Geactualiseerd project-mer-richtlijnenboek Discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Leefmilieu en Infrastructuur Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid Cel Mer Koning Albert II-laan 20 bus 8 1000 Brussel

Geactualiseerd project-MER-richtlijnenboek

Discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

30 augustus 2006 5163 50 015 02 Richtlijnenboek

Technum – Resource Analysis Maatschappelijke zetel : Wilrijkstraat 37, 2140 Antwerpen België Tel. +32 3 270 00 30 Fax +32 3 270 00 31 [email protected]

DOCUMENTINFORMATIE Titel

Geactualiseerd Project-MER-Richtlijnenboek Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

Titel kort

MER-Richtlijnenboek Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

Opdrachtgever

AMINAL, Cel Milieueffectrapportage

DOCUMENTGESCHIEDENIS ( BOVENSTE RIJ IS HUIDIGE VERSIE) Versie

Datum

Opmerkingen

02

31 08 2006

Definitieve versie

DOCUMENTVERANTWOORDELIJKHEID Datum Auteur(s)

Ivar Schute

Handtekening

31 08 06

Francis Vansina Ewald Wauters Datum Documentscreener

Marc Van Dyck

BESTANDSINFORMATIE Bestandsnaam

5163 50 015 02 Richtlijnenboek.doc

31 08 06

Handtekening

Inhoud 1

Ten geleide ...............................................................................................1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.3

2

Benaderingswijze van de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie....5 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 2.4

3

Inleiding ..........................................................................................5 Begrippen en definities........................................................................5 Landschap ........................................................................................ 5 Bouwkundig Erfgoed ............................................................................12 Archeologie ......................................................................................14 Systeemkenmerken .......................................................................... 16 inhoudelijke stappen bij het opstellen van een MER .................................. 19

Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden................................................. 20 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5

4

Milieueffectrapportage .........................................................................1 Een geactualiseerd richtlijnenboek .........................................................1 Algemeen ......................................................................................... 1 Waarom een actualisatie ........................................................................ 1 Hoe werd de actualisatie aangepakt ........................................................... 1 Doel en doelgroep van dit richtlijnenboek ..................................................... 2 Naamgeving van de discipline .................................................................. 2 Het MER-richtlijnenboek: een ‘levend’ document ............................................ 3 Leeswijzer........................................................................................4

Inleiding ........................................................................................ 20 Organisatie van het beleidsdomein ....................................................... 20 Inleiding ..........................................................................................20 Afdeling Monumenten en Landschappen ....................................................21 VIOE ..............................................................................................21 Provincies en lokale besturen..................................................................21 Juridische randvoorwaarden............................................................... 22 Europese verdragen ............................................................................22 Vlaanderen .......................................................................................23 Beleidsmatige randvoorwaarden.......................................................... 25 Internationale verdragen .......................................................................25 Vlaanderen .......................................................................................26 Provincie .........................................................................................28 Gemeenten ......................................................................................29 Diversen..........................................................................................30

Bronnen van basisinformatie....................................................................... 31 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7 4.1.8 4.1.9 4.1.10 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3

Kaarten ......................................................................................... 31 Topografische kaarten..........................................................................31 Digitale terreinmodellen ........................................................................33 Grootschalig referentiebestand (GRB)........................................................35 Historische kaarten..............................................................................35 Kadasterplans ...................................................................................38 Bodemgebruikskaart ............................................................................40 Landschapscomposietkaart ....................................................................41 Bodemkaart ......................................................................................41 Geologische kaarten ............................................................................42 Vlaamse hydrologische atlas (VHA) ..........................................................43 Inventarissen en databanken............................................................... 44 Inventarissen en databanken van de Afdeling Monumenten en Landschappen en het VIOE............................................................................................44 Het virtuele land .................................................................................48 Fotografische bronnen ...................................................................... 48 Luchtfoto’s .......................................................................................48 Satellietbeelden .................................................................................51 Fotoarchieven ...................................................................................52

1

4.4 4.5 4.6 4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.3 4.7.4 4.8 5

Karakterisering effectgroepen...................................................................... 57 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.4 5.4.1 5.4.2 5.5 5.6

6

Geschreven bronnen......................................................................... 53 Archieven ...................................................................................... 54 Terreinbezoek ................................................................................. 54 Archeologisch veldonderzoek ............................................................. 55 Oppervlaktekartering............................................................................55 Onderzoek door middel van proef- of zoeksleuven .........................................55 Karterend booronderzoek ......................................................................56 Geofysische onderzoeksmethoden ...........................................................56 Gegevens uit andere disciplines........................................................... 56

Inleiding ........................................................................................ 57 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen ............................................ 58 Inleiding ..........................................................................................58 Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen/–eenheden en processen......................................................................................58 Effecten van landschapsecologische verstoring .............................................60 Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik ...........................63 Effectgroep wijzigen erfgoedwaarde ...................................................... 63 Inleiding ..........................................................................................63 Landschap .......................................................................................64 Bouwkundig erfgoed ............................................................................65 Archeologie ......................................................................................69 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken.......................................... 81 Verwijderen, veranderen of toevoegen van landschapselementen .......................81 Veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap...........................82 Effectgroep wijziging belevingswaarde .................................................. 83 Ingreep-Effectmatrix ......................................................................... 84

Afbakening van het onderzoek..................................................................... 86 Afbakening van het studiegebied.......................................................... 86 Inleiding ..........................................................................................86 Methode voor de afbakening...................................................................86 Voorstellingsmethode ...........................................................................88 Werkveldafbakening ......................................................................... 89 Doelstelling.......................................................................................89 Relevante projectkenmerken ..................................................................90 Aanwezigheid van kwetsbare en waardevolle landschappen en landschapselementen ........................................................................90 6.2.4 Schaalniveau van de studie ....................................................................91 6.2.5 Archeologie ......................................................................................91 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3

7

Beschrijving van de referentiesituatie ............................................................ 92 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.4 7.4.1 7.4.2

8

Inleiding ........................................................................................ 92 Landschap ..................................................................................... 92 Geografische situering ..........................................................................93 Landschapskartering............................................................................93 Interpretatie en beoordeling van de referentiesituatie.......................................99 Erfgoedwaarde ...............................................................................104 Erfgoedwaarde van landschap .............................................................. 105 Bouwkundig erfgoed .......................................................................... 107 Archeologie .................................................................................... 112 Perceptieve kenmerken.....................................................................120 De landschapsbeeldkartering................................................................ 120 Interpretatie en beoordeling van de referentiesituatie..................................... 121

Analyse van de geplande situatie.................................................................124 8.1 8.2

Inleiding .......................................................................................124 Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen ...........................................125

2

8.2.1 Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen/–eenheden en processen.................................................................................... 125 8.2.2 Landschapsecologische verstoring / aantasting ........................................... 126 8.2.3 Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik ......................... 127 8.3 Effectgroep verlies erfgoedwaarde.......................................................128 8.3.1 Inleiding ........................................................................................ 128 8.3.2 Landschap ..................................................................................... 129 8.3.3 Bouwkundig erfgoed .......................................................................... 130 8.3.4 Archeologie .................................................................................... 134 8.4 Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken.........................................139 8.4.1 Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van landschapselementen ...................................................................... 139 8.4.2 Bepalen van effecten op de landschapsstructuur / bepalen van de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap ............................................................ 140 8.4.3 Bepalen van veranderingen in de schaal van het landschap (open-/beslotenheid) ... 143 8.4.4 Bepalen van de zichtbaarheid van ingrepen ............................................... 144 8.4.5 Beeldsimulaties ................................................................................ 145 8.4.6 Geïntegreerde methode ...................................................................... 146 8.4.7 Veranderingen in lichtemissie en lichtinval ................................................. 146 8.5 Landschapswaardering en belevingswaarde...........................................147 8.5.1 Inleiding ........................................................................................ 147 8.5.2 Beoordelingsmethodes ....................................................................... 147 8.5.3 Attitudeonderzoek ............................................................................. 148 8.5.4 Onderzoek naar persoon – omgevingsinteracties ......................................... 149 8.6 Synthese: holistisch-landschappelijk model ...........................................150 8.6.1 Omschrijving ................................................................................... 150 8.6.2 Effectbeoordeling.............................................................................. 150 8.7 Significatiekader voor effectbeoordeling ...............................................152 9

Gegevensuitwisseling met andere disciplines.................................................156

10 Eindbeoordeling......................................................................................159 10.1 10.2 10.3 10.4

MCA ............................................................................................159 Voorwaarden voor MCA ....................................................................159 MCA-Methoden ...............................................................................160 Stappen in een MCA.........................................................................160

11 Beschrijving van de milderende maatregelen..................................................163 11.1 11.1.1 11.1.2 11.1.3 11.1.4 11.2 11.2.1 11.2.2 11.2.3 11.2.4 11.3 11.3.1 11.3.2 11.3.3 11.3.4 11.3.5 11.3.6 11.3.7 11.3.8 11.3.9

Landschap ....................................................................................163 Vermijden van negatieve effecten ........................................................... 163 Reductie van negatieve effecten ............................................................ 164 Onderzoek ..................................................................................... 165 Compensatie................................................................................... 165 Bouwkundig erfgoed........................................................................165 Principe van hiërarchie van ingrepen ....................................................... 165 Vermijden van schade tijdens de werken .................................................. 166 Vermijden van schade tijdens de exploitatie ............................................... 166 Te hanteren principes ......................................................................... 166 Archeologie ...................................................................................167 Archeologisch veldonderzoek................................................................ 167 Planinpassing en planaanpassing........................................................... 168 Plaat- of strookfundering ..................................................................... 168 Soorten heipalen .............................................................................. 169 Aanleg werkwegen, overige tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer ............ 169 Beplantingsplannen ........................................................................... 169 Hydrologische isolatie ........................................................................ 169 Ophoging....................................................................................... 169 Erosiewerende maatregelen ................................................................. 169

12 Leemten in Kennis...................................................................................170

3

12.1 12.1.1 12.1.2 12.2 12.2.1 12.2.2 12.3 12.3.1 12.3.2

Landschap ....................................................................................170 Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten............... 170 Ontbreken waarderingskader ................................................................ 171 Bouwkundig erfgoed........................................................................171 Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten............... 171 Ontbreken waarderingskader ................................................................ 172 Archeologie ...................................................................................172 Ontbreken basisgegevens ................................................................... 172 Ontbreken waarderingskader ................................................................ 173

13 Postevaluatie .........................................................................................174 13.1 13.2 13.3

Landschap ....................................................................................174 Bouwkundig erfgoed........................................................................174 Archeologie ...................................................................................175

14 Begrippenlijst .........................................................................................177 15 Literatuurlijst ..........................................................................................180

4

Richtlijnenboeken Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

augustus 2006

1 Ten geleide 1.1 MILIEUEFFECTRAPPORTAGE Milieueffectrapportage (m.e.r.) is een instrument om de doelstellingen en beginselen van het milieubeleid te helpen realiseren, nl. het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen. Milieueffectrapportage is een juridisch-administratieve procedure waarbij vóórdat een activiteit of ingreep (projecten, beleidsvoornemens zoals plannen en programma's) plaatsvindt, de milieugevolgen ervan op een wetenschappelijk verantwoorde wijze worden bestudeerd, besproken en geëvalueerd. De wettelijke eisen van de inhoud van het MER zijn omschreven in het MER - VR decreet van 18 december 2002 . De projecten en/of activiteiten waarvoor een MER dient te worden opgesteld, worden vastgelegd in het uitvoeringsbesluit van 10 december 2004 van de Vlaamse Regering houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage (B.S. 17/02/2005). 1

1.2 EEN GEACTUALISEERD RICHTLIJNENBOEK 1.2.1 Algemeen Milieueffectrapporten worden opgesteld door erkende milieudeskundigen, erkend voor één of meerdere disciplines. Alhoewel de minimale inhoud van een MER wettelijk vastligt, kan de uitwerking van een MER van geval tot geval verschillen. Om de kwaliteit van de MER’s te verbeteren en de diepgang van een MER af te bakenen werden in 1997 richtlijnen gepubliceerd, waarin per discipline aanbevelingen en richtlijnen werden opgenomen voor het opstellen van een volledig en kwalitatief goed milieueffectrapport. Deze richtlijnenboeken werden opgesplitst in elf delen, waarvan de eerste twee delen de algemene methodologische aanpak van een MER behandelden en de volgende negen richtlijnen bevatten voor elk van de afzonderlijke MER-disciplines. In 1997 was er nog geen sprake van plan-MER’s (MER’s voor plannen en programma’s). Het toenmalige richtlijnenhandboek had bijgevolg enkel betrekking op het project-MER. Dit richtlijnenboek heeft ook enkel de project-m.e.r. als onderwerp. Voor de plan-m.e.r. zullen in de toekomst afzonderlijke richtlijnenboeken worden opgesteld.

1.2.2 Waarom een actualisatie Aangezien de wetgeving omtrent milieueffectrapportage aan veranderingen onderhevig is en recent werd uitgebreid met een uitvoeringsbesluit en aangezien de inzichten over het milieu in het algemeen en de kennis inzake milieueffecten en effectvoorspelling in het bijzonder sinds het verschijnen van de vorige richtlijnenboeken is toegenomen, werd er besloten om de richtlijnenboeken te actualiseren. Dit is overigens ook decretaal bepaald (MER/VR-decreet, Hfst. VI, Afd. II, Art. 4.6.2§3).

1.2.3 Hoe werd de actualisatie aangepakt De actualisatie van het richtlijnenboek werd opgedeeld in verschillende fasen. Eerst werd in een knelpuntanalyse onderzocht waar zich de knelpunten bevonden bij het gebruik van het richtlijnenboek. Hiervoor werden verschillende milieueffectrapporten geanalyseerd en werd nagegaan in hoeverre het richtlijnenboek effectief gebruikt werd bij het opstellen van een MER. Er werd een studie gemaakt van de situatie in het buitenland en een overzicht opgesteld van de huidige kennis inzake effectvoorspelling en effectbeoordeling. Het richtlijnenboek werd ook getoetst aan de geldende (en verwachte) juridische en beleidsmatige onderzoekssturende randvoorwaarden. Op basis van deze eerste analyse werd in een volgende

1


augustus 2006

fase een voorstel opgemaakt om het richtlijnenboek te actualiseren, wat resulteerde in een eerste ontwerptekst. Tijdens dit proces was er regelmatig overleg met de cel Mer en de stuurgroep (bestaande uit vertegenwoordigers van verschillende adviesverlenende instanties) om de voortgang van het project en de ontwerpteksten bij te sturen. Daarnaast werd de inbreng gevraagd van alle erkende MER-deskundigen via een internet-forum. Op basis van de ontwerptekst en het hierover gevoerde overleg werd een geactualiseerd richtlijnenboek opgesteld.

1.2.4 Doel en doelgroep van dit richtlijnenboek In dit richtlijnenboek wordt alle kennis gebundeld in verband met de methodologische aanpak om op een gefundeerde en wetenschappelijk verantwoorde manier de milieueffecten te bepalen van een project of activiteit, specifiek voor de discipline LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED EN ARCHEOLOGIE, zodat de kwaliteit van het milieueffectrapport gewaarborgd wordt. Het doel van dit richtlijnenboek is om een praktische leidraad te zijn bij het opstellen van een milieueffectrapport en om het mogelijk te maken om op basis van dit boek de richtlijnen op te stellen voor afzonderlijke projecten. De diepgang waarop de discipline in een MER behandeld dient te worden is afhankelijk van het project zelf en wordt grotendeels per project vastgelegd in de bijzondere richtlijnen opgesteld door de Cel Mer voor elke m.e.r.procedure afzonderlijk. Dit richtlijnenboek richt zich dan ook voornamelijk naar MER-deskundigen, de initiatiefnemers van een m.e.r.-plichtige activiteit, de betrokken administraties en de vergunningverlenende en controlerende overheid. De geactualiseerde richtlijnenboeken zijn in de eerste plaats bedoeld voor het opstellen van project-MER’s, wat niet wegneemt dat de hierin gevolgde benadering ook ten dele kan worden gebruikt bij het opstellen van een plan-MER.

1.2.5 Naamgeving van de discipline Niet enkel het richtlijnenboek zelf, maar ook de vroegere naam van de discipline ‘Monumenten, Landschappen en materiële goederen in het algemeen’ was aan actualisatie toe. In de verschillende besluiten, decreten, de MER-praktijk en de Europese richtlijn worden telkens andere omschrijvingen aan de discipline gegeven.

2

•

De projectMER-Richtlijn 85/337/EG uit 1985 omvatte de volgende omschrijvingen: in artikel 3 werd enerzijds aangegeven dat ‘de milieueffectbeoordeling de directe en indirecte effecten van een project op passende wijze geïdentificeerd, beschreven en beoordeeld op (…) landschap, materiële goederen en het cultureel erfgoed …’; anderzijds werd ook in bijlage IV onder de inhoud van de op te nemen informatie in een projectMER aangegeven dat ‘een beschrijving van de waarschijnlijk belangrijke milieu-effecten van het voorgenomen project op met name: de … materiële goederen, met inbegrip van het architectonisch en archeologisch erfgoed, het landschap …’ dient te omvatten.

•

De oude besluiten van 23 maart 1989 (B.S.17/05/1989) hadden het nog over ‘materiële goederen, met inbegrip van het architectonisch en archeologisch erfgoed, het landschap’ als te behandelen onderdeel in een MER. De deskundigen werden echter erkend onder de disciplinenaam ‘Monumenten en landschappen en materiële goederen in ’t algemeen’


augustus 2006

•

Het MER/VR decreet van 18 december 2002 (B.S. van 13/02/2003) geeft aan dat ‘mogelijke aanzienlijke milieueffecten dienen te worden onderzocht op of inzake (…) de stoffelijke goederen, het cultureel erfgoed met inbegrip van het architectonisch en archeologisch erfgoed, het landschap…’

•

De Europese Richtlijn 2001/42/EG heeft het over ‘materiële goederen, cultureel erfgoed, met inbegrip van architectonisch en archeologisch erfgoed, landschap’

•

Binnen de MER-praktijk wordt momenteel ‘Monumenten, Landschappen en materiële goederen in het algemeen’ gebruikt, meestal ingekort tot ‘Monumenten en Landschappen’.

Om een einde te maken aan deze wildgroei werd ervoor geopteerd een nieuwe naam te kiezen die het best aansluit bij de inhoud van de discipline en die bij de gebruikers geen misverstand laat bestaan over wat er wordt onderzocht. Er werd gekozen voor de naam ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Deze naam geeft duidelijk de drie deeldisciplines aan die binnen de discipline aan bod komen. De keuze voor de term ‘bouwkundig erfgoed‘ wordt ingegeven door een belangrijke evolutie binnen het werkveld van de archeologie, de monumenten- en landschapszorg. Van het bewaren van ‘objecten’ evolueerde men naar het bewaren van ‘memorie’. Vandaag gaat het dus voornamelijk over de inhoudelijke betekenis van erfgoed voor de hedendaagse maatschappij. Binnen dit bewustwordingsproces verkiest men vandaag de term ‘erfgoed’ boven ‘monument’, omdat alles wat we erfden van vroeger ons kan helpen herinneren. Dat erfgoed omvat in eerste instantie de historische gebouwen en constructies (bouwkundig erfgoed), maar ook het archeologische erfgoed en het landschap. Ook de andere erfgoedwaarden die door onroerend zijn door hun aard of bestemming (muurschilderingen, orgels e.d.) worden hierdoor afgedekt. Onder erfgoed vallen ook tradities, maatschappelijke structuren, gebruiken, gewoontes, expressievormen e.d.. Hoewel deze immateriële erfgoedaspecten in eerste instantie niet het onderwerp uitmaken van de MER-discipline mag de integratie ervan waar dit relevant wordt geacht niet worden uitgesloten. Zoals aangegeven maken ook ‘landschap’ en ‘archeologie’ deel uit van het (onroerend) erfgoed. Men had dus kunnen volstaan met de titel ‘onroerend erfgoed’, ware het niet dat het landschapsonderzoek andere aspecten omvat (ecologie, visuele aspecten e.d.) die anders in de verdrukking zouden geraken. Het afzonderlijk vermelden van ‘archeologie’ benadrukt het toenemende belang van deze deeldiscipline. Bovendien worden voor de drie deeldisciplines vaak duidelijk verschillende onderzoeksmethodes toegepast.

1.2.6 Het MER-richtlijnenboek: een ‘levend’ document Het verzamelen en weergeven van allerhande informatie in dit richtlijnenboek brengt met zich mee dat het richtlijnenboek een tijdelijk karakter heeft. Relevante juridische en beleidsmatige randvoorwaarden kunnen wijzigen, nieuwe informatiebronnen of referentieliteratuur worden beschikbaar en zelfs de beoordelingssystemen kunnen geactualiseerd worden op basis van nieuwe inzichten. Hierbij komt nog dat de manier van informatie verzamelen, opslagen en verwerken, meer en meer via digitale weg zal gebeuren door middel van databanken, geografische informatiesystemen, internet en computermodellen. Om die redenen is het belangrijk dit richtlijnenboek te beschouwen als een “levend document”. Dat wil zeggen dat het hier voorliggende richtlijnenboek misschien niet meer zal verschijnen in boekvorm, om dan na tien jaar nog eens aangepast te worden, maar dat er wordt gewerkt naar een kennissysteem, van waaruit op eenvoudige wijze toegang kan worden verkregen tot MER-gerelateerde informatie.

3


augustus 2006

Er wordt onderzocht hoe dit praktisch zal worden uitgewerkt en wie de verantwoordelijkheid krijgt voor het actueel houden van de richtlijnenboeken. Meer informatie hierover zal ten gepaste tijde beschikbaar worden op de webstek van de Cel Mer (www.mervlaanderen.be).

1.3 LEESWIJZER De indeling van dit richtlijnenboek werd gebaseerd op het voorgaande richtlijnenboek en op de indeling van een standaard milieueffectrapport. Hoofdstuk 2: Benaderingswijze van de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie bepaalt de reikwijdte en benaderingswijze van de discipline. Hoofdstuk 3: Onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden geeft een overzicht van de randvoorwaarden die de inhoud van een MER bepalen en geeft aan waar de meest recente informatie hieromtrent gevonden kan worden. Hoofdstuk 4: Bronnen van basisinformatie geeft een overzicht van de belangrijkste informatiebronnen die gebruikt kunnen worden bij de uitwerking van de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie in het MER. Hoofdstuk 5: Karakterisering van de effectgroepen gaat in op de mogelijke effecten die een project met betrekking tot de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kan veroorzaken en geeft aan in welke gevallen deze effect(groep)en onderzocht dienen te worden. Hoofdstuk 6: Afbakening van het onderzoek beschrijft de wijze waarop het onderzoek zowel inhoudelijk als ruimtelijk (het studiegebied) wordt vastgelegd, rekening houdend met de projecteigenschappen en de te onderzoeken effecten. Hoofdstuk 7: Beschrijving van de referentiesituatie heeft tot doel een duidelijke uiteenzetting te geven over hoe de referentiesituatie dient omschreven en voorgesteld te worden en welke methoden hiervoor ter beschikking zijn. Hoofdstuk 8: Analyse van de geplande situatie bevat een overzicht van de mogelijke effectvoorspellingsmethoden, hoe en wanneer deze kunnen worden toegepast en hoe de resultaten van deze effectvoorspelling beoordeeld kunnen worden. Hoofdstuk 9: Gegevensoverdracht naar andere disciplines besteedt aandacht aan de relaties tussen de verschillende disciplines. Hoofdstuk 10: Eindbeoordeling van de geplande situatie geeft een overzicht van de mogelijkheden die er zijn voor het vormen van een eindoordeel bij een voorgenomen activiteit Hoofdstuk 11: Beschrijving van de milderende maatregelen gaat in op de mogelijke milderende maatregelen en hoe hiermee dient omgegaan te worden. Hoofdstuk 12: Leemten in de kennis Hier wordt aangegeven welke types kennisleemten binnen de discipline kunnen optreden. Hoofdstuk 13: Opstarten van een postevaluatieprogramma: Er wordt aangegeven wanneer het raadzaam is om een monitoringprogramma op te starten en hoe met de resultaten hiervan wordt omgegaan. Achteraan bevindt zich nog een verklarende woordenlijst en een lijst met referenties naar geraadpleegde informatiebronnen bij het opstellen van dit boekdeel.

4


augustus 2006

2 Benaderingswijze van de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de afbakening van de discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Aan de hand van vaak gehanteerde begrippen en definities worden de verschillende gangbare benaderingswijzen voor de discipline toegelicht. Op basis hiervan wordt het ‘systeem’ landschap op overzichtelijke wijze gestructureerd. Tenslotte wordt kort toegelicht wat de verschillende stappen zijn in een landschapsonderzoek.

2.1 INLEIDING De discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie' bestudeert de effecten van de geplande activiteiten en ingrepen op erfgoed en landschap. De studie omvat zowel de fysieke als de fysiognomische aspecten ervan en moet relevant zijn met betrekking tot hun natuurwetenschappelijke, (cultuur)historische en esthetische waarden die samen ook de belevingswaarde bepalen. Methodologisch worden bouwkundig erfgoed, archeologische vindplaatsen, landschappen en andere cultuurhistorische waarden als 'objecten' beschouwd, d.w.z. meestal duidelijk begrensde entiteiten die in hun geheel of in delen (samenstellende elementen) blootstaan aan ingrepen en milieueffecten. Voorbeelden van entiteiten of elementen zijn het niet opgegraven of onderzochte archeologisch patrimonium in een gebied, en ook een aantal onroerende goederen uit aard of door bestemming, zoals bijvoorbeeld muurschilderingen en orgels. In wat volgt wordt onderscheid gemaakt tussen drie grote aspecten: landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Deze driedeling betekent echter geenszins dat deze aspecten los van elkaar zouden staan. De samenhang tussen deze aspecten is één van de uitgangspunten van de discipline. Erfgoedaspecten maken integraal deel uit van het landschap. Ze vragen echter een specifieke benadering, zeker wanneer zij in een stedelijke context bevinden die niet door de klassieke landschapsbenadering wordt gedekt.

2.2 BEGRIPPEN EN DEFINITIES 2.2.1 Landschap 2.2.1.1 Landschapsvormende factoren Algemeen wordt het landschap bestudeerd langs drie invalshoeken, nl. "het landschap als erfgoed", "het landschap als dynamisch relatiestelsel" en "het landschap als zintuiglijk en hoofdzakelijk visueel waarneembaar verschijnsel". Om deze verschillende benaderingen te begrijpen is het nodig inzicht te hebben in de wijze waarop een landschap ontstaat. Het denkmodel van J.S.S. Zonneveld is bijzonder bruikbaar om de landschapsvormende factoren en hun interrelaties beter te begrijpen. Dit model laat ook toe de relaties met andere disciplines scherp te stellen:

5


augustus 2006

Figuur 2-1. Landsschapsfactoren (naar Zonneveld) De basis van het systeem wordt gevormd door drie geofactoren: het substraat, het klimaat en de mens. Deze drie geofactoren vormen de basis waarop de andere landschapsfactoren (bodem, water en lucht, plant en dier) zich dienen in te stellen. De figuur laat ook toe de drie ‘werelden’ te onderscheiden die men in het landschap kan onderscheiden: de abiotische, waarvan de kenmerken sterk bepalend zijn voor de biotische en tenslotte voor de mens. De mens beschikt echter over de mogelijkheid zich (door zijn denkvermogen en technologie) tijdelijk aan het systeem te onttrekken. Een belangrijk aspect is tevens dat dit dynamische systeem een sterke tijdsdimensie heeft. Er is met andere woorden geen eindpunt. Het landschap is permanent onderhevig aan verandering. Uit de figuur blijkt ook duidelijk dat er een sterke verweving is met de m.e.r.-disciplines Bodem, Water, Fauna & Flora en Mens. De relatie met Lucht speelt zich af op een ander niveau waardoor ze in het kader van een MER in relatie tot deze discipline meestal minder relevant is. 2.2.1.2 Dimensies van het landschappelijk onderzoek De veelzijdige en complexe betekenis van ‘landschap’ heeft ertoe geleid dat er verschillende onderzoeksbenaderingen mogelijk zijn. Methodologisch kunnen voor het landschapsonderzoek algemene en bijzondere methoden onderscheiden worden. Algemene methoden omvatten vooreerst de studie van de literatuur, van kaarten, (lucht)foto's en archieven. Ze vormen de voorbereiding tot een landschapskartering op het terrein die op verschillende manieren kan uitgevoerd worden en die leidt tot de inventaris van alle aanwezige materiële goederen en van hun voorkomen in ruimtelijke context. De specifieke methoden kunnen in drie groepen ingedeeld worden volgens de gebruikelijke invalshoeken. •

Voor het onderzoek naar het landschap als relatiesysteem zullen methoden van thematische cartografie en ruimtelijke analyse gebruikt worden, zoals die ook voorkomen in de geomorfologie, de regionale, sociale en historische geografie en in de landschapsecologie.

6


augustus 2006

•

De erfgoedaspecten vereisen een landschapsgenetische studie, een thematische kartering van de relicten, een landschapstypologie en een vergelijkend onderzoek tussen het terrein en de geschreven bronnen en een evaluatie van de erfgoedwaarde van de voorkomende elementen.

•

Het onderzoek naar de perceptieve aspecten van het landschap maakt gebruik van fysiognomische karteringen en zichtbaarheidsbepalingen en kunnen desgevallend aangevuld worden met een enquête voor de evaluatie van de belevingswaarde.

Schaalniveaus Behalve met de inhoudelijk bepaalde benaderingswijzen, zal ook rekening gehouden moeten worden met de schaalaspecten van het landschap. Cartografisch wordt het begrip schaal gedefinieerd als de verhouding tussen de werkelijke afstand op het terrein en zijn voorstelling op kaart. Anderzijds refereert het begrip schaal ook naar de resolutie. De resolutie drukt de graad van detail en de dichtheid van informatie uit. Grootschalige kaarten (schalen groter dan 1/10 000) bezitten een grotere resolutie en bevatten meer detail dan kleinschalige kaarten. Met betrekking tot ingrepen worden de begrippen groot- en kleinschalig dikwijls foutief aangewend in het courante taalgebruik, waardoor heel wat verwarring kan ontstaan. Een grootschalige ingreep verwijst naar een uitgestrekte ingreep die cartografisch op een eerder kleinere kaartschaal maar te overzien zal zijn. Kleinschalige ingrepen verwijzen naar beperkte, lokale ingrepen die slechts duidelijk op grootschalige kaarten kunnen voorgesteld worden. Wat de studiemethode betreft worden verschillende schaalniveaus onderscheiden. Meestal zijn het er drie: het groot-, middenen kleinschalige niveau. •

Met grootschalige studies zal verder verwezen worden naar studies die steunen op gedetailleerde grootschalige kaarten waarop alle relevante elementen op hun precieze plaats gelokaliseerd zijn en in hun juiste afmetingen en vormen weergegeven worden. Meestal gebeurt dit op schalen van 1/5 000 of groter. Het betreft kadasterplannen of technische plannen.

•

Middenschalige studies steunen op topografische kaarten met een spilschaal van 1/10 000 tot 1/50 000. De verschijnselen worden meestal geabstraheerd tot conventionele tekens, zodat hun juiste vorm en afmetingen niet altijd behouden worden. Tot een schaal van 1/20 000 kunnen de meeste terreinobjecten op hun correcte geometrische positie weergegeven worden. Schalen kleiner dan 1/20 000 noodzaken tot generalisatie van de gegevens, hetgeen onderlinge verplaatsingen, uitdunnen en schematiseren inhoudt.

•

Kleinschalige studies maken gebruik van kaartschalen kleiner dan 1/50 000, met dikwijls een spilschaal van 1/100 000. De generalisatie is hier nog meer doorgevoerd en de grenslijnen bezitten geen fysische betekenis meer.

Overzichtskarteringen of surveys maken meestal gebruik van kleinschalige, soms van middenschalige kaartreferenties. Detailkarteringen gebeuren op schalen van 1/10 000 of groter. De graad van detail van de kartering zal afhangen van de aard van de activiteit en het soort m.e.r. dat uitgevoerd moet worden Bij analyse is het belangrijk er zich steeds van bewust te zijn op welk schaalniveau men werkt. Vele technieken in de ruimtelijke analyse, het relatieonderzoek en beoordelingen met structurele synthesematen, zoals landschappelijke diversiteit en complexiteit, zijn immers schaalafhankelijk. Er zijn verschillende schaalniveaus waarop landschappelijke patronen (ruimtelijke heterogeniteit) en -processen (stofkringloop, ontwikkeling van ecosystemen) kunnen worden onderscheiden. Naar deze inhoudelijke aspecten van het landschap wordt vaak het onderscheid gemaakt tussen het macro-, meso- en microniveau.

7


augustus 2006

•

Macroniveau: op de schaal van stroomgebieden van rivieren, met als belangrijkste factoren het macroreliëf, de bodemsamenstelling en de rol van oppervlakte- en grondwater. Op dit niveau kunnen landschapstypen in een ruimtelijke hoofdstructuur worden onderscheiden.

