baat mogelijk ook groot
Aantal voordeelhouders;
Als er twee keer zoveel baathouders zijn is de baat ook twee keer zo groot
Omvang voordeel;
Als het voordeel voor elke baathouder groot is, is de baat groot
Tijdstip voordeel;
De kosten moeten pas worden gemaakt wanneer het voordeel optreedt
Kostenbesparing;
Hoe hoger de kosten hoe lager het saldo
In afbeelding 2.3 staan de werkstappen van de MKBA weergegeven.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
5
Afbeelding 2.3 Werkstappen van de MKBA 1. Maatregelen Bomen planten, drijvende woningen aanleggen, etc
2. Kwaliteitsverandering Recreatiecapaciteit, luchtkwaliteit, etc.
3. Baten (€)
4. Kosten (€)
Recreatieve belevingswaarde, gezondheid,etc. energiebesparing, etc.
5. Saldo (€)
Werkstappen van de MKBA Stap 1. Samen met de opdrachtgever is het nul- en projectalternatief vastgesteld. Het nulalternatief is de huidige situatie plus de autonome ontwikkeling (projecten die nog niet zijn uitgevoerd, maar waarvan vaststaat dat ze uitgevoerd gaan worden). Het projectalternatief is de situatie die ontstaat wanneer de maatregelen zijn genomen. Stap 2. De kwaliteitsveranderingen worden becijferd met behulp van ervaringscijfers (kengetallen op basis van grote hoeveelheden metingen) en expert oordelen. Wanneer ervaringscijfers ontbraken zijn schattingen gedaan op basis van casuïstiek (enkele cases). Stap 3. De baten worden berekend door het aantal baathouders van een kwaliteitsverbetering te vermenigvuldigen met de prijs van de baat. Bij de kwaliteitsverbetering ‘lagere overstromingskans’ zijn de baathouders de huishoudens die in het gebied wonen en is de prijs de vermeden schade.. De baten zijn geraamd met batenkengetallen en gebiedseigen gegevens. Batenkengetallen zijn ervaringscijfers die gebaseerd zijn op grote hoeveelheden cases. Stap 4. De kosten van aanleg en beheer zijn geraamd met behulp van kostenkengetallen. Stap 5. Het saldo is berekend door de contante waarde van de kosten en baten op te tellen. De contante waarde is bepaald door de kosten en baten uit te zetten in de tijd over een periode van 100 jaar en te verdisconteren naar de huidige waarde (contante waarde) met de standaard discontovoet voor MKBA’s van 5,5 %. Stap 6. Op basis van de resultaten zijn de conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
6
3.
RESULTATEN
3.1.
Stap 1 probleemanalyse: de grootste knelpunten en kansen Uit de probleemanalyse blijkt dat het gebied Stadshavens en de omliggende wijken een tekort hebben aan natuur- en recreatieareaal. Verder blijkt ook dat er een tekort is aan grondgebonden stadswoningen in Rotterdam in een omgeving met natuur en water. In groter verband ontbreekt langs de rivier in het centrum van de stad intergetijdengebied dat als steppingstone kan dienen. In de al ontwikkelde Stadshavens gebieden als RijnMaashaven en Lloydkwartier blijkt dat het moeilijk is de niet meer gebruikte havenbekkens goed en aantrekkelijk te programmeren. Eenvoudigweg dempen en bebouwen is een zwaktebod.
3.2.
