GEEF RUIMTE AAN JE STEM, KOM ZINGEN BIJ BM

24e Jaargang Nummer 4 December 2013

Breda’s Mannenkoor

KOORKLANKEN Verenigingsblad voor leden en vrienden

GEEF RUIMTE AAN JE STEM, KOM ZINGEN BIJ BM

Colofon

Inhoud

Breda’s Mannenkoor Beschermheer: Peter van der Velden, burgemeester Ereleden: Chris Rutten, Ed Nijpels Voorzitter: Paul Oord Secretaris: Fons Dickens Secretariaatsadres Postbus 2073 4800 CB Breda IBAN NL03 INGB 0001 0254 50 T 06-45949079 (secretaris) E [email protected]

Lectori Salutem 3 Vlieg, gedachte, op gouden vleugels 3 Project 150 jaar BM: Geld speelt geen rol 4 Uit de kronieken van een koor 5 Aan u voorgesteld: Hans de Wit 6 7 Over De Wit, Cherubini en Jenkins Allerlei 8

Hans de Wit 35 jaar dirigent

Lectori Salutem Hele generaties zijn opgegroeid met de avonturen van Ollie B. Bommel die door zijn aandoenlijke naïviteit steeds weer in de problemen raakt. Als de nood het hoogst is, roept hij vertwijfeld: “Tom Poes, verzin een list!” Van vertwijfeling of naïviteit valt bij de ‘Projectgroep 150 jaar BM’ weinig te bespeuren, maar wat hulp van drie heren van stand op de weg naar een glorieus 2015 kan geen kwaad. In Project 150 jaar BM: Geld speelt geen rol kun je lezen waarom dat geen kwaad kan. Hans de Wit viert dit jaar zijn 35 jarig jubileum als dirigent. Het bereiken van deze muzikale mijlpaal is een mooie aanleiding om Aan u voorgesteld aan hem te wijden. Hans van harte gefeliciteerd.

En omdat potentiële zangers natuurlijk graag willen weten wat er zoal gezongen gaat worden, een pagina Over De Wit, Cherubini en, Jenkins. In Allerlei tref je ondermeer een terugblik aan op een geslaagd Najaarsconcert.

De rubriek Uit de kronieken van een koor is dit keer wat beknopt gehouden ten gunste van een uitnodiging om als projectzanger deel te nemen aan ondermeer het ‘Galaconcert 150 jaar BM in 2015’.

Vrienden van BM Voorzitter: Maarten Suijs Secretaris: Ria Huisman Ledenadministratie: Neeltje Eversdijk Correspondentieadres Haardries 41 4854 ME Bavel IBAN NL68 INGB 0005 9652 66 T 0161 - 433295 (Neeltje E.) E [email protected]

Reageren > [email protected]

Vlieg, gedachte, op gouden vleugels Met de onverwoestbare beginstrofe van Verdi’s ‘Slavenkoor’ in gedachte, heeft de redactie Gedenkboek 150 jaar BM de koppen bij elkaar gestoken en vrijelijk haar gedachten laten gaan over de wijze waarop ‘het varkentje dient te worden gewassen’. Dit heeft geleid tot de volgende doelstelling:

Project 150 jaar BM Comité van aanbeveling: Onno Ruding Tim Meeùs Jan Schipper Fondswerving en beheer Maarten Suijs | 06-53484664 IBAN NL60 ABNA 0451 5688 18

‘Een inspirerende en gezellige man die met kleine gebaren het beste uit het koor en uit het orkest weet te halen.’ Roos Pollé Viooldocent aan Nieuw Veste / 1e violist van Camera Musicorum Bredana tijdens ons Najaarsconcert op 20 oktober jl.

Redactie [email protected] Meer weten? www.bredaasmannenkoor.nl

KOORKLANKEN is een kwartaalblad voor Vrienden en leden van de Koninklijke Zangvereniging Breda’s Mannenkoor. Het geeft actuele informatie in een geschiedkundige omlijsting. Nieuwe zangers en Vrienden zijn altijd welkom. Wie geïnteresseerd is, kan onder www.bredaasmannenkoor.nl alle gewenste informatie vinden. Dit geldt ook voor sponsoren die hun naam willen verbinden aan een uniek historisch feit in 2015, de viering van 150 jaar BM. Contactgegevens: zie colofon.