•

Mesoniveau: op landschapsschaal, met variatie in standplaatsfactoren vochtgehalte, zuurtegraad, voedselrijkdom en dergelijke, vaak resulterend in een lappendeken van landschapskenmerken. Op dit niveau kunnen landschapseenheden in de fysische structuur worden onderscheiden.

•

Microniveau: op dit niveau van landschapssubeenheden wordt het ruimtegebruik en de ecologische, visueel-ruimtelijke en cultuurhistorische structuur in beeld gebracht. Tot dit niveau behoren ook de kleinschalige landschapselementen met vaak een natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische en/of visueel-ruimtelijke betekenis.

Op een nog lager niveau kunnen landschapselementen met een natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische- en/of visueel-ruimtelijke betekenis worden onderscheiden. Chorologie en typologie Alvorens tot een land(schaps)evaluatie te kunnen overgaan moet een landschapskartering gebeuren en moet een landschapstypologie bepaald worden die in een algemeen regionaal geografische en landschappelijke chorologie kan ingepast worden. •

Landschapstypologie heeft betrekking op het beschrijven van de kenmerken van landschappelijke entiteiten op basis van hun inhoudelijke en fysiognomische kenmerken.

•

Landschapschorologie is gericht op het indelen van de geografische ruimte in homogene entiteiten die hiërarchisch op verschillende schaalniveaus in elkaar ingepast worden. Deze typologie en chorologie vormen het algemene referentiekader bij de waardering van landschappen.

Beide classificaties kunnen op twee manieren gerealiseerd worden: volgens een analyserende of synthetiserende benadering. •

Analyserend betekent dat grotere ruimtelijke gehelen steeds verder opgesplitst worden in kleinere delen. Landeenheden voorgesteld op kleinschalige documenten worden stapsgewijze verfijnd tot kleinere landeenheden die op grotere schaalniveaus met meer detail voorgesteld kunnen worden. De werkwijze is grotendeels holistisch. De regel hierbij is dat de kleinere landeenheden de eigenschappen 'erven' van de grotere eenheden waartoe ze behoren. De verfijning gebeurt zowel op het vlak van de beschrijvingsattributen als op het vlak van de begrenzing. Deze benadering kan vergeleken worden met het 'inzoomen' van een kleine schaal naar een grote schaal, waarbij de concrete objectinformatie belangrijker wordt.

•

Synthetiserend betekent dat kleinere delen steeds verder tot grotere gehelen worden samengevoegd. Kleine landeenheden worden geaggregeerd tot grotere, waarbij hun kenmerken volgens een bepaald systeem samengevoegd worden. De werkwijze is dan ook meestal parametrisch. Meest voorkomend is het samenvoegen van afzonderlijke monothematische kaarten tot composietkaarten. De gecombineerde grenzen van de verschillende kaartlagen vormen dan dikwijls een 'spaghetti' die moet gegeneraliseerd worden. Dit kan door het definiëren van overgangszones, het 'middelen' van de grenzen of het selecteren van differentiërende attributen. Deze benadering kan vergeleken worden met 'uitzoomen' van een grote schaal naar een kleine schaal, waarbij de ruimtelijke contextuele informatie belangrijker wordt.

Beide benaderingen laten toe een hiërarchisch systeem van landeenheden op te bouwen dat als basis kan dienen voor landschapstypologie en landschapsevaluatie. Het resultaat van de bekomen eenheden en hun begrenzingen is afhankelijk van de gevolgde werkwijze en de

8


augustus 2006

informatie vervat in de gebruikte brondocumenten. Een zelfde gebied achtereenvolgens bewerken met een analyserende en synthetiserende werkwijze leidt bijgevolg niet tot precies dezelfde landeenheden. Grootschalige ingrepen kunnen makkelijker beoordeeld worden door gebruik te maken van een analyserende werkwijze. Kleinschalige ingrepen, zoals vele project-MERen, kunnen best benaderd worden met een synthetiserende werkwijze. De genetische versus de ontwikkelingsgerichte benadering Het landschap is een dynamisch verschijnsel dat continu evolueert. De actuele situatie kan maar begrepen worden wanneer die ontwikkelingsgeschiedenis begrepen wordt. Hierin ligt bovendien de basis voor het bepalen van de erfgoedwaarde en het uitvoeren van een landschapsevaluatie. Het belang van ingrepen en effecten moet tegen dit genetisch kader afgewogen worden. In het kader van m.e.r zal de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ bijgevolg steeds een summier landschapsgenetisch onderzoek moeten uitvoeren. Algemeen wordt een onderscheid gemaakt tussen de natuurlijke landschapsgenese en de cultuurhistorische ontwikkeling van het landschap. •

De natuurlandschappelijke genese is bij m.e.r. belangrijk voor het begrijpen van geomorfologische elementen en het evalueren van hun geopatrimoniumwaarde. Ten behoeve van m.e.r. volstaat het in vele gevallen de evolutie te schetsen van het LaatPleistoceen tot het heden. De geomorfologische ontwikkeling is bijzonder belangrijk met betrekking tot het bepalen van de archeologische potenties van een gebied.

•

De cultuurlandschappelijke genese heeft betrekking tot de vormgeving van en de organisatie van de geografische ruimte door de mens in de loop van de geschiedenis. Hierbij worden methoden gehanteerd naargelang de doelstelling. Ten behoeve van m.e.r. is het nodig de verschillende ontwikkelingsfasen van het landschap te kunnen onderscheiden. Op die manieren kunnen de nog bestaande elementen gegroepeerd worden tot consistente structuren en kan hun relictwaarde ingeschat worden. Het gaat hierbij zowel om monumenten als landschappelijke structuren, zoals b.v. kavelvormen, nederzettingsvormen, enz.

De genetische benadering van het landschap kan ook gericht worden op de toekomst in plaats van op het verleden. In deze gevallen worden ontwikkelingsprocessen onderzocht die de toekomstige ontwikkelingen van het landschap kunnen bepalen. Er worden vragen gesteld als: Hoe kan cultuurhistorie de ruimtelijke ontwikkeling versterken? En hoe kunnen nieuwe ruimtelijke functies bijdragen aan behoud van het erfgoed? Het motto daarbij is ‘behoud door ontwikkeling’. Hierbij wordt zowel gesteund op methoden uit de landschapsecologie als op methoden uit de sociale en economische geografie. Deze benadering wint de laatste jaren aanzienlijk aan belang. Kwalitatief versus kwantitatief Deze discipline beschrijft de effecten op holistische entiteiten zoals een historisch monument, een archeologische vindplaats of een landschap. De waarde van dergelijke entiteiten en dus ook de mogelijke schade tengevolge van ingrepen kan niet altijd volledig kwantitatief uitgedrukt worden. De 'waarde' ervan hangt immers af van de actuele betekenis die de maatschappij er aan hecht, en die is tijden plaatsgebonden. Kwantitatieve beschrijvingsmaten zijn dan ook in de meeste gevallen partieel en 'absolute' numerieke normen zijn er niet. Hun betekenis is dan ook indicatief en vooral vergelijkend. Goede kwantitatieve beschrijvingsmaten voor de kenmerken van monumenten en landschappen moeten in de eerste plaats een vergelijking in de tijd en tussen verschillende plaatsen toelaten. Dit laat o.m. toe de grootte-orde van de effecten te duiden op een objectief beschreven manier. Ze moeten in ieder geval doorzichtig zijn en in iedere MER volledig gedefinieerd worden.

9


augustus 2006

In vele gevallen zullen de uitspraken met betrekking tot deze discipline dan ook kwalitatief duidend zijn en variëren van 'kan/kan niet', rangschikkingen van 'veel' naar 'weinig'. In vele gevallen kunnen effecten ook potentieel of voorwaardelijk zijn. Dit wil zeggen dat het effect afhankelijk is van het al dan niet voorkomen van een ander effect, het overschrijden van een norm of het nemen van gepaste milderende maatregelen. Zo zal een visueel effect zoals 'het vernietigen van het gesloten landschapskarakter door het kappen van houtkanten' zich op termijn van een aantal jaren herstellen 'op voorwaarde dat' b.v. in de nabestemming en afwerking van het landschap na het project voorzien is in het heraanplanten van houtkanten. Overzichtsstudie of detailstudie De m.e.r.-studie voor deze discipline zal niet steeds met dezelfde graad van detail moeten worden uitgevoerd, maar afhangen van de grootteorde van de te verwachten effecten. Volgende richtlijnen zijn hierbij indicatief. In principe zal de studie voor deze discipline steeds gedetailleerd gebeuren. Men kan zich eventueel beperken tot een overzichtsstudie of partiële studie wanneer: •

het een plan-MER betreft (en de uitvoeringsmodaliteiten niet concreet gekend zijn);

•

het projecten studiegebied geen bijzondere landschappelijke of archeologische waarden inhouden 1

•

het een beperkte verandering van een bestaande infrastructuur betreft (b.v. veranderen wegtype).

Bij de overzichtsstudie zal hoofdzakelijk de landschapskartering minder gedetailleerd hoeven te gebeuren en zullen ook een aantal analyses beperkt kunnen worden. (cfr. Werkveldafbakening). 2.2.1.3 Begrippen Er bestaan tal van (wetenschappelijke) Landschapsdecreet luidt de definitie als volgt.

definities

van

landschap.

Volgens

het

‘Een landschap is een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang waarvan de verschijningsvorm en de samenhang het resultaat zijn van natuurlijke processen en maatschappelijke ontwikkelingen’ Het Europees Landschapsverdrag geeft volgende definitie: ‘Landschap vormt de aanduiding voor een deel van het grondgebied, zoals dat door de bevolking wordt waargenomen en waarvan het karakter bepaald wordt door de natuurlijke en/of de menselijke factoren en de wisselwerking daartussen.’ Twee definities van “landschap” uit de wetenschappelijke literatuur zijn: ‘Een landschap is een deel van de ruimte aan het aardoppervlak dat bestaat uit een complex van relatiestelsels, ontstaan door de werking van gesteente, water, lucht, planten, dieren en de mens, en dat in zijn uiterlijke verschijningsvorm een te onderscheiden geheel vormt’ 2 ‘Het landschap is het zintuiglijke en hoofdzakelijk visueel-waarneembare gedeelte van het aardoppervlak, dat zich uitstrekt hetzij tot aan de gezichteinder, hetzij tot aan de ultieme skyline. Het wordt als een min of meer gestructureerd en mogelijkerwijs gedifferentieerd

1

De deskundige moet rekening houden met de landschapswaarden van het geplande initiatief in de landschappelijke context van het studiegebied. Een verlaten industriële site kan in de huidige toestand mogelijk geen bijzondere landschappelijke waarden inhouden, maar de geplande herontwikkeling van de site kan op de schaal van het studiegebied wel een belangrijke landschappelijke impact hebben. 2

Landschapstaal, Werkgemeenschap Landschapsecologisch onderzoek.

10


augustus 2006

dynamisch geheel waargenomen. De componenten ervan zijn zowel van endogene als exogene oorsprong en bestaan uit elementen van zowel biotische als abiotische aard; de waarneming is afhankelijk van het tijdstip, de standplaats en van de wijze van waarneming en de perceptie van de observator. Het begrip landschap in voorliggende formulering heeft betrekking op het microniveau. Op meso- en macroniveau bezit het een andere draagkracht. Het vertoont dan meer een abstract karakter, bvb. Polderlandschap’ 3 De eerste definitie legt de nadruk op de ecologische relaties in het landschap, terwijl de tweede meer de waarneembare structuur en de relatie met de waarnemer beklemtoont. Samen omvatten ze alle aspecten van het begrip.

Met betrekking tot het landschapsonderzoek worden volgende begrippen onderscheiden: Landschapselementen zijn objecten die als op zich staande entiteiten beschreven kunnen worden. Voorbeelden van landschapselementen zijn een gebouw, een perceel, een boom, een heuvel, een rivier... Landschapscomponenten zijn continue verschijnselen die ruimtelijk niet altijd duidelijk of eenduidig te begrenzen zijn. Voor de beschrijving, analyse en (kaart)voorstelling moeten hun beschrijvende attributen eerst in klassen of categorieën ingedeeld worden. Voorbeelden hiervan zijn het reliëf en het (micro)klimaat. Landschapscomponenten kunnen ook beschreven worden door een groepering van landschapselementen op een hoger abstractieniveau met continu karakter. Voorbeelden hiervan zijn bewoning, percelering, hydrografie ... Het patroon van een landschapselement of -component heeft betrekking op de ruimtelijke schikking van de elementen of - bij een component - de beschrijvingcategorieën. Ze worden beschreven aan de hand van dichtheden en spreidingskenmerken. Structuren drukken relaties tussen elementen uit. Ze worden bijgevolg opgesteld in functie van het weergeven van de relaties die men wenst te onderzoeken. Op die manier kan een landschapselement of - component deel uitmaken van meerdere structuren. Met betrekking tot landschappen worden structuren zowel ruimtelijk, functioneel als temporeel gedefinieerd. Voorbeelden van ruimtelijke structuren zijn bewoningspatroon, wegennet, percelering. Voorbeelden van functionele structuren zijn de transportstromen langs wegen, de connectiviteit van lineair groen, de erosie- en sedimentatiedynamiek op een helling. Temporele structuren beschrijven veranderingen in functie van de tijd, zoals b.v. de ontwikkeling van een helling of valleivorm, de groei van een nederzetting, de landoccupatie. Ruimtelijke relaties beschrijven de wisselwerkingen of onderlinge afhankelijkheid tussen de verschillende elementen in de geografische ruimte. In het landschap onderscheidt men verticale en horizontale relaties, naargelang het relaties betreft tussen elementen die dezelfde geografische positie innemen of niet. Een voorbeeld van verticale relaties is die tussen de vegetatie en de bodemgesteldheid. Een voorbeeld van een horizontale relatie is het overstromingsgevaar van een laaggelegen gebied ten gevolge van afstroming van een verder gelegen hoger gebied. Relaties hebben een associatieve betekenis ('samen voorkomen') en kunnen in sommige gevallen ook een functionele betekenis bezitten ('elkaar nodig hebben'). Dit laatste aspect vormt een fundamenteel principe in de landschapsecologie: de ruimtelijke structuur bepaalt het functioneren van de relaties tussen de landschappelijke elementen en het functioneren bepaalt de ontwikkeling van de ruimtelijke structuur. Dé landschappelijke structuur bestaat niet zonder dat de bedoeling van de structuurwe ergave beschreven is. In sommige gevallen spreekt men dan ook van landschappelijke structuren of

3

Natuurbehoud en Landschapszorg in Vlaanderen, notulenboek van het 3de Vlaams Wetenschappelijk Congres voor Groenvoorziening, 1980, afdeling Landschapszorg.

11


augustus 2006

van deelstructuren. Ook de schaal van de benadering speelt hierbij een rol. Op microniveau worden in hoofdzaak concrete, doorgaans rechtstreeks waarneembare aspecten van de landschappelijke structuur benadrukt, alsook de relatie met de waarnemer. Op meso- en macroniveau bezit de landschappelijke structuur een meer abstract karakter. Een voorbeeld is de openheid van het landschap. Beschermd landschap: ‘Een landschap wordt beschermd omdat het van algemeen belang is wegens zijn natuurwetenschappelijke, historische, esthetische of sociaal-culturele waarde’

2.2.2 Bouwkundig Erfgoed 2.2.2.1 Aspecten van erfgoed De traditionele monumentenzorg is sinds het begin van de jaren zeventig van vorige eeuw geëvolueerd van het bewaren van objecten naar het bewaren van ‘memorie’. Vandaag gaat het dus vooral over het bewaren van de inhoudelijke betekenis van het erfgoed voor de hedendaagse maatschappij. Binnen dat bewustwordingsproces kiest men vandaag ook veeleer voor de term ‘erfgoed’ in de plaats van ‘monument’. Dat erfgoed bevat in eerste instantie de historische gebouwen (het bouwkundig erfgoed), het archeologisch erfgoed en de landschappen, maar evenzeer immaterieel erfgoed: tradities, maatschappelijke structuren, gebruiken, gewoontes expressievormen etc. Het materieel erfgoed wordt zo de drager van de memorie. Deze verruiming van het begrip leidt ook tot nieuwe benaderingen met betrekking tot de zorg voor het erfgoed. Het louter bewaren van de materiële overblijfselen is immers niet voldoende. Wanneer de ‘memorie’ boven de ‘materie’ wordt geplaatst zal men ook vrijer kunnen omspringen met de materie en worden wijzigingen of vervangingen meer aanvaardbaar, zolang de essentie van de herinnering behouden blijft. Bovendien is het bij vele monumenten reeds nu zo dat van de oorspronkelijke materie door opeenvolgende restauraties en interventies nog bitter weinig overblijft. Denken we hierbij bv. maar een de Lakenhalle van Ieper, die tijdens de eerste wereldoorlog volledig werd vernield, of vele van de gotische kathedralen. Anderzijds zijn er heel wat overblijfselen waarvan net het materiële essentieel is om te bewaren. Vanuit het standpunt van architecten en gebruikers zal dan weer de (esthetische) samenhang en (nieuwe) functionaliteit primeren. Dit alles maakt dat er geen eenduidige theorieën bestaan m.b.t. de benadering van erfgoed. Essentieel is wel dat men voor elk specifiek geval de juiste benaderingswijze zoekt, gebaseerd op een goede kennis van alle betrokken aspecten. De specificiteit en identiteit Bouwkundig erfgoed wordt bewaard omwille van zijn ‘specificiteit’ of ‘identiteit’. Dat betekent dat er geen twee gelijke bestaan. Ze zijn steeds verschillend, op materieel, op inhoudelijk vlak of op beiden. Men kan niet genoeg respect opbrengen voor het bouwkundig erfgoed. Wat verdwijnt kan nooit meer worden vervangen. Er bestaat met andere woorden niet zoiets als ‘compensatie’. Het streefdoel daarbij is dat het bouwkundig erfgoed wordt bewaard met behoud van de volledige en herkenbare identiteit. Het enkel bewaren van delen ervan (zonder context, zonder inhoud), zoals dat bijvoorbeeld gebeurt bij het zogenaamde ‘façadisme’, dient te worden vermeden. Het materieel niveau Een ‘palimpsest’ is een geschreven historisch document dat verschillende malen hergebruikt is. Dit kwam vroeger veel voor omdat de materie waarop de documenten werden geschreven (perkament, papier, steen,…) bijzonder waardevol was. Bouwkundig erfgoed kan goed vergeleken worden met een ‘palimpsest’. Alle bouwkundig erfgoed draagt immers sporen van vroeger (en vaak ander) gebruik. Deze opeenvolgende lagen vertellen het verhaal van het erfgoed en zijn gebruikers. Het hergebruik en behoedzaam en spaarzaam omgaan met het bestaande is een steeds weerkerend kenmerk van het bouwkundig erfgoed. De zichtbare (en onzichtbare) sporen maken integraal deel uit van de identiteit. Het is net het behoud van deze identiteit die vaak een belangrijke leidraad zijn bij interventies. Anderzijds is het

12


augustus 2006

palimpsestkarakter ook de onderbouwing voor het toelaten van nieuwe interventies, zodat aan het verhaal nieuwe lagen worden toegevoegd. Het immaterieel niveau Een zelfde meerlagigheid kan ook worden teruggevonden op het immaterieel niveau. De inhoudelijke specificiteit is een complex geheel van betekenissen en waarden op het emotionele of intellectuele niveau. Er is een veelheid aan associaties, relaties en informatie die door materiële structuren en voorwerpen kunnen worden opgeroepen. Binnen een steeds veranderende maatschappij hebben zij steeds andere betekenissen of nut. Belangrijk is dat deze immateriële waarden verschillen van persoon tot persoon, van plaats tot plaats en van tijd tot tijd. Elk erfgoedobject heeft op zich een meerlagige, gestratificeerde structuur van waarden en betekenissen, die soms op onverwachte wijze samenhangen. Een groep erfgoedobjecten (bv. een dorpskern) heeft dan weer opnieuw nieuwe betekenissen en samenhangen. Een goed voorbeeld hiervan zijn bv. de oorlogskerkhoven. Elke gedenksteen heeft zijn eigen betekenis, zijn eigen waarde. De verzameling van de gedenkstenen, de aanleg van het kerkhof, de standbeelden etc. vertellen samen een heel ander verhaal: dat van een legereenheid, van een veldslag e.d.. Het geheel van de kerkhoven met hun context van loopgraven, bomkraters, forten, heropgebouwde dorpen etc. vertellen dan weer het verhaal van een oorlog. 2.2.2.2 Begrippen Onder bouwkundig erfgoed worden alle merkwaardige werken verstaan, met inbegrip van de uitrusting of de decoratieve elementen die er integrerend deel van uitmaken, die behoren tot de onroerende goederen met een historische, artistieke, esthetische, wetenschappelijke, sociale, technische of volkskundige aard4. Het gaat dus niet enkel om gebouwen, maar ook om infrastructuren, kunstwerken (in de bouwkundige betekenis) e.d.. Het gaat daarbij niet alleen om objecten met een erkende (al dan niet wettelijke beschermde) waarde. De geplande activiteit kan immers effecten veroorzaken op alle voorkomend bouwkundig erfgoed waardoor de aard, kwaliteit of gebruik kan veranderen. Behalve mogelijke materiële schade (b.v. ten gevolge van trillingen, verzakkingen,...), kan er ook een belangrijke verandering optreden in door verstoring van de context, de onmiddellijke omgeving, bereikbaarheid en de toegankelijkheid. Een bijzondere categorie binnen het bouwkundig erfgoed vormen de monumenten. Binnen dit richtlijnenboek wordt de term ‘monument’ voorbehouden voor bij wet beschermd bouwkundig erfgoed. Ook de voorlopig beschermde monumenten vallen hieronder. Stads- en dorpsgezichten zijn een groepering van één of meer monumenten en/of onroerende goederen met omgevende bestanddelen zoals onder andere beplantingen, omheiningen, waterlopen, bruggen, wegen, straten en pleinen, die wegens haar artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaalculturele waarde van algemeen belang is. Renovatie is een algemeen begrip dat enkel aanduidt dat (oude) bestaande structuren of materialen worden vernieuwd, zonder verdere specificatie van de principes die daarbij worden gehanteerd, de aard van de interventie e.d. Restauratie is het –al dan niet gedeeltelijk- terugbrengen van een gebouw, voorwerp, structuur of materiaal naar een vroegere toestand. Welke toestand uit de soms lange levensduur (met verschillende bouwfasen) hiermee wordt bedoeld en de manier waarop dit dient te gebeuren wordt in het midden gelaten. Hoewel hierover zeer uiteenlopende

4

Brussels Wetboek van de Ruimtelijke Ordening (B.S. 26 mei 2004)

13


augustus 2006

zienswijzen bestaan wordt er van uitgegaan dat de principes van de ICOMOS5-charters hierbij worden geëerbiedigd. Conservatie in zijn enge betekenis is het een interventie die alle noodzakelijke ingrepen omvat om een gebouw, bouwdeel, kunstwerk e.d. ongewijzigd te bewaren en zijn verder overleven in de toekomst zo goed en authentiek mogelijk te verzekeren. Herstel is een algemene benaming voor alle interventies die het onderhoud overtreffen en die tot doel hebben het bouwwerk (of kunstwerk) in al zijn onderdelen terug in een normale en veilige toestand te brengen. De term kan dus betrekking hebben op schade of waardeverlies door langzame processen of plotse fenomenen (bv. ten gevolge van grondverzakkingen , …). Reconstructie is de partiële of integrale herbouw van verdwenen of beschadigde constructies. Een bijzondere vorm van reconstructie is anastylose, waarbij oorspronkelijke bouwmaterialen op hun originele plaats worden teruggeplaatst, en dit op voorwaarde dat die originele plaats eenduidig is bewaard. Het Parthenon in Athene is het meest bekende voorbeeld van anastylose.

2.2.3 Archeologie 2.2.3.1 Afbakening Archeologie is de wetenschap die zich richt op de reconstructie van samenlevingen in het verleden door middel van opsporing, onderzoek en conservering van de materiële overblijfselen van menselijke activiteiten. Doel is enerzijds het verkrijgen van kennis over de menselijke samenleving door de tijden heen en anderzijds het verkrijgen van een beter inzicht in de processen waardoor samenlevingen veranderen. In tegenstelling tot een zeer wijdverbreide opvatting is het doel van de archeologie niet het stofferen van museumvitrines met ‘mooie stukken’, maar het geven van een zo getrouw mogelijke reconstructie van alle aspecten van het (pre)historische bestaan. De scheiding tussen archeologie en de andere deeldisciplines wordt traditioneel getrokken op het maaiveld, de grens tussen de bodem en daarboven. Dergelijk onderscheid is vaak problematisch. Bouwkundig erfgoed heeft ondergrondse funderingen en archeologische relicten zijn soms ook bovengronds waar te nemen (reliëfaanpassingen). Ook het landschap kan niet los gezien worden van de bodem, bijvoorbeeld vanuit een landschapsgenetisch perspectief. Archeologische waarden zijn overblijfselen uit het verleden die zich in de vorm van grondsporen en materiële resten in de bodem bevinden. Als archeologisch erfgoed worden beschouwd alle overblijfselen, voorwerpen en andere sporen van de mens uit het verleden waarvan het behoud en de studie bijdragen tot het reconstrueren van de bestaansgeschiedenis van de mensheid en haar relatie tot de natuurlijke omgeving, en ten aanzien waarvan opgravingen of ontdekkingen en andere methoden van onderzoek betreffende de mensheid en haar omgeving de voornaamste bronnen van informatie zijn. Tot het archeologisch erfgoed behoren bouwwerken, gebouwen, complexen, aangelegde terreinen, roerende zaken, monumenten van andere aard, alsmede hun context, ongeacht of zij op het land of onder water gelegen zijn. Ze zijn over het algemeen niet zichtbaar aan de oppervlakte. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om resten van nederzettingen, begraafplaatsen, infrastructurele werken, etc. Slechts een kleine groep archeologische waarden is wel aan de oppervlakte zichtbaar, bijvoorbeeld terpen, grafheuvels, hunebedden, versterkingen, kasteelbergen, etc. Archeologische waarden zijn onderdeel van de bodem en hiermee onlosmakelijk verbonden. Hierdoor zijn ze bijzonder kwetsbaar voor bodemingrepen. Veranderingen in de structuur van de bodem leiden onherroepelijk tot informatieverlies of zelfs tot totale vernietiging. In tegenstelling tot bijvoorbeeld natuurwaarden hebben archeologische waarden geen regeneratievermogen: wat weg is, is voorgoed verloren. Archeologische waarden vormen een belangrijke en unieke informatiebron van kennis van het

5

International Council on Monuments and Sites, zie ook 3.4.1.1

14


augustus 2006

verleden. Ze hebben als cultureel erfgoed, naast een wetenschappelijke waarde, een waarde voor de samenleving als geheel. Tezamen met andere cultuurhistorische (historischgeografische en bouwkundige) waarden en het landschap waarvan ze deel uitmaken, hebben archeologische waarden als dragers van een gemeenschappelijke geschiedenis en identiteit van groepen mensen een grote cultuurhistorische betekenis. De archeologie bestudeert en beheert de archeologische waarden, die ook wel worden aangeduid met de term ‘bodemarchief’. Dit bodemarchief is van zeer groot belang omdat het als enige bron alle informatie bevat over het prehistorisch verleden en daarmee over meer dan 99% van de geschiedenis van de mensheid. Ook voor de periode na de Prehistorie (de Romeinse tijd en de Middeleeuwen) vormt het archeologisch bodemarchief nog de belangrijkste bron voor de studie naar de reconstructie van de materiële cultuur. Vanwege hun grote kwetsbaarheid, hun sterke achteruitgang en het besef dat archeologische waarden niet oneindig in de bodem aanwezig zijn, streeft de archeologie primair naar behoud van archeologische waarden in situ. Behoud van archeologische waarden is in de toelichting op het Verdrag van Malta (Conventie van Valletta) van de Raad van Europa tot Europese richtlijn verklaard. Sites en niet gekende archeologische waarden Sites zijn bekend. Ze zijn gevonden. Daarmee trekken ze de aandacht weg van wat niet bekend is. Dit is een groot probleem omdat, zoals de ervaring leert, het bekende aantal vindplaatsen maar het topje van de ijsberg vormt. Met name in gebieden waar de laatste tienduizend jaar een doorlopende sedimentatie heeft plaatsgevonden of in latere perioden plaggendekken zijn opgeworpen, is veel aan het oog onttrokken. Om de daadwerkelijke schade aan het bodemarchief ten gevolge van een willekeurige bodemingreep in beeld te kunnen brengen, is wat niet bekend is in dit Richtlijnenboek als de archeologische potentie benoemd. Het is duidelijk dat de betrouwbaarheid van een beschrijving van deze potentie afhankelijk is van de mate van gedetailleerdheid van de beschikbare basisinformatie.

2.2.3.2 Begrippen Binnen de archeologie worden de volgende decretale definities gehanteerd: Archeologisch patrimonium: alle vormen van archeologische monumenten en zones; Bodemarchief: het geheel van overblijfselen dat informatie kan verschaffen over menselijk handelen in het verleden (de materiële nalatenschap), bewaard in en in bepaalde gevallen op de bodem (bijv. grafheuvel). In ruimere zin kan een bodemarchief overigens ook betrekking hebben op geo(morfo)logische waarden. Archeol ogische monumenten: alle overblijfselen en voorwerpen of enig ander spoor van menselijk bestaan die getuigenis afleggen van tijdperken en beschavingen waarvoor opgravingen of vondsten een betekenisvolle bron van informatie zijn, onderverdeeld in: •

Onroerende archeologische monumenten: alle niet verplaatsbare archeologische monumenten die ondergronds of aan de oppervlakte of onder water aanwezig zijn, alsook de roerende archeologische monumenten die onroerend zijn door bestemming;

•

Roerende archeologische monumenten: alle andere archeologische monumenten;

Archeologische zone: alle gronden die van wetenschappelijk en cultuurhistorisch belang zijn wegens de mogelijk aanwezige archeologische monumenten, met inbegrip van een bufferzone; Beschermde goederen: het archeologisch patrimonium dat is ingeschreven op een ontwerp van lijst of op een lijst van beschermde archeologische monumenten en/of zones; Archeologische opgravingen: de aanwending van wetenschappelijke technieken waaronder men doelbewust de ondergrondse of aan de oppervlakte of onder water aanwezige archeologische monumenten opspoort, blootlegt en onderzoekt;

15


augustus 2006

Archeologische prospecties: de aanwending van technieken waardoor men doelbewust de aanwezigheid van archeologische monumenten opspoort; Artefacten: alle door de mens gemaakt of gebruikte voorwerpen. In het licht van dit Richtlijnenboek kunnen hieraan nog een aantal veel gebruikte definities worden toegevoegd: Archeologische potentie: de archeologische potentie geeft aan of er in een gebied sprake is van een bewaringspotentieel, of er (gave) archeologische sites kunnen worden verwacht gelet op de intactheid van de bodem en geologische zone waarbinnen deze ligt; Archeologische waarden: overblijfselen uit het verleden die zich in de vorm van grondsporen en materiële resten in de bodem bevinden (zie ook beschrijving hierboven); Bewoningshorizont: bodemniveau met duidelijke bewoningssporen (paalgaten, kuilen, haardplaatsen, waterputten); Cultuurdek: 30 tot 50 cm dikke cultuurlaag, soms opgebracht (vergelijkbaar met een plaggendek, maar minder dik), soms ontstaan door diepploegen; Cultuurlaag: bodemhorizont met sporen van menselijke activiteiten (schopsteken, artefacten), echter zonder duidelijke bewoningssporen. Ook: een pakket met afvalresten dat is ontstaan door (meestal) langdurige bewoning van een bepaalde locatie; Cultuurlandschap: landschap dat door de werkzaamheid van de mens sterk veranderd is; Diachroon: door de tijd heen, maar op dezelfde plaats; Grondsporen: sporen van menselijke werkzaamheden in het verle den (kuilen, greppels, paalgaten), herkenbaar als verkleuringen en verstoringen van de bodemstructuur. Ook: alle door de mens veroorzaakte veranderingen van de oorspronkelijke bodemopbouw, zoals verstoringen (kuilen) of toevoegingen (ophogingen); Synchroon: gelijktijdig, maar op verschillende plaatsen; Toevalsvondst: de louter toevallige ontdekking van archeologische monumenten en zones. In hoofdstuk 14 is een meer technische begrippenlijst opgenomen.

2.3 SYSTEEMKENMERKEN Voor wat volgt wordt een indeling aangehouden die gebaseerd benaderingswijzen die eerder in dit hoofdstuk werden beschreven: •

het landschap als relatiesysteem.

•

De erfgoedaspecten

•

De perceptieve aspecten

is

op

de

drie

Deze benaderingswijzen zijn niet onafhankelijk. Om te vermijden dat bepaalde aspecten tweemaal worden besproken is er voor gekozen om alle aspecten die betrekking hebben op het landschap als erfgoed –dus ook historisch-geografische- samen te behandelen. Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken die het systeem landschap volgens deze drie benaderingswijzen karakteriseren.