Stap 2 ontwerp: de natuur en watermaatregelen die de knelpunten oplossen In het ontwerp is extra groenareaal toegevoegd en het bestaande waterareaal is beter benut. Er zijn verschillende soorten groen toegevoegd om inzicht te krijgen in de effecten van deze verschillende soorten groen. Getijdepark Keilekreek 10 hectare, gaat ten koste van 2 hectare land (het onbebouwde gedempte deel), rest is getijdepark in haven, aan te leggen door deels te dempen met slib (opbrengsten), 2 hectare recreatieve inrichting, rest spontane ontwikkeling, 1 hectare (meerlaagse) bebouwing op palen in park te realiseren (10000 m2 BVO - 100 woningen). Extra investeringen om havenbekken weer deels uit te graven en de dam van de Benjaminfranklinstraat eventueel te vervangen door een (langzaamverkeer)brug. De smalle Keilehaven met zijn taludoevers, waar de havenactiviteiten al verdwenen zijn en bijna alle omliggende gronden al door de gemeente zijn verworven, is heel geschikt voor een transformatie tot een meanderende getijdekreek met extensieve parkfunctie Hier verdwijnt maar beperkt ruimte voor programma. Door het verdwijnen van de havenfunctie is veel minder diepgang nodig. De verontdieping kan met behulp van baggerslib gebeuren; een natuurlijk proces wordt hiermee versneld. Het baggerslip zou anders naar een stortlocatie moeten worden afgevoerd. Getijdepark Merwestrand 5 hectare, gaat ten koste van 4 hectare land (nu bedrijventerrein: grindoverslag), 1 hectare als getijdestrand aan te leggen, 3 hectare recreatieve inrichting, rest spontane ontwikkeling. 1 hectare (meerlaagse) bebouwing op palen in park te realiseren (10000 m2 BVO - 100 woningen EON Energiepark Huidige niet toegankelijke terrein EON, 7.5 hectare waarvan 40% bebouwd, 5 hectare recreatieve inrichting, vooral ruig, industrieel en sportief. Het park wordt gemaakt rond de vrijkomende centralegebouwen vergelijkbaar met het Emscherpark in het Ruhrgebied. Van verlies van ruimte voor programma is hier geen sprake. De aanwezige bebouwing kan door de groene setting beter herontwikkeld worden. Pier tussen 1e en 2e Merwehaven 1.5 hectare stadspark voor sport en spel, ten koste van 1.5 hectare bebouwing (ongeveer 75 te realiseren woningen, bij 50 won per hectare). Planoptimalisatie bestaat eruit om dit park in tweeën te knippen en te situeren aan de koppen van de havenbekkens tussen marconistraat en Schiedamseweg waardoor vensters op de haven ontstaan vanaf de dijk. Doordat de naastliggende blokken dichter kunnen worden bebouwd is het verlies aan woningen beperkter.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
7
Drijvende groene waterwoonstrips De geplande 230 drijvende waterwoningen worden op een grotere drijvende parkstrip (2.5 hectare) gezet. 3.2 hectare, Strips van 20 meter breed, totaal 1600 meter lang 30 % meerlaags, 30% openbaar dus 1 hectare openbaar groen. Niet ten koste van andere functies. Laanbeplanting Marconistraat 1000 meter lang, om de 20 meter, 2 rijen bomen, ruim geplant, 100 bomen in groene berm van halve hectare. In afbeelding 3.1 staat het nulalternatief en het projectalternatief weergegeven. Het nulalternatief bestaat uit de huidige situatie plus de autonome ontwikkeling (het bouwen van woningen in Stadshavens). Het projectalternatief bestaat uit het nulalternatief plus de groenblauwe maatregelen. Afbeelding 3.1 Nul-alternatief
TEEB-voorstel
Bron: gemeente Rotterdam
3.3.