www.doriendesign.nl

2

“De redactie stelt zich tot doel om een gedenkboek samen te stellen waarin een beeld wordt geschetst van ontwikkelingen en hoogtepunten in de geschiedenis van anderhalve eeuw Breda’s Mannenkoor. In aansluiting op het jubileumboek ‘125 jaar Koninklijke zangvereniging Breda’s Mannenkoor’ ligt daarbij het accent op de periode 1990-2015. Verhalen van zangers (met een lange staat van dienst), van de dirigent en ex-dirigenten en van de voorzitter en ex-voorzitters vormen een belangrijke inhoudelijk bron. De verankering van BM in Breda Nassaustad is een ander gewichtig uitgangspunt. Met het beschrijven van de historie van BM in een heemkundig kader mikt de redactie op het vergroten van de PR waarde van de jubileumuitgave.” Paul van Driessche heeft zich om persoonlijke redenen teruggetrokken en Chris Knook is aangeschoven. De redactie bestaat dus uit Hans Talboom, Hans Slockers, Chris Knook en Pedro Kneepkens, die de eindredactie zal verzorgen. Omdat wij autonoom en zelfsturend kunnen handelen wezenlijk vinden, geeft de redactie het gedenkboek in eigen beheer uit.

‘Vlieg mee’ en schrijf of vertel ons jóuw BM verhaal…

3

Project 150 jaar BM: Geld speelt geen rol

Uit de kronieken van een koor

Een van de eerste kostelijke stripverhalen van de hand van Marten Toonder (1912-2005) is getiteld: Geld speelt geen rol voor een heer van stand. Maar laat je niet misleiden, want natuurlijk speelt geld bij het realiseren van het ‘Project 150 jaar BM’ een rol. Een grote rol zelfs, een beslissende rol. En op gebied van financiën hoef je de afgebeelde heren van stand (van links naar rechts: Jan Schipper, Tim Meeùs en Onno Ruding) dan ook geen fabeltjes te vertellen. Tezamen vormen zij een prominent Comité van aanbeveling bij het verwerven van fondsen. En hun belangeloze inzet is zeer te waarderen, want de kloof tussen droom en daad is nog aanzienlijk “als je begrijpt wat ik bedoel” (citaat: O.B.B. te R.)

Koren zijn altijd op zoek naar vers bloed om hun voortbestaan zeker te stellen. En waar vele koren aan bloedarmoede bezweken zijn, is BM er gedurende bijna anderhalve eeuw steeds weer in geslaagd om voldoende zangers aan zich te binden. Dit mag gerust een topprestatie genoemd worden, want reeds in 1872 werd er ernstige zorg uitgesproken over de verslapping van de lust der werkende leden. Maar altijd zijn er ‘werkende leden’ (oftewel zangers) geweest die de werving van nieuwe leden een impuls hebben gegeven. Jan van Poppel werd al een keer genoemd. Hij zorgde in de eerste jaren van de 20e eeuw voor een aanwas tot maar liefst 300 leden. Een absoluut record. Na de Tweede Wereld Oorlog wist Ad Takx ons koor van een wisse ondergang te redden. En in recenter jaren valt aan John van Dongen de eer te beurt een naoorlogsrecord gevestigd te hebben. Met zijn in 2009 gestarte actie Geef ruimte aan je stem, kom zingen bij BM wist hij op enig moment de 100 leden grens te passeren. Het aantal actieve zangers schommelt momenteel tussen 80 à 90. Aan natuurlijk verloop valt uiteraard weinig te doen, aan het voortzetten van de in 1873 ingezette kruistocht naar jong bloed, veel.