16


augustus 2006

Tabel 1. Systeemkenmerken van het landschap Benaderingswijze

Systeemkenmerk

Landschap als relatiesysteem

Fysisch landschappelijke kenmerken

•

Bodem, geologie, geo-hydrologie

•

(opgaande) Begroeiing

•

Reliëf

•

Water(huishouding)

Ecologische kenmerken (mesoniveau)

Horizontale en verticale relaties tussen abiotisch- en biotisch systeem

Historischgeografische patronen en structuren

•

Percelering

•

Landgebruik/bodembezetting

•

Nederzettingsvormen en patronen

•

Wegennet

•

…

•

Gebouwen

•

Bomen

•

Heuvels

•

Morfo-elementen

•

Morfopatronen

•

Morfocomplexen

•

Percelering

•

Landgebruik/bodembezetting

•

Nederzettingsvormen en patronen

•

Wegennet

•

…

Landschapselementen

Holistisch landschappelijke kenmerken Erfgoedaspecten

Geo-patrimonium

Historischgeografische patronen en structuren

Historischgeografische elementen

17

Bouwkundig erfgoed

•

Ligging

•

Type

•

Functie

•

Bouwkundige kenmerken

•

Geschiedenis

•

Status


Archeologisch erfgoed

augustus 2006

Gekende waarden: •

Aard

•

Omvang

•

Diepte

•

Organische component

•

Conservering

•

Grondwatertafel

•

Lithologie

•

Synchrone context

•

Diachrone context

•

Relatie met landschap

Ongekende waarden: Potenties Historische continuïteit Perceptieve kenmerken

Openheid en schaalgrootte Kenmerken vanaf waarnemingspunten Beelddragers

18


augustus 2006

2.4 INHOUDELIJKE STAPPEN BIJ HET OPSTELLEN VAN EEN MER In de volgende hoofdstukken wordt er dieper ingegaan op de uitwerking van de discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ in een milieueffectrapport, hieronder wordt nog even kort samengevat welke de stappen zijn bij het opstellen van een MER: •

Analyse van de projectgegevens: er wordt een zo nauwkeurig mogelijk beeld geschetst van alle activiteiten die de uitvoering en exploitatie van het MER-plichtig project met zich meebrengt.

•

Bepaling effectgroepen: op basis van deze projectgegevens worden de relevante effectgroepen bepaald die later in het MER bestudeerd zullen worden. Wanneer in de loop van het m.e.r.-proces bijkomende informatie vergaard wordt kan de selectie van de effectgroepen steeds worden aangepast.

•

Afbakening studiegebied: ook hier is een aanpassing in de loop van het m.e.r.-proces mogelijk.

•

Beschrijving referentiesituatie: in het studiegebied wordt de referentiesituatie beschreven aan de hand van verschillende parameters, die relevant zijn om in de latere effectvoorspelling en – beoordeling een uitspraak te doen over de verwachte effecten. Deze parameters worden in eerste instantie gekozen op basis van de selectie van de effectgroepen.

•

Analyse geplande situatie: de geplande situatie wordt geanalyseerd: door de geplande activiteiten te combineren met de referentiesituatie worden de te verwachten effecten voorspeld. Van de verwachte effecten wordt indien mogelijk ook de grootteorde bepaald en wordt de impact beoordeeld.

•

Afweging van alternatieven: indien er keuze is tussen meerdere alternatieven of strategieën dienen deze na elk individueel effectenonderzoek ten opzichte van elkaar afgewogen en beoordeeld te worden.

•

Milderende maatregelen: na de effectbepaling worden er milderende maatregelen voorgesteld om de voorspelde impact van het project op het milieu te voorkomen of te beperken.

•

Leemten in kennis: elk MER bevat een beschrijving van de leemten in kennis die in de loop van het onderzoek werden vastgesteld en de maatregelen die kunnen worden genomen om deze leemten op te vullen.

•

Postevaluatie: Indien relevant kan er ook een postevaluatieprogramma worden opgesteld.

19


augustus 2006

3 Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden In dit hoofdstuk wordt nagegaan welke weten regelgeving een invloed heeft op de vorm en de inhoud van het m.e.r. -onderzoek voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Daarbij komen in eerste instantie de juridische en beleidsmatige randvoorwaarden aan bod die rechtstreeks betrekking hebben op de deelsdisciplines. Wetgeving of beleid die via andere disciplines ingrijpen op het onderzoek wordt hier niet hernomen. Omdat het MER-onderzoek ook steeds informatie -uitwisseling met de bevoegde overheidsdiensten met zich meebrengt wordt een korte paragraaf gewijd aan de organisatie van het beleidsdomein.

3.1 INLEIDING De inhoud van een MER wordt wettelijk bepaald door de eisen die zijn vermeld in het MER VRdecreet van 18 december 2002. Naast dit decreet bestaan er nog verschillende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden die een invloed hebben op hetgeen in een MER onderzocht dient te worden, de zogenaamde onderzoekssturende randvoorwaarden. Door de Cel Mer wordt aanbevolen om de randvoorwaarden uit te werken in een matrix waarbij een volledig overzicht gegeven wordt van de voorwaarden met een korte bespreking van de relevantie. Voor de relevante randvoorwaarden dient in de matrix vermeld te worden waar deze verder zullen besproken worden (bijv. bij de methodologische aanpak van de betreffende disciplines, de beschrijving van de ontwikkelingsscenario’s, de verantwoording van het project,…). Voor het specifieke project niet relevante wetgeving en beleidsplannen volstaan enkele woorden uitleg, samen met een korte vermelding van de reden van niet-relevantie. In dit hoofdstuk wordt een kort overzicht gegeven van de belangrijkste onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden voor de componenten binnen de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie in het bijzonder. Een aandachtspunt hierbij is het feit dat wetgeving en beleidsmatige inzichten aan veranderingen onderhevig zijn, zodat ook de aspecten, bepaald door deze onderzoekssturende randvoorwaarden (en dus ook de inhoud van het MER) kunnen wijzigen. Het is dus belangrijk om in de beginfase van de m.e.r.-procedure na te gaan welke de meest recente onderzoekssturende juridische en beleidsmatige randvoorwaarden zijn en welke de implicaties hiervan zijn. De hierna volgende lijst beoogt dan ook niet volledigheid na te streven en dient telkens getoetst te worden aan de actuele situatie.

3.2 ORGANISATIE VAN HET BELEIDSDOMEIN 3.2.1 Inleiding Door de wijziging van het archeologiedecreet op 28 februari 2003 werd een grondige reorganisatie doorgevoerd in het beleidsdomein: •

Het beheer en beleid van het onroerend erfgoed in Vlaanderen (monumenten, landschappen en archeologie) is in handen van de Afdeling Monumenten en Landschappen.

•

Het onderzoek, de ontsluiting en documentatie van monumenten, landschappen en archeologie zijn ondergebracht bij het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE).

20


augustus 2006

3.2.2 Afdeling Monumenten en Landschappen De afdeling maakt deel uit van de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten en Landschappen van het Departement Leefmilieu en Infrastructuur. Ze staat mee in voor de zorg voor het onroerend erfgoed van Vlaanderen: de monumenten, landschappen en de archeologie. Ook het varend erfgoed en de heraldiek behoren tot haar bevoegdheden. Het Algemeen Bestuur in Brussel vervult de taken van beleidsmatige, algemene overkoepelende aard, zoals de uitbetaling van de verschillende premies. Bovendien onderhoudt ze de relaties met aanverwante beleidsvelden en staat ze in voor de sensibilisering van het publiek. Het zwaartepunt van de dagelijkse onroerend-erfgoedzorg ligt bij de vijf provinciale cellen in Brugge, Gent, Antwerpen, Leuven en Hasselt. Elke provinciale cel bestaat uit een aantal consulenten, gespecialiseerd in monumentenzorg, landschapszorg of archeologie. Het zijn deze consulenten die beschermingen voorbereiden en de beheersdossiers onderzoeken en opvolgen. Zij verlenen adviezen over allerlei bouwaanvragen en plannen en zijn de eerste contactpersonen met eigenaars van beschermde eigendommen. Het zijn ook deze ambtenaren die de contacten onderhouden met lokale besturen, ontwerpers en aannemers.

3.2.3 VIOE Het Vlaams Instituut voor het onroerend erfgoed (VIOE) werd opgericht op 1 maart 2004 bij Besluit van de Vlaamse Regering (5 maart 2004). Het instituut is ontstaan uit het voormalige Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP) en een aantal gespecialiseerde onderzoekers van de afdeling Monumenten en Landschappen. Het Instituut heeft als missie om vanuit de opdracht van de overheid inzake de zorg voor het onroerend erfgoed, in te staan voor het onderzoek van, kennisbeheer en kennisverspreiding over, en ontsluiting van het onroerend erfgoed (monumenten, landschappen, archeologie, varend erfgoed). Het VIOE beheert de databanken Bouwkundig Erfgoed, de Centrale Archeologische Inventaris en de Landschapsatlas. Voor deze taken beschikt het VIOE over een inventarisploeg.

3.2.4 Provincies en lokale besturen Elke Vlaamse provincie beschikt over een eigen archeologische dienst. Provinciale archeologen geven advies aan de gemeenten, registeren vondsten, doen noodonderzoeken en werfcontroles. Ze zorgen tevens voor de beleidsintegratie van de archeologie op provinciaal niveau. Waar de provincie zelf bouwheer is, zorgen de provinciale archeologen voor het onderzoek. Bovendien zijn ze ook mede verantwoordelijk voor de publiekswerking. Een aantal steden en gemeenten beschikken over een eigen archeologische dienst. Deze diensten hebben als eerste opdracht advies uit te brengen bij allerhande bouwen infrastructuurwerken. Aan de basis van dat advies ligt de reeds beschikbare archeologische kennis, maar ook andere historische bronnen, zoals kaarten, afbeeldingen of beschrijvingen. Daarnaast hebben ze een onderzoeksopdracht. Op basis van de archeologische adviezen of na toevallige vondsten worden vindplaatsen verkend, sites opgegraven of werken begeleid. Tenslotte maakt ook de publiekswerking fundamenteel deel uit van de opdracht van een archeologische dienst. Zo hebben de steden Antwerpen, Gent en Mechelen een eigen website ‘archeoweb’ met een online museum. http://archeologie.antwerpen.be/ www.archeoweb.gent.be/ http://archeoweb.mechelen.be/

21


augustus 2006

3.3 JURIDISCHE RANDVOORWAARDEN 3.3.1 Europese verdragen

De Conventie van Granada Inhoud

Op de tweede ministerconferentie van de Raad van Europa, gehouden in Granada, werd op 3 oktober 1985 een overeenkomst bereikt inzake het behoud van het architectonische erfgoed van Europa. De conventie heeft tot doel overheden te verplichten om op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau een beleid te voeren met het oog op de bescherming, het beheer en de restauratie van architectonisch erfgoed.

Relevantie

De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor grensoverschrijdende aanpak van architectonisch erfgoed.

Info

http:// www.onroerenderfgoed.be

De Conventie van Firenze Inhoud

Het Europees Landschapsverdag (Firenze 20 oktober 2000) heeft tot doel overheden te verplichten om op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau een beleid te voeren met het oog op de bescherming, het beheer en de inrichting van de landschappen. Het verdrag legt o.m. de nadruk op het grensoverschrijdende karakter en op het betrekken van het grote publiek. Op 5 september 2003 werd het decreet houdende instemming met het Europees landschapsverdrag gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Op federaal niveau werd het Europees Landschapsverdrag geratificeerd op 28/10/2004 en het is van toepassing voor België sinds 1/02/2005

Relevantie

De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor grensoverschrijdende aanpak van het landschapsbeheer.

Info


De Conventie van Malta Inhoud

22

Europese Conventie ter bescherming van het archeologisch erfgoed werd door de lidstaten van de Raad van Europa op 16 januari 1992 in La Valetta (Malta) ondertekend. Uitgangspunt van het verdrag is het archeologisch erfgoed waar mogelijk te behouden. Bij het ontwikkelen van ruimtelijk beleid moet het archeologisch belang, beter nog het cultuurhistorisch belang, vanaf het begin meewegen in de besluitvorming. De Vlaamse regering stemde op 12 oktober 2001 in met de tekst van het verdrag. Het


augustus 2006

verdrag is echter nog niet geratificeerd noch geïmplementeerd.. Relevantie

De conventie vormt het kader voor huidige en toekomstige wetgeving op Vlaams niveau. Ze vormt tevens het kader voor grensoverschrijdende aanpak van archeologie

Info


3.3.2 Vlaanderen De afdeling Monumenten en Landschappen stelt de weten regelgeving die relevant is voor het beleidsdomein ter beschikking onder de vorm van een brochure die regelmatig wordt bijgewerkt. Een gecoördineerde digitale versie van weten regelgeving kan worden bekomen via http://www.onroerenderfgoed.be/. Voor recente wijzigingen dient steeds het Belgisch Staatsblad geraadpleegd te worden.

Wet van 7 augustus 1931 op het behoud van monumenten en landschappen, gewijzigd bij decreet van 14 juli 1993 Belgisch Staatsblad: 05.09.1931 Inhoud

Deze wet regelde de bescherming en het behoud van monumenten en landschappen voor de regionalisering van de bevoegdheid terzake (cfr. Decreet van 3 maart 1976).

Relevantie

Kaderwet

Info


Decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van Monumenten en Stads- en Dorpsgezichten, gewijzigd bij de decreten van 18 december 1992, 22 februari 1995, 22 december 1995, 8 december 1998, 18 mei 1999, 7 december 2001, 21 november 2003 en 30 april 2004 Belgisch Staatsblad 22.04.1976; 29.12.1992, 05.04.1995; 30.12.1995, 26.01.1999, 08.06.1999, 28.12.2001, 23.02.2004 en 09.06.2004 Inhoud

Dit decreet regelt de bescherming, de instandhouding, het onderhoud en het herstel van in het Nederlandse taalgebied gelegen monumenten en stads- en dorpsgezichten.

Relevantie

Kader voor het dorpsgezichten

Info


23

beheer

van

beschermde

monumenten,

stads-

en


augustus 2006

Het decreet dd 16/04/1996 betreffende de landschapszorg, gewijzigd bij decreet van 18 mei 1999, 8 december 2000, 21 december 2001, 19 juli 2002 en 13 februari 2004 Belgisch Staatsblad 21.05.1996, 18.03.2004

08.06.1999, 13.01.2001, 19.02.2002, 31.08.2002 en

Inhoud

Dit decreet regelt de bescherming van de in het Vlaamse Gewest gelegen landschappen, de instandhouding, het herstel en het beheer van beschermde landschappen, ankerplaatsen en erfgoedlandschappen en stelt maatregelen vast voor de bevordering van de algemene landschapszorg.

Relevantie

Kader voor de landschapszorg in Vlaanderen

Info

http://www.onroerenderfgoed.be

Het decreet houdende de bescherming van het archeologisch patrimonium van 30/06/1993, gewijzigd bij decreet van 18 mei 1999 en 28 februari 2003 (Belgisch Staatsblad 15.09.1993, 08.06.1999 en 24.03.2003) Inhoud

In dit decreet wordt de bescherming, de instandhouding, het behoud, het herstel en het beheer van het archeologisch patrimonium geregeld. Het archeologisch patrimonium omvat alle vormen van archeologische sites en zones. Het decreet houdt o.m. de mogelijkheid in om archeologische monumenten te beschermen. Tevens worden de archeologische opgravingen georganiseerd en gereglementeerd. Ook m.b.t. toevalsvondsten is een regeling getroffen.

Relevantie

Kader voor het beheer van het archeologisch erfgoed

Info


Decreet van 29 maart 2002 tot bescherming van varend erfgoed (Belgisch Staatsblad 18.05.2002) Inhoud

Het decreet regelt de bescherming van het nautisch erfgoed, inzonderheid de schepen, de boten en de drijvende inrichtingen met inbegrip van hun uitrusting en van hun voortstuwingsmiddelen, waarvan het behoud van algemeen belang is wegens hun historische, wetenschappelijke, industrieelarcheologische of andere sociaal-culturele waarde.

Relevantie

Kader voor het beheer van het varend erfgoed

Info


24


augustus 2006

3.4 BELEIDSMATIGE RANDVOORWAARDEN 3.4.1 Internationale verdragen 3.4.1.1 ICOMOS ICOMOS - International Council on Monuments and Sites - is een internationale nietgouvernementele organisatie van professionelen die zich bezighoudt met de conservatie van historische monumenten en landschappen over de hele wereld. De organisatie werd gesticht in 1965 in Warschau als gevolg van de internationale adoptie van het Charter voor de conservatie en de restauratie van Monumenten en Landschappen van Venetië het jaar voordien. De organisatie is de belangrijkste raadgever aan de UNESCO inzake de conservering en de bescherming van monumentaal erfgoed en adviseert de opname op de lijst van het Werelderfgoed. http://www.icomos.org De bijeenkomsten van ICOMOS hebben in de loop der jaren aanleiding gegeven tot de publicatie van een aantal charters over erfgoedzorg. De universele geldigheid van deze charters blijkt uit het feit dat deze richtlijnen in talrijke landen verwerkt werden in de weten regelgeving omtrent monumenten- en landschapszorg en de zorg voor het archeologisch patrimonium. De twee belangrijkste zijn het Charter van Venetië en het Charter van Firenze. Daarnaast zijn er nog een aantal charters m.b.t. archeologie, onderwatererfgoed, cultuurtoerisme, volkskundig erfgoed etc.

Charter van Venetië (25-31 mei 1964) Inhoud

Internationaal handvest voor behoud en restauratie van monumenten en stads- en dorpsgezichten. Goedgekeurd op het 2de Internationale Congres van Architecten en Technici op het gebied van de monumentenzorg van 2531 mei 1964 te Venetië. Aanvaard door ICOMOS in 1965. Het Charter vormt de basis van de moderne monumentenzorg. Het bevat een aantal uitgangspunten voor behoud en restauratie die overal ter wereld worden gebruikt.

Relevantie

Referentiedocument van de hedendaagse monumentenzorg

Info

http://www.icomos.org

Charter van Firenze (21 mei 1981) Inhoud

Internationaal handvest voor het behoud van historische tuinen. Goedgekeurd op de ICOMOS vergadering van 21 mei 1981. Het charter vormt een aanvulling op het Charter van Venetië en gaat specifiek in op het behoud van parken. Omdat het hier over levend erfgoed gaat werden specifieke regels uitgewerkt.

Relevantie

Referentiedocument van de hedendaagse zorg voor parken

Info


25


augustus 2006

3.4.1.2 UNESCO De UNESCO –United Nations Educational, Scienctific and Cultural Organisation (Organisatie van de Verenigde Naties voor vorming, wetenschap en cultuur)- moedigt de identificatie, de bescherming en de instandhouding van het cultureel en natuurlijk erfgoed aan over de hele wereld. Op 24 juli 1996 werd België aanvaard als 147ste lid van de UNESCO-Conventie van 1972 betreffende de bescherming van het cultureel en natuurlijk Werelderfgoed.

UNESCO-Conventie van 1972 betreffende de bescherming van het cultureel en natuurlijk Werelderfgoed Inhoud

De UNESCO-Conventie is een verdrag, ondertekend door 155 landen die er zich toe verbinden om financiële en intellectuele bijstand te verlenen voor de bescherming van het cultureel erfgoed. De sites met een universele uitzonderlijke betekenis kunnen op voorstel van de landen waarin ze gelegen zijn op de lijst van het Werelderfgoed ingeschreven worden. De sites van het Werelderfgoed behoren aan alle volkeren ter wereld zonder rekening te houden met het territorium waar ze zich bevinden. Door toe te treden tot de Conventie van het Werelderfgoed erkennen de lidstaten dat de goederen die zich op hun grondgebied bevinden en die ingeschreven zijn op de lijst van het Werelderfgoed, zonder afbreuk te doen aan de nationale soevereiniteit en de rechten van de eigenaars, toch een Werelderfgoed vormen. Het komt de internationale gemeenschap ten volle toe aan de bescherming van dat erfgoed te participeren. De erkenning als werelderfgoed heeft geen directe juridische gevolgen, maar heeft een hoog moreel gezag

Relevantie

In Vlaanderen zijn o.m. het centrum van Brugge, Het PlantinMoretusmuseum, een aantal belforten en begijnhoven opgenomen op de lijst. Daarnaast staan o.m. de stadskernen van Gent en Antwerpen, de universiteitsgebouwen in Leuven en de relicten van de eerste wereldoorlog in de Westhoek op de indicatieve lijst.

Info


3.4.2 Vlaanderen 3.4.2.1 Ruimtelijke planning Het decreet ruimtelijke planning (24 juli 1996) geeft een juridische onderbouw aan de structuurplanning. Het voorziet structuurplanning op gewestelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau. De verhoudingen tussen deze drie niveaus stoelen op "subsidiariteit". Dit betekent dat beslissingen bij voorkeur worden genomen op het niveau waar ze het meest thuishoren. Elk beleidsplan is hierbij een verfijning van de hogere beleidsplannen, waarbij elk niveau ook specifieke bevoegdheden heeft.

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen Inhoud

26

Het Vlaams ruimtelijk beleid streeft naar duurzame ontwikkeling. Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen beoogt het behoud en waar mogelijk de versterking en uitbreiding van de huidige Open Ruimte (d.i. het gebied waar de niet-bebouwde ruimte overweegt). De landschappelijke structuur


augustus 2006

van de Open Ruimte wordt bepaald door de wisselwerking tussen de natuurlijke en agrarische structuur, de bosstructuur, de nederzettingsstructuur en de infrastructuur. Structuurbepalende elementen ervan zijn: • gave landschappen: landschappen waarvan de samenhangende structuur slechts in een beperkte mate geschonden en versnipperd is door grootschalige vreemde ingrepen. Behoud en versterking van de structuurkenmerkende en identiteitsbepalende elementen staan hier voorop; • structurerende reliëfelementen: reliëfelementen die structuurbepalend zijn voor de Open Ruimte. Ze zijn visueel duidelijk aanwezig en beklemtonen belangrijke gebiedsovergangen; • markante terreinovergangen: ze vormen de overgang tussen twee duidelijk verschillende deelgebieden; • open-ruimtebakens: visuele blikvangers in de open ruimte. Samen met de markante terreinovergangen structureren ze het gebied en verhogen de herkenbaarheid van het landschap;

•

open-ruimtecorridors: resterende open of weinig bebouwde ruimten in een sterk bebouwde omgeving. Ze zorgen voor een onderscheid tussen de verschillende bebouwde gebieden en kunnen de continuïteit van de open ruimte en van de open ruimtefuncties versterken.

De landschappelijke structuur van Vlaanderen wordt getypeerd op basis van de traditionele landschappen. Ontwikkelingen moeten harmonieus worden ingepast in deze structuur om de diversiteit en de herkenbaarheid van de Vlaamse landschappen te behouden en te ontwikkelen. Relevantie

Kaderstellend voor structuurplanning op lager niveau. Kader voor de uitvoering van ruimtelijk beleid op Vlaams niveau.

Info

http://www.ruimtelijkeordening.be

Afbakening van stedelijke gebieden Inhoud

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen bevat een lijst van 57 stedelijke gebieden waar een stedelijk beleid gevoerd moet worden. Voor 13 van deze steden (de zgn centrumsteden) valt het uitstippelen van dit beleid onder de bevoegdheid van het Gewest. Voor de overige steden zijn de provincies bevoegd. De afbakeningsstudie voor een stedelijk gebied is een proces van visievorming, waarbij onderzocht wordt hoe de principes van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen het best kunnen worden toegepast in een bepaald stedelijk gebied. Belangrijk hierbij is de afbakeningslijn van het stedelijk gebied. Binnen deze lijn zal immers een stedelijk gebiedsbeleid gevoerd worden. Buiten de lijn voert de overheid een buitengebiedsbeleid. Het eindrapport van een planproces heeft geen juridische kracht. Het is het resultaat van een voorbereidend studie en vormt de basis voor de opmaak van een gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP). In een RUP wordt de grenslijn vastgelegd op perceelsniveau, worden de noodzakelijke bestemmingswijzigingen gerealiseerd en worden de voorschriften voor inrichting en beheer geformuleerd.

27


Relevantie

Richtinggevend voor toekomstige ruimtelijke ontwikkeling

Info


augustus 2006

Gewestelijke ruimtelijke planningsprocessen in het buitengebied Inhoud

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen stelt het streven naar stedelijkheid én naar openheid voorop. Om dit te realiseren is een specifiek beleid nodig in de stedelijke gebieden en het buitengebied. Het beleid voor het buitengebied concentreert het wonen en werken in de kernen. Het vrijwaart de open ruimte en biedt landbouw, natuur en bos maximale kansen. Binnen het buitengebied zijn en blijven verschillende functies en activiteiten aanwezig. Landbouw, natuur en bos, wonen en werken zijn structuurbepalende functies. Andere functies en activiteiten komen in bepaalde gebieden van het buitengebied wel voor als hoofdfunctie, maar zijn niet structuurbepalend voor het gehele buitengebied. Dit zijn de recreatieve en toeristische activiteiten, gemeenschapsen nutsvoorzieningen, ontginningen en waterwinning. Om te bepalen waar welke functies in de toekomst kunnen ontwikkelen, voert de Vlaamse overheid in overleg met de betrokken actoren verschillende thematische planningsprocessen in het buitengebied.

Relevantie


Info


3.4.3 Provincie Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan Inhoud

Het provinciaal ruimtelijk structuurplan bevat enerzijds een gebiedseigen of gebiedsspecifieke herneming en vertaling van de structuurbepalende elementen die in de bestaande en gewenste ruimtelijke structuur van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen worden aangegeven. Anderzijds worden de specifieke structurerende elementen van de provincie in de bestaande en gewenste ruimtelijke structuur van het provinciaal ruimtelijk structuurplan aangeduid. Taakstellingen die vanuit de bindende bepalingen van het RSV aan het provinciaal ruimtelijk structuurplan worden toegewezen, zijn ondermeer:

28

•

Uitwerken van een ruimtelijke visie voor het geheel van de kleinstedelijke gebieden in de provincie;

•

Selectie van hoofddorpen en woonkernen;

•

Behoefte aan bijkomende woningen naar buitengebiedgemeenten en gemeenten opgesomd als kleinstedelijk gebied;

•

Verdeling van behoefte aan bedrijventerreinen naar kleinstedelijke gebieden en overige economische knooppunten;

de


•

augustus 2006

Selectie van de secundaire wegen.

Daarnaast worden in het RSV een aantal inhoudelijke taakstellingen vermeld die bij voorkeur in het provinciaal ruimtelijk structuurplan worden uitgewerkt. Deze inhoudelijke taakstellingen zijn ondermeer: • • • • •

Aangeven van gebiedseigen ontwikkelingsperspectieven voor natuurverbindingsgebieden. Selectie van ecologische infrastructuur van bovenlokaal niveau; Aangeven van ontwikkelingsperspectieven en maatregelen voor de agrarische macrostructuur; Selectie en het aangeven van ontwikkelingspercelen voor bebouwde perifere landschappen op provinciaal niveau; Uitwerking van een visie op de toeristisch - recreatieve infrastructuur.

Relevantie

Kaderstellend voor structuurplanning op gemeentelijk niveau. Kader voor de uitvoering van ruimtelijk beleid op provinciaal niveau.

Info

provincies

Afbakening regionaal stedelijke gebieden Inhoud

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen bevat een lijst van 57 stedelijke gebieden waar een stedelijk beleid gevoerd moet worden. Voor 44 van deze steden (de zgn kleinstedelijke gebieden) valt het uitstippelen van dit beleid onder de bevoegdheid van de provincie. Voor de overige steden is het gewest bevoegd. De structuurondersteunende kleinstedelijke gebieden en de kleinstedelijke gebieden op provinciaal niveau worden in provinciale ruimtelijke uitvoeringsplannen afgebakend of op voorstel van de betrokken provincie en in samenspraak met de betrokken bestuursniveaus door het Vlaams Gewest in de gewestplannen afgebakend.

Relevantie


Info

provincies

3.4.4 Gemeenten Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Inhoud

De gemeente heeft belangrijke inhoudelijke taken inzake het ruimtelijk beleid, weliswaar binnen het ruimtelijk referentiekader dat door de provincie en het Vlaams gewest wordt gesteld. Deze ruimtelijke visie wordt opgebouwd vanuit (1) de structuurbepalende elementen in de gemeente en (2) de sectorale problemen in de gemeente. De structuurbepalende elementen van lokaal belang zijn in algemene bewoordingen te omschrijven als de elementen die de hoofdlijnen van de ruimtelijke structuur van het lokaal niveau beschrijven.

29


augustus 2006

Op gemeentelijk niveau komen voor: • de elementen die de woonen leefstructuur bepalen (o.a. kernen, gehuchten, linten); • de elementen die de natuurlijke structuur bepalen (o.a. beekvalleien, natuur in de bebouwde omgeving); • de elementen die de structuur van de open gebieden op gemeentelijk niveau bepalen met hierin de verschillende functies zoals ondermeer de landbouw- en natuurfunctie; • de concentraties van economische activiteiten (o.a. kleinhandelsconcentraties en bedrijventerreinen buiten de woonen leefstructuur); • de concentraties van andere lokaal belangrijke functies (toeristische en recreatieve activiteiten, gemeenschapsvoorzieningen en nutsvoorzieningen); • de infrastructuren (opgevat als ruimtes met meer dan een verkeersfunctie); Relevantie

Kaderstellend voor ruimtelijk beleid op lokaal niveau

Info


3.4.5 Diversen De Afdeling Monumenten en Landschappen heeft –in aanvulling op het Richtlijnenboek uit 1997- in 2005 een nota opgesteld over archeologie in de m.e.r.. Hierin staan een aantal principes beschreven hoe de deeldiscipline archeologie beschreven zou moeten worden in de MERs. Te raadplegen op http://www.mervlaanderen.be.

30


augustus 2006

4 Bronnen van basisinformatie De voorbije jaren is de hoeveelheid beschikbare informatie met betrekking tot de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ sterk toegenomen. Dit is onder meer te danken aan de digitale ontsluiting van vroeger moeilijk bereikbare informatie. Daarnaast heeft de Vlaamse overheid zelf een aantal initiatieven ontwikkeld om basisinformatie met betrekking tot de discipline aan te maken.

4.1 KAARTEN Door de veralgemening van Geografische Informatiesystemen zijn de toegankelijkheid van kaartmateriaal en de mogelijke toepassingen exponentieel toegenomen. Voor wat het Vlaamse grondgebied betreft wordt alle informatie gecoördineerd door het Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen (AGIV, het vroegere OC GIS). Via de portaalwebsite kan een overzicht bekomen worden van alle beschikbare informatie en kan een deel van deze informatie worden geraadpleegd of besteld. www.gisvlaanderen.be/ Nog la ng niet alle relevant kaartmateriaal is digitaal beschikbaar. Denken we daarbij maar aan een aantal historische kaarten. De laatste jaren is echter een aanzienlijke inhaalbeweging gebeurd. Zo kunnen via het Nationaal Geografisch Instituut (NGI) reeds zeer uiteenlopende kaarten onder digitale vormen bekomen worden. Een actuele stand van zaken kan bij het NGI worden opgevraagd. www.ngi.be

4.1.1 Topografische kaarten Topografische kaarten geven een beschrijving van de voorkomende elementen en componenten in het landschap in een geometrisch referentiesysteem, aangevuld met attribuutinformatie betreffende administratieve begrenzingen, toponiemen, enz. De selectie van de voorgestelde objecten gebeurt meestal op basis van 'de grootste gemene deler', d.w.z. bruikbaar voor de meeste toepassingen. De legendecategorieën worden precies beschreven in een objectencatalogus. Niet alle landschappelijk relevante informatie is opgenomen in een topografische kaart. Bovendien kunnen naargelang de geografische streken de landschappelijke aanduidingen verschillen in aard, dichtheid en volledigheid De meeste topografische kaarten worden uitgegeven door het N.G.I. en omvatten het middenen kleinschalige niveau. Deze kaarten werden vanaf ± 1860 op schaal 1:20.000 uitgevoerd, en later op schaal 1:10.000. Voor de periode van het interbellum bestaat er al een éénkleurige uitgave op schaal 1:10.000 die een vergroting is van de laatste vierkleurige uitgave op schaal 1:20.000. Deze kaarten zijn deels digitaal beschikbaar. De actuele topografische kaarten bezitten eenzelfde geometrische referentie en steunen op het nationale Lambert 72 referentiesysteem en de Tweede Algemene Waterpassing (AWP2). De verschijnselen worden meestal geabstraheerd tot conventionele tekens, zodat hun juiste vorm en afmetingen niet altijd behouden wordt. Op schalen van 1/10 000 tot 1/20 000 kunnen de meeste terreinobjecten op hun correcte geometrische positie weergegeven worden. Sedert de Tweede Wereldoorlog worden topografische kaarten vervaardigd door fotogrammetrische restitutie, aangevuld met terreinwaarnemingen. Dit betekent dat voor

31


augustus 2006

iedere kaartuitgave ook stereoscopische luchtfoto's van dezelfde datum beschikbaar zijn. Opeenvolgende uitgaven van kaarten kunnen lokale aanvullingen bevatten. Oudere uitgaven steunen op de Eerste Algemene Waterpassing, waardoor hun hoogtelijnen verschillen van de recente uitgaven. Analoge topografische kaarten Beschrijving

De nu beschikbare analoge kaarten zijn afdrukken van de digitale versie (zie verder). Van de klassieke, met de hand getekende kaarten is enkel nog de versie 1/10 000 met een plaatsnauwkeurigheid van ca. 5 meter beschikbaar. Deze kaart bezit een neutrale bister-gekleurde fond en is bijzonder geschikt voor analoog het aanvullen met thematische informatie. De kaart is een vergroting van de vroegere basiskaart 1/25 000. Beide kaarten bevatten precies dezelfde informatie.