Stap 3 evaluatie: de kwaliteitsverbeteringen, kosten en baten Uit de vergelijking van het projectalternatief met het nulalternatief resulteerden de volgende kwaliteitsverbeteringen en baten. In tabel 3.3 staat het overzicht van de maatregelen, kwaliteitverbeteringen en baten.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
8
Tabel 3.2. Maatregelen, kwaliteitsveranderingen en baten maatregelen - Aanleggen van getijdepark met natuurvriendelijke
kwaliteitsveranderingen - meer recreatiecapaciteit door meer groen en meer toegankelijkheid blauw
baten - 1. meer recreatieve belevingswaarde door meer groen en meer toegankelijkheid blauw (voor recreanten)
oevers en recreatieve
- 2. meer gezondheid door betere
wandel en fietspaden, 10
- meer luchtkwaliteit door afvang van
hectare (Keilekreek) en 5
fijnstof door extra bomen (PM10,
luchtkwaliteit en minder hittestress (voor
hectare (Gustopark)
NOx, SO2) en koolstofvastlegging in
bewoners en recreanten)
- Aanleggen van 1,5 hectare Merweplantsoen en 5 hectare Energiepark - Aanleggen van 1 hectare
bomen (CO2) - beter microklimaat (wind voor huizen bij Merweplantsoen) door extra bomen en temperatuur in het park
microklimaat (voor bewoners) energiebesparing door beter microklimaat
(Marconistraat)
en door meer CO2 vastlegging door
- Aanleggen van 230
bomen (voor Nederland)
drijvende woningen met 2 - Verondiepen Merwehaven
(verwarming en airco) door beter - 4. meer klimaatveiligheid door
bomenlaan in grasstrook
hectare groenareaal
- 3. vermeden energiekosten woningen
- aantrekkelijker uitzicht voor woningen op natuur - meer biodiversiteit door zoetwatergetijdemilieu, onderdeel van
- 5. meer woongenot door groener uitzicht (voor bewoners) - 6. meer verervingswaarde door meer biodiversiteit (voor bewoners)
visnetwerk stepping Stone - meer slibopslagcapaciteit in havenbekken
- 7. vermeden baggerkosten Merwehaven en verwerkingskosten slib uit singels - 8. minder woongenot door minder woningen in Stadshavens en meer woningen elders
In tabel 3.3 staat een overzicht van de becijferde kosten, baten en batenhouders. De berekening van de kosten en baten staat in bijlage I. De baten waarover informatie ontbrak hebben een pro memorie (P.M.) aanduiding.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
9
Tabel 3.3 Contante waarden in miljoen euro (discontovoet 5,5 %, periode 100 jaar) Mln € Totaal Kosten
Belanghebbenden (aantal)
27,1
drijvende groene bak
8,3 ontwikkelaar/gemeente
verplaatsingskosten Overslagbedrijf
5,0 ontwikkelaar/gemeente
aanleg groen en paden extra beheer Totaal Baten 1. meer recreatieve belevingswaarde door meer recreatiecapaciteit door meer groen en blauw 2. vermeden gezondheidsrisico door luchtkwaliteit en minder hittestress door luchtzuivering door groen (bomen, gras, riet)
11,0 ontwikkelaar/gemeente 2,8 ontwikkelaar/gemeente 35.6 2,4 recreanten (5000) vanuit omliggende wijken 2,2 bedrijven, en zorgverzekeraars + P.M.
3. vermeden energiekosten woning door meer beschutting bomen
0,0 bewoners Merweplantsoen (30)
4. vermeden risico klimaatverandering (koolstofvastlegging in groen en energiebesparing door meer beschutting door groen)
0,1 Nederland
5. meer woongenotwaarde door aantrekkelijker uitzicht/nabijheid door meer groen en blauw
33,1 bewoners met uitzicht (2800)
6. meer verervingswaarde door biodiversiteit; zoetwatergetijdemilieu
0,9 wijk bewoners (5000)
7. vermeden baggerkosten door minder vereiste vaardiepte en baggerverwerkingskosten door meer opslagcapaciteit baggerslib
3,3 gemeente Rotterdam
8. minder woongenot door ontwikkeling 325 woningen op onaantrekkelijkere locatie dan Stadshavens SALDO Baten-kostenratio
6,5- bewoners (325) 8,4 1,31
Uit tabel 3.3 blijkt dat de maatregelen maatschappelijk lonend zijn. Het positieve saldo bedraagt 8,4 miljoen euro netto contante waarde (periode 40 jaar, discontovoet 5,5%). De totale baten bedragen 36 en de kosten 27 miljoen euro contante waarde. De grootste baathebber zijn 2800 bewoners met een baat van 33 miljoen euro. Andere grote baathebbers zijn de gemeente Rotterdam (vermeden baggerkosten á 3,3 miljoen euro), bedrijven en zorgverzekeraars (gezondheid á 2,2 miljoen euro)2 en de recreanten uit de omliggende wijken (2,4 miljoen euro). Doordat er 325 minder woningen gebouwd kunnen worden is er 6,5 miljoen euro minder woongenot bewoners. 3.4.