01-10-2013: Tweede evaluatiebijeenkomst van de Projectgroep 150 jaar BM en de werkgroepleiders. Tijdens de voortgangsbespreking lichten John van Dongen (wgl. Galaconcert 150 jaar BM), Frans Luijben (wgl. Herdenkingsconcert 4 mei), Dré van Boxsel (wgl. Benefietconcert onder de noemer Gastvrij BM) en Maurice Geuskens (wgl. Concertreis 2015) de actuele stand van zaken toe met betrekking tot het eigen deelproject. De plannen van John, Frans en Dré zijn in een ver gevorderd stadium. Maurice meldt dat de nieuwe commissie zich nog wat moet inwerken, maar dat Dresden als bestemming nadrukkelijk in beeld is. Maarten Suijs (wgl. Ge- en herdenkingsconcert onder de paraplu van FierBreda) is deze avond verhinderd, maar heeft in een eerder stadium al aangegeven dat het ‘verbond’ tussen BM, Vrienden van Chassé, Nieuwe Veste en Vereniging Jacob van Lennep in feite ter ziele is. Over een alternatief wordt nog nagedacht. Belangrijkste probleem blijft echter onverminderd de financiering van het totaalproject. BM heeft de pech dat de economische wind vooralsnog uit een verkeerde hoek waait. Daarbij is het wachten ook nog op indienen van een adequaat marketingplan bij de projectgroep. Anderzijds zijn de afgebeelde ‘kanonnen’, die stuk voor stuk gepokt en gemazeld zijn in het bedrijfsleven, nog niet echt in stelling gebracht. Een strategisch gesprek met hen heeft intussen wel plaatsgevonden. Doch slagen we er

ook in om anderhalve eeuw Breda’s Mannenkoor op een gedenkwaardige wijze te vieren? Natuurlijk! “We huren alleen wel een waarzegster in”, aldus Berend, de immer laconieke gespreksleider namens de aansturende trojka. To go, or not to go, that is the question Hoe gaat het verder? Op 18 oktober moeten alle definitieve plannen (met financiële onderbouwing) bij de Projectgroep zijn ingeleverd. Na de evaluatie ervan worden deze, voorzien van een aanbeveling, voorgelegd aan het bestuur. Dat neemt op 19 november per evenement een go/ no go besluit. Redacties, ook die van Koorklanken, hikken echter altijd aan tegen deadlines. Op de uitslag kunnen we dus niet wachten en daarom moet deze alinea in de verleden tijd gelezen worden. Mogelijk dat aan het bestuur gevraagd zal worden om middels een financiële garantstelling over de eigen schaduw heen te springen. Ollie B. Bommel, Heer van Bommelstein te Rommeldam, draaide daar zijn hand niet voor om. Maar ja, die kon altijd rekenen op de steun van zijn jonge vriend. Gelukkig heeft BM vele Vrienden. Toch? En ook kun je niet uitsluiten dat de inspanningen van ondermeer het Comité van aanbeveling in de loop van 2014 een pot gouden dukaten oplevert. Hoe het is afgelopen, is na te lezen op onze website onder ‘Project BM-150 jaar’.

4

Jong geleerd, oud gedaan? In 1873 werd de vereniging voorgezeten door het notarisduo Louis Schmid en Jos Fens. Ene heer Baetens was toentertijd kortstondig dirigent. Volgens de kronieken was het een rommelige tijd van komen en gaan van zangers, bestuursleden en dirigenten. Wetenswaardig uit die episode is evenwel de stichting van een eigen zangschool voor jongens en meisjes. Voor f 6,00 per jaar kregen de kinderen twee maal per week van 14.00-16.00 uur les van meneer Baetens. De koorschool was echter geen lang leven beschoren.

praktische muzikale kennis om hen “vanaf het eerste begin volledig inzetbaar te maken”. In 1901 trok de cursus maar liefst veertig enthousiate deelnemers. In ’t groene dal, in ’t stille dal We mikken op ‘jong’, maar de gemiddelde leeftijd van potentiële (project)zangers zal waarschijnlijk van dien aard zijn dat zij op de lagere school liedjes gezongen hebben uit de bundel: Kun je nog zingen, zing dan mee! Kinderliedjes stammen uit de tijd van Rousseau (1712-1778) die met zijn boek ‘Émile, ou De l’éducation’ een belangrijke impuls gegeven heeft aan de schepping van een kinderwereld naast die van de volwassenen. Iedere muziekpedagoog kan je echter uitleggen waarom het kunnen zingen van eenvoudige kinderliedjes een goede basis vormt voor het instuderen van meer ingewikkelde partituren. ‘Kun je ze nog zingen, zing dan mee’, zou daarom een wervende slogan kunnen zijn. Maar wij houden het op:

UITNODIGING VOOR PROJECTZANGERS Projectzangers zingen graag ‘de krenten uit de pap’. Welaan, het Koninklijk Breda’s Mannenkoor biedt hiertoe een unieke mogelijkheid. Er zijn immers maar weinig koren die de tand des tijds gedurende anderhalve eeuw hebben weten te trotseren. Ons Galaconcert 150 jaar BM in 2015 zal daarom als een belangrijk cultuurhistorisch feit in de geschiedenis van Breda geboekstaafd worden. Beleef het mee en meld je aan als (project)zanger. Op onze website www.bredaasmannenkoor.nl vind je nadere informatie. Onze vaste repetitieavond is op maandag. We zingen in ons eigen koorgebouw aan Haven 7 in Breda. Voel je welkom!