Bron

Nationaal Geografisch Instituut

Datum/versie

1972-1992

Vorm

Analoog

Info

www.ngi.be

Digitale topografische kaarten Beschrijving

De digitale topografische basiskaarten worden aangemaakt uitgaande van digitale geografische databanken rond drie spilschalen: 1/10 000, 1/50 000 en 1/250 000. Deze kaarten zijn zowel digitaal als analoog beschikbaar. De nieuwe basiskaart steunt op schaal 1/10 000 en wordt analoog uitgegeven als een polychrome kaart. De absolute nauwkeurigheid wordt gekenmerkt door een standaardafwijking van 1 meter. Aan de digitale kaart is een database gekoppeld die een 300-tal objecten bevat waaraan attributen werden toegekend. Aan de hand van de vectorgegevens van de database genereert men rasterbestanden in kleur met een resolutie van 381 dpi (15 punten /mm). Het bestand op schaal 1/10 000 kan in 1 laag of in 5 afzonderlijke lagen (situatie - altimetrie - 3 bestanden voor het schrift) worden geleverd. De kaarten en de database zijn momenteel nog niet geheel gebiedsdekkend beschikbaar. De structuur en de codering van de databank 1/50 000 zijn identiek aan die van 1/10 000. De niet-gegeneraliseerde goed identificeerbare punten hebben een absolute nauwkeurigheid van 6m. Aan de hand van de vectorgegevens van de database genereert men rasterbestanden in kleur met een resolutie van 381 dpi (15 punten /mm). Het bestand op schaal 1/50 000 kan in 1 laag of in 5 afzonderlijke lagen (situatie - altimetrie - 3 bestanden voor het schrift) worden geleverd. Die gegevens, die de werkelijkheid goed weergeven, vormen een ideale topografische basisinformatie voor allerlei regionale applicaties. Ze bedekken het volledige grondgebied sinds januari 2002. De vectordatabank 1/250 000 van het NGI geeft een gedetailleerde voorstelling van de topografie en geografie van het land. De basisinformatie bestaat voornamelijk uit gegeneraliseerde topografische gegevens op schaal 1/50 000; ze wordt aangevuld en bijgewerkt door verscheidene bronnen bij overheidsdiensten en besturen (laatste versie: jaar 2002).

32


augustus 2006

Ook gescande kaartversies van de oude generatie van de analoge topografische kaarten zijn beschikbaar. In de beste gevallen gebeurde een aanpassing naar het Lambertcoördinatenstelsel. Meestal worden ze afgeleverd onder een algemeen gebruikt TIF-formaat. Deze gescande kaarten met een resolutie van 150 dpi of meer kunnen als digitale achtergrond gebruikt worden in CAD- of GIS-pakketten, bijvoorbeeld om de recente evolutie in een gebied te schetsen.

Bron


Datum/versie

2002

Vorm

Digitaal / Analoog

Info

www.ngi.be

GTI 1/100 000 Beschrijving

Een bijzonder succesvolle kaart in beleidscartografie, structuurplanning en toerisme is de topografische kaart 1/100 000, type GTI (Geografie, Toerisme, Informatie), met op de verso kant een thematische kaart met de toeristische en recreatieve elementen en een selectie van beschermde monumenten en landschappen en waardevolle vista's.. De kaart is echter niet meer geactualiseerd.

Bron


Datum/versie

1986-1989

Vorm

Analoog

Info

www.ngi.be

4.1.2 Digitale terreinmodellen DTED Beschrijving

Het Digital Terrain Elevation Model is afgeleid van de hoogtelijnen op de topografische kaart 1/50 000. Het geeft de hoogte weer van een regelmatig verdeeld aantal punten die zich in een ruitennet bevinden. De hoogte wordt bepaald ten opzichte van het Belgisch nulpeil. Het wordt berekend in het WGS-coördinatensysteem (WGS 72) en bestaat ook in Lambertcoördinaten. Dit DTM heeft in hoogte een nauwkeurigheid van 3,8m in Laag-België, 7,8m in Midden-België en 10,2m in Hoog-België, en dit met een betrouwbaarheid van 90%.

Bron


Datum/versie

s.d.

Vorm

Digitaal

33


Info

augustus 2006

www.ngi.be

DTM 1/10 000 Beschrijving

Dit digitaal terreinmodel technieken.

wordt opgesteld op basis van verschillende

•

Type1: directe fotogrammetrische opmeting van punten en structuurlijnen op basis van luchtfoto’s op schaal 1/21 000 en 1/6000. De precisie is ca. 1,25 meter in elk van de drie dimensies.

•

Type2: airborne laserscanning (punten). De precisie is ca. 0,4 meter in elk van de drie dimensies.

•

Type3: terreinmetingen (punten). De precisie is ca. 0.6 meter.

•

Type4: fotogrammetrisch opgemeten hoogtelijnen op basis van luchtfoto's op schaal 1/21 000, bijgewerkt en gedigitaliseerd.

De beschikbaarheid van de verschillende types loopt sterk uiteen. Het DTM 1/10 000 is niet gebiedsdekkend beschikbaar Bron


Datum/versie

s.d.

Vorm

Digitaal

Info

www.ngi.be

DHM-Vlaanderen Beschrijving

Het raster- of puntenbestand van het Digitaal hoogtemodel Vlaanderen bevat hoogtewaarden op maaiveldhoogte voor het volledige Vlaamse grondgebied. De inwinning van de hoogtewaarden verliep op twee manieren: In landelijke gebieden aan de hand van laserscanning, in stedelijke gebieden aan de hand van fotogrammetrische restitutie en gedigitaliseerde breuklijnen. Dit gebeurde in de periode 2001-2004. Alle punten werden vastgelegd in het Belgische Lambert 72/50coördinatenstelsel. De hoogtewaarden zijn opgeslagen ten opzichte van het TAW-referentievlak (Tweede Algemene Waterpassing). Het rasterbestand is verder verkregen door interpolatie op basis van het puntenbestand.

Bron

AWZ, Afdeling Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch onderzoek, AMINAL, Afdeling Water

Datum/versie

2004

Vorm

Digitaal

Info

www.gisvlaanderen.be

34


augustus 2006

4.1.3 Grootschalig referentiebestand (GRB) Grootschalig referentiebestand Beschrijving

Het Grootschalig Referentie Bestand (GRB) is de langetermijnoplossing van het Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen (AGIV) voor de steeds toenemende vraag naar grootschalig referentiemateriaal voor Vlaanderen. Het biedt een structurele oplossing voor grootschalige topografische gegevens. Met grootschalige gegevens doelt men hierbij op het soort informatie dat conventioneel wordt voorgesteld op schalen tussen 1/250 en 1/2500 zoals gebouwen, vastgoedpercelen en wegenis. De meest concrete realisatie van deze langetermijnoplossing is de opbouw van de centrale geografische databank met grootschalige gegevens die beheerd wordt door het OC GIS-Vlaanderen. De opbouw van de databank wordt projectmatig gerealiseerd en is voorzien eind 2013 gebiedsdekkend voor Vlaanderen. Conform de GRB-filosofie bevat zij goed gedefinieerde en universeel aanvaarde referentiegegevens. Het OC GIS-Vlaanderen zal naargelang de beschikbaarheid van gegevens in de centrale GRB-databank GIS-producten verspreiden waarop de diverse partijen andere datasets (bevolkingsdatabank, vergunningendatabank, thematische karteringen van bijvoorbeeld groenvoorzieningen,…) kunnen enten.

Bron

Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen

Datum/versie

In opbouw vanaf 2004, permanente actualisatie

Vorm

Digitaal

Info


4.1.4 Historische kaarten Historische kaarten zijn bijzonder belangrijk voor het beschrijven en verklaren van de cultuurlandschappelijke ontwikkeling. Vlaanderen heeft een groot aantal landsdekkende historische kaarten die bijzonder nuttig zijn in het kader van m.e.r. Behalve die landsdekkende kaarten bestaan er ook vele regionale en lokale bedekkingen. Ze komen voor in archieven en zijn soms besproken in regionale monografieën. Reproducties van een aantal historische kaarten zijn te raadplegen en te koop bij het Nationaal Geografisch Instituut (www.ngi.be). Algemeen geldt dat het gebruik van historische kaarten moet vooraf gegaan worden door een bronnenkritiek. De voorgestelde informatie kan immers om allerlei redenen vertekend of onvolledig zijn. De hierna beschreven historische kaarten zijn voor m.e.r. bijzonder belangrijk, omdat ze nagenoeg het volledige grondgebied van het Vlaamse gewest uniform bedekken.

De kaarten van Graaf de Ferraris (einde 18de eeuw) Beschrijving

35

De kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden werd opgenomen door J.de Ferraris tussen 1770 en 1778 en omvat 275 gekleurde kaartbladen op schaal van ca. 1/11 500. Bij deze kaarten horen ook beschrijvingen, de 'memoires'. Deze kabinetskaart werd opnieuw uitgegeven door het Gemeentekrediet op een gereduceerde schaal van 1/25 000.


augustus 2006

De betekenis van deze kaart voor het landschapsonderzoek is bijzonder groot aangezien ze ten eerste de eerste uniforme gedetailleerde landsdekkende kaart is, en ten tweede omdat ze de situatie weergeeft op het einde van het Ancien Régime en dus net voor alle grote veranderingen die met de Industriële Revolutie op gang zouden komen. Daarom is deze kaart in de meeste gevallen geschikt als tijdsreferentie. Het gebruik vergt toch enige omzichtigheid in de interpretatie en vergt de nodige cartografische basiskennis. De metrische fout op de kaart bedraagt ongeveer 10% (10 meter op 100 m) en de vervormingen nemen sterk toe naar het noorden van het land (Depuydt, 1991). De grafische weergave suggereert percelen, hetgeen echter niet het geval is. De Ferrariskaarten hebben ook als basis gediend voor de opmaak van thematische (digitale) kaartlagen zoals het historisch bosbestand. Behalve de kabinetskaart vervaardigde Ferraris ook een 'chorografische kaart van de Oostenrijkse Nederlanden' op schaal 1/86.400. Een dergelijke kaart werd ook opgemaakt door Jean-Baptiste de Bouge in 1789 (schaal 1/216.000). Van al deze kaarten zijn digitale rasterbestanden beschikbaar. Bron


Datum/versie

1770-1778

Vorm

Analoog / digitaal

Info

www.ngi.be

Kaarten van de 19de eeuw Beschrijving

In de 19de eeuw werd het grondgebied van België een drietal keren gekarteerd. Zo zijn er o.m. de topografische kaarten van Ph.Vandermaelen op schaal 1/20000 (ca. 1846-1854) en de eerste militaire topografische kaarten van het M.G.I. op schaal 1/20000 (tweede helft 19de eeuw, de kaarten van het Dépôt de la Guerre). Zowel de kaart van Vandermaelen als de eerste militaire topografische kaarten zijn bijzonder belangrijk om de vele ingrijpende landschapsontwikkelingen in de 19de eeuw te kunnen volgen. Dit geldt o.m. voor de uitbreiding van de grootsteden, de ontwikkelingen langs de Noordzeekust en de ontwikkelingen ten gevolge van de mijnbouw in Limburg. Voor de beginperiode van het kadaster zijn vooral de kaarten van PhilippeChristian Popp van belang (ca. 1850). Ze laten toe om een link te leggen tussen de landboeken en het huidige kadasternummer.

Bron


Datum/versie

1815-1900

Vorm

Analoog / digitaal

Info

www.ngi.be

36


augustus 2006

Atlas van de buurtwegen Beschrijving

In de periode 1843-1845 werden voor alle gemeenten leggers, openbare registers van de buurtwegen opgemaakt, die de geschiedenis zijn ingegaan als Atlassen der Buurtwegen. Bedoeling was een inventaris te maken van alle "openbare" wegen en "private wegen met een openbare erfdienstbaarheid". Per gemeente (149)werd een atlas opgemaakt, met uitzondering van de grote steden Antwerpen, Mechelen en Lier voor wat betreft het gedeelte "intra-muros" (stadskern). Elke atlas (40x57 cm) bevat een overzichtsplan (schaal 1/10.000), ingekleurde detailplannen over telkens een dubbele pagina (schaal 1/2500), een "tableau général des communications vicinales", een lijst met "l'état des restitutions et emprises" en een "tableau indiquant les noms des propriétaires des parcelles attenantes aux communications vicinales". Elk perceel, gelegen naast een buurtweg, draagt een nummer dat kan gelinkt worden aan een toenmalig kadasternummer. Ruw geschat bevatten de atlassen 2500 dubbele pagina's detailplannen en 670 tabellen met wegkarakteristieken, deze laatste bevat gegevens zoals de (toenmalige) breedte van elke weg ("tableau général des communications vicinales"). In de loop der jaren werden talrijke wijzigingen (afschaffingen, verleggingen, bijklasseringen), op voordracht van de gemeenten, door de Bestendige Deputatie goedgekeurd. Bij elke beslissing hoort een plan (document van wijziging) dat apart bewaard wordt (achteraan in de atlas). Er zijn ongeveer 3500 documenten met wijzigingen. De atlassen der buurtwegen en de afzonderlijke plandocumenten die er bij aansluiten, worden op elk gemeentehuis bewaard voor het eigen grondgebied. Een duplicaat van de door de Bestendige Deputatie goedgekeurde tabellen, bevindt zich op het provinciebestuur. Deze laatste zijn de meest volledige voor wat betreft de documenten met wijzigingen. Zowel op het gemeentehuis als op de provincie, kunnen de atlassen door het publiek geconsulteerd worden. De toestand van bewaring van de atlassen is niet altijd optimaal. Daardoor en door veelvuldig gebruik, zijn de oude plannen moeilijk leesbaar geworden: vouwen, scheuren, sterk verbleekte inkt,... zijn vaak voorkomende problemen. Daarom wordt momenteel (door de provincies) werk gemaakt van de digitalisatie.

Bron

Provincies / Gemeenten

Datum/versie

1842-1845 / Wijzigingen op aparte leggers

Vorm

Analoog / digitaal (gedeeltelijk)

Info

Gemeenten en provincies www.provant.be/gis/ www.gisoost.be/atlasbw/ http://gis.limburg.be/

37


augustus 2006

Gereduceerd kadaster Beschrijving

Het basisdocument van de Belgische cartografie bestaat uit de zgn. gereduceerde kadasterplans van het Krijgs- en Topografiedepot. Ze zijn gebaseerd op de verkleining van de zgn. "primitieve" kadasterplans van alle gemeenten van het eerste deel van de XIXde eeuw die toen al als gemeente werden opgericht. Er bestaat dus een plan voor iedere toenmalige (deel)gemeente. De 2.568 rasterbestanden die 2.425 gemeenten van toen afbeelden zijn allemaal digitaal beschikbaar.

Bron


Datum/versie

Eerste helft 19de eeuw

Vorm

Analoog / digitaal

Info

www.ngi.be

Atlassen van de onbevaarbare waterlopen Beschrijving

De wet van 7 mei 1877 belastte de provincies met de aanmaak per gemeente van een atlas van de onbevaarbare waterlopen en een bijhorende beschrijvende tabel. De opmaak gebeurde tussen 1878 en 1890. In principe berusten dubbels ervan in de gemeentearchieven. De wet van 15 maart 1950 (gewijzigd door de wet van 16 februari 1954) en de Koninklijke Besluiten van 10 juni 1955 en 10 april 1956 belastten de provincies opnieuw met de aanmaak per gemeente van een atlas van de onbevaarbare waterlopen en een bijhorende beschrijvende tabel. Normaal berusten dubbels ervan in de gemeentearchieven. Sinds 1950 werden de onbevaarbare waterlopen in drie categorieën opgedeeld. Ruimings-, onderhouds- en herstellingswerken aan de waterlopen van eerste categorie werden (wisselend volgens de wetgeving) door de Staat of de Provincie uitgevoerd; aan waterlopen van tweede categorie (wisselend) door de Provincie of Gemeente; aan waterlopen van derde categorie door de Gemeente onder toezicht van de Provincie.

Bron

Provincies / gemeenten

Datum/versie

1878-1890 /1954-1961

Vorm

Analoog

Info

Provincies / gemeenten

4.1.5 Kadasterplans Het Kadaster in België is in de eerste plaats een financieel instrument. Dit betekent dat de kadasterplans in feite als 'bijproducten' beschouwd worden. De meeste van die plans zijn dan ook zgn. 'eilandkaarten' met een lokale geometrische referentie. Het inpassen van een kadasterplan in een topografisch referentiestelsel is niet zonder meer mogelijk. In het

38


augustus 2006

algemeen kunnen kadasterplans niet als geometrisch correcte kaartdocumenten beschouwd worden. In een beperkt aantal gevallen, zoals bij een (ruil)verkaveling, worden nieuwe perceelskaarten opgemeten die wel in het algemene geografische referentiestelsel inpassen. Deze kaarten kunnen als correcte grootschalige kaarten gebruikt worden. De gemeenten beheren de kadasterplans en zorgen ook voor de bijwerking ervan die ze aan het Nationale Kadaster doorspelen. Voor ruilverkavelingen, landinrichtings- en natuurinrichtingsprojecten gebeurt dit door de Vlaamse Landmaatschappij. De inhoudelijke informatie van de kadasterplans is echter wel van betekenis. Ze geven een beeld van de bezitspercelering die relevant kan zijn om het cultuurhistorisch ontwikkelingstype van het landschap te bepalen. Op luchtfoto's en orthofotokaarten ziet men immers alleen de gebruikspercelering die soms sterk kan afwijken van de bezitsstructuur. Actuele kadasterplans zijn ook digitaal beschikbaar en wel onder twee vormen: een gescande en een gevectoriseerde versie.

KADSCAN Beschrijving

De gescande kadastrale perceelsplans zijn een kopie van de originele bijgevoegde plans van de AKRED (Administratie van het Kadaster, de registratie en de domeinen) of nu de FOD Financiën A.A.P.D (Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie). Bijkomend werden deze plans met variabele, middenschalige nauwkeurigheid plansgewijs in het Lambert-coördinatenstelsel gegeorefereerd. Een ankerpunt met de perceelsidentificatie werd ter hoogte van het gescande perceel toegevoegd. KADSCAN (2002) is een geactualiseerde versie van de eerste KADSCANbestanden. Beide datasets zijn verkrijgbaar per gemeente of voor gans Vlaanderen. KADSCAN (2004), een nieuwe actualisatie, is slechts verkrijgbaar voor 190 gemeenten. De KADSCAN kaarten geactualiseerd.

Bron

FOD Financiën

Datum/versie

2002, 2004

Vorm

Digitaal

Info


zullen

in

de

toekomst

niet

meer

worden

KADVEC Beschrijving

KADVEC-bestanden zijn een plangetrouwe vectorisering van de kadastrale perceelsplans op basis van KADSCAN. Dit project werd uitgevoerd in samenwerking met de FOD Financiën A.A.P.D. De eerste uitgave gebeurde eind 2004 en dit voor 73 gemeenten (kadastrale toestand 1.1.2003). Tegen najaar 2006 wordt gestreefd om KADVEC voor Vlaanderen gebiedsdekkend beschikbaar te stellen (kadastrale toestand 1.1.2005).

Bron

FOD Financiën

39


Datum/versie

2004-2005

Vorm

Digitaal

Info


augustus 2006

4.1.6 Bodemgebruikskaart Bodemgebruiks- en bodembedekkingskaart Beschrijving

In 1995 werd gestart met de ontwikkeling van een eerste versie van het 'Bodemgebruiksbestand Vlaanderen'. Deze versie was een allereerste stap in een lange reeks van gelijkaardige bestanden. Bedoeling was een opvolgingssysteem te ontwikkelen om het bodemgebruik in Vlaanderen op een kleinschalige manier te volgen en zodanig evoluties af te leiden. Nu is er dus de tweede versie van het 'Bodemgebruiksbestand Vlaanderen'. Een belangrijke wijziging in de tweede versie ten opzichte van de eerste is het onderscheid tussen twee verschillende bestanden, een bodembedekkingsbestand en een bodemgebruiksbestand. Bodembedekking is de biofysische toestand van de aardoppervlakte. Oorspronkelijk verwees de term uitsluitend naar de vegetatie die de bodem bedekte, maar menselijke structuren zoals bebouwing worden ook bij bodembedekking ingedeeld. Bodemgebruik slaat op de manier waarop de biofysische attributen van het aardoppervlak door de mens worden gemanipuleerd en op de doelstelling voor welke de bodem door de mens gebruikt wordt. Het grote belang van de Bodembedekkingskaart Vlaanderen situeert zich op het vlak van de schatting van de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen. Nauwkeurige cijfers in verband met bosgebieden en het landbouwareaal zijn reeds voorhanden. Denk maar aan de bosinventaris die opgesteld werd door AMINAL, Bos & Groen of de jaarlijkse inventaris van de landbouwpercelen van de Vlaamse Landmaatschappij. Nauwkeurige statistieken in verband met de reële bebouwde oppervlakte ontbreken in Vlaanderen. Het bodembedekkingsbestand neemt uitsluitend de reële bebouwde oppervlakte in rekening. De informatie die deze kaart geeft, is kleinschalig van aard. Dit heeft een belangrijke implicatie: de informatie die men haalt uit een groter gebied zoals bijv. een provincie of het volledige Vlaamse gewest zal nauwkeuriger zijn dan de informatie die men tracht te halen uit bijv. een bepaalde buurt of zelfs op perceelsniveau. Dit wordt duidelijk bij het inzoomen op het digitale bestand. Naarmate men meer en meer inzoomt, zal op een bepaald ogenblik de samenhang tussen de verschillende bodemgebruikstypes verdwijnen. Het valt dan ook sterk af te raden deze kaart voor lokale studies te gebruiken..

Bron

Vlaamse Landmaatschappij

Datum/versie

Toestand 2001

Vorm

Digitaal,

Info


40


augustus 2006

4.1.7 Landschapscomposietkaart Landschapscomposietkaart Beschrijving

Een landschapscomposietkaart vertrekt vanuit dezelfde invalshoeken als bv. de Landschapsatlas en de landschapskenmerkenkaart, maar integreert ze tot één kaartbeeld. Bovendien maakt een landschapscomposietkaart een verdere opdeling volgens type van element. Een puntvormig, vlakvormig of lijnvormig element wordt verder opgekleurd volgens type zodat meteen duidelijk is over welk type van element het gaat. Op die manier wordt de leesbaarheid van het landschap verhoogd. Er kunnen immers relaties worden gelegd tussen verschillende voorkomende landschapselementen (bvb typische hoeves (punten) met achterliggende plaggengronden (vlakken) en verderop historisch constante heide (vlakken) en nog verderop historisch constant bos (vlakken). Momenteel beschikken 3 Vlaamse provincies over een dergelijke kaart, die echter niet op dezelfde wijze werd opgesteld.

Bron

Provincie Antwerpen (in opbouw), Provincie West-Vlaanderen, Provincie Limburg

Datum/versie

s.d.

Vorm

Digitaal

Info

Betrokken provincies

4.1.8 Bodemkaart Bodemkaart van België Beschrijving

De bodemkundige kaart voor België werd opgemaakt tussen 1950 en 1970 en is gebiedsdekkend. Hierdoor zijn de gegevens niet steeds meer actueel. De digitale kaart geeft de bodemseries en bodemeigenschappen weer op 1/10 000 en is een reductie van de oorspronkelijke analoge kaart (minder informatie). De kaarten worden regelmatig gecontroleerd en aangepast. De oude analoge kaarten werden gekarteerd op 1/5000 en weergegeven op schaal 1/20.000.

Bron

IWT

Datum/versie

2001

Vorm

Digitaal / analoog

Info


41


augustus 2006

4.1.9 Geologische kaarten Tertiair Geologische kaart van België Beschrijving

De Tertiair geologische kaart voor België is voor Vlaanderen beschikbaar onder digitale vorm op schaal 1/50 000. Oudere versies analoog.

Bron

ANRE

Datum/versie

2001

Vorm

Digitaal

Info


Kwartair Geologische kaart van België Beschrijving

De systematische kartering van het kwartair op schaal 1/50.000 werd onder impuls van de administratie Economie, afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, in 1993 opgestart. De Kwartair geologische kaart voor België is voor Vlaanderen opgemaakt onder digitale vorm op schaal 1/50 000. Ze is echter niet gebiedsdekkend gedetailleerd beschikbaar. Het betreft hier echter een meer veralgemenende versie van de analoge kaart. De kwaliteit van een aantal kaartbladen is in sommige gevallen matig tot slecht.

Bron

ANRE

Datum/versie

1993-2001

Vorm

Analoog / Digitaal

Info


Geomorfologische kaart van België Beschrijving

De geomorfologische kaarten accentueren de reliëfvormen en geven een indicatie over het ontstaan van het landschap en de ouderdom van de reliëfvormen. Aangezien de meeste reliëfvormen in Vlaanderen in het Quartair tot stand kwamen geven dergelijke geomorfologische kaarten belangrijke aanwijzingen over de quartairgeologische gesteldheid. Enkel kaartblad 12 en 30 digitaal gepubliceerd, duiding rond morfologie bij de toelichtingsteksten van de kwartairgeologische kaart 1/25.000 en 1/50.000. Er is in Vlaanderen een vrij onvolledige set (analoge) geomorfologische kaarten beschikbaar, aanvankelijk op schaal 1/20.000 opgemaakt, meer recent op schaal 1/50.000. •

42

De Moor, G., Mostaert, F., Libeer, L., Moerdijk, H., Van Den Abeele, V. (1993). Geomorfologische Kaart van België, Kaartblad Oostende. Nationaal Centrum Geomorfologisch onderzoek: Brussel, Belgium.


• • • • •

augustus 2006

Binnen de ecosysteemvisie voor de Vlaamse kust werd een geomorfologische kaart opgesteld: Provoost en Hofman (1996). Ecosysteemvisie voor de kust, schaal 1/20000. Mostaert F. (1988). De geologische en geomorfologische gesteldheid van de Brugse binnenstad (in Brugge onder-zocht). Geomorfologische kaart Turnhout (kaartblad 8) (1982-1985), schaal 1/50.000. De Moor (1995). Geomorfologische kaart van België, Kaartblad Lokeren, schaal 1:50.000. Nationaal Centrum Geomorfologisch Onderzoek. Vanmaercke-Gottigny M. C. (1967). De geomorfologische kaart van het Zwalmbekken.

Bron

Nationaal Centrum voor Geologisch Onderzoek, NGI

Datum/versie

1993

Vorm

Analoog / digitaal

Info

www.ngi.be

4.1.10 Vlaamse hydrografische atlas (VHA) VHA-bestanden Beschrijving

De databank van de Vlaamse Hydrografische Atlas omvat diverse datasets rond oppervlaktewater zoals o.a. limnigrafen, waterloopassen, ambtsgebieden van polders en wateringen e.d.. Daarnaast bevat de atlas bestanden zoals de grondwaterkwetsbaarheidskaart en de beschermingszones rond de grondwaterwinningen voor drinkwater. De meeste gegevens zijn bedoeld voor gebruik op 1/10 000.

Bron

AMINAL, Afdeling water

Datum/versie

2000

Vorm

Digitaal

Info


43


augustus 2006

4.2 INVENTARISSEN EN DATABANKEN 4.2.1 Inventarissen en databanken Landschappen en het VIOE

van

de

Afdeling

Monumenten

en

De voorbije jaren hebben de Afdeling Monumenten en Landschappen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en het VIOE belangrijke inspanningen geleverd om het erfgoed in Vlaanderen in beeld te brengen en onder de vorm van inventarissen beschikbaar te stellen. Een aanzienlijk deel is ook beschikbaar via het internet. Databank beschermd erfgoed Beschrijving

Via de website van de afdeling Monumenten en Landschappen kan men de databank raadplegen van alle beschermde en voorlopig beschermde monumenten, stads- en dorpsgezichten en landschappen. Voor elk monument zijn het adres, de datum van het beschermingsbesluit, het objectnummer en de kadastergegevens opgenomen. Voor landschappen is in de meeste gevallen ook een kaartje met de afbakening beschikbaar. Een overzichtskaart met de beschermde stads- en dorpsgezichten en landschappen is beschikbaar via het geo-loket van het AGIV. Een overzichtskaart met de beschermde monumenten zal in de toekomst beschikbaar zijn.

Bron

Afdeling Monumenten en Landschappen / VIOE

Datum/versie

Permanente actualisatie

Vorm

Digitaal

Info

www.onroerenderfgoed.be

Inventaris Bouwkundig erfgoed Beschrijving

De inventaris van bouwkundig erfgoed, gepubliceerd onder de naam ‘Bouwen door de eeuwen heen’ heeft drie doelstellingen: •

Vooreerst wil hij een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor het beschermen van monumenten, stads- en dorpsgezichten. De verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.

•

Vervolgens wil deze inventaris een gids zijn voor de architectuur van de streek.

•

Tenslotte wil hij door een eerste, uiteraard, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor het nog steeds onontbeerlijk verder wetenschappelijk onderzoek.

Met de opmaak van de inventaris werd begonnen in 1971 (arrondissement Leuven). Met uitzondering van enkele Oost-Vlaamse gemeenten en een deel van West-Vlaanderen is de inventaris gebiedsdekkend. Voor de oudste delen werd intussen een herinventarisatie gestart. De gegevens van de inventaris zijn intussen deels ook digitaal beschikbaar

44


augustus 2006

via het internet. Bron

VIOE

Datum/versie

Inventarisatie aan de gang sinds ’70.

Vorm

Digitaal / Analoog (boekenreeks ‘Bouwen door de eeuwen heen’)

Info

www.onroerenderfgoed.be, www.vioe.be

Landschapsatlas Beschrijving

De landschapsatlas werd in 1995 geconcipieerd als een snelle inventaris van de relicten van de traditionele landschappen van het Vlaamse gewest. De altas bestaat uit middenschalige kaarten (1/50.000) en een Accessdatabank. Als relict werden alle landschappelijke structuren en elementen opgenomen die voorkomen op de historische kaarten sinds de kabinetskaart van de Ferraris en die op de orthofoto’s van 1990 nog voldoende gaaf en herkenbaar waren. Er werden vier categorieën van relicten onderscheiden: Ankerplaatsen, relictzones, lijn en puntrelicten. Ankerplaatsen en relictzones werden via het Landschapsdecreet reeds gedeeltelijk beleidsmatig geïmplementeerd. In 2006 vindt een eerste actualisatie plaats.

Bron

VIOE

Datum/versie

Toestand 1990 (actualisatie 2000-2003)

Vorm

Digitaal (gedeeltelijk beschikbaar via GEO-loket)

Info

http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be/geo-vlaanderen/landschapsatlas/ www.vioe.be

Landschapskenmerkenkaart Beschrijving

De landschapskenmerkenkaart is een algemene beleidsondersteunende kaart in het kader van landschapsplanning en -beheer, opmaak van structuurplannen, ruimtelijke uitvoeringsplannen en m.e.r.. Het is de inventaris van alle structurerende landschapselementen en -componenten van belang, ook deze zonder erfgoedwaarde. De kartering van ruimtelijke landschapskenmerken is uitgevoerd op middenschaal (1/50000). Als basis voor de kartering werden topografische kaarten 1/50.000 van het NGI gebruikt. De term ruimtelijk structurerend wordt geoperationaliseerd via 3 voorwaarden: 1) het landschapskenmerk heeft door zijn aanwezigheid een invloed op de opbouw, ruimtelijke configuratie; 2) het landschapskenmerk is visueel dominant aanwezig en heeft een bakenfunctie; 3) het landschapskenmerk is typisch oriënterend voor een bepaalde streek. Op grond van deze drie voorwaarden geschiedde de kartering voor geheel Vlaanderen.

45


Bron

VIOE

Datum/versie

Toestand 2000

Vorm

Digitaal

Info


augustus 2006

De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) Beschrijving

De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) is een inventaris van alle archeologische sites in Vlaanderen waarvan het bestaan geweten is. De kern van het project is een internetgebaseerde inventaris met een databank en een GIS-luik (geografisch informatiesysteem), die aangevuld en geraadpleegd kan worden door de verschillende partners. Het belang van de CAI is vooral te zoeken in de sector van het erfgoedbeleid. De inventaris is immers een instrument voor de integratie van archeologie in de ruimtelijke ordening, het uitvoeren van beschermingen en het behandelen van bouwaanvragen. Daarnaast biedt de CAI ook de mogelijkheid om lacunes in de archeologische kennis te herkennen. Op basis hiervan worden wetenschappelijke programma's ontwikkeld. Vanaf 2006 wordt eveneens gewerkt aan een kaart met ‘gekende sites’ (beheerszones): een bestand van afgebakende archeologische terreinen. De CAI is slechts toegankelijk voor een beperkt aantal gebruikers. MERdeskundigen voor archeologie kunnen toegang krijgen tot de online toepassing mits aanvraag bij het VIOE. Meer informatie uit de CAI in functie van m.e.r. kan opgevraagd worden bij de AML.