Stap 4 onderhandelen: de constructies om baten terug te verdienen De kostendragers hebben een aantal mogelijkheden om de grote baten te incasseren. Woongenot kan door het betalen van leges de omgevingsvergunning, hogere prijs bij verkoop van bouw en woonrijpe grond en erfpacht. Vermeden gezondheidsrisico kan worden geïncasseerd door subsidie en recreatieve belevingswaarde door vaar- vis, parkeervergunning/geld. Er zijn ook een aantal mogelijkheden om de kosten te verlagen, zoals zelfbeheer, het verlagen van financieringskosten door te werken met revolving funds, sponsoring, habitat banking; mogelijk hoeft door het aanleggen van het zoetwatergetijdegebied elders geen zoetwatergetijdegebied te worden aangelegd door Rijkswaterstaat, het waterschap etc.
2
De baat vermeden gezondheidsrisico door minder hittestress is niet geraamd omdat kengetallen ontbreken.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 0
4.
CONCLUSIES EN LEERERVARINGEN Conclusies Uit de MKBA blijkt dat de groenblauwe maatregelen maatschappelijk lonen. Het saldo bedraagt 8,4 mln euro netto contante waarde. Hoewel het aanleggen van groen een dure maatregel is weegt deze op tegen de baten. De grootste baathebber zijn de 2800 bewoners met de baat ‘woongenot’ (33 miljoen euro). Als de gemeente of ontwikkelaar de kosten voor de groenaanleg op zich neemt kunnen zij de baat innen via leges, een extra opslag op de verkoop van woon of bouwrijpe grond, extra hoge woningprijs, huur, erfpacht, ontwikkelaarsbijdrage, benefit sharing, etc. Dit is het juiste moment om hier een geschikte constructie voor te vinden. Als de woningen gebouwd zijn wordt dit veel moeilijker. In een tijd waarin woningprijzen onder druk staan, is het moeilijk de baat te incassering; er is vaak eerder minder verlies of de vermindering van de winst is kleiner. Hetzelfde geldt voor de sterk gekrompen markt voor kantoren en bedrijventerrein. Het aspect van placemaking is nog niet verdisconteerd. Als door het groen de ontwikkeling van het gebied eerder opgang komt, zijn er minder renteverliezen De resultaten van deze studie kunnen worden ingebracht in de planverkenning van Stadshavens en wellicht ook ter inspiratie dienen bij andere gebiedsontwikkelingen. Verder kunnen de resultaten van deze studie worden gebruikt met externe partijen, havenbedrijf, energiebedrijf en overslagbedrijf om tot nieuwe oplossingen te komen. Leerervaringen uit het TEEB-Stad project Het TEEB-project met het vroeg denken in baten in het planproces en het verdienen met baten resulteerde in de volgende leerervaringen: - Een kwantitatieve onderbouwing van kosten en baten (het loont!) biedt de juiste onderbouwing om collega’s te overtuigen een groene inrichting mee te nemen als serieus ontwikkelingsalternatief. - Het denken vanuit baten bij het opstellen van een groen inrichtingsplan leidt tot andere oplossingen. - Met de interactieve aanpak waarbij de ontwerper en de MKBA-expert intensief samenwerkten kon binnen korte tijd veel worden bereikt.
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 1
5.