GEEF RUIMTE AAN JE STEM, KOM ZINGEN BIJ BM…

Zangcursussen Meer succes oogstte BM met het organiseren van gratis zangcursussen voor hen die daartoe aanleg en lust gevoelen en den leeftijd van 17 jaren hebben bereikt. De eerste cursus voor aspirant-werkende leden was eind 1880. De jongelingen met dons op de bovenlip werden geschoold in theoretische en

5

Aan u voorgesteld: Hans de Wit Zijn achtergrond Hans werd op 2 maart 1960 in Willemstad geboren, is getrouwd met Marjolein en heeft twee muzikale kinderen, Luna en Daniël. Appels vallen immers nooit ver van de boom. Als kind was Hans zelf ook zeer getalenteerd. Op de muziekschool van Roosendaal slaagde hij cum laude voor het A, B en C diploma Orgel. Niet geheel en al verrassend dus dat een jury, waaronder kopstukken als Tijn van Eijck en Jaap Hillen, hem ooit de 1e prijs toekenden van het Nationaal Jeugd-Orgelconcours in de Grote Kerk van Breda. Hans studeerde in diverse richtingen af aan het Rotterdams Conservatorium. Dit jaar viert hij zijn 35 jarig jubileum als dirigent. Een bekwaam dirigent, naar het oordeel van Roos Pollé en zij kan het weten. Als remplaçant violist van het Rotterdams Filharmonisch orkest werkt zij namelijk regelmatig met dirigenten van wereldfaam. En Roos had aan een half uurtje repeteren genoeg om de kwaliteiten van Hans naar waarde te schatten. Meer weten over de professionele achtergrond van Hans? Zijn cv is te vinden op onze website. Zijn koorwortels Hans solliciteerde in juni 2008 naar de vrijgekomen plaats van dirigent bij BM. De keus voor hem was niet moeilijk, gelet op zijn brede opleiding en ervaring op het gebied van koor- en orkestdirectie. Dat hij als pianist zijn eigen repetities kon begeleiden, was mooi meegenomen. Toch is het aanvankelijk “niet altijd even gemakkelijk geweest”, want “het duurt minstens 4 à 5 jaar voordat er cohesie ontstaat tussen koor en dirigent”. “Je hebt je eigen identiteit, je eigen smaakbeleving en ik weiger concessies te doen aan mijn muzikaliteit”. Cohesie voelde Hans voor het eerst echt tijdens het Kerstnachtconcert van 2012. En helemaal bij het afgelopen Najaarsconcert. Vanaf de inzet van het openingsnummer, Kolj Slavjen, was er“een muzikale klik” die tot aan de slotmaten tastbaar was. Hans stond dan ook bijzonder ontspannen achter zijn standaard, want “ik hoefde niet te werken” (= de maat slaan), maar “kon het koor laten ademen”.

tuurlijk niet bij nul, maar hij is er van overtuigd dat hij het koor nog heel wat kan bijbrengen. Op gebied van ritmiek bijvoorbeeld, dat wordt bepaald door het duidelijk uitspreken van medeklinkers. “Leren luisteren naar elkaar”, is een ander voorbeeld. “Ik hoor nog steeds teveel solisten in het koor. Als je je buurman niet hoort, zing je te hard.” En kijken naar de dirigent, natuurlijk. “Ongelooflijk eigenlijk, hoeveel zangers er bij gekende nummers nog naar hun blad staan te staren. Daarnaast vindt Hans het zijn “professionele plicht om jong talent een kans te geven”. Hij doelt niet alleen op toptalenten als Wendy Krikken en Lilian Farahani, maar eveneens op de getalenteerde leerlingen van Nieuwe Veste. Het samenwerken met professionals is voor Hans overigens ook geen enkel probleem, want “echte vakmensen doen nooit moeilijk”. Zijn uitdagingen “Wat je ziet, heb je”, merkte iemand onlangs op. Daarmee bedoelde de persoon in kwestie dat Hans een grote en zelfbewuste eigenheid uitstraalt. Hans ziet daarom geen ‘beren op de weg’ die een uitdaging vormen. “Ik weet wat er speelt binnen het koor, maar strikt genomen zijn dat mijn zaken niet.” Van zijn hart maakt hij echter geen moordkuil en “dat wordt me niet altijd in dank afgenomen”. Inderdaad, wat je ziet, heb je. En als je goed kijkt, zie je een pure mensenmens en een gedreven vakman zonder kapsones.