Bron

VIOE

Datum/versie

Permanente actualisatie

Vorm

Digitaal (gedeeltelijk beschikbaar via GEO-loket); Informatie opgevraagd via de Afdeling Monumenten en Landschappen.

Info

www.vioe.be

dient

Databank Maritiem Archeologisch Erfgoed Beschrijving

46

Sinds enige tijd werkt de Cel maritieme archeologie van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) aan een databank voor maritiem archeologisch erfgoed. Het is de bedoeling om in deze databank zo veel mogelijk informatie samen te brengen over het archeologisch erfgoed in de Belgische territoriale zee, het Belgisch continentaal plat en op de bodem van de Vlaamse rivieren met de informatie over het aan land gesitueerde maritieme deel van het bodemarchief in Vlaanderen. De informatie omtrent dit archeologisch erfgoed is tot op heden immers sterk verspreid over diverse overheidsdiensten, wetenschappelijke instellingen, duikers, vissers, particulieren… Bezoekers kunnen de databank raadplegen via een interactieve webapplicatie. Geregistreerde bezoekers kunnen digitaal informatie kunnen toevoegen aan de databank.


Bron

VIOE, Provincie West-Vlaanderen

Datum/versie

Toegankelijk sinds 2006, permanente actualisatie

Vorm

Digitaal

Info

www.maritieme-archeologie.be

augustus 2006

Het historische orgel in Vlaanderen Beschrijving

De inventarisatie van het orgelpatrimonium in Vlaanderen vindt plaats sedert 1972. Eerst werden de orgels in bidplaatsen die vallen onder publiek recht geïnventariseerd (parochiekerken onder beheer van kerkfabrieken, begijnhofkerken onder beheer van een OCMW of een andere openbare instelling, etc.). Vervolgens kwamen de orgels in bidplaatsen onder privaat recht (kloosterkerken, etc.) aan de beurt. Dit inventarisatiewerk vindt zijn weerslag in de vijf boekdelen die sinds 1974 verschenen zijn in de reeks 'Het Historisch Orgel in Vlaanderen'. De informatie uit deze boeken is gedigitaliseerd en kan geraadpleegd worden op de themasite over het orgel.

Bron

Afdeling Monumenten en Landschappen, VIOE

Datum/versie

In opbouw sinds 1972

Vorm

Digitaal, analoog

Info

www.onroerenderfgoed.be/orgel/index.htm, www.vioe.be

Inventaris van historische tuinen en parken in Vlaanderen Beschrijving

Deze thematische inventaris schetst aan de hand van literatuuronderzoek, archiefstukken, oude ansichtkaarten, familiekiekjes, oude en moderne kaarten en terreinonderzoek een beeld geschetst van de ontwikkeling en huidige toestand van tuinen en parken. Zowel riante kasteelparken als bescheiden villatuinen komen aan bod, met de nodige aandacht voor interessante 20ste eeuwse ontwerpen. De inventaris is slechts beschikbaar voor een beperkt deel van het Vlaamse grondgebied.

Bron

Afdeling Monumenten en Landschappen, VIOE

Datum/versie

In opbouw

Vorm

Analoog

Info

www.onroerenderfgoed.be

47


augustus 2006

4.2.2 Het virtuele land Het virtuele land Beschrijving

Het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) wil, samen met andere geïnteresseerden, het verleden van landbouw, platteland en voeding (vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw) bestuderen, bewaren en toegankelijk maken voor een groot publiek. Dit cultureel erfgoed wordt belicht in zijn nationale en internationale context, waarbij ook grote aandacht uitgaat naar de interactie met actualiteit en toekomst. Het project ‘Het virtuele land’ heeft als doel het agrarisch erfgoed dat ons land rijk is (bijv. voorwerpen, foto's, documenten, affiches) en de gegevens van de bewaarders van dit erfgoed (musea, privé-verzamelaars, archieven, heemkundige kringen) digitaal te bewaren in een databank. Rond deze databank is een website gebouwd die deze informatie op een gebruiksvriendelijke manier naar diverse doelgroepen brengt.

Bron

CAG

Datum/versie

In opbouw

Vorm

Digitaal

Info

www.hetvirtueleland.be

4.3 FOTOGRAFISCHE BRONNEN 4.3.1 Luchtfoto’s Er moet onderscheid gemaakt worden tussen: •

stereoscopische luchtfoto's;

•

vergrote (ontschrankte) luchtfoto's;

•

orthofotokaarten;

•

oblieke foto's.

De informatiewaarde van luchtfoto's hangt ook af de gebruikte opnamekenmerken. De opnameschaal bepaalt in belangrijke mate de grondresolutie en de stereoscopische drempel. Stereoscopische luchtfoto's vormen de basis voor de aanmaak van de topografische kaarten. Ze laten als enig document toe een driedimensionele weergave van het landschap te geven. Hun gebruik vergt echter de kennis van de beginselen van de luchtfoto-interpretatie. Luchtfoto's vertonen belangrijke (geometrische) vertekeningen waardoor ze niet als precieze kaarten gebruikt kunnen worden. De foto-informatie moet door fotogrammetrische restitutie geometrisch ingepast worden. Dit kan gebeuren door de relevante gegevens tijdens de restitutie over te tekenen tot lijnkaarten, of door de productie van orthofoto's. Orthofotokaarten zijn mozaïeken van lu chtfoto's die differentieel ontschrankt zijn geworden. Orthofotokaarten zijn geometrisch precies en correct ingepast in het Lambert 72 referentiesysteem. Een digitale orthofotobedekking wordt gedefinieerd als zijnde een visuele informatielaag waarop het reële landgebruik op het moment van de fotografische luchtopname wordt

48


augustus 2006

weerspiegeld. Orthofoto's worden vaak gebruikt als achtergrondlaag om afgeleide bestanden te produceren ten behoeve van diverse beleidsdomeinen waaronder de ruimtelijke ordening, milieubeleid, openbare werken, enz. De digitale orthofoto’s zijn gebaseerd op luchtopnamen op schaal 1/12.000. In de loop van 2006 zijn deze bestanden gebiedsdekkend beschikbaar. Afzonderlijke verticale luchtfoto's kunnen ook vergroot en eventueel ontschrankt worden. Hierdoor bekomt men een handige fotografische achtergrond voor het aangeven van thematische gegevens. Oblieke luchtfoto's bestaan in de meest uiteenlopende formaten. Ze zijn geometrisch sterk vertekend en moeilijk restitueerbaar. De grote flexibiliteit bij de opnamecondities maakt echter dat ze bijzonder waardevolle informatie kunnen verzamelen over efemere verschijnselen. Ze worden dan ook gebruikt voor de detectie van archeologische sporen en microvariaties in de bodem en vegetatie. Landschappelijk bieden ze zeer bruikbare holistische overzichten van cultuurhistorische patronen.

49


augustus 2006

Kleurenortho’s Beschrijving

De aanmaak van een orthofotobedekking verloopt per provincie in een vier stappen namelijk: ten eerste de realisatie van fotografische luchtopnamen in kleur op schaal 1/12.000, ten tweede het scannen aan hoge resolutie van de originele filmrollen, ten derde feitelijke orthofotoproductie en ten vierde de distributie van de eindproducten (per gemeente en per kaartbladen) naar de gebruikers toe. Momenteel zijn de orthofoto’s van alle provincies afgewerkt en beschikbaar. Een orthofotobedekking geeft een momentopname van het grondgebied weer. De gebruikswaarde neemt dus af met de tijd, daarom wordt tevens voorzien in een actualisatie van dit bestand om de 3 à 5 jaar. Het geoloket stelt de orthofoto’s van de provincies beschikbaar.

Bron

Agentschap Geografische Informatiesystemen Vlaanderen, Provincies

Datum/versie

2000-2005

Vorm

Digitaal

Info


Luchtfoto’s NGI Beschrijving

Sinds 1949 maakt het Nationaal Geografisch Instituut regelmatig nieuwe luchtopnamen voor de uitvoering van zijn basisactiviteiten. Men mag vooropstellen dat voor iedere zone in België minstens 6 opnamen bestaan die in de tijd gespreid zijn. Die duizenden negatieven worden zorgvuldig bewaard en zijn van onschatbare waarde voor de studie van de evolutie van de landschappen. Op aanvraag kunnen deze documenten geraadpleegd en aangekocht worden (contactafdrukken, gehele of gedeeltelijke vergrotingen, mozaïeken). Het standaardformaat van een contactafdruk bedraagt 23 x 23 cm. De schaal is ongeveer 1/21 000. Op elke foto wordt dus bij benadering een oppervlakte van 4,8 km x 4,8 km voorgesteld. Alle luchtfoto’s vanaf 1997 zijn gescand en gegeorefereerd.

Bron

NGI

Datum/versie

2000-2005

Vorm

Analoog

Info

www.ngi.be

50


augustus 2006

4.3.2 Satellietbeelden Verschillende soorten teledetectiebeelden gemaakt met satellieten zijn beschikbaar voor het Vlaamse Gewest. Voor grootschalige m.e.r.-activiteiten kunnen satellietbeelden eventueel nuttige aanvullende overzichtsinformatie verschaffen. Veel van de (al dan niet bewerkte) satellietbeelden zijn enkel beschikbaar via het commerciële circuit. Dit geldt in het bijzonder voor hoge resolutiebeelden van commerciële satellieten zoals SPOT, Quickbird (2001), Orbview (2003) en KOMPSAT 2 (2006). De Vlaamse overheid koopt occasioneel beelden van deze satellieten aan, bijvoorbeeld in het kader van de opmaak van kaartmateriaal. Gezien de grondresoluties kunnen afzonderlijke objecten steeds beter eenduidig en met zekerheid geïdentificeerd worden. Het gebruik in project-MER van satellietbeelden in Vlaanderen is eerder uitzonderlijk.

IKONOS-satellietbeelden Beschrijving

De IKONOS-beelden zijn afkomstig van de gelijknamige Amerikaanse satelliet. Deze satelliet werd gelanceerd in september 1999 en was de allereerste satelliet die met deze resolutie (een ruimtelijk detail van 1m in ZW/W en 4m in kleur) beschikbaar kwam voor burgerlijke toepassingen. De IKONOS-satelliet observeert in de natuurlijke kleuren, maar ook in het infrarood, een 'kleur' die niet zichtbaar is voor het menselijke oog, maar die wel uitstekend geschikt is om vegetatie te bestuderen. De bedekking van Vlaanderen werd gerealiseerd tijdens het groeiseizoen van de jaren 2002 en 2003

Bron


Datum/versie

2002-2003

Vorm

digitaal

Info


LANDSAT-satellietbeelden Beschrijving

LANDSAT 7 werd gelanceerd in 1999 en is uitgerust met een multispectrale sensor (Enhanced Thematic Mapper Plus – ETM+). De LANDSAT-7 Enhanced Thematic Mapper+ beeldmozaïek werd opgebouwd door het samenvoegen van drie verschillende LANDSAT-7 ETM+ opnames uit het groeiseizoen 2001. De beeldmozaïek werd opgebouwd naar aanleiding van de ontwikkeling van het Bodembedekkingsbestand (AGIV-product) en het Bodemgebruiksbestand, opname 2001 (AGIV-product).

Bron


Datum/versie

2001

51


Vorm

digitaal

Info


augustus 2006

4.3.3 Fotoarchieven Verschillende instanties beschikken over uitgebreide fotoarchieven die in het verleden soms moeilijk toegankelijk waren. De laatste jaren is echter werk gemaakt van de (digitale) ontsluiting van deze bronnen. Hierdoor is heel wat –vroeger vaak ontoegankelijkarchiefmateriaal ontsloten. Hierna wordt een kort overzicht gegeven:

Fototheek van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Beschrijving

De fotografische collectie van het documentatiecentrum van het KIK telt meer dan 850.000 negatieven, die alle aspecten van de Belgische kunst bestrijken: monumenten en landschappen, beeldhouwkunst, schilderkunst, muurschilderingen, textiel, zilverwerk, glas, ceramiek, grafische documenten, archeologie, folklore, oude ambachten, enz. Deze uitzonderlijke documentatie bevat ook fotografische opnamen van kunstwerken of monumenten die thans verdwenen zijn of die gewijzigd werden. Sommige foto’s dateren van het einde van de 19de eeuw.

Bron

Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium

Datum/versie

Permanente aanvulling sinds 19de eeuw

Vorm

Digitaal raadpleegbaar / Analoog te verkrijgen

Info

www.kikirpa.be

Beeldbank Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed Beschrijving

Sinds het begin van de monumenten -en landschapszorg hebben de bevoegde overheidsdiensten fotografische gegevens verzameld voor verwerking in dossiers, inventarissen, vakliteratuur en promotiefolders. De fotocollectie bevat meer dan 17.000 ekta's waarvan er reeds 13.000 gedigitaliseerd zijn. Deze collectie wordt beheerd door het VIOE. De collectie zal in de loop van 2006 via het internet toegankelijk zijn.

Bron

VIOE

Datum/versie

Permanente aanvulling sinds 19de eeuw

Vorm

Digitaal / Analoog

Info

www.vioe.be

Regionale beeldbanken Beschrijving

52

Voor een aantal steden en gebieden bestaan digitale beeldbanken op het internet. Deze beeldbanken vormen de ontsluiting van beeldarchieven (bv.


van stadsarchieven) en bevatten voornamelijk krantenartikels, historische kaarten e.d.. Bron

Steden en gemeenten

Datum/versie

divers

Vorm

Digitaal raadpleegbaar / Analoog

Info

Bijvoorbeeld:

augustus 2006

foto’s,

maar

ook

www.beeldbankbrugge.be www.beeldbankmechelen.be www.heuvellandverbeeldt.be www.beeldbankwaasland.be www.geheugenvanieper.be www.beeldbankgent.be/ European Visual Archive (met o.m. Stadsarchief http://192.87.107.12/eva/nl/search.asp

Antwerpen)

via

Archief archeologische luchtfotografie UGent en KULeuven Beschrijving

Bron

Sinds het begin van de jaren ’80 van de twintigste eeuw worden aan de UGent archeologische luchtprospecties uitgevoerd. Vanaf 2001 wordt eveneens aan de KUL op die manier geprospecteerd. In totaal bestaat het bestand dat op die manier werd opgebouwd uit ongeveer 66.000 foto’s. Het zogenaamde ‘referentiebestand’ hiervan (een puntenlaag met waar foto’s zijn genomen en een beknopte beschrijving van de foto’s) is te vinden in de online CAI databank. De foto’s zelf zijn momenteel slechts voor een fractie beschreven en gedetailleerd op kaart gezet (eveneens te vinden in de CAI). De foto’s zelf zijn te raadplegen via de UGent. CAI (referentiebestand) / Universiteit Gent (luchtfoto‘s)

Datum/versie

Vanaf 1980, permanente actualisatie

Vorm

Digitaal beschikbaar referentiebestand. De luchtfoto’s gedeeltelijk gedigitaliseerd en verwerkt in GIS. De overige luchtfoto’s op dia.

Info

Universiteit Gent, Vakgroep Archeologie en Oudste Geschiedenis van Europa, Blandijnberg 2, 9000 Gent

4.4 GESCHREVEN BRONNEN Er bestaat een uitgebreid aanbod aan geschreven bronnen die betrekking tot de discipline ‘Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Het betreft hier zowel literatuur m.b.t. de uitvoering van effectstudies als inhoudelijke werken. Deze werken bevatten vaak belangrijke informatie over het betrokken gebied die –in aanvulling op de eerder geciteerde bronnen- de

53


augustus 2006

beschrijving van de ontstaansgeschiedenis en de huidige toestand van het landschap mogelijk maken.

4.5 ARCHIEVEN Veel historische informatie (zowel geschreven bronnen, cartografische bronnen als fotomateriaal) is terug te vinden de meest uiteenlopende archieven. Deze zijn echter niet steeds publiek toegankelijk. Onder de publiek toegankelijke archieven vermelde we het Rijksarchief . Meer informatie over de collecties, de verschillende afdelingen e.d. is terug te vinden via de website van het Rijksarchief (http://arch.arch.be/). Daarnaast beschikken ook de provincies en de gemeenten over uitgebreide archieven.

TERREINBEZOEK

4.6

De gegevens die verzameld werden in de bureaustudie, moeten bij het uitvoeren van een m.e.r.-studie met een terreinbezoek bevestigd, geactualiseerd en eventueel verder verfijnd worden. Zeker in stedelijke- en randstedelijke gebieden zijn kaarten luchtfoto-informatie en ook inventarisgegevens, vaak snel verouderd en voorbijgestreefd. Een bruikbaar hulpmiddel ter ondersteuning van het veldwerk en de analyse van het landschapskarakter vormen gestructureerde verslagen van waarnemingen (bvb. op basis van standaardformulieren met aanstiplijsten) vanuit selectief gekozen waarnemingspunten in het landschap. De waarnemingen worden aangevuld met foto’s. De geselecteerde waarnemingspunten moeten een representatieve spreiding vertonen in het studiegebied. De opnamen omvatten naargelang de situatie: •

Objectieve inventarisatie van aanwezige landschapselementen;

•

Subjectieve indrukken van het landschap;

•

Details van de landschappelijke toestand, landgebruik, landschapsbeheer, trends inzake landschappelijke evoluties.

Mogelijke veldopnamen (volgens eventuele aanstiplijsten) zijn: •

Zichtwijdtebepaling

•

Lokale schermwerking door landschapselementen

•

Seizoensafhankelijke schermwerking

•

Uitzichten (foto’s)

•

Identificatie van gevoelige receptoren

•

Lijn- en puntelementen: bossen, bomen, houtkanten, …

•

Bodemgebruik

•

Bebouwing

•

Bijzondere perceelsvormen

•

Archeologische- en cultuurhistorische elementen en/of eigenschappen

•

Ontsluitingen

•

…

Indien relevant, rekening houdend met het type ingreep, is ook een opname van de huidige toestand i.v.m. de geluidsimmissies noodzakelijk. De analyse van de resultaten van de bureaustudie en het terreinbezoek vormen de basis voor de afbakening van de landschapseenheden binnen het studiegebied.

54


augustus 2006

Het terreinbezoek is essentieel bij de identificatie en vastlegging van de specifiek kwetsbare “receptoren” ten aanzien van de ingreep in het landschap. Deze receptoren bestaan uit elementen, verzamelingen van elementen of landschapskenmerken die door de ingreep kunnen beïnvloed worden.

4.7 ARCHEOLOGISCH VELDONDERZOEK Archeologisch veldonderzoek kan een milderende maatregel zijn (zie hoofdstuk 11), maar ook een middel om de referentiesituatie te kunnen beschrijven (zie hoofdstuk 7) en staat derhalve in deze paragraaf als bron beschreven. In veel gevallen is het denkbaar dat er te weinig informatie beschikbaar is op basis waarvan de effecten voorspeld en beoordeeld kunnen worden. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen drie vormen of fasen van onderzoek, die een verschillend doel kennen: •

In de eerste plaats is er het zogenaamde prospectief onderzoek waarmee sites in kaart worden gebracht;

•

Daarnaast is er site-gericht onderzoek waarmee bepaalde kenmerken van die sites bepaald kunnen worden, zoals bijvoorbeeld de conserveringsgraad;

•

Tenslotte kan de opgraving genoemd worden, een maatregel die over het algemeen niet ingezet zal worden ten behoeve van de beschrijving van de referentiesituatie, maar vooral een milderende maatregel zal zijn. Er is voor gekozen om de archeologische opgraving, als integraal deel van een archeologisch onderzoeksproces, hier kort te benoemen.

Benadrukt moet worden dat er geen methodische koppeling bestaat tussen fase van onderzoek en methode van onderzoek. De bijvoorbeeld in Nederland tot voor kort gangbare praktijk waarbij dit wel het geval was, kan op methodologisch vlak worden verworpen. Ter verduidelijking: het is geen a priori vaststelling dat de methode om sites in een projectgebied te karteren een booronderzoek, oppervlaktekartering of proefsleufonderzoek is. De keuze van methode is afhankelijk van de vraag wat gezocht wordt, landschappelijke factoren en van de ideevorming wat de prospectiekenmerken van een site kunnen zijn. Er bestaan in Europa vrijwel geen studies die (op statistische gronden) getracht hebben om methode van onderzoek in relatie tot onderzoeksvraag en prospectiekenmerken te onderzoeken. Een eerste inzicht geeft de studie van Tol e.a. (2004).

4.7.1 Oppervlaktekartering Een oppervlaktekartering is een snelle methode van archeologisch veldonderzoek voor grote oppervlakken. Deze methode is vooral zinvol voor het opsporen van (matig) vondstrijke nederzettingen, jachtkampementen. Andere typen sites zullen slechts incidenteel worden aangetroffen. Sites worden opgespoord door het systematisch in raaien belopen van percelen waarbij gelet wordt op artefacten. Een oppervlaktekartering is zinvol in gebieden waar de grond niet begroeid is (goede vondstzichtbaarheid), en waar archeologisch interessante lagen zich binnen het bereik van de ploegvoor bevinden (binnen circa 50 cm beneden maaiveld). In de praktijk gaat het meestal om braakliggende akkers. In begroeide gebieden is de prospectieve waarde van een oppervlaktekartering aanzienlijk geringer. In deze gebieden kunnen hoogstens geschoonde slootkanten, molshopen en andere bodemontsluitingen geïnspecteerd worden op het voorkomen van archeologisch materiaal. Overigens is, ook in onbegroeide gebieden, het succes van een oppervlaktekartering in belangrijke mate afhankelijk van de periode waarin en de weersomstandigheden waaronder gekarteerd wordt.

4.7.2 Onderzoek door middel van proef- of zoeksleuven De aanleg van proef- of zoeksleuven is op dit moment de meest gebruikte prospectiemethode in de Europese archeologie. Sites worden opgespoord door in rasters kleine sleuven te trekken tot op het archeologisch relevante niveau (Figuur 5-5). Het is relatief goedkoop omdat grote oppervlakten in korte tijd kunnen worden onderzocht. Proefsleufonderzoek is met name geschikt voor het traceren van nederzettingen met een lage vondstdichtheid (Tol e.a., 2004).

55


augustus 2006

In Vlaanderen beslaat het blootgelegde areaal bij een prospectief onderzoek doorgaans tussen de 8 en 12 % van het onderzoeksgebied. Dit kan gezien worden als een representatief percentage, waarbij opgemerkt moet worden dat het vaststellen van deze percentages per onderzoek bepaald dient te worden en dat niet alle typen sites met deze methode opgespoord zullen kunnen worden. Behalve voor het opsporen van sites wordt proefsleufonderzoek vaak ingezet als middel om bepaalde kenmerken van sites te bepalen.

4.7.3 Karterend booronderzoek Booronderzoek kan een methode zijn om sites te lokaliseren die op enige diepte onder het maaiveld liggen doordat zij zijn afgedekt door een plaggenbodem of door sedimenten zoals rivierafzettingen en veen. In deze gevallen is de kans klein dat vondsten door bijvoorbeeld de werking van landbouwmachines aan de oppervlakte terechtkomen. Daarnaast is booronderzoek in sommige gevallen geschikt voor het opsporen van sites in begroeide gebieden zoals grasland. Grasland kenmerkt zich in vergelijking met akkerland door een slechte vondstzichtbaarheid aan de oppervlakte. Hier kan de bodem met behulp van boringen op het voorkomen van archeolo gisch materiaal worden onderzocht. In de meeste gevallen kan met handboorgereedschap worden volstaan (bijvoorbeeld een Edelmanboor in combinatie met een guts- of steekboor). Bij grotere boordieptes, of moeilijk doordringbare lagen, kan machinaal geboord worden. Booronderzoek maakt het verder mogelijk de diepteligging, dikte en stratigrafische positie van de archeologische laag of lagen vast te stellen. Daarnaast is booronderzoek een methode om de mate van antropogene verstoring en/of natuurlijke bodemerosie van het te onderzoeken gebied te kunnen bepalen. In beide gevallen kunnen archeologische resten geheel of gedeeltelijk verdwenen zijn. De dichtheid van het te gebruiken boorgrid is afhankelijk van de prospectiekenmerken van de te verwachten sites (Tol e.a., 2004). Tol maakt op basis van deze prospectiekenemerken tevens duidelijk in welke gevallen proefsleufonderzoek een meer succesvolle onderzoeksmethode zal zijn. Verschillen in toepassing van de ene methode of de andere hangt samen met het doel van het onderzoek en bijvoorbeeld de verwachte vondstdichtheid van sites (Tol e.a., 2004).

4.7.4 Geofysische onderzoeksmethoden Geofysische methoden, in het bijzonder elektrische weerstandsmetingen en grondradar, worden hoofdzakelijk gebruikt voor nadere duiding van bepaalde kenmerken van sites waarbij de bruikbaarheid zich beperkt tot omvangrijke structuren als grachten en stenen funderingen. De toepasbaarheid van magnetische methoden binnen de prospectieve archeologie kan hoger worden ingeschat. Magnetometeronderzoek is op de kalk, löss- en zandgronden van GrootBrittannië (David, 2001), Duitsland (bijvoorbeeld Neubauer & Eder-Hinterleitner, 2003) en andere landen een veel gebruikte prospectieve onderzoeksmethode die ingezet wordt om archeologische resten op te sporen en in kaart te brengen. In een holocene context lijkt echter de weerstandsmeter over het algemeen betere resultaten op te leveren. De inzet van geofysische onderzoeksmethoden, en de keuze van methode, blijft maatwerk, waarbij de waterhuishouding, geologische opbouw en bijvoorbeeld aanwezigheid van zwerfmetaal en hoogspanningsleidingen een belangrijke rol spelen.

4.8 GEGEVENS UIT ANDERE DISCIPLINES Als integrerende discipline heeft de discipline veel behoefte aan de uitwisseling van gegevens met andere disciplines. De gegevensuitwisseling wordt in detail besproken in hoofdstuk 9.

56


augustus 2006

5 Karakterisering effectgroepen Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kunnen op verschillende manieren verstoord worden door het uitvoeren van een project of activiteit. Alle effecten die deze ingrepen, zowel rechtstreeks als onrechtstreeks kunnen teweegbrengen worden in wat volgt ingedeeld in een aantal effectgroepen. Op deze wijze kunnen zij binnen het m.e.r.-onderzoek overzichtelijk worden behandeld. Een dergelijke opdeling is –zeker voor wat betreft de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’- in zekere mate arbitrair. De verschillende aspecten die binnen de discipline behandeld worden zijn immers niet volledig onafhankelijk van elkaar. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een ingreep-effectenmatrix die de relatie legt tussen de geplande ingrepen en activiteiten en de impact op de verschillende effectgroepen.

5.1 INLEIDING De indeling in effectgroepen voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ sluit aan bij de verschillende benaderingswijzen die bestaan in het landschapsonderzoek en die reeds aangegeven in hoofdstuk 2. •

Het landschap als relatiesysteem

•

De erfgoedaspecten

•

de perceptieve kenmerken

Deze indeling komt overeen met de 3 waarderingsniveaus van landschappen die gebruikt werden in ‘Landschapszorg in Vlaanderen: onderzoek naar criteria en wenselijkheden voor een ruimtelijk beleid met betrekking tot cultuurhistorische en esthetische waarden van landschappen in Vlaanderen’ (M. Antrop, S. Van Damme, 1995). Elk van deze benaderingen heeft eigen onderzoeksmethoden en brengt eigen effecten met zich mee. Ze zijn echter niet onafhankelijk van elkaar. Een historische dijk bijvoorbeeld heeft een structurerende functie, beschikt over een aanzienlijke erfgoedwaarde en heeft tevens een belangrijke visuele impact. Dit betekent echter niet dat het hier om dubbeltellingen gaat. Het betreft verschillende aspecten van hetzelfde onderzoeksobject. Volgende effectgroepen komen aan bod: •

structuur en relatiewijzigingen

•

wijziging erfgoedwaarde

•

wijziging perceptieve kenmerken

•

wijziging belevingswaarde

Deze laatste effectgroep wordt vermeld ter wille van de volledigheid van het richtlijnenboek. Aangezien het hier gaat om de impact die de ingrepen hebben op de receptor ‘mens’ is het aangewezen dit aspect ook onder de desbetreffende discipline te behandelen.

57


augustus 2006

5.2 EFFECTGROEP STRUCTUUR- EN RELATIEWIJZIGINGEN 5.2.1 Inleiding Structuur- en relatiewijzigingen vormen een uitgebreide en gevarieerde groep van effecten. Ze situeren zich in de volgende domeinen: •

Abiotische verstoring: het zijn verstoringen in de reliëfs- en hydrografische structuren van het landschap bvb. verbrokkeling van geomorfologische structuren.

•

Landschapsecologische verstoring: veranderingen in de landschappelijke structuur leidt tot veranderingen in de landschapsecologische kwaliteit en in het ecologisch functioneren van het landschap.

•

Vernietiging of doorsnijding van cultuurhistorische structuren: versnippering van kavelstructuren, nederzettingsvormen en patronen, …

•

Functionele versnippering van het actuele gebruik door veranderde toegankelijkheid, gewijzigde gebruiksmogelijkheden, …

De aantasting van cultuurhistorische structuren wordt besproken binnen de effectgroep ‘verlies erfgoedwaarde’ (5.3). De aard van de structurele wijzigingen kunnen sterk verschillen naargelang een macro- of microschalige benadering wordt toegepast.

5.2.2 Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen/–eenheden en processen De belangrijke reliëfstructuren zijn uiteraard deze die ontstaan zijn door geologische- en geomorfologische processen. Een belangrijk aantal reliëfstructuren zijn bepaald door de valleivormen: rivierterrassen, meanderende rivieren, oeverwallen, afgesneden meanders, beekdalen, droogdalen, holle wegen, … Andere reliëfstructuren zijn: leemplateaus en hellingen, kreken en kreekruggen, duinen, veenmoerassen, getuigenheuvels, … Veranderingen in deze structuren leiden tot een aantasting van de natuurlijke geomorfologische vormen. Ook antropogene, kunstmatige reliëfstructuren zoals dijken, vijvers, ontginningsplassen, storten afvalhopen, … kunnen het landschap structureren. De landschappelijke waarden van geomorfologische verschijnselen zijn groot. Terreinvormen maken immers de rol van aardkundige processen in de vroegere en hedendaagse natuurlijke ontwikkeling van landschappen zichtbaar. Het reliëf van het aardoppervlak vormt bovendien de basis van de diversiteit in uiterlijke en ecologische kenmerken van bodem en landschap en daarmee van hun identiteit. De aardkundige waarden worden mede gerekend tot de bijzondere natuur- en landschapswaarden die bij voorkeur behouden, hersteld en ontwikkeld dienen te worden. Ingrepen in het landschap kunnen tot gevolg hebben dat de herkenbaarheid van het landschap dreigt verloren te gaan maar ook de informatie die het landschap en de bodem als een archief in zich dragen. Op het microniveau kunnen de effecten op de reliëf- en hydrografische structuur ingrijpend zijn. De effecten op deze structuren en kunnen worden onderscheiden in: •

Directe effecten: verdwijnen en verstoren van geomorfologische elementen en eenheden

•

Indirecte effecten op de geomorfologische processen (wateren winderosie)

58


augustus 2006

5.2.2.1 Verdwijnen en verstoring van geomorfologische elementen en eenheden Ingrepen zoals het ophogen, afgraven, egaliseren e.d. leiden tot directe veranderingen in het reliëf. Voorbeelden zijn het rechttrekken van waterlopen, dempen van holle wegen, afgraven van taluds, aanleggen of wijzigen van dijken en bermen, opvullen van laagten, enz… Door deze ingrepen wordt niet alleen het zichtbare reliëf gewijzigd, maar ook de natuurlijke, verticale opbouw van geopatrimoniumeenheden wordt verstoord (geologische ontsluitingen, typische bodemstructuren, geomorfologie). Bij de effectbeoordeling moet hier in bepaalde gevallen rekening gehouden worden met een verlies aan geopatrimoniumwaarde. In dit geval moet ook de contextwaarde van de structuur in zijn omgeving, als een factor voor effectbeoordeling in rekening gebracht worden (bvb. ensemble waarin de onderlinge relaties en wisselwerkingen van reliëf, bodem, geologie, morfologie, … nog duidelijk worden getoond). . De effecten hebben betrekking op de aantasting van geomorfologische waarden. Geomorfologische aspecten behoren samen met de geologische en bodemkundige verschijnselen en processen, tot de aardkundige kwaliteiten van natuur en landschap. Voor het landschapsbeleid zijn hierbij vooral de geomorfologische verschijnselen van betekenis. Terreinvormen maken immers de rol van aardkundige processen in de vroegere en hedendaagse natuurlijke ontwikkeling van landschappen zichtbaar. Het reliëf van het aardoppervlak vormt bovendien de basis van de diversiteit in uiterlijke en ecologische kenmerken van bodem en landschap en daarmee van hun identiteit. De aardkundige waarden worden mede gerekend tot de bijzondere natuur- en landschapswaarden die bij voorkeur behouden, hersteld en ontwikkeld dienen te worden. De ontstaanswijze van de morfologische stromend water, tektoniek, veenvorming, gevolg hebben dat de herkenbaarheid van informatie die het landschap en de bodem

elementen is het resultaat van getijdenwerking, wind, enz… Ingrepen in het landschap kunnen tot het landschap dreigt verloren te gaan maar ook de als een archief in zich dragen.