LITERATUURLIJST Beumer, L., G. van Bork, I. van de Velde en N. Verster, (2004). Ketenstudies ammoniak, chloor en LPG, Kosten en baten van vervanging van LPG als autobrandstof, Ecorys, Rotterdam. Eijgenraam, C.J.J., C.C. Koopmans, P.J.G. Tang en A.C.P. Verster, (2000). Evaluatie van infrastructuurprojecten, Leidraad voor kosten-batenanalyse, Sdu Uitgevers, Den Haag. Kirchholtes, U. Abma, R., Ruijgrok, E.C.M., Dijcker, R., (2012). TEEB in de Stad handleiding bij het rekeninstrument voor de baten van natuur, water en ondergrond maatregelen, Witteveen+Bos in opdracht van gemeente Apeldoorn, ministerie van EL&I en I&M, Rotterdam. Luttik, J.J. and M. Zijlstra, (1997). Woongenot heeft een prijs; Het waardeverhogend effect van een groene en waterrijke omgeving op de huizenprijzen, Staring Centrum, Wageningen. Moons, E., Heggermont, K., Hermy, M., Proost, S., (2001). Economische waardering van bossen, Een case study van Heverleebos-Meerdaalwoud, Garant, leuven. Prendergast, E., (2003). Energetische waarde van planten in de bebouwde omgeving. Energiebesparingberekeningen, Mobius Consult in opdracht ES Consulting, Driebergen. Ruijgrok, E.C.M., A.J. Smale, R. Zijlstra, R. Abma, R.F.A. Berkers, A.A. Németh, N. Asselman, P.P. de Kluiver, D. de Groot, U. Kirchholtes, P.G. Todd, E. Buter, P.J.G.J. Hellegers en F.A. Rosenberg, (2006). Kentallen Waardering Natuur, Water, Bodem en Landschap, Hulpmiddel voor de MKBA, Witteveen+Bos in opdracht van Ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ruijgrok, E.C.M., R. Brouwer, H. Verbruggen, (2004). Waardering Natuur, Water en Bodem in de MKBA; aanvulling op de leidraad OEI, Witteveen+Bos in opdracht van het ministerie van LNV, V&W, EZ en VROM, Uitgeverij Aeneas, Boxtel. Sikkema, R. en G.J. Nabuurs, (1994). Bossen en hout op de koolstofbalans, Stichting Bos en Hout, Wageningen. Swaagstra, A.H., Kluiver, P.P., (2003). Haalbaarheidsonderzoek Energetische Stedenbouw, NEO-NOVEM, Den Haag. Tonneijck, F., (2003). Buffer planting simprove air quality along highways, Wageningen University and Research Centre, Plant Research International, wageningen. Websites Eneco, (= energiebedrijf), 2011, www.eneco.nl KNMI(= Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut), Hydraproject, 2007: www.knmi.nl/samenw/hydra/cgi-bin/freqtab.cgi Trees for Travel (=particuliere stichting verantwoordelijk voor klimaatcertificaten), 2005: http://www.treesfortravel.nl Emissierechten, 2011: http://www.emissierechten.nl Geconsulteerde personen J. Zwiep, Gemeente Rotterdam
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 2
BIJLAGE I: BEREKENINGEN Bij de berekening van de baten is een periode van 100 jaar en een discontofactor van 5,5% gehanteerd om de contante waarde van de baat te bepalen. 1. Meer recreatieve belevingswaarde door recreatiecapaciteit door meer groen en blauw
Door het aanleggen van groen en het toegankelijk maken van blauw stijgt de recreatiecapaciteit van de wijk en de omliggende wijken waardoor de baat recreatieve belevingswaarde optreedt. Mensen ontlenen immers welvaart het beleven van groen. Deze welvaartsvoortbrenging ontstaat buiten de markteconomie om zonder dat er geld wordt gespendeerd aan consumpties of entree. Deze baat treedt alleen op als er een tekort aan groene recreatiecapaciteit is. In en om deze wijk is dit het geval (Stichting recreatie, 2006). De baathouders zijn de recreanten. Recreatieve belevingswaarde (€ per jaar) = Y m2 recreatieareaaltoename * (X nieuwe bezoeken, recreatiemodel) * (X euro betalingsbereidheid per bezoek) # hectare
# nieuwe wandelbezoeken per hectare p/j
€ per bezoek
24 5.263 Bron: beheerder van Zuiderpark Rotterdam, Ruijgrok, e.a. 2007.