Zijn drijfveren “Met elkaar muziek maken, daar gaat het om. Een foute noot zingen kan gebeuren, daar zijn we mensen voor, als we maar muziek maken.” Dit zegt iets over de drijfveren van Hans die er zich van bewust is met amateurs te werken, “al lijkt het soms niet zo”. Het werken met amateurs is een bewuste keuze, want “het is fantastisch om bij ‘nul’ te beginnen en te zien waar we eindigen”. Met BM begon Hans na-

6

Over De Wit, Cherubini en Jenkins Hans kreeg bij zijn benoeming twee opdrachten mee. Hij moest de kwaliteit van het koor op een hoger plan tillen en zorgen voor verbreding en vernieuwing van het repertoire. Daarmee zou het koor aantrekkelijker worden voor nieuwe zangers en tevens een gevarieerder publiek aanspreken, was daarbij de achterliggende gedachte. De in feite ‘opgezochte en afgestofte’ spirituals die weldra de repetitieruimte vulden, stuitten echter op weerstand bij een beperkt groepje zangers. Het verwijt klonk dat er afbreuk werd gedaan aan de karakteristieke klankkleur en aan het BM kenmerkende repertoire. Aan een dergelijke opvatting ligt een toch wat merkwaardig misverstand ten grondslag. Niet zozeer vanwege het feit dat negrospirituals (evenals de Slavische werken van o.a. Bortnjanski, waarmee BM momenteel veel succes oogst) decennia lang deel hebben uitgemaakt van het repertoire, maar omdat repertoirekeuze en koorklank onontkomelijk tijdgebonden zijn en samenhangen met de professionele opvattingen en muzikale voorkeuren van een dirigent. Maar hoe dan ook, de door Hans geïntroduceerde werken van ondermeer Cherubini en Jenkins vormen in ieder geval een aanvulling op onze, met zo’n 400 partituren, toch al rijkelijke gevulde muziekbibliotheek. LUIGI CHERUBINI (1760 - 1842) Luigi was de zeer talentvolle zoon van een Italiaanse theatermusicus. Aanvankelijk legde hij zich toe op het schrijven van religieuze werken, maar maakte nadien vooral carrière als operacomponist. Ondermeer Ludwig van Beethoven was een groot bewonderaar van hem. In 1786 kwam Cherubini in Parijs terecht. Op zijn initiatief werd het Parijse conservatorium opgericht. Hij had grote invloed op de ontwikkeling van de Franse opera en Johannes Brahms verklaarde Médée zelfs tot het absolute hoogtepunt van de klassieke muziek. “Requiem in C, werd in 1816 gecomponeerd ter nagedachtenis van de executie van Lodewijk XVI. Beethoven, Brahms en Schumann prezen het werk, maar kerkleiders verweten hem het gebruik van vrouwenstemmen in de kerk. In 1836 schreef hij nog een Requiem voor zijn eigen begrafenis, waarin hij ‘keurig’ alleen mannenstemmen gebruikte”. Dit laatste Requiem wordt, ten behoeve van het Herdenkingsconcert 4 mei, door BM ingestudeerd. Omdat het een polyfoon werk betreft (waarbij meerdere melodieën tegelijkertijd worden gezongen), vergt dit best wel wat van de zangers die doorgaans gewend zijn aan harmonische muziek.