De indeling van het Vlaamse Gewest in Traditionele Landschappen (Antrop, 1989) vormt het afwegingskader voor ondermeer deze geopatrimoniumwaarden. De geomorfologische gebiedsindeling van Gonggrijp (1996) onderscheidt 3 niveaus van klein naar groot: morfo-element, morfopatroon, morfocomplex. •

Morfo-element: terreinvormen, gevormd door een specifiek aardkundig proces. Bijvoorbeeld oude getijdengeulen gevormd door de uitslijpende werking van stromend zeewater of uitgestoven laagten gevormd door het wegwaaien van zand bij harde wind.

•

Morfopatronen: verschillende morfo-elementen die door hun ontstaanswijze met elkaar verwant zijn. Bijvoorbeeld oude getijdengeulen in combinatie met zandige oeverwallen en kleiige komgronden.

•

Morfocomplexen: zijn opgebouwd uit verschillende morfopatronen. De morfopatronen kunnen in geheel verschillende milieus ontstaan, maar wat betreft hun voorkomen in de ruimte oorzakelijk aan elkaar verbonden zijn (bvb. duinen en kleipolders).

5.2.2.2 Effecten op geomorfologische processen Deze effecten zijn indirect van aard omdat ze optreden via het systeem lucht (winderosie) of water en bodem (bodemerosie en sedimentatie). Veranderingen in het bodemgebruik (omvorming van weiland naar akkerland bvb. ) en/of het hydrografisch systeem (bvb. dempen van een holle weg), kunnen aanleiding geven tot een toename van de bodemerosie. De risico’s zijn in het algemeen het grootst in de hellende leem- en zandleemgebieden in Vlaanderen. Erosie van hellende percelen gaat gepaard met een sedimentatie van het geërodeerde materiaal aan de voet van de helling. Hierdoor treden indirecte effecten op door wateren modderoverlast, oogstverlies voor de landbouw, aantasting van natuurgebieden in de vallei.

59


augustus 2006

Winderosie treedt op door ingrepen die leiden tot een vermindering van bodembedekking, een vermindering in de samenhang tussen bodemdeeltjes (bvb. door structuurbederf of ophogen met nieuw bodemmateriaal), een lokale toename in de windsnelheid. Belangrijke geomorfologische vormveranderingen door winderosie zijn eerder uitzonderlijk. Sedimentatieprocessen treden op bij riviererosie en bij bodemerosie. Waterlopen transporteren zowel bodemmaterieel dat door de waterstroom afgeslagen wordt van oevers van waterlopen als bodemmateriaal dat door bodemerosie van het land naar de waterloop is afgevoerd. Dit geërodeerd materiaal sedimenteert op locaties in de waterloop waar de stroomsnelheid relatief laag is of in de vallei bij het buiten de oevers treden van de waterloop bij overstromingen en/of hoge debieten.

5.2.3 Effecten van landschapsecologische verstoring Tussen de ruimtelijke aspecten van de fysische geografie en de functionele aspecten van de ecologie zijn tal van relaties aanwezig. Deze ruimtelijke relaties tussen ecotopen en hun omgeving komen tot stand door transport van stoffen en organismen, die het stelsel van ecotopen tot een functioneel systeem van een hogere orde maken: het landschap. De landschapsecologische verstoring door ingrepen handelt bijgevolg over de relaties tussen de variaties in de ruimte en het ruimtegebruik (zichtbare patronen) en de processen die leiden tot ontstaan, groeien of verdwijnen van biota. Enerzijds leiden wijzigingen in de structuur (bodembezetting, landgebruik, geomorfologie, …) tot veranderingen in de processen (waterstromen, stofstromen, uitwisseling van biota tussen ecotopen, …). Anderzijds zullen wijzigingen in de processen (bvb. door bemesting) leiden tot veranderingen in de ruimtelijke structuur (verdwijnen en verschijnen van andere biota). 5.2.3.1 Ecologische kwaliteit van landschappen De ecologische kwaliteit van landschappen staat in relatie tot het ecologisch functioneren van landschappen op het aggregatieniveau van het landschap. Het eerstvolgende lagere aggregatieniveau onder landschap, is dat van het ecosysteem (ecosystemen zijn bouwstenen van landschap). Het functioneren van landschappen is geenszins een eenvoudige optelsom van het interne functioneren van de afzonderlijke ecosystemen. Er zijn immers patronen en processen aanwezig die alleen optreden dankzij een bepaalde ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Het betreft hier uiteraard alleen de patronen en processen die voortkomen uit of mogelijk zijn dankzij de specifieke ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Deze kunnen onderscheiden worden in 3 groepen: •

Oppervlakteaspecten: sommige soorten stellen dusdanige eisen aan de oppervlakte van het ecosysteem, dat zij op plaatsen waar in kwalitatief opzicht aan alle habitateisen is voldaan, toch ontbreken. De soortenrijkdom hangt mede van de oppervlakte af.

•

Uitwisselingsmogelijkheden (van planten en dieren): tussen systemen of ecotopen van gelijke aard, hangen af van de onderlinge afstand en de aard van het tussenliggende gebied.

•

Randeffecten: dit zijn de effecten op een ecosysteem, die afhangen van de randoppervlakte-verhouding van het ecosysteem. Voor soorten die gebonden zijn aan de binnenste delen van het systeem, kan een grote rand-oppervlakte-verhouding ongunstig zijn. Vaak mijden ze de randgebieden en treden er ongunstige invloeden op vanuit de randzones (hydrologische randinvloeden, inwaai meststoffen, verstoring, ander ruimtegebruik). Op landschapsniveau kan een verhoogde rand-oppervlakteverhouding echter positieve effecten hebben op de soortdiversiteit.

5.2.3.2 Directe en indirecte effecten De effecten kunnen worden onderscheiden in directe en indirecte effecten. Directe effecten zijn het gevolg van ruimtebeslag. Indirecte effecten treden op via het water, de bodem of de

60


augustus 2006

lucht. Voor een uitgebreid overzicht van de indirecte effecten, verwijzen we ondermeer ook naar de richtlijnenboeken MER voor Water, Bodem en Fauna en Flora. 5.2.3.2.1 Directe effecten Vernietiging van ecotopen Ingrepen die gepaard gaan met ruimtebeslag, bvb. graven, ophogen, verharden, bebouwen van percelen, leiden tot een gehele of gedeeltelijke vernietiging van de op deze percelen aanwezige ecotopen. Op de plaats van de ingreep wordt de ontwikkeling of het gedijen van biotische elementen, voor kortere of langere tijd verstoord. Ontwikkeling van nieuwe ecotopen Veranderingen in de abiotische landschapselementen en/of de menselijke ingrepen (bvb. vegetatiebeheer) scheppen voorwaarden voor het ontstaan van nieuwe ecotopen en bijgevolg biotische landschapselementen. Het type van ecotoop dat zich ontwikkelt is in de eerste plaats afhankelijk van de nieuw ontstane bodemkundige- en hydrologische karakteristieken en de wijze van beheer van de vegetatie. In de nieuwe situatie zal de biotische landschapscomponent een welbepaalde successie doorlopen. De benodigde ontwikkelingstijd voor het bereiken van een climax in de ecotoopontwikkeling kan naargelang de omstandigheden een lange tijd in beslag nemen. Ecologische versnippering Wanneer een leefgebied van een soort door ingrepen in het landschap uiteenvalt in kleinere eenheden habitat (snippers of fragmenten), die worden gescheiden door als habitat ongeschikt terrein of een barrière, wordt gesproken van (ecologische) versnippering. Ten gevolge van versnippering kan de oorspronkelijke populatie uitvallen in een netwerkpopulatie en/of in een reeks kleinere populaties die onderling geen contact meer hebben. De meeste planten- en diersoorten in cultuurlandschappen, hebben de structuur van een netwerkpopulatie. Dit is een stelsel van ruimtelijk gescheiden populaties die onderling door middel van dispersiebewegingen met elkaar in verbinding staan. Versnippering kan het gevolg zijn van: •

Veranderingen van bodemgebruik landbouwontginning, golfterrein, …);

•

Veranderingen in perceels - of kavelstructuren (netwerk van perceelgrenzen);

•

Versnippering van percelen of kavels (aantallen percelen of kavels per oppervlakteeenheid);

•

Versnippering door aanleg van lijnvormige infrastructuren;

•

Enz …

(bebouwing,

ontginning

van

delfstoffen,

5.2.3.2.2 Indirecte effecten Een reeks uiteenlopende activiteiten kunnen indirecte gevolgen hebben voor het landschapsecologisch functioneren. Bij het bestuderen van effecten op landschapecologisch niveau zijn vooral de milieubeleidsthema’s met een ruimtelijke component van belang nl. verdroging en vermesting. Effecten die optreden via bodem en grondwater zijn: •

Verdroging

•

Verzuring

•

Verzilting

61


•

Vermesting

•

Erosie

augustus 2006

Effecten die optreden via de lucht zijn: •

Verzuring

Verdroging Verdroging treedt op bij ingrepen die de grondwaterstanden verlagen nl. bij oppompen van grondwater voor drinkwaterwinning, voor irrigatie of voor industriële toepassingen en als gevolg van cultuurtechnische maatregelen in de landbouw zoals buizen- of grachtendrainage. Daardoor vochttekort, door verminderde kwelinvloed en door het vrijkomen van voedingsstoffen (afbraak organisch materiaal onder drogere omstandigheden), verandert de soortensamenstelling van de ecotypen van de vochtige- en natte milieus. Verzuring Verzuring treedt op door activiteiten die stoffen in het milieu brengen die leiden tot het zuurder worden van lucht, neerslag, bodem en oppervlakte- en grondwater. Vooral de uitstoot van zwaveldioxide, stikstofoxiden, ammonium, ammoniak, vluchtige organische stoffen en ozon door landbouw, verkeer en industrie, zijn de belangrijkste oorzaken. Verzuring wijzigt de chemische samenstelling van de bodem en leidt tot het verhoogd in oplossing gaan van metaalionen zoals aluminium, cadmium en zink. Deze ionen zijn in bepaalde concentraties giftig voor planten. Verzuring heeft naast een lokale- ook een internationale dimensie. Vlaanderen beïnvloedt mee de luchtverontreiniging in Europa en ontvangt anderzijds ook schadelijke stoffen uit andere landen. Maatregelen kunnen bijgevolg alleen op internationaal niveau worden getroffen. De gevolgen zijn ingrijpend en komen vooral neer op de aantasting van de abiotische condities voor planten- en diersoorten van uiteenlopende levensgemeenschappen. Verzilting Verzilting is het geleidelijk toenemen van het zoutgehalte van bodem of water. Verzilting van het oppervlaktewater door kwel is potentieel een probleem in laaggelegen polders in WestVlaanderen. Het zoute water dat in de ondergrond aanwezig is verdringt (door gewijzigde waterhuishouding) het zoete regenwater in de oppervlakkige bodemlagen. Op sommige plaatsen kan het de wortelzone bereiken en schade toebrengen aan gewassen of vegetatiewijzigingen veroorzaken. Verzilting kan ook optreden door veranderingen in de getijdewerking van rivieren. Vermesting Het betreft het in overmaat toevoeren van voedingsstoffen in het milieu. Deze overmaat betreft hoofdzakelijk stikstof en fosfaat. De veroorzakers zijn vooral de landbouw, de huishoudens en de industrie. Fosfaten worden, afhankelijk van de grondsoort, tot op zekere hoogte vastgelegd in het bodemcomplex, maar nitraten en sulfaten spoelen direct uit naar het grondwater. Wanneer deze voedingsstoffen via het grondwater voedselarme ecotopen bereiken, worden de soorten die kenmerkend zijn voor deze voedselarme milieus verdrongen en vervangen door algemene soorten van voedselrijke milieus. Aanvoer van eutrofiërende stoffen kan ook plaatsvinden via het oppervlaktewater. Erosie Erosie door water is een proces waarbij bodemdeeltjes door de impact van regendruppels en afstromend water worden losgemaakt en getransporteerd, hetzij laagsgewijs over een grote

62


augustus 2006

oppervlakte, hetzij geconcentreerd in geulen of ravijnen. Dit leidt o.m. tot een afname van de bodemkwaliteit en -productiviteit, maar ook tot belangrijke schade door modderoverlast in stroomafwaarts gelegen (woon)gebieden. Er kan gesteld dat erosie een van de belangrijkste vormen van bodemaantasting in Vlaanderen is.

5.2.4 Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik Nieuwe infrastructuren (wegen, leidingen) in het landschap hebben enerzijds verbindende functie maar zijn anderzijds aanleiding tot een functionele versnippering.

een

Infrastructuren hebben een (potentieel) verbindende functie tussen plaatsen en omliggende ruimten. Door veranderingen in de toegankelijkheid, induceren ze tevens nieuwe ontwikkelingen in de omgeving van deze infrastructuren. Door het voorkomen van flankerende bermen en/of bufferstroken hebben ze vaak een ecologische verbindingsfunctie. Anderzijds veroorzaken deze infrastructuren ook een versnijding van de bestaande landschapsstructuren. Er is sprake van een functionele versnippering als de functionele relaties tussen bepaalde landschapsstructuren worden verminderd of afgebroken.

5.3 EFFECTGROEP WIJZIGEN ERFGOEDWAARDE 5.3.1 Inleiding De kern van het landschappelijke erfgoed is de landschappelijke structuur die gegroeid is uit een eeuwenlange organisatie en (her)inrichting door de mens van zijn leefmilieu. Deze basisstructuren zijn soms nog duidelijk bewaard gebleven in het landschap, alhoewel het gebruik en de invulling van de ruimten en het gebruik of de functie van de constituerende elementen in de loop van de tijd veranderd zijn geworden. Zowel deze structuren als elementen vormen het landschappelijk erfgoed. Behalve deze zichtbare relicten, zijn er nog heel wat getuigenissen van ons erfgoed onzichtbaar en niet gekend, maar potentieel aanwezig onder iedere materiële laag van het huidige landschap. De bodem en iedere constructie vormt een waar archief van ons natuurlijk en cultuurhistorisch erfgoed. Gebieden waar het bodemprofiel niet verstoord is geworden, bezitten een hoge kans dat hierin waardevolle artefacten of sporen van een natuurlijke ontwikkeling bewaard zijn gebleven. Het beoordelen van die potentiële waarde door het aangeven van aandachtsgebieden is een taak van deze discipline. Er zal moeten aangegeven worden of een aanvullend gespecialiseerd onderzoek nodig is alvorens de activiteiten van de ingreep te starten. Voor de beschrijving van effecten op erfgoedwaarde is het belangrijk dat men zich realiseert dat het voortbestaan van de bestudeerde elementen en structuren sterk afhankelijk is van de (historische) economische, sociale, politieke en juridische omstandigheden waarbinnen zij functioneren. Dit betekent dat effecten ook via veranderingen in deze omstandigheden (leefwijze, cultuur, inkomensbronnen e.d.) kunnen optreden. In wat volgt wordt, waar nodig, onderscheid gemaakt tussen directe effecten: •

Directe effecten of effecten die direct optreden op elementen en structuren. Daarbij worden zowel de impacten op de elementen en structuren zelf als op context en samenhang besproken.

•

Indirecte effecten veroorzaakt via processen: Deze effecten treden op op langere termijn en worden veroorzaakt door wijzigingen in de abiotische omgeving (bv. grondwaterdalingen, verzuring,…

Om het geheel overzichtelijk te houden wordt in wat volgt de opdeling landschap-bouwkundig erfgoed-archeologie aangehouden.

63


augustus 2006

5.3.2 Landschap Onder deze hoofding worden erfgoedaspecten van het landschap behandeld die betrekking hebben op natuurlijke en historisch-geografische structuur. De erfgoedwaarden van het geopatrimonium werden behandeld onder de effectgroep structuur- en relatiewijzigingen. De bestaande toestand van deze aspecten kwam reeds bij de beschrijving van het landschap als relatiesysteem aan bod. Hierna komt dus enkel nog het erfgoedaspect aan bod. Daarbij is ook de relatie met de andere erfgoedelementen (bouwkundige erfgoed en archeologie) van groot belang. 5.3.2.1 Vernietiging of doorsnijding van historisch-geografische structuren Onder deze titel wordt de vernietiging dan wel doorsnijding verstaan van historischgeografisch waardevolle structuren in het landschap. Omdat elementen onderdelen zijn van structuren heeft het toevoegen of verwijderen van elementen ook gevolgen voor de structuren in het landschap. Naargelang het schaalniveau kunnen deze structuren een regionale of lokale betekenis hebben. De effecten kunnen optreden als gevolg van bebouwing, aanleg van infrastructuren en veranderingen in grondgebruik. De effecten betreffen veranderingen in de identiteit van het landschap als zichtbaar resultaat van de sporen die onze voorouders hebben nagelaten. In veel gevallen gaat het om landschapselementen die door hun aanwezigheid een invloed (gehad) hebben op de opbouw, de ruimtelijke configuratie en/of de organisatie van het (omringende) landschap: nederzettingspatronen, landgebruikspatronen, ontsluitingspatronen, skyline …. Door het verdwijnen (of het nivelleren) van structuurbepalende en kleine landschapselementen en door de uniformiserende tendensen in de nederzettingsstructuur en architectuur vervaagt de eigenheid van de verschillende landschappen. Hierdoor vermindert ook de belevingswaarde van de open ruimte. De waarde van deze structuren wordt bepaald door o.a. de gaafheid, de informatiewaarde, de zeldzaamheid, de contextwaarde en de kenmerkendheid ervan. De beleving van de bewoningsgeschiedenis van het landschap wordt daarbij door velen gezien als een belangrijk aspect van landschappelijke kwaliteit. Het effect kan bijvoorbeeld worden uitgedrukt in het oppervlak dat wordt vernietigd en de mate van versnippering. De waardering wordt in hoofdzaak gebaseerd op de beleidsstatus van de verschillende gebieden. 5.3.2.2 Effect op historische continuïteit van het landschap Zoals reeds in de inleiding aangegeven is de tijd een belangrijke factor in het ontstaan van een landschap. Om de effecten van geplande ingrepen in kaart te brengen is het dus niet voldoende om enkel de bestaande toestand in beeld te brengen. Inzicht in de factoren die het in de loop van de geschiedenis geleid hebben tot het ontstaan van het landschap is noodzakelijk om een inschatting te maken van de historische continuïteit. Daarbij moet men er zich van bewust zijn dat elk landschap bestaat uit elementen met een verschillende ouderdom. De historische continuïteit is dus niet één lijn, maar een aantal, parallel lopende tijdslijnen (bijvoorbeeld van de natuurlijke ontwikkeling, de ontwikkelingen onder invloed van water, stedelijke ontwikkeling, landbouw,…), elk met hun eigen relicten. Nieuwe landschappen Nieuwe landschappen zijn landschappen die tot stand kwamen door een tabula-rasa methode, na de tweede wereldoorlog. Kenmerkend is de grootschalige aanpak, het ‘internationaal’ karakter, de tendens tot uniformiseren en het uitwissen van de traditionele verscheidenheid van onze landschappen. Onder deze definitie vallen o.m. de nieuwe landbouwlandschappen (bv. ruilverkavelingen), rurbane landschappen (woonlandschappen, weglandschappen, industrielandschappen) en recreatielandschappen (Antrop, 1989). De term ‘nieuw landschap’

64


augustus 2006

heeft in deze definitie een eerder negatieve bijklank. Recent is men er zich echter van bewust geworden dat de ‘witte gebieden’ van de landschapsatlas (geen relictzone of ankerplaats) ook een plaats verdienen in het landschapsbeleid. Daarbij wordt de nadruk gelegd op ‘landschapsontwikkeling’. Er wordt daarbij gekeken naar de potenties die landschappen hebben om verder te ontwikkelen en op welke wijze de landschapsvormende elementen -zoals de onderzochte MER-plichtige projecten- kunnen bijdragen tot deze ontwikkeling. 6

5.3.3 Bouwkundig erfgoed 5.3.3.1 Onderscheid tussen directe en indirecte effecten Bouwkundig erfgoed kan, afhankelijk van de aard van de ingreep, op twee verschillende manieren aangetast worden: direct of indirect. Directe effecten zoals het (gedeeltelijk) vernietigen zijn eenduidig en relatief eenvoudig te benoemen. De indirecte effecten zijn minder evident en hoeven geen zichtbare ruimtelijke relatie te hebben met de ingreep die aan het effect ten grondslag ligt. Een voorbeeld hiervan kan zijn de tijdelijke verlaging van de grondwatertafel die kan leiden tot verzakkingen of tot het wegrotten van oude paalfunderingen. Vaak zijn deze effecten (bv. in kleibodems) pas op lange termijn zichtbaar. 5.3.3.2 Directe effecten Vernietiging bouwkundig erfgoed De meest verregaande impact op bouwkundig erfgoed is de totale of gedeeltelijke vernietiging. Omdat binnen de huidige filosofie het verplaatsen van monumenten nog maar zelden overwogen wordt is het van het grootste belang dat vernietiging een laatste optie is. Indien dit het geval is dient de vernietigde structuur voor afbraak uitgebreid gedocumenteerd te worden. Indien een afweging gemaakt moet worden tussen verschillende gebouwen of constructies kan dit enkel gebeuren op basis van zeer grondig onderzoek. Het feit of een gebouw of constructie bij wet is beschermd geeft weliswaar een zekere maatschappelijke waardering, maar mag geenszins beschouwd worden als een absolute waarde.

Nieuw erfgoed? Het toevoegen van nieuwe elementen leidt tot een nieuwe landschappelijke situatie, waaraan in de toekomst een erfgoedwaarde kan worden toegekend. Zo wordt pas de laatste decennia de erfgoedwaarde van oude fabrieksgebouwen erkend. Inpassing in het landschap, architectonische kwaliteit en binding met maatschappelijke ontwikkelingen zullen hiervoor bepalend zijn. Het waarderen van de toekomstige erfgoedwaarde is echter zeer moeilijk, omdat zij afhankelijk is van toekomstige zienswijzen. Het toevoegen van elementen is niet per definitie negatief: zij kan immers bestaande structuren versterken.

Beïnvloeding ensemblewaarde Veel bouwkundig erfgoed maakt deel uit van ensembles (dorpskernen, ontginningsstructuren e.d.). Onder ensembles verstaan we eenheden met een visueel-ruimtelijke samenhang. Het vernietigen van één van de elementen kan een aanzienlijke impact hebben op de

6

Uyttenhove P, Van Wesenbeeck Ph. (2004) Landschapsontwikkeling in Vlaanderen, Labo S, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, Universiteit Gent, Gent

65


augustus 2006

ensemblewaarde. Zo verliest een dorpskern met kasteel, kerk, begraafplaats, pastorie, kasteelpark e.d. veel van zijn betekenis wanneer één van de elementen verdwijnt. De aantasting van de ensemblewaarde kan ook een gevolg zijn van de verminderde leesbaarheid van het ensemble, waardoor de samenhang wordt verstoord (bv. tussen de abdij en de abdijhoeve). In principe kunnen geplande ingrepen de ensemblewaarde verhogen, bijvoorbeeld wanneer storende toevoegingen uit het verleden worden verwijderd of nieuwe elementen een bestaand ensemble versterken. Beïnvloeding van de context Gebouwen en constructies zijn sterk verbonden met de context waarin zij zich bevinden. Ze ontlenen hun waarde immers niet uitsluitend aan de materiële waarden die ze op zich vertegenwoordigen. Bouwkundig erfgoed is –zowel naar materiaalgebruik, inplanting, functie, betekenis, architecturale kenmerken- vaak zeer sterk verbonden met de plaats en de omgeving. Het louter bewaren van de verschijningsvorm zonder de context is daarom af te raden. In eerste instantie gaat het hier om de ruimtelijke context. Het aantasten van deze context leidt op termijn tot functiewijziging, functieverlies of betekenisverlies (Bv. kerktorens in het Antwerpse havengebied, Figuur 5-1). Zo zal bijvoorbeeld een polderboerderij waarvan de omliggende polders verdwijnen op termijn niet meer leefbaar zijn. Dit leidt tot (gedeeltelijke) functiewijziging of zelfs verlating. Hieruit volgt dan weer dat aanpassingen noodzakelijk zullen zijn of dat op termijn verval optreedt. Daarnaast kan ook de betekenis (de polderboerderij als centrum van een inpolderingsfase) aangetast worden. Het inschatten van de immateriële erfgoedaspecten is geen eenvoudige zaak. Hier geldt de stelregel dat alleen een goede beschrijving van het gebied, de ontstaansgeschiedenis en de verschillende erfgoedwaarden inzicht kan verschaffen. Wanneer het aantasten van de context onvermijdelijk is, dient nagedacht te worden over de mogelijkheden om de betrokken erfgoedwaarden te laten evolueren in hun nieuwe context. De waarden die zij vertegenwoordigen kunnen als uitgangspunt dienen bij de opmaak van ontwikkelingsperspectieven voor het gebied.

66


augustus 2006

Figuur 5-1. De kerk van voormalige polderdorp Oosterweel (Haven van Antwerpen)

5.3.3.3 Effecten via processen Bij het uitvoeren van werkzaamheden bestaat steeds het risico op beschadiging van bouwkundig erfgoed in de omgeving (bv. door grondwaterstandsverlaging, trillingen, …). Vaak betreft het effecten die door het aanwenden van de juiste uitvoeringstechnieken voorkomen kunnen worden. Informatie over de mogelijke risico’s dienen aangeleverd te worden vanuit andere disciplines (bodem, water, trillingen, lucht …). Een goed overzicht van de mogelijke aantastingen is terug te vinden in gespecialiseerde literatuur (bv. De Naeyer A. (red) (1999) Handboek onderhoud, renovatie en restauratie, Kluwer uitgevers). Effecten door wijzigingen in grondwaterstand Grondwaterstandverlagingen kunnen leiden tot veranderingen in de draagkracht van de grond. Hierdoor kunnen (differentiële) zettingen optreden. Het effect van een grondwaterstandsverlaging is afhankelijk van een groot aantal factoren (bodemsoort, type fundering, e.d.). Indien het gaat om tijdelijke grondwaterstandverlagingen die het gevolg zijn van de uitvoering van de werken kunnen milderende maatregelen worden voorgesteld (bv. retourbemaling) om schade te voorkomen. In het geval het gaat om permanente grondwaterstandverlagingen zal het effect vaak pas op lange termijn zichtbaar zijn. Zo kan de aanwezigheid van planten met een hoge evapotranspiratie op kleiige bodem pas na veel jaren, wanneer de planten volwassen zijn, aanleiding geven tot aanzienlijke verzakkingen. Grondwaterstandverlagingen kunnen ook leiden tot de aantasting van ondergrondse constructies. Heel wat middeleeuwse gebouwen hebben een fundering op houten palen.

67


augustus 2006

Zolang deze palen zich onder het grondwaterniveau bevinden blijven ze intact. Zodra ze droog komen te staan zullen zij door schimmels en bacteriën worden aangetast. Het verhogen van de grondwaterstand kan gevolgen hebben op de bewaringstoestand van ondergrondse constructies. Zo kunnen kelders die vroeger droog waren plots onder water komen te staan. Effecten door wijzigingen in de bodem Het onoordeelkundig uitvoeren van graafwerken in de nabijheid van bouwwerken kan aanleiding geven tot ernstige grondverzakkingen die kunnen leiden tot het verzakken of instorten van bouwkundig erfgoed. In principe gaat het hier om fouten tijdens de uitvoering die betrekking hebben op alle bouwwerken in de omgeving van het project. Door het ontbreken van of de sterke verwering van funderingen bij oudere constructies zijn deze hieraan zeer gevoelig. Het komt er in dit geval vooral op aan om de aandacht te vestigen op de mogelijke risico’s bij uitvoering van werkzaamheden en het suggereren van preventieve maatregelen. Grote reliëfwijzigingen kunnen leiden tot inklinking of expansie van onderliggende grondlagen. Hierdoor kunnen differentiële zettingen optreden met verzakkingen en scheuren tot gevolg. Effecten van trillingen Trillingen tijdens uitvoering en exploitatie kunnen –al dan niet via compactie van de ondergrond- leiden tot het optreden van scheuren in oude constructies. Vaak hebben oude constructies weinig of geen fundering en zijn ze hierdoor extra gevoelig aan trillingen. Ook zeer kwetsbare erfgoedwaarden zoals glasramen e.d. kunnen aanzienlijke schade leiden. Deze trillingen kunnen o.m. het gevolg zijn van het heien van funderingspalen of ten gevolge van verkeer (treinen, trams, auto’s,…). Effecten via lucht Luchtverontreiniging heeft een belangrijke invloed op de verwering van materialen. Materialen waarvan bekend is dat het verval mede wordt beïnvloed door luchtkwaliteit zijn: steen en steenachtige materialen, gebrandschilderd glas, diverse metalen (koper, zink, brons, ijzer) en verf. De belangrijkste verontreinigende stoffen zijn zwaveloxiden, stikstofoxiden, ozon en stof (bv. roet) De impact van zure regen op kalkhoudende steenachtige materialen is hiervan het meest bekende voorbeeld. Hoewel dit effect vaak op een vrij hoog schaalniveau optreedt is het effect van de lokale luchtkwaliteit een belangrijke factor. Veelal is de voornaamste oorzaak het (auto)verkeer. Veranderingen in luchtdrukgradiënten (windrichting, snelheid, turbulentie) kunnen ook invloed hebben op bepaalde erfgoedwaarden. Zo zal bijvoorbeeld de maalvaardigheid van een molen afnemen wanneer in de directe omgeving hoge bebouwing of beplanting wordt toegevoegd. Hierdoor dreigt functieverlies, verminderd onderhoud en tenslotte verval. Effecten van licht Ook de hoeveelheid licht kan een invloed hebben op de bewaringstoestand van bouwkundig erfgoed. Zo is bijvoorbeeld vastgesteld dat de rieten daken van de Waaslandse hoevegebouwen die in Bokrijk werden heropgebouwd veel sneller verweren dan zij dat in hun oorspronkelijke omgeving deden. Dit heeft wellicht te maken met de bosrijke omgeving waardoor de daken onvoldoende snel kunnen drogen door gebrek aan rechtstreeks zonlicht en veel meer last hebben van mosvorming e.d.. Licht heeft ook een sterke invloed op verwering van een hele waaier materialen (kunststoffen, hout,…). Ook hieraan dient desgevallend aandacht te worden besteed.