baat in € per jaar
1
baat in € (lange termijn)
126.316
2.412.632
2. Meer gezondheid (vermeden luchtwegziekten en minder hittestress) door meer luchtkwaliteit door meer groen Het planten van bomen, gras en riet leidt tot een hogere luchtkwaliteit, omdat groen de lucht zuivert. Wanneer mensen deze schonere lucht inademen ontstaat de baat gezondheid. De baathouders zijn de bewoners en indirect de zorgverzekeraars en de bedrijven, omdat zij profiteren van minder medische kosten en arbeidsuitval door ziekte. Meer groen zorgt ook voor een stabielere en aangenamere buitentemperatuur tijdens hete dagen. Hierdoor ontstaat de baat gezondheid door minder hittestress. De baathouder is de bewoner en indirect de zorgverzekeraar en bedrijven. Vanwege het ontbreken van kengetallen kon de omvang van de baat niet worden berekend. Meer gezondheid door luchtkwaliteit door luchtzuivering door bomen (€ per jaar) = Y bomen * (X kg PM10, NOx, SO2 per boom p/j) * (X euro gezondheidskosten / kg) stof
natuurtype
# bomen
fijnstof
loofbomen
460
0,22
377
38.152
728.711
NOx
loofbomen
460
0,41
15
2.829
54.034
SO2
loofbomen
460
0,36
13
2.153
41.118
44.644
hectare
kg stof per boom p/j
€ / kg binnen bebouwde kom
baat in € p/j
Baat in € (lange termijn)
kg stof per hectare p/j
fijnstof
gras
6,2
1
377
2.337
NOx
gras
6,2
1
15
93
1.776
fijnstof
riet
17,5
10
377
65.975
1.260.123
NOx
riet
17,5
10
15
2.625
50.138
Bron: Gemeente Rotterdam, 2012;
Wesseling, e.a., 2004; McPherson, 1994; Beumer, e.a., 2004, gebaseerd op
Vermeulen e.a., 2004; Ruijgrok e.a., 2007.
3. Vermeden energiekosten woning door meer beschutting door bomen
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 3
Meer bomen zorgen voor meer beschutting van de achterliggende woningen waardoor de baat vermeden energiekosten voor woningen ontstaat. De baathouder is de woningeigenaar. Vermeden energiekosten woning door meer beschutting door bomen (€ per jaar) = Y huizen achter bomenrij * (X % daling gasverbruik * X gemiddeld kuub gasverbruik p/j * X correctiefactor windrichting) * (X euro marktprijs per kuub) # beschutte huizen
% daling gasverbruik
30
kuub gas per huis p/j
10%
correctiefactor windrichting
1.600
€ / kuub
0,3
baat in € p/j
0,36
Baat in € (lange termijn)
518,4
9.901
Bron: Gemeente Rotterdam, 2012; Swaagstra, Kluiver, 2003; Prendergast, 2003; KNMI, 2006; Eneco, 2011.
4. Meer klimaatveiligheid door energiebesparing door meer beschutting (bomen) en door CO2 vastlegging (bomen) Energiebesparing brengt op haar beurt de baat klimaatveiligheid voort doordat een afname van energieverbruik tot een afname van CO2 uitstoot leidt. Ook leidt het vastleggen van koolstof door bomen tot de baat klimaatveiligheid. De baathouder in Nederland. Meer klimaatveiligheid door energiebesparing door meer beschutting (€ per jaar) = Y kuub daling gasverbruik p/j * (X kg CO2) * (X euro emissiehandelprijs per kg) kuub p/j
Kg CO2 per kuub gas 1.440
€ / kg CO2
1,79
baat in € p/j
0,015
Baat in € (lange termijn) 39
738
Bron: Ruijgrok, e.a., 2007; Emissierechten, 2011. Meer klimaatveiligheid door energiebesparing door microklimaat (wind) en koolstofvastlegging (€ per jaar) = Y bomen * (X kg C per boom p/j) * (X euro emissiehandelprijs per kg) = euro p/j natuurtype
# bomen
loofbomen
kg C p/boom p/j 460
hectare
€ / kg
2,74
baat in € p/j
Baat in € (lange termijn)
0,0495
62,3898
1.192
kg C p/hectare p/j
riet
17,5
6.800
0,0495
5890,5
112.509
gras
6,2
2.000
0,0495
613,8
11.724
Bron: Sikkema en Nabuurs, 1994; Ruijgrok e.a., 2007; Trees for travel, 2005
5. Meer woongenot (woz-waarde) door aantrekkelijker uitzicht door meer groen Door het verbeteren van de groenblauwe structuur krijgen meer woningen uitzicht op groen of blauw en komen meer woningen in de nabijheid (400 meter) te liggen. Hierdoor ontstaat de baat woongenot. Deze baat is voor de bewoners. Meer woongenot door aantrekkelijker uitzicht door meer groen en blauw (€) = Y woningen met uitzicht op * (X % vastgoedwaardestijging) * Y gemiddelde woz waarde woningen uitzichtverandering # woningen % prijsstijging € per huis baat in € per jaar nabij park (400 m)
baat in € (lange termijn)
1650
6%
200.000
1.036.649
19.800.000
uitzicht groenlijn
850
5%
200.000
445.026
8.500.000
uitzicht park
300
8%
200.000
totaal
251.309
4.800.000
1.732.984
33.100.000
Bron: Gemeente Rotterdam, 2012; Luttik en Zijlstra, 1997.