KARL JENKINS (1944 - heden) Karl werd op 17 september 1944 in Wales geboren. Zijn vader was ondermeer organist en dirigent en gaf zijn zoon een brede muzikale opleiding. Reeds op jeugdige leeftijd bespeelde Karl hobo. Na diverse muziekstudies ontwikkelde hij zich tot een veelzijdig musicus in de jazz- en rockwereld. Ver buiten deze kringen verwierf Karl bekendheid als componist van cross-over muziek. Hierbij worden uiteenlopende muziekstijlen (bijvoorbeeld klassiek, jazz en klezmer) in één werk met elkaar verbonden. Adiemus III (Dances of time, 1999), dat door Nootwaar op ons Najaarsconcert ten gehore werd gebracht, is een voorbeeld hiervan. Ook in The Armed Man gebruikt Jenkins uiteenlopende muziekstijlen. Het openingslied, L’homme armé, is in feite een vijftiende eeuws volkslied. Ondertitel van The Armed Man is A Mass for Peace. Het werk, dat in korte tijd wereldfaam verwierf, geldt als een indringende aanklacht tegen oorlogen. Het stuk ging in 2000 in The Royal Albert Hall te Londen in première ter gelegenheid van het millenniumfeest.

7

Allerlei UITNODIGING Iedereen is van harte welkom op ons Adventsconcert op 15 december in de Laurentiuskerk van Ulvenhout, ons Kerstconcert op 22 december in de Antoniuskathedraal, bij de Kerstnachtdienst op 24 december om 21.30 u. in de Grote Kerk en op onze Nieuwjaarsbijeenkomst (vanaf 13.30 u.) in Zaal Vianden op 12 januari 2014. Het Advent- en Kerstconcert beginnen allebei om 14.30 uur. Omdat deze concerten inhoudelijk een verschillend karakter hebben, biedt BM een combikaart aan voor € 15,00. Afzonderlijk kost een entreekaart respectievelijk € 7,50 en € 12,50. Op 15 dec. is Trio Nieuwe Veste bij het concert betrokken en 22 dec. strijkorkest Archi Amici. Bij beide optredens verleent tenor Henk van der Maaten solistische medewerking, bespeelt Joep Moonen de vleugel en staat Hans de Wit op de bok. Voor nadere inlichtingen, zie onze website.

MEINE LIPPEN, DIE KÜSSEN SO HEISS… Ontspannen werkoverleg tussen Lilian Farahani, Joep Moonen en Hans de Wit voor de aanvang van ons Najaarsconcert op 20 oktober jongstleden. De show werd ontegenzeggelijk gestolen door Lilian die o.m. met haar sprankelende performance van de aria ‘Meine Lippen’ uit de operette Guiditta van Franz Léhar de zaal aan haar voeten kreeg. In zijn totaliteit mag het concert trouwens een groot succes genoemd worden. Paul De Meyer, viooldocent aan Nieuwe Veste en dirigent van Camera Musicorum Bredana noemde “het samenspel tussen koor en orkest fantastisch”. Een compliment aan het adres van Hans, maar zeker ook aan dat van Roos Pollé in haar rol als eerste violist. De professionele cohesie tussen Roos en Hans en het wederzijdse respect voor elkaar was dan ook tastbaar. De tegenstelling tussen het programma voor en na de pauze werd door een aantal zangers en bezoekers als erg groot ervaren. Hoewel gastkoor Nootwaar beslist op de waardering van velen kon rekenen, dient zich de vraag aan of BM door moet gaan op de ingeslagen weg wat betreft de programmering van onze Najaarsconcerten. Lilian heeft zelf trouwens erg genoten van het hele gebeuren, want ze liet per direct via facebook aan Hans weten: “Wat een feest. Je bent top!” Zie ook de prachtige fotoreportage van Ben Kaanders op onze website.

AREND HULS, THE ARMED MAN |1950 - 2013 Op 6 november jl. vervulde BM haar droeve plicht om afscheid te nemen van Arend Huls. In zijn strijd tegen kanker was hij kansloos. Paul Oord, onze voorzitter, typeerde hem in een hartverwarmend In Memoriam als The Armed Man. En Henk van der Maaten loste met zijn solopartij van het Avé Maria van Paulo Tosti een ontroerende belofte in: “Arend, ik zal zingen op je begrafenis”. Arend genoot van het leven zolang hem dat beschoren was. Doodziek, maar gedreven door een bewonderenswaardige mentaliteit, heeft hij zelfs nog genoten van ons Najaarsconcert. Spontaan drukte Hans de Wit toen zijn dankboeket in Arend’s handen. Een respectvol en veelzeggend gebaar in de richting van een aimabele man die niet meer is. Moge hij rusten in vrede. (De volledige tekst van de toespraak van Paul is na te lezen op onze website.)

8