68


augustus 2006

5.3.4 Archeologie Ten aanzien van de archeologie is overwogen de indeling in effectgroepen en daaruit voortvloeiende effectvoorspelling en effectbeoordeling vanuit de proceskant te benaderen. Een indeling in effectgroepen als mechanische, chemische, fysisch en (micro)biologische verwering of degradatie lijkt voor de hand te liggen. Confrontatie van deze indeling met de mogelijke ingrepen of ingreepgroepen blijkt echter vooralsnog een te ingewikkelde opgave te zijn. Bij veel ingrepen spelen diverse vormen van verwering door elkaar of zelfs op elkaar in. De formatieprocessen van het bodemarchief zijn te complex om een dergelijke indeling op dit moment recht te doen. Werkend op het snijvlak van een wetenschappelijke discipline en de ruimtelijke planvorming is derhalve voor een pragmatische oplossing en indeling gekozen. 5.3.4.1 Onderscheid tussen gekende en niet-gekende waarden Gekende archeologische waarden kunnen, afhankelijk van de aard van de ingreep, op twee verschillende manieren aangetast worden: direct of indirect. Directe effecten zoals bijvoorbeeld fysieke aantasting door bijvoorbeeld de aanleg van ondergrondse parkings of havendokken (vergraving) zijn eenduidig en relatief eenvoudig te benoemen. De indirecte effecten zijn minder evident en hoeven geen zichtbare ruimtelijke relatie te hebben met de ingreep die aan het effect ten grondslag ligt. Een voorbeeld hiervan kan zijn de tijdelijke verlaging van de grondwatertafel; dit kan effect hebben op de kwaliteit van de eventueel aanwezige organische component van een site. Naast de effecten op de gekende archeologische waarden moeten ook in voorkomende gevallen de effecten beschreven worden op wat de archeologische potentie genoemd kan worden. Dit zijn in principe dezelfde, hieronder beschreven, effecten. Of deze nu optreden ten aanzien van gekende of niet gekende archeologische waarden maakt –in principe- geen verschil. Archeologische waarden zijn veelal niet gekend, want verborgen in de bodem. De aantasting door bodemingrepen op juist deze waarden is naar inschatting in veel gevallen groter dan het negatieve effect op de gekende archeologische waarden. In de nota ‘Archeologie en Milieu- Effectenrapportage (MER)’ van de Afdeling Monumenten en Landschappen wordt dit als volgt verwoord: “Er wordt in de regel voorbij gegaan aan het feit dat het gekende erfgoed slecht het topje van de ijsberg is en dat het ongekende erfgoed vele malen groter is.” In feite trekt een oplijsting van ‘wat al bekend is’ aan archeologische sites vaak de aandacht weg van ‘wat nog onontdekt is’. Aan het zeer specifieke karakter van deze niet-gekende archeologische waarden zal bij de beschrijving van de referentiesituatie (hoofdstuk 7) uitgebreider aandacht worden besteed. Het is echter niet haalbaar om effecten als ‘aantasting organische component’ op de archeologische potentie, in meer dan algemene bewoordingen te beschrijven; het is niet aan te raden om aanname op aanname te stapelen. Dit gegeven leidt ertoe dat er bij elke m.e.r.procedure een keuze gemaakt moet worden tussen het beschrijven van de referentiesituatie (deels of geheel) door middel van een model (het bepalen van de archeologische potentie), of door bronnen- en veldonderzoek. Deze keuze is afhankelijk van de volgende factoren: •

Projectspecifieke factoren

•

Grootte van het projecten studiegebied

•

Ingreep-effectrelaties

•

Stand van de kennis

De inzet van specifiek proefsleufonderzoek is vooral afhankelijk van de stand van kennis. Wanneer deze dermate groot is dat het onmogelijk lijkt de referentiesituatie modelmatig te beschrijven, kan het de voorkeur verdienen proefsleufonderzoek als methode van onderzoek

69


augustus 2006

in te zetten. Hierbij moet echter de mate van destructiviteit op andere milieuaspecten in beschouwing worden genomen. Een proefsleufonderzoek blijft in zichzelf natuurlijk een – kleine- vorm van vergraving. In die situatie verdient het aanbeveling zoveel mogelijk nondestructieve methoden in te zetten (bijvoorbeeld oppervlaktekartering), en/of proefsleufonderzoek als een milderende maatregel te beschouwen. Een voorstel hieromtrent dient in de kennisgeving vastgelegd te worden, bevestigd via de richtlijnen. Het grote verschil tussen een beschrijving van gekende waarden en de beschrijving van de archeologische potentie door middel van een model, leidt er daarmee toe dat er een aantal effecten kunnen worden onderscheiden ten aanzien van gekende waarden waarvan een beschrijving ten aanzien van de niet gekende waarden tot een schijnnauwkeurigheid leidt. Om een eenduidige en werkbare beschrijving van de effecten op de archeologie mogelijk te maken, is gekozen voor een tweedeling: er worden een aantal effecten onderscheiden ten aanzien van de gekende waarden, terwijl de aantasting van de ‘archeologische potentie’ separaat en op een ander detailniveau wordt beschreven. De effecten worden hieronder toegelicht. 5.3.4.2 De effecten Ten aanzien van de archeologie kunnen voor wat betreft de gekende archeologische waarden de volgende effecten worden onderscheiden: •

Fysieke aantasting door vergraving

•

Degradatie door veranderingen in de grondwatertafel

•

Deformatie

•

Aantasting ensemblewaarde

Voor wat betreft de niet-gekende archeologische waarden betreft het: •

Aantasting archeologische potentie

Hierbij moeten een aantal kanttekeningen worden gemaakt: a. De scheiding tussen de effecten is eerder een graduele dan een absolute; de keuze voor deze groepering is pragmatisch. Gekozen is een werkbaar stramien te creëren op basis waarvan de deskundige op relatief eenvoudige wijze een complexe problematiek kan beschrijven. b. Ieder effect kan in principe als een vorm van ‘fysieke aantasting’ worden gezien. Onder het effect fysieke aantasting door vergraving wordt (in het kader van dit Richtlijnenboek) echter verstaan het volledige verlies van archeologische waarden binnen het bereik van de ingreep. Dit in tegenstelling tot het partiële verlies dat de effecten ‘degradatie’ en ‘deformatie’ kenmerkt. c.

70

Het effect ‘aantasting ensemblewaarde’ poogt die effecten te duiden die niet direct betrekking hebben op de site, maar waarbij wel een waarde van die site wordt aangetast. Hiermee staat dit effect a.h.w. ‘boven’ de overige effecten, of staan de overige effecten in functie van het effect aantasting ensemblewaarde. Een enkele site kan immers niet los gezien worden van de archeologische en landschappelijke context waarbinnen deze zich bevindt. Aantasting van die samenhang is aantasting van de waarde van de site zelf.


augustus 2006

5.3.4.2.1 Fysieke aantasting door vergraving van gekende archeologische waarden Onder fysieke aantasting door vergraving wordt verstaan het volledige verlies van archeologische waarden binnen het bereik van de ingreep. Archeologische sporen en resten zijn doorgaans voor leken niet altijd even duidelijk herkenbaar. Een muurrestant van een kasteel is weliswaar zichtbaar en tastbaar, maar de meeste archeologische resten liggen weliswaar op geringe diepte (vaak minder dan 1 meter) in de bodem verborgen, maar zijn aan het maaiveld vaak niet zichtbaar. Grof gezegd: hoe ouder de resten, hoe minder duidelijk deze zich manifesteren. Met name sporen en resten uit de prehistorie (pre-Romeins) zijn moeilijk te herkennen; zelfs in een opgravingsput zijn sporen voor een beroepsarcheoloog moeizaam ‘leesbaar’. Een voorbeeld: een houten boerderij uit de IJzertijd, bijvoorbeeld uit 200 voor Chr., die ooit op een zandrug heeft gestaan, is in de regel volledig vergaan. De houten resten, palen en wanden, zijn vergankelijk en zullen (boven het aanwezige grondwater) niets anders overlaten dat een verkleuring in de bodem. En soms is het lastig om een onderscheid te maken tussen natuurlijke grondverkleuringen (molgangen, boomwortels e.d.) en antropogeen veroorzaakte grondverkleuringen. Toch kunnen dergelijke verkleuringen veel informatie opleveren. Door ze op schaal op te tekenen worden structuren zichtbaar. Bovendien zit er vaak materiaal verborgen in afvalkuilen, waterputten e.d. Sporen uit nog oudere perioden, uit het tijdperk van de jagers-verzamelaars (het Paleolithicum en het Mesolithicum), zijn zelfs nog lastiger herkenbaar. In deze perioden, grofweg voor 2000 voor Chr., was er nog geen sprake van een economie gebaseerd op landbouw en veeteelt, er was nog geen aardewerk en men leefde nog niet sedentair. De mensen trokken rond, leefden van de jacht en het verzamelen van zaden, noten en vruchten. Ze leefden in kampementen waar eenvoudige tenten werden opgericht. Heden ten dage is er van dergelijke kampementen weinig terug te vinden, vaak alleen maar vuurstenen en stenen voorwerpen. Toch is ook uit dergelijke sporen, hun samenhang en relatie met het omringende landschap een verhaal op te tekenen. Het zijn de informatiedragers voor onze reconstructie en kennis van ons verleden. Vrijwel alle archeologische sporen en resten liggen, zoals gesteld, vlak onder het maaiveld. Ze kenmerken zich door een uitermate hoge kwetsbaarheid, gepaard aan een lage zichtbaarheid. Ten dele zijn archeologische sporen al aangetast door eeuwenlange ploegwerkzaamheden. In wat de bouwvoor, teelaarde of ploegvoor (vaak zo’n 30 tot 50 cm diepte) wordt genoemd resteert weinig meer. Ingrepen in de bodem, met name vormen van vergraving, hebben dan ook een desastreus effect. Fysieke aantasting van archeologische waarden door verschillende vormen van vergravingen is altijd maximaal, absoluut en definitief. Het regeneratievermogen van archeologische resten is nihil: wat vernietigd wordt, kan zich niet meer herstellen. Het verlies aan informatie is daarmee ook maximaal. De geringste ingreep (bijvoorbeeld de aanleg van een kabelsleuf) leidt tot een onomkeerbare fysieke aantasting van archeologische waarden. In dit licht bezien moet ook gewezen worden op de in de beschrijving van de referentiesituatie (hoofdstuk 7) geschetste sluipende erosie door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen. Archeologische resten zijn over het algemeen bijzonder kwetsbaar. De volgende (hoofd)vormen van fysieke aantasting kunnen worden onderscheiden: •

Vergraving

•

Vergraving of verstoring door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen

Vergraving Vergraving lijkt voor zichzelf sprekend: overal waar vergraven wordt, gaan de archeologische waarden verloren (figuur 2 en 3). Er zijn echter een aantal minder voor de hand liggende vormen van vergraving te benoemen, die alleen duidelijk worden met behulp van een uitgebreide ingreep-effectanalyse. Een voorbeeld is de aanleg van drainage (een tijdelijke bemaling) ten behoeve van de aanleg van gasleidingen. Dergelijke drainage worden in de lengte van de leidingssleuven aangebracht en takken af naar pompen en generatoren. De

71


augustus 2006

aanleg onder de leidingssleuf maakt dat dergelijke ingrepen vaak niet tot het verstoringsvolume van de ingreep worden gerekend. Een ander voorbeeld zijn ophogingen: vaak wordt ten behoeve van het opbrengen van grondlichamen eerst een deel van de bodem weggegraven. Vaak tast dit de archeologische sporen aan, terwijl juist een ophoging de suggestie wekt dat dit eerder beschermend zou uitwerken. Nog een belangrijke vorm van verstoring die vaak over het hoofd wordt gezien, of niet als ‘bedreigend voor de archeologie’ wordt beschouwd, is de aanleg van werfwegen of werkwegen. Het afgraven van de bouwvoor of teelaarde (zie boven) is in principe niet of nauwelijks schadelijk voor de archeologie. Probleem is echter dat de zeer kwetsbare resten direct aan het loopvlak komen te liggen. Het rijden met zwaar materieel heeft daarmee een direct verstorend effect.

Figuur 5-2. Een circa 50 meter diepe mergelgroeve: de archeologie is onherroepelijk vergraven en verloren gegaan. Bron: www.bicweb.nl/geengat

72


augustus 2006

Figuur 5-3. De steilrand van een bij natuurontwikkeling deels afgegraven dekzandrug, waarin in het profiel net een vuursteensite uit de Steentijd is aangetroffen

Figuur 5-4. Noodarcheologie tussen de werkzaamheden door

73


augustus 2006

Fysieke aantasting door het inbrengen van funderingspalen? Het onderzoek naar het bodemverstorende effect van het inbrengen van funderingspalen staat in de kinderschoenen. Toch is er inmiddels wel het een en ander bekend. De maximale straal van de verstoring vanaf het hart van de heipaal bij gebruik van conventionele, verdringende heipalen bedraagt maar liefst circa 4,0 m (Raemaekers & Van Duijnen, 2000). Indien deze marge ten opzichte van de grens van de site wordt aangehouden, zal geen verstoring van de site plaatsvinden. Het probleem hierbij is echter dat het exact bepalen van de grens van een site niet eenvoudig is. Bij het gebruik van verdringende heipalen zal gezien het oppervlak dat per paal verstoord wordt en de gebruikelijke ‘hart op hart’ afstand tussen de palen het deel van een site onder de bebouwing in veel gevallen geheel verstoord raken. Het negatieve effect op de archeologie van het gebruik van deze conventionele verdringende heipalen lijkt daarmee veel groter dan wellicht gedacht. Bij het gebruik van niet verdringende palen is het oppervlak dat per paal verstoord raakt echter vele malen kleiner. Hierdoor wordt slechts een relatief klein oppervlak, vermoedelijk niet meer dan twee maal het oppervlak van de heipaal, per paal verstoord. Zeker als een minimum aan heipalen, dus een grote ‘hart op hart’ afstand gehanteerd wordt, zal het percentage van het oppervlak dat onder de bebouwing verstoord raakt bij gebruik van niet verdringende heipalen gering zijn. Fysieke aantasting door erosie In bepaalde gevallen kan een ingreep indirect leiden tot erosie van archeologische sites. Wanneer een rivier of beek wordt verlegd, of men de beek weer laat meanderen, kan door dit meanderen in de buitenbochten van deze wateren erosie optreden. Ook in het geval grotere bouwputten worden gegraven kan door afbrokkeling van de steilranden sprake zijn van erosie. Een ander veel voorkomend voorbeeld van erosie is verstuiving: wanneer de oorspronkelijke vegetatie wordt verwijderd kan de wind vrij spel hebben en sites aantasten. Dergelijke erosieve effecten zijn niet altijd even eenduidig en direct te benoemen. Erosie zal in het m.e.r.-kader vooral bij ruilverkavelingen een rol spelen. (Van Montfort, De Man, Rompaey, Langohr & Clarys, 2006).

Landbouwkundige bodemtechnische ingrepen Landbouwactiviteiten kunnen een ernstige bedreiging vormen voor archeologische sites in het landelijk gebied (Figuur 5-5). Archeologische sites worden regelmatig en op zeer grote schaal omgeploegd, vergraven, versneden en op andere manieren aangetast (zie ook onderstaande kadertekst). Soms kan men slechts nog vermoeden dat er een archeologische site aanwezig moet zijn geweest. De effecten van deze zeer diverse ingrepen kunnen slechts bepaald worden wanneer inzicht bestaat in de aard van de ingreep en het optredende effect. Het in detail schetsen van de ingreep-effectrelaties vormt hiertoe het middel. De basis hiervoor moet een inventarisatie en beschrijving van de voorgenomen landbouwkundige grondverbeteringsmethoden en andere bodemtechnische ingrepen. Per type ingreep dienen de gevolgen voor het archeolo gische bodemarchief bepaald te worden. Voor publicaties die het snijvlak tussen archeologie en landbouw beschrijven, wordt verwezen naar Darvill & Fulton (1995), Heunks (1995), Lambrick (2001) en, meer recent, Louwagie, Nouns & DeVos (2005). Een groot aantal landbouwkundige bodemtechnische ingrepen kan worden onderscheiden. Onderscheid kan worden gemaakt tussen ingrepen die bedoeld zijn ter verbetering van de bodemopbouw (grondverbetering) en overige ingrepen. •

74

Grondverbeteringen zijn onder te verdelen in profielverbetering, toplaagverbetering (figuur 5-5) en egalisatie. In hoeverre de hieronder vallende technieken bedreigend zijn voor het bodemarchief wordt voornamelijk bepaald door de diepte van de ingreep en het oppervlak dat bewerkt wordt. Voor de meeste bodemtechnische ingrepen geldt dat de diepte van de ingreep en het oppervlak van bewerking sterk


augustus 2006

variabel zijn, namelijk afhankelijk van de ter plaatse geldende omstandigheden. Kenmerkend voor de verschillende typen van profielverbetering is dat het negatieve effect ervan op het bodemarchief zeer vergelijkbaar is. Grondsporen worden uitgewist, archeologisch materiaal wordt intensief vermengd en verplaatst. Toplaagverbeteringen kunnen worden onderverdeeld in technieken waarbij materiaal op de bouwvoor wordt gebracht en technieken waarbij enkel de structuur van de bouwvoor wordt verbeterd. Toplaagverbeteringen zijn over het algemeen weinig verstorend voor het bodemarchief. Egalisatie kan in verschillende gradaties worden uitgevoerd, van zeer lichte afvlakking van een terrein tot het afgraven van complete dekzandruggen. De meeste grondverbeteringstechnieken kunnen gezien worden als algemene technieken die noch aan bepaalde bodems noch aan bepaalde gewastypen gekoppeld zijn. Toepassing van deze technieken kan dan ook overal in Vlaanderen worden verwacht. Andersom kan wel gesteld worden dat er een groot aantal gewassen en bodemtypen aangegeven kan worden waarbij een bepaalde bodemtechnische ingreep veel wordt toegepast. Op grond daarvan is het mogelijk een globaal beeld te verkrijgen van de mate van bodemverstoring in een bepaald gebied. •

Ook de niet direct op de grondverbetering gerichte landbouwkundige bodemtechnische ingrepen kunnen in bepaalde situaties een ernstige bedreiging vormen voor het bodemarchief. Het aanleggen van sloten, greppels en drainagesystemen kan bovendien behalve een fysische verstoring tevens een biochemische aantasting teweeg brengen door oxidatie van organisch archeologisch materiaal.

Vernietiging van het bodemarchief: een toekomstscenario? De schaalvergroting in de landbouw die de afgelopen decennia is doorgevoerd, heeft behalve het op grote schaal uitvoeren van bodemtechnische ingrepen, (onbedoelde) neveneffecten met zich meegebracht. Deze kunnen zowel voor de landbouw als voor het archeologisch bodemarchief negatieve gevolgen hebben. Voorbeelden hiervan zijn bodemerosie op lösshellingen door afspoelend regenwater, bodemerosie op schrale zandgronden door verwaaiing, en de verdichting van de bovengrond door berijding met zware landbouwmachines waardoor regelmatig woelen noodzakelijk wordt. Het betreft moeilijk omkeerbare processen, waarbij archeologische sites onopgemerkt kunnen verdwijnen. Vandaag de dag wordt het archeologische bodemarchief door tal van landbouwkundige bodemtechnische ingrepen bedreigd. Vaststellend dat de huidige landbouwtechnische ontwikkelingen alleen een toenemende bedreiging voorspellen, terwijl er nog steeds nieuwe gave archeologische sites worden ontdekt, is vernietiging van een groot aantal sites in de nabije toekomst niet denk beeldig.

75


Figuur 5-5. Paalsporen, profielverbetering

nog

net

bewaard

tussen

augustus 2006

sporen

van

een

vorm

van

5.3.4.2.2 Aantasting ensemblewaarde van gekende archeologische waarden Onder aantasting van de ensemblewaarde wordt verstaan het optredend informatieverlies wanneer synchrone en diachrone ruimtelijke patronen en relaties tussen archeologische sites worden aangetast. De ensemblewaarde heeft betrekking op andere in de nabijheid aanwezige bronnen van archeologische informatie. Het gaat daarbij om vragen of er zich in de nabije omgeving meer sites uit dezelfde periode bevinden, of juist uit meerdere (bij voorkeur opeenvolgende) perioden. De archeologische context kan derhalve synchroon of diachroon bezien worden. Een goed voorbeeld van beide zijn de historische stads- en dorpskernen; hier is deze contextwaarde vaak (nog) zeer sterk aanwezig. In het landelijk gebied ligt dit genuanceerder. De ensemblewaarde kan, met name in geürbaniseerde gebieden of bijvoorbeeld in industrieterreinen, volledig verloren zijn gegaan. Daarnaast moet opgemerkt worden dat een ensemblewaarde niet altijd even makkelijk is aan te wijzen. Over relaties en samenhang tussen archeologische sites, landschapsstructuren, infrastructuur en historische sporen van exploitatie van landbouwgebieden of veengebieden, is over het algemeen weinig bekend. De ensemblewaarde wordt bezien vanuit de site ten opzichte, en als deel uitmakend van, de nabije omgeving. Een ensemble of ankerplaats, en in sommige gevallen een relictzone, bezitten door de holistische samenhang een grotere erfgoedwaarde dan de som van de waarden van de afzonderlijke samenstellende elementen. Het is dus belangrijk dergelijke ensembles (ankerplaatsen) en relictlandschappen vanuit archeologisch standpunt duidelijk te definiëren en eventueel te begrenzen.

76


augustus 2006

5.3.4.2.3 Degradatie van gekende archeologische waarden door veranderingen in de grondwatertafel en landgebruik Onder degradatie wordt in de context van dit Richtlijnenboek verstaan het verlies van artefacten en grondsporen door met verlaging van de grondwatertafel gepaard gaande processen. Organisch archeologisch materiaal (houten en benen voorwerpen, textielresten e.d.) blijft in de meeste gevallen alleen bewaard wanneer deze resten zich onder de grondwaterspiegel bevinden óf in verkoolde (verbrande) vorm verkeren. In het geval niet-verbrande organische resten boven de grondwaterspiegel (komen te) liggen, zullen zij op termijn vergaan. Uit monitoringsonderzoek is gebleken dat een korte verlaging van de grondwatertafel al negatieve gevolgen heeft voor met name houten voorwerpen (Van Heeringen & Theunissen, 2002). Na daling van de grondwaterspiegel kan er zuurstof doordringen in de bodem, waarin dat voorheen nooit of slechts zelden gebeurde. Hierdoor kunnen allerlei bodemorganismen dieper in de bodem doordringen. Dergelijke bodemorganismen vreten zich een weg door de bodem, waarbij ze de organische materialen doorgraven en verteren. Uiteindelijk zullen de activiteiten van schimmels en bacteriën tot de volledige afbraak van het resterende organische materiaal leiden. Over het algemeen kan gesteld worden dat archeologische organische resten die zich continu in het grondwater bevinden, goed (of in elk geval beter) geconserveerd zullen blijven. Een eerste kanttekening: bijvoorbeeld hout vergaat onder de grondwatertafel ten dele. Gesteld kan worden dat onder de grondwatertrap in elk geval verzwakt hout overblijft, met een intacte vorm en kleur, dus met behoud van de archeologische informatie. Een tweede kanttekening: de mate van aantasting van de verschillende te onderscheiden artefactcategorieën (houten voorwerpen, benen voorwerpen etc.) is niet alleen van de grondwaterstand afhankelijk, maar ook van factoren als zuurgraad van het bodemwater en de werking van enzymen. Ten aanzien van anorganisch archeologisch materiaal, waarbij gedacht moet worden aan aardewerk, stenen voorwerpen, glas, metaal, metaallegeringen en slakken, kan opgemerkt worden dat deze artefactcategorieën relatief stabiel zijn te noemen. Ook deze stabiliteit hangt echter samen met een stabiele fysische en chemische bodemconditie, d.w.z. wijzigingen in de stand van het grondwater en de zuurgraad van het grondwater hebben een negatief effect. Er zijn verschillen te benoemen in de mate en snelheid van dit effect, en hoe en wanneer deze zich manifesteren. In het perspectief van dit Richtlijnenboek volstaat te constateren dat alle artefactcategorieën het meeste gebaat zijn bij stabiele condities: geen wijziging grondwatertafel. Dit geldt eveneens voor grondsporen. Met name de verlaging van de grondwatertafel versnelt de biologische degradatie van grondsporen. Omdat in grondsporen vaak zowel organische stof als metalen voorkomen is overigens alleen per site aan te geven of een grondwatertafel boven of beneden het spoorniveau het gunstigst is. De mate waarin de archeologische resten aangetast worden, is niet of zeer moeilijk te kwantificeren. Ten eerste is de verhouding tussen anorganische en organische resten binnen archeologische sites niet bekend. Ten tweede is niet altijd precies bekend hoe snel het oxidatieproces plaatsvindt. Een grondwaterpeilverlaging van korte duur heeft niet dezelfde desastreuze effecten op de organische archeologische resten als een blijvende grondwaterpeilverlaging. De verschillen zijn echter (nog) niet te kwantificeren. Voor literatuur over degradatie van archeologische materialen kan verwezen worden naar de publicaties van Nixon (2001) en Kars & Smit (2003). Voor degradatie van bodemsporen wordt verwezen naar de publicatie van Louwagie, Noens & Devos (2005).

77


augustus 2006

Effecten van grondwaterstijging Hoewel misschien niet voor de hand liggend en nauwelijks bekend kan ook een grondwaterstijging negatieve gevolgen hebben op archeologische waarden. Een aardig voorbeeld hiervan was de idee rondom het Nederlandse voormalige, nu ingepolderde eiland Schokland een hydrologische bufferzone aan te leggen, om daarmee de contouren van het eiland weer zichtbaar te maken. Probleem daarbij bleek te zijn dat de kleiterpen die rondom dit eiland op het veen zijn aangelegd als een toevluchtsoord voor bodemorganismen zouden gaan dienen, met ernstig informatieverlies door verstoring van grondsporen en terplagen tot gevolg. In zijn algemeenheid moet met een dergelijk effect, feitelijk het optrekken van de bioturbate horizont, rekening worden gehouden bij grootschalige peilverhogingen.

5.3.4.2.4 Deformatie van gekende archeologische waarden Onder deformatie wordt verstaan de verplaatsing of samendrukking van archeologische grondsporen en/of resten. Uit de opgravingspraktijk zijn nagenoeg geen kwantitatieve gegevens bekend over de nadelige gevolgen van het aanbrengen van ophogingen op archeologische sites. Wel is tijdens opgravingen waargenomen dat in de zones waar de bodem gedurende langere perioden afgedekt is geweest (met betonplaten, hooibergen of hopen grond) de grondsporen vervagen. De bodem wordt in zijn geheel donkerder van kleur door gebrek aan zuurstof, waardoor de grondsporen minder goed herkenbaar zijn. De vraag is of dit proces irreversibel is. Uit ervaringen in de civieltechnische wereld valt echter af te leiden welke verplaatsingen in de bodem (horizontaal en verticaal) ontstaan als gevolg van het aanbrengen van een ophoging, waaronder ook het bouwen op strook- of plaatfundering moet worden verstaan. Vanuit deze kennis geredeneerd lijkt het zeer aannemelijk dat bij grote verplaatsingen in de bodem schade aan de archeologische resten wordt toegebracht. Omdat er momenteel geen kwantitatieve gegevens voorhanden zijn over de mate van aantasting als gevolg van het ophogen van een site, wordt ervan uitgegaan dat hoe kleiner de bodemdeformaties, hoe kleiner de optredende schade is. Bij het (deels) ophogen van een terrein kunnen verschillende bodemverstorende verschijnselen optreden. De mate waarin de bodem verstoord wordt, is mede afhankelijk van de hoogte en de vorm van de ophoging. Hoe steiler de taluds, hoe groter de verschillen in bodemdaling of scheefstelling van bodemlagen. Daarnaast speelt de natuurlijke opbouw van de bodem een belangrijke rol in de mate van verstoring die optreedt bij ophogen van het terrein. Hoe groter de lithologische variatie, zowel in het verticale als in het horizontale vlak, hoe groter de verschillen in bodemverstoring. Cruciaal hierbij is de dikte van het samendrukbare pakket. Opgemerkt kan worden dat archeologische lagen op pleistocene zandgronden over het algemeen een opmerkelijk compacte samenstelling hebben. Dit is zeer waarschijnlijk het gevolg van de intensieve betreding die tijdens de bewoning van de site, waarvan de betreffende lagen de neerslag vormen, heeft plaatsgevonden. In het geval van een navolgende sedimentatie wordt het compacte karakter waarschijnlijk versterkt door de optredende druk. Dit betekent dat voor de verdere samendrukking van archeologische lagen een nog grotere druk nodig is. De mate waarin de archeologische resten aangetast worden, is niet of nauwelijks te kwantificeren. De mate van aantasting van archeologische sites door (tijdelijke) klink/zetting is niet bekend. Dit kan als een leemte in kennis worden beschouwd.

78


augustus 2006

Op het detailniveau van een archeologische laag kunnen als gevolg van ophoging en wortelwerkingen 4 typen bodemverstoringen (effecten) optreden: -

verticale verplaatsing van het archeologische niveau;

-

horizontale verplaatsing van het archeologische niveau;

-

samendrukking van het archeologische niveau.

Verticale verplaatsing van het archeologische niveau Vertica le verplaatsing van het archeologische niveau als gevolg van het ophogen van het terrein leidt niet direct tot informatieverlies. Informatieverlies treedt op indien de verticale verplaatsing binnen het archeologische niveau niet gelijkmatig is. Hierdoor kan de stratigrafie binnen het archeologische niveau (deels) verdwijnen of minder duidelijk worden. Verschillen in verticale verplaatsing kunnen het gevolg zijn van verschillen in de natuurlijke bodemopbouw binnen de site en van verschillen in de mate van ophoging. Horizontale verplaatsing van het archeologische niveau Horizontale verplaatsing van het archeologische niveau kan tot gevolg hebben dat de ruimtelijke samenhang van archeologische resten en grondsporen dusdanig verstoord wordt dat de betekenis daarvan minder goed te achterhalen is. Deze problemen ontstaan doordat de horizontale verplaatsing niet gelijkmatig optreedt omdat deze beïnvloed wordt door al dan niet antropogene obstakels in de bodem. Een van de gevolgen van (te snel) aanbrengen van een ophoging kan het ‘bezwijken’ van de bodem zijn. Het bezwijken van de bodem heeft tot gevolg dat verschuivingen tussen bodemlagen onderling optreden. Dit leidt tot ernstig informatieverlies indien dit binnen het archeologisch niveau optreedt en dient dan ook voorkomen te worden. Aan de hand van stabiliteitsberekeningen kan bepaald worden wat de maximale helling mag zijn van het opgebrachte pakket en of de ophoging in één keer aangebracht kan worden of dat dit in verschillende ophoogslagen dient te gebeuren. Samendrukking van het archeologische niveau Samendrukking (compactie) van het archeologische niveau wordt veroorzaakt doordat de bovenste lagen van de bodem een groter effect ondervinden van zetting als gevolg van het ophogen van het terrein dan de diepere niveaus. Compactie van het archeologische niveau kan negatieve gevolgen hebben op de stratigrafie binnen de laag en eventueel leiden tot fysieke aantasting van de aanwezige artefacten, waaronder overigens ook het eventueel in sites aanwezige organische materiaal. De compactie kan eveneens verandering in het grondwaterregime tot gevolg hebben, hetgeen kan leiden tot slechtere leesbaarheid van de aanwezige grondsporen. Deformatie door wortelwerking en windvallen Door inrichting met bomen of struiken bestaat de kans dat eventueel aanwezige archeologische niveaus door wortelwerking of windvallen (het omvallen van bomen) aangetast worden. Dergelijke aantasting kan leiden tot ernstig informatieverlies van de grondsporen en archeologische bewoningslagen. De verstorende werking van wortels wordt veroorzaakt door de samendrukking van de bodem bij het groeien van wortels. Hierbij kan in de bodem lokaal een druk van enkele bars uitgeoefend worden. Daarnaast zal bij de vorming van (nieuwe) wortels bodemmateriaal verplaatst worden. Dit geldt uiteraard niet alleen voor wortelwerking, maar ook voor dierlijke activiteiten (bioturbatie) in de bodem. Wortelwerking en dierlijke activiteiten vinden nagenoeg uitsluitend plaats in de zone boven de gemiddeld laagste grondwaterstand.

79


augustus 2006

5.3.4.2.5 Aantasting archeologische potentie (niet gekende archeologische waarden) Onder aantasting van de archeologische potentie wordt verstaan het negatieve effect op de potentieel aanwezige archeologische waarden. De aantasting van een gebied waarin archeologische zin niets van bekend is –er is nooit onderzoek gedaan, geen heemkundige traditie etc- kan modelmatig beschreven worden. De verschillende manieren die hiervoor ter beschikking staan worden in hoofdstuk 7 (kadertekst) nader beschreven. Een model kan inzicht geven in de verschillende typen sites uit de diverse archeologische hoofdperioden die in het projectgebied verwacht worden. Op die manier kan een inschatting worden gemaakt van de effecten van de ingreep. Een hoge archeologische potentie kan in de regel geen negatieve beslissing ten aanzien van doorgang van het project tot gevolg hebben. Eerder zal een dergelijke inschatting bepalend zijn voor de vorm en inzet van milderende maatregelen.

80


augustus 2006

5.4 EFFECTGROEP WIJZIGING PERCEPTIEVE KENMERKEN De perceptieve waarde van landschappen moet niet uitsluitend in visuele termen worden beschouwd maar ook in termen van waardering van kwaliteit en gebruikswaarde van landschappen. De interpretatie van deze waarden steunt op de perceptieve analyse van landschappen. Wijzigingen van de perceptieve kenmerken kunnen veroorzaakt worden door: • •

Het verwijderen, veranderen of het toevoegen van landschapselementen; Veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap (visuele en andere zintuiglijke gewaarwording en sfeer).

5.4.1 Verwijderen, veranderen of toevoegen van landschapselementen Ingrepen leiden in veel gevallen tot het verwijderen, veranderen of het toevoegen van landschapselementen. • • •

Puntelementen: bomen, gebouwen, bronnen, … Lijnelementen: wegen, kanalen, hoogspanningsmasten, bomenrijen, houtkanten, … Vlakelementen: vijvers, verhardingen, grasland, …

Dit leidt tot veranderingen in de fysiognomie, het uitzicht van het landschap. Afhankelijk van de omvang van deze ingrepen kan het landschappelijk karakter van gebieden worden aangetast. In bepaalde gevallen wordt de karakteristieke ruimtelijke opbouw van de landschapselementen gewijzigd. Dit is bijvoorbeeld het geval bij aantasting van vegetatieschermen in een coulissenlandschap of bijvoorbeeld bij verstoring van de ruimtelijke samenhang tussen een gehucht en de omliggende polders. In andere gevallen zal inname van de ruimte door nieuwe elementen de bestaande situatie vanuit visueel oogpunt in meer of mindere mate wijzigen. Bijvoorbeeld het aanleggen van een weg, kan ondanks het feit dat bestaande landschapselementen worden opgenomen in het plan, het landschappelijk beeld toch ingrijpend veranderen.