6. Meer verervingswaarde door meer biodiversiteit
De groenblauwe maatregelen leiden tot meer biodiversiteit (zoetwatergetijdemilieu, onderdeel van visnetwerk stepping stone). Dit leidt tot de baat verervingswaarde van
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 4
biodiversiteit. Mensen hechten waarde aan het doorgeven van biodiversiteit aan het nageslacht. Meer verervingswaarde biodiversiteit (€ per jaar) = Y stijging biodiversiteitsindex * Y mensen die daar waarde aan hechten * (X € betalingsbereidheid per inwoner) baat in € per jaar baat in € (lange termijn) # huishoudens € per huishouden 4.945
10
49.450
944.495
Bron: Moons, 2001 in Ruijgrok, 2006
7. Vermeden baggerkosten door minder vereiste vaardiepte en door Doordat de Merwe- en Keilehaven minder diep hoeven te zijn (verondiepen) hoeft er niet meer gebaggerd te worden. Dit leidt tot de baat vermeden baggerkosten. Ondanks de dichtslibbing wordt de minimale diepte nog niet bereikt en kan er in de havens baggerslib uit de singels bij worden gestort. Hierdoor hoeft het baggerslib niet naar het verderop gelegen slibdepots bij Heenvliet te worden gebracht en hoeft daar geen extra slibdepot ingericht te worden. Dat leidt tot de baten vermeden transportkosten en verwerkingskosten. Vermeden baggerkosten (€ per jaar) = Y kuub per jaar * (X € per kuub gemiddelde baggerkosten voor schone specie) kuub € per kuub (eenmalig) vermeden baggerkosten
baat in € per jaar
baat in € (lange termijn)
5.000
5
25.000
477.500
vermeden transportkosten sediment naar Heenvliet
200.000
3
31.414
600.000
vermeden verwerkingskosten (storten in Merwehaven)
200.000
5*
52.356
1.000.000
vermeden verwerkingskosten (storten in Keilehaven)
240.000
5*
62.827
1.200.000
*Storttarief Bron: gemeente Rotterdam 2012
8. Minder woongenot Er kunnen 325 minder woningen in Stadshavens gebouwd worden. Deze worden elders op een minder aantrekkelijke locatie gebouwd. Stel dat de woningprijs in totaal met 10% daalt (6% prijsdaling door geen nabijheid water en 4% door minder bereikbaarheid). Minder woongenot (€) = Y minder woningen met uitzicht op * (X % vastgoedwaardestijging) * Y gemiddelde woz waarde woningen uitzichtveranderin # woningen % prijsdaling € per huis baat in € per jaar baat in € (lange g termijn) nabij plas
325
10%
200.000
6.500.000
6.500.000
Bron: Gemeente Rotterdam, 2012, Luttik en Zijlstra, 1997
Witteveen+Bos, RT774-1-1
1 5