De visuele veranderingen kunnen negatieve effecten veroorzaken als gevolg van: •

• •

• •

Het geheel of gedeeltelijk verdwijnen van karakteristieke landschapselementen. Hierdoor kan het patroon of de structuur van het landschap aangetast worden of kunnen beelddragers die het specifieke karakter van een landschapsbeeld helpen bepalen, verdwijnen. Door schaalvergroting, veranderingen in de transparantiegraad, het creëren van nieuwe vista’s en doorkijken kunnen de perceptieve kenmerken veranderen. Het verlies aan identiteit van landschappen, vervlakking als gevolg van een nivellering van verschillen tussen landschapstypen. Bijvoorbeeld door woonuitbreiding wordt de identiteit van open landschappen aangetast. Het verlies van gaafheid door het aanbrengen van nieuwe elementen die in disharmonie staan tot het bestaande landschap. Deze visuele verstoring kan het gevolg zijn van het aanbrengen van nieuwe elementen met een te grove schaal, een onaangepaste vorm en kleur, een verkeerd materiaalgebruik, een te groot contrast, … Versnippering van landschapselementen en landschapseenheden. Door het aanbrengen van nieuwe landschapselementen kan de visuele samenhang of de functionele samenhang tussen elementen of patronen die in relatie staan tot elkaar, verloren gaan. Het verlies van natuurlijkheid van landschappen. Deze vorm van visuele verstoring wordt veroorzaakt door een grote graad van menselijke impact op het landschap met een beperkte harmonische integratie van de ingrepen. Bijvoorbeeld verstedelijking, verstening door de aanleg van wegen, bebouwing, industrie, …

81


augustus 2006

Visuele veranderingen hoeven niet altijd negatieve effecten te veroorzaken. Zorgvuldige inpassing van nieuwe elementen in het landschap kunnen ook een verrijking betekenen voor het landschap. Ook door het aanbrengen van een herkenbare structuur in een bestaand landschap met een verstoorde ruimtelijke opbouw, kan een positieve landschapvisuele invloed teweeg brengen.

De visuele effecten van een ingreep zijn zichtbaar binnen een bepaald invloedgebied in de omgeving: de visuele invloedssfeer. De effecten zijn afhankelijk van: • •

De zichtbaarheid van de ingreep in de omgeving: zichtafstand (of kijkafstand), schermwerking, ligging van de ingreep op een dominante zichtlocatie, … De kenmerken van de ingreep en de kenmerken van de omgeving. Bijvoorbeeld zullen ingrepen met grote schaal en afmetingen (industriegebouw, elektriciteitscentrale, ..) in een open landbouwgebied visueel dominanter aanwezig zijn dan in een verstedelijkte omgeving. Ook kenmerken zoals kleur, textuur, beweging (bijvoorbeeld windmolens), … beïnvloeden in sterke mate de visuele invloedssfeer.

5.4.2 Veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap Veel ingrepen hebben naast effecten door hun fysiek-ruimtelijke aanwezigheid ook afgeleide effecten door veranderingen in het gebruik en het beheer van het landschap in het verlengde van de ingreep. Deze effecten hebben betrekking op zintuiglijke gewaarwordingen en de “sfeer” van de gewaarwording.

De visuele veranderingen kunnen negatieve effecten veroorzaken als gevolg van: • • •

•

Veranderingen in het ruimtelijk patroon van aanwezige “drukte” door verkeer, menselijke bewegingen, machines, … Veranderingen in het ruimtelijk patroon van zichtbare lichtemissie ’s nachts en lichtinval. Door verstedelijking zijn landschappen in Vlaanderen waar het ’s nachts nog echter donker is, zeldzaam geworden. Veranderingen in de zorg en netheid van het landschap. Netheid van landschappen is een belangrijk aspect voor een positieve waardering. Het achterlaten van zwerfvuil en vernielingen kunnen onder invloed van ingrepen met een invloed op gebruiksmogelijkheden en toegankelijkheid van het landschap, toenemen. Veranderingen in de afleesbaarheid van de seizoenen in het landschap. Naarmate de verstedelijkingsgraad in een landschap toeneemt, wordt de seizoenscyclus minder afleesbaar van natuurlijke en halfnatuurlijke vegetaties, landbouwactiviteiten en landbouwgewassen, enz…

82


augustus 2006

5.5 EFFECTGROEP WIJZIGING BELEVINGSWAARDE De belevingswaarde van een landschap is niet alleen afhankelijk van landschappelijke kenmerken, maar ook van individuele en maatschappelijke factoren. Belevingswaarde is tijd-, maatschappij- en cultuurgebonden. Waarnemingskenmerken en cognitieve ervaringen van de waarnemer zijn eveneens van invloed. Ten behoeve van de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ is het niet noodzakelijk om in de eerste plaats te onderzoeken hoe de belevingswaarde is bij de potentiële gebruikers van het landschap (bewoners, recreanten,...) en hoe zij tegen de geplande ingrepen aankijken (dit hoort bij de discipline ‘mens’). Vanuit de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ moeten de elementen die een betekenis kunnen hebben op de beleving gelokaliseerd, beschreven en beoordeeld worden in termen van kwaliteiten. Onderstaande figuur geeft duidelijk hoe de relatie is tussen perceptieve kenmerken en waardering.

Figuur 5-6. Relatie tussen perceptieve kenmerken en waardering (Resource Analysis 2006)

83


augustus 2006

5.6 INGREEP-EFFECTMATRIX Onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste ingreep-effectrelaties voor de discipline Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie. Daarin zijn alle effecten aangegeven die normaliter voorkomen bij de ingrepen die werden opgesomd. Deze lijst is echter niet exhaustief en dient voor elk afzonderlijk MER te worden bepaald en verfijnd met deelingrepen.

84


augustus 2006

Tabel 2. Ingreep-effectmatrix

Perceptieve kenmerken

Belevingswaarde

x

x

x

x

Bemaling, drainage, grondwaterwinning

x

x

x

x

(x)

(x)

Graafwerken

x

x

x

x

x

x

Funderingswerken

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

Ontginning van bodemmaterialen

x

x

x

x

x

x

Aanleg/dempen van grachten

x

x

x

x

x

x

Nivelleren van terreinen

x

x

x

x

x

x

Aanleggen ondergrondse constructies

x

x

x

x

(x)

(x)

Bouwen van dijken

x

x

x

x

x

x

(x)

(x)

(x)

(x)

(gebouwen,

Uitstoten van emissies

Archeologie

x

Bouwkundig erfgoed

Landschap

x

Constructie bovengrondse infrastructuur masten, turbines, installaties…)

Erfgoedaspecten

Structuur- en relatiewijzigingen Direct ruimtebeslag, aanleg verharde oppervlakten, wegen, terreinen

Rooien en planten van bomen, struiken e.d.

x

x

x

(x)

x

x

Werfinrichting

x

x

x

x

(x)

(x)

x

x

(x)

(x)

Onderhoud van gebouwen en installaties Gebruik van vreemd bodemmateriaal

x

(x)

Wijziging in overstromingsregime, afwatering

x

x

x

(x)

x

x

Opslag (bv. Bodemmateriaal, ruimingslib, afval,…)

x

x

x

(x)

x

x

Betreding, berijding

x

x

x

(x)

(x)

(x)

X = steeds te onderzoeken (X) = noodzaak tot onderzoek nagaan

85

(x)


augustus 2006

6 Afbakening van het onderzoek In wat volgt wordt de ‘werkveldafbakening’ van het m.e.r.-onderzoek behandeld. Deze stap in het onderzoek heeft tot doel het onderzoek zowel ruimtelijk als inhoudelijk af te bakenen. Daarbij dient nagegaan te worden welke effecten en effectgroepen relevant zijn voor het onderzoek en wat hun (ruimtelijke) reikwijdte is.

6.1 AFBAKENING VAN HET STUDIEGEBIED 6.1.1 Inleiding De afbakening van het studiegebied wordt bepaald door de invloedssfeer van de effecten en dit voor verschillende fazen van het project (voorbereiding, aanleg, exploitatie, onderhoud en afbraak). Aangezien de effecten erg verschillende reikwijdten kunnen bezitten naargelang hun aard en het landschappelijk aspect dat bekeken wordt, kunnen verschillende invloedssferen aangegeven worden. Het is wenselijk naast de begrenzing van het studiegebied ook het projectgebied aan te duiden. Het projectgebied omvat het terrein waar de effecten verticaal inwerken op de landschappelijke componenten. Typisch zijn dit de zones van veranderingen van het landgebruik, zones waar reliëf en bodem gewijzigd worden en waar de gebruiksintensiteit (tijdelijk) sterk toeneemt (werfzone, toegangswegen tot werven,...). Het studiegebied is ruimer en omvat ook de invloedssfeer van de effecten die horizontaal of lateraal inwerken. Dit zal b.v. de visuele invloedssfeer van het project omvatten. In vele gevallen zal het studiegebied echter ruimer moeten genomen worden. Het dient de volledige landschappelijke structuur te omvatten die mogelijk door het project partieel gewijzigd kan worden. In sommige gevallen kan het wenselijk zijn (m.b.t. de gegevensinzameling of de beschikbaarheid van gegevens) in het studiegebied een kerngebied en een perifeer gebied te onderscheiden. Zo kan b.v. in het kerngebied een detailkartering van de referentiesituatie gebeuren en in het perifere gebied een overzichtskartering, of kan het kerngebied vanuit een archeologische optiek gezien worden als de zone waartoe feitelijk veldonderzoek zich kan beperken, bijvoorbeeld alleen die zones die mogelijk vergraven worden. Tenslotte kan het zinvol zijn binnen het studiegebied bepaalde aandachtsgebieden (zie kadertekst) af te bakenen die –omwille van hun gebiedskenmerken- bijzondere aandacht verdienen.

6.1.2 Methode voor de afbakening De verschillende effecten op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie zullen verschillende invloedssferen bezitten. Daarom zal de afbakening van het studiegebied in verschillende stappen moeten gebeuren, die vaak iteratief verlopen. Het studiegebied dient van in de kennisgeving maximaal gedefinieerd te worden. Het projectgebied wordt begrensd door de werkzone en de toegangswegen ertoe. Het studiegebied omvat vooreerst het projectgebied plus de ertussen liggende ruimten. Het wordt dan lateraal uitgebreid om de eventuele zichtbaarheidszone rond de ingreep te vatten. Die wordt bepaald door de afstand van waarop de ingreep als dominante beelddrager in het landschapsbeeld nog zichtbaar is. Mocht deze zone kleiner zijn dan de invloedssfeer voor andere disciplines zoals bodem en water, dan wordt het studiegebied verder uitgebreid om ook deze invloedssferen te omvatten. Tenslotte wordt het uitgebreid totdat alle

86


augustus 2006

landschappelijke structuren die partieel binnen de effectenzone vallen, volledig in het studiegebied opgenomen zijn.

Zichtbaarheidszone Studiegebied Aandachtsgebied

Landschappelijke structuur

Belangrijk landschappelijk element

Projectgebied Studiegebied andere relevante discipline Figuur 6-1. Begrenzing van het studiegebied

Aandachtsgebieden Binnen een studiegebied kunnen zones voorkomen die bijzondere aandacht vereisen door de bijzondere waarde die ze vertegenwoordigen. De landschappelijke erfgoedwaarden (cultuurhistorische waarden) kunnen gescreend worden aan de hand van de Landschapsatlas en de landschapskenmerkenkaart. Deze leveren informatie over landschapskenmerken van bovenlokaal belang met erfgoedwaarde (relicten van traditionele landschappen) en over de landschapskenmerken van bovenlokaal belang die ruimtelijk belangrijk zijn. Deze bronnen moeten worden aangevuld dan wel verfijnd met bevindingen vanuit terreinverkenningen. Meestal zijn dit de componenten die van lokaal belang zijn. Een verdere toetsing voor de bepaling of een bepaalde zone als aandachtsgebied kan afgebakend worden betreft de ruimtelijke afbakening van juridisch vastgelegde beschermde gebieden. Het betreft de volgende gebieden: Cultuurhistorische waarden •

beschermde monumenten, landschappen, stads- en dorpsgezichten;

•

beschermde archeologische zones;

Esthetische waarden De gebieden met gewestplanaanduiding ‘landschappelijk waardevol gebied’ of ‘(woon)gebieden met cultuurhistorische en esthetische waarde’: Dit zijn gebieden waarvan het beleid het bestaande (landschaps)karakter zoveel mogelijk wenst te bewaren. Hierbij dient aangestipt dat deze aanduiding relatief zwak onderbouwd en niet geactualiseerd is. Natuurwetenschappelijke waarden •

gebieden vastgelegd door de Europese Vogelrichtlijn (79/409/EEG);

87


augustus 2006

•

gebieden vastgelegd in het kader van de Habitatrichtlijn (92/43/EEG);

•

gebieden beschermd door het K.B. 27.09.84 in het kader van de RAMSAR-conventie;

•

de erkende natuurreservaten;

•

de Vlaamse natuurreservaten;

•

de duingebieden

•

gebieden met de volgende bestemming op het gewestplan: a. natuurgebieden met wetenschappelijke waarde (natuurreservaten of R-gebieden b. natuurgebieden (N-gebieden) c. bosgebieden (met ecologische waarde) d. valleigebieden en brongebieden e. agrarische gebieden met ecologische waarde.

•

VEN-IVON-kaarten;

•

relevante beleidskaarten: bv. gemeentelijk in functie van GNOP, bekkenbeheersplannen, Gewenste Natuur- en Bosstructuur, ….

Ten aanzien van de deeldiscipline archeologie dient een kanttekening gemaakt te worden wat betreft de definiëring van het begrip ‘studiegebied’. Het studiegebied kan groter zijn dan het gebied waarbinnen effecten van de m.e.r.-plichtige activiteit zijn te verwachten. Dit is het geval wanneer studie moet worden verricht naar de archeologische potentie van een projectgebied, maar er binnen dat gebied te weinig gegevens voorhanden blijken te zijn om hier met enige stelligheid iets over te kunnen zeggen. Lineaire projectgebieden (bv. bij projecten zoals spoorlijnen) zijn hier vaak treffende voorbeelden van. Om een indruk te krijgen van de verspreiding en datering van archeologische sites, en het landschap waarin zij liggen, om op die manier uitspraken te kunnen doen over de archeologische potentie van het projectgebied kan het een oplossing zijn het studiegebied te vergroten, of zelfs van een referentiegebied uit te gaan.

6.1.3 Voorstellingsmethode De begrenzing van het studiegebied wordt voorgesteld op een topografische kaart. De situering van het studiegebied in een ruimer kader kan ook gebeuren op kleinschalige topografische of thematische kaarten. In dit laatste geval is het wenselijk om minimaal noodzakelijke geometrische referenties aan te geven die een eenduidige lokalisatie toelaten. De begrenzing van het studiegebied of studiegebieden moet op alle overige kaarten in het MER zijn aangeduid. Aangezien de kaarten in verschillende formaten in het MER kunnen opgenomen worden, is het noodzakelijk ze te voorzien van een lijnschaal en noordoriëntatie of te voorzien met een kilometernet (Lambertkwadranten b.v.).

88


augustus 2006

6.2 WERKVELDAFBAKENING 6.2.1 Doelstelling De doelstelling van de werkveldafbakening is: •

Het identificeren van de voor het m.e.r.-proces milieukundige aspecten en de potentiële milieueffecten;

•

Het identificeren van de milieueffecten die waarschijnlijk niet verder in detail moeten bestudeerd worden;

•

Het identificeren van alternatieven voor de geplande ingreep die onderzocht worden op de al dan niet grotere-, kleinere- of andere milieueffecten die ze veroorzaken;

•

Het uitwerken van een werkschema met de voorgestelde voorspellingsmethoden en het bereiken van overeenstemming over de meest aangewezen methoden.

•

Door het samenbrengen van de kennis van de betrokken overheden en de MERdeskundigen kunnen de belangrijkste onderwerpen relatief snel gedetecteerd worden. In deze fase kan meestal reeds indicatief worden aangegeven waar verbeterende maatregelen noodzakelijk kunnen zijn.

waarschijnlijk

relevante

Het voordeel van de werkveldafbakening is dat enerzijds overdreven detaillering vermeden wordt en dat anderzijds alle relevante aspecten in het MER worden opgenomen. Goede MER-praktijk •

Uitvoeren van een terreinbezoek in een vroeg stadium, zodat alle relevante aspecten tijdig gedetecteerd worden

•

Gericht overleg met betrokken partijen, bevoorrechte getuigen en bevoegde overheden

•

Uitvoeren van werkveldafbakening op een systematische manier, gebruik makend van een “ingreep-effecten matrix”

•

Goedkeuring van bevoegde overheid voorspellingsmethoden, evaluatiecriteria.

89

over

inventarisatiemethoden,


augustus 2006

6.2.2 Relevante projectkenmerken Relevante projectkenmerken voor de beoordeling van de effecten op de landschappelijk waardevolle aandachtgebieden zijn: Tabel 3. Relevante projectkenmerken Fase Preconstructiefase

projectkenmerk Terreinverwerving

Verwaarlozing of wijziging in huidig bodemgebruik of beheer in afwachting van grondverwerving of aanvang van werken.

Voorafgaandelijke verbeterende maatregelen

Grondverzet of beplantingwerken in voorbereiding van de werken

Terreinvoorbereiding

Permanente of tijdelijke terreininname, grondverzet, verwijderen van vegetatie, verwijderen van teelaarde, verwijderen van bestaande landschapselementen, aanleggen toegangswegen, bemaling en drainage, aanleggen van afsluitingen

Constructiefase

Opslag en gebruik van materialen, tijdelijke parkings en opslagplaatsen, bouwactiviteiten, grondverzet, werfverlichting, bodemcompactie, boringen, funderingen, bemaling en drainage, tunnels, duikers, aanvoer van materieel, onvoorziene emissies, geluid en trillingen, verstoring van openbare domein incl. recreatiewegen, beschermingsmaatregelen voor bestaande landschapselementen

Exploitatiefase

Emissies (rookpluim, geluid, trillingen, licht), wateronttrekking en lozing, verkeersbewegingen, parkings, laaden losplatforms, buitenactiviteiten, beheersdoelstellingen en beheersmaatregelen, landschapsvormen, structurele aanplantingen en harde landschapselementen, toegankelijkheid, signalisatie, programma van activiteiten, tijdsduur en fasering van activiteiten, zones voor toekomstige uitbreiding

Afbraakfase

Hergebruiksmogelijkheden, structuren, storten of residumateriaal

6.2.3 Aanwezigheid van kwetsbare landschapselementen

en

resterende hergebruik

waardevolle

gebouwen van afval

landschappen

en en

en

Er dient expliciet nagegaan te worden of de ingreep (of een deelingreep) een mogelijk effect kan hebben op de geselecteerde aandachtsgebieden. In het MER moet vermeld worden of de ingreep al dan niet effect heeft op de doelstelling waarvoor deze gebieden beschermd en/of ruimtelijk vastgelegd werden. Uit bovenstaande blijkt dat de afbakening van aandachtsgebieden kan evolueren tijdens de hele studie, maar dat de aandachtsgebieden de perimeter van het studiegebied in principe niet overschrijden. De selectie van de te onderzoeken effecten op het landschap gebeurt op basis van een inschatting van de betekenis van de effecten op het landschapssysteem. In het algemeen kan gesteld worden dat in de volgende situaties de effecten op het landschap van betekenis zijn:

90


augustus 2006

•

Elementen of gebieden die een status van “bescherming” genieten;

•

Elementen of gebieden die zeldzaam zijn of een hoge waarde vertegenwoordigen en gevoelig zijn voor verandering;

•

Ingrepen in de structuur en de samenhang van het landschap;

•

Ingrepen die definitief en onomkeerbaar zijn;

•

Ingrepen die de beleving en het gebruik van het landschap beïnvloeden;

•

Ingrepen die de ontwikkelingsmogelijkheden van planten en dieren beïnvloeden (cfr. Fauna en flora)

6.2.4 Schaalniveau van de studie Het onderzoek met betrekking tot landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kan uitgevoerd worden op macro-, meso- en microniveau. Bij de analyse van de landschappelijke effecten zijn de schaal van de ingreep, het studiegebied en de aanwezigheid van aandachtsgebieden bepalend voor de toe te passen methodologie. Dit betekent tevens dat binnen één onderzoek verschillende schaalniveaus aan bod kunnen komen. De landschappelijke effectbepaling mag zich niet beperken tot het onderzoeken en kwantificeren van veranderingen in singuliere elementen. Ook de globale impact op het totaalbeeld van het landschap moet worden beoordeeld.

6.2.5 Archeologie Ten aanzien van de archeologie, en met name de inzet van proefsleufonderzoek, kunnen enkele specifieke opmerkingen worden gemaakt: •

De inzet van proefsleufonderzoek teneinde de referentiesituatie te kunnen beschrijven is vooral afhankelijk van de stand van kennis. Wanneer deze dermate groot is dat het onmogelijk lijkt de referentiesituatie modelmatig te beschrijven, kan het de voorkeur verdienen proefsleufonderzoek als methode van onderzoek in te zetten;

•

Bij de inzet van proefsleufonderzoek dient de mate van destructiviteit van toepassing van deze methode op andere milieuaspecten in beschouwing worden genomen. Een proefsleufonderzoek blijft in zichzelf natuurlijk een –kleine- vorm van vergraving;

•

Het kan aanbeveling verdienen zoveel mogelijk non-destructieve methoden in te zetten (bijvoorbeeld oppervlaktekartering), en/of proefsleufonderzoek als een milderende maatregel te beschouwen;

•

Voorstellen hieromtrent dienen in de kennisgeving vastgelegd te worden, bevestigd via de richtlijnen;

•

Een hoge archeologische potentie kan in de regel geen negatieve beslissing ten aanzien van doorgang van het project tot gevolg hebben. Eerder zal een dergelijke inschatting bepalend zijn voor de vorm van, en inzet van, milderende maatregelen.

91


augustus 2006

7 Beschrijving van de referentiesituatie Om de eventuele effecten veroorzaakt door een project te kunnen bepalen dient men eerst te weten wat de uitgangssituatie is. Het verwerven van inzicht hieromtrent gebeurt door een analyse van de referentiesituatie en deze te beschrijven in het MER. In dit hoofdstuk wordt er aangegeven op welke wijze de analyse en beschrijving van de referentiesituatie best dient te gebeuren. Er wordt in dit hoofdstuk een niet-limitatieve oplijsting van mogelijke systeemeigenschappen opgenomen die bij de beschrijving van de referentiesituatie aan bod kunnen komen, op welke wijze deze onderzocht en beschreven kunnen worden en waar de nodige informatie gevonden kan worden.

7.1 INLEIDING De referentiesituatie is de toestand van het gebied waarnaar gerefereerd wordt in functie van de effectvoorspelling. Deze referentiesituatie wordt aangegeven in de kennisgevingfaze van het m.e.r.-proces. Ten opzichte van deze toestand zullen de eventuele milieueffecten beoordeeld worden. Voor de beschrijving van de referentiesituatie voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ wordt er in de meeste gevallen verwezen naar de huidige situatie. In sommige gevallen kan het echter aangewezen zijn om niet te refereren aan de huidige situatie. Zo kan de referentiesituatie soms gelijkgesteld worden aan een gewenste situatie (bv. het kader van natuurontwikkelingsdoelstellingen voor een gebied), waarvoor andere beoordelingscriteria van toepassing zijn. Een andere mogelijkheid is de verwijzing naar een gewijzigde situatie, een toestand die nog niet van toepassing is tijdens het opstelle n van het MER, maar die wel aanwezig zal zijn voordat met het MER-plichtige project gestart wordt. Hier kan bijvoorbeeld gedacht worden aan bepaalde geplande ingrepen die voorafgaand aan de projectwerken zullen worden uitgevoerd en het landschap ten opzichte van de huidige situatie zal wijzigen. Belangrijk voor de discipline is ook dat de ontstaans- en ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied terdege wordt beschreven. Een degelijke beschrijving laat toe om de verschillende objecten in het landschap te duiden. In de kennisgeving van het MER dient duidelijk aangegeven te worden welke situatie als referentiesituatie zal worden gekozen en waarom, en welke methodes /werkwijzen men zal hanteren om deze situatie te beschrijven.

7.2 LANDSCHAP Aan landschapskwaliteit zitten vele aspecten vast. De kernkwaliteiten van het landschap bestaan uit: natuurlijke kwaliteit, culturele kwaliteit, belevingskwaliteit en gebruikskwaliteit (Antrop 1989). Er zijn veel landschappelijke kenmerken die bijdragen aan deze 4 kernkwaliteiten. Hieronder worden ze kort samengevat: •

Natuurlijke kwaliteit: klimaat, bodem, water, reliëf, geomorfologie, flora en fauna;

•

Culturele kwaliteit: cultuurhistorie, culturele vernieuwing en architectonische vormgeving;

•

Gebruikskwaliteit: toegankelijkheid, meervoudig ruimtegebruik;

•

Belevingskwaliteit: ruimtelijke afwisseling, informatiewaarde, groen karakter, rust, stilte en donkerte.

92


augustus 2006

Deze kenmerken worden in het navolgende afzonderlijk besproken, waarbij een beschrijving wordt gegeven en wordt nagegaan welke gegevens voor de beschrijving van de referentiesituatie benodigd zijn. Voorgesteld wordt om de referentiesituatie te beschrijven volgens de volgende stappen: (1) een algemene geografische situering, (2) een landschapskartering, omvattende enerzijds een inhoudelijke kartering van de abiotische, biotische en artificiële aspecten en een landschapsbeeldkartering anderzijds.

7.2.1 Geografische situering Het studiegebied wordt in een ruimere geografische context gesitueerd. Op die manier wordt de geplande wijziging van de landschappelijke situatie op een regionaal niveau gesitueerd. Hierbij wordt een algemeen beeld geschetst van de meso- en macrostructuren die door de geplande ingrepen zullen beïnvloed worden. Anderzijds wordt hiermee ook een ruimer kader geschetst waarbinnen de processen die de landschappelijke situatie en evolutie bepalen, moeten begrepen worden. Tevens kan hier worden verwezen naar de indeling van Vlaanderen in traditionele landschappen (Antrop 1989).

7.2.2 Landschapskartering Door middel van een landschapskartering worden de landschapsvormende bouwstenen en kenmerken van het studiegebied ruimtelijk in beeld gebracht. De landschapskartering steunt enerzijds op bestaande informatiebronnen maar wordt steeds aangevuld door een kartering op het terrein zelf. Naargelang de aard van de ingreep kan de landschapskartering een verschillende graad van detail hebben. De graad van detail kan ook verschillen tussen de kernzone en de perifere zone in het studiegebied. Voor sommige ingrepen bvb. in open landschappen zal de visuele invloedszone veel ruimer zijn dan de invloedszone van de ruimtelijk-structurele wijzigingen. In deze gevallen kan de perimeter van de landschapskartering in relatie tot deze beide thema’s sterk verschillend zijn. Omwille van de verschillende methoden die nodig zijn om fysische- ten opzichte van fysiognomische kenmerken te beschrijven, gebeurt de landschapskartering op twee verschillende manieren. •

De inhoudelijke kartering

•

De landschapsbeeldkartering

De landschapskartering geeft niet alleen een inventaris van de voorkomende elementen, maar ordent ze en stelt ze voor, op zulk een manier dat de typologische en chorologische kenmerken duidelijk afleesbaar zijn. Deze stap omvat onder meer het accentueren van de landschappelijke (hoofd)structuren en anderzijds het aanduiden van de kleine landschapselementen die meestal de eigenheid helpen bepalen en de hoofdstructuren versterken. De landschapsbeeldkartering wordt verder onder 7.4 besproken. De inhoudelijke kartering De inhoudelijke kartering geeft een gedetailleerde beschrijving van de landschapselementen die in 3 groepen zijn onder te brengen (Figuur 7-1): •

Abiotische: reliëf, bodem en water;

•

Biotische: planten en dieren;

•

Artificiële: door de mens gebouwde elementen.

93


augustus 2006

Figuur 7-1. Bouwstenen van het landschap (naar: Taken Landschapsplanning, 2000)

Landschapsanalyse In de landschapsanalyse wordt het landschap als een samenhangend geheel geanalyseerd. In de eerste plaats wordt de onderlinge samenhang en wisselwerking tussen de landschapsvormende factoren in beeld gebracht. In onderstaand voorbeeld van een analysemethode, zoals schematisch weergegeven in figuur 7-1, wordt de ruimtelijke samenhang van het landschap en de ruimtelijke structuur zichtbaar gemaakt op 3 niveaus: •

Het eerste niveau: een indeling in landschapstypen, gebaseerd op een samenhangend geheel van gebieden die samen het macroreliëf vormen. Hiermee ligt de zichtbare ruimtelijke hoofdstructuur vast.

•

Het tweede niveau: een indeling in landschapseenheden, gebaseerd op onderscheiden gebieden op basis van hun reliëf, hun bodem en hun hydrologische gesteldheid. Hiermee ligt de aardkundige structuur vast.

94


•

augustus 2006

Het derde niveau: een indeling in landschapssubeenheden, waarbij het ruimtegebruik in hoofdvlakken in beeld wordt gebracht. •

De ecologische structuur: ruimtegebruik in mate van natuurlijkheid: bos/natuur, natuur/landbouw, landbouw, stedelijk

•

De visueel-ruimtelijke structuur: open, halfopen en gesloten landschappen

•

De cultuurhistorische structuur: oude en jongere cultuurlandschappen

Voor deze landschapsanalyse kan grotendeels gebruik gemaakt worden van bestaand kaartmateriaal: (kwartair)geologische kaart, bodemkaart, topografische kaart, historische kaarten, biologische waarderingskaart. Ook verticale luchtfoto’s zijn nuttige informatiebronnen bij deze analyse. Via deze werkwijze worden de samenhang tussen het huidig ruimtegebruik en het natuurlijk fundament nader onderzocht.

Landschapselementen Op het vierde schaalniveau worden de landschapselementen met een natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische en/of visueel-ruimtelijke betekenis onderscheiden. Het gaat om de op structuurniveau belangrijke ecologische, visueelruimtelijke en cultuurhistorische waarden. Samen geven ze inhoud aan de landschappelijke structuur. In het geval de geplande ingreep een sterke interactie vertoont met de landschappelijke structuur, zal het van belang zijn om aan te geven welke belangrijke ecologische-, visueelruimtelijke-, natuurhistorische en cultuurhistorische waarden moeten behouden en eventueel hersteld of ontwikkeld worden. Hierbij dient te worden geïnventariseerd in welke mate welk type landschapselementen kenmerkend zijn voor de streek. De onderscheiden landschapselementen lijnvormig- en puntvormig uiterlijk.

kunnen

worden

geordend

naar

vlakvormig-

Onderstaande Tabel 4 geeft een voorbeeld van karakteristieken van landschapstypen (niveau 1), landschapseenheden (niveau 2) en landschapssubeenheden (niveau 3). De karakterisatie van de landschapssubeenheden is gebaseerd op de aard van het ruimtegebruik, de mate van beslotenheid (aanwezigheid van opgaande vegetatie-elementen), periode van ontginning van het cultuurlandschap (naar Taken Landschapsplanning bv, 2000). Het is duidelijk dat de inhoud en detaillering van de landschapkarakterisatie steeds afgestemd wordt op de relevantie ervan in het kader van de betrokken ingreep-effectrelaties van het project.

95


augustus 2006

Tabel 4. Voorbeeld van karakteristieken van landschapstypen, landschapseenheden en landschapssubeenheden.

NIVEAU 1: LANDSCHAPSTYPEN (macroreliëf, geologie) 1 Depressies en alluvia

Langgerekte droge of natte depressies, huidige rivierdal of beekvalleien (smalle depressies loodrecht op alluviale dalen), ontstaan door vroegere erosieactiviteiten, nat, kwel, invloed van rivierwater

2 Vrij laaggelegen en relatief vlakke landschapsdelen

Depressies, ligging in vlakke landschapsdelen, invloed van lithologie en horizontale gelaagdheid (substraten), nat door slechte horizontale en verticale drainage

3

Hoogst gelegen landschapstype, infiltratie, goede drainage waar sterk golvend reliëf, soms tertiaire opduikingen

Hooggelegen plateaugedeelten en ruggen

NIVEAU 2: LANDSCHAPSEENHEDEN (reliëf, geomorfologie, bodem, water) x.1 Stroomgeul van rivier

Huidige rivierdalbodem, voedselrijk, nat, overstromingen

x.2 Hogere valleigronden

Hogere delen van de beekvallei, voedselrijk, vochtig-droog, incidentele overstromingen

x.3 Beekdalbodem

Smalle beekinsnijding, oevererosie

x.4 Vlakte

Hoger gelegen drogere gronden, voedselrijk, ontwatering

(matig)

voedselrijk,

nat,

kwel,

x.5 Stuifduinengebied Enz… NIVEAU 3: LANDSCHAPSSUBEENHEDEN (ruimtegebruik) Naar Taken Landschapsplanning bv, 2000. x.x.A Bos- en natuurgebied (besloten)

Nagenoeg geen bebouwing, onverharde wegen, beeldbepalend voor aangrenzende meer open landschapsdelen

x.x.B Natuurgebied (semi-besloten)

Geen bebouwing, onverharde wegen, beeldbepalend voor aangrenzende meer open landschapsdelen

x.x.C Landbouw/natuurgebied (besloten, oud)

Geen bebouwing, kleinschalige verkaveling met smalle of onregelmatige kavels, veel grachten, beemden van middeleeuwse ontginningen

96


augustus 2006

x.x.D Landbouwgebied (halfbesloten, jong)

Verspreide bebouwing, onregelmatig en vrij kleinschalig patroon van wegen en bebouwing, hoekige verkaveling, weinig grachten, vroegste heide-ontginningen

x.x.E Landbouwgebied (open, jong)

Natte heide-ontginningen, verspreide bebouwing, regelmatig en vrij grootschalig patroon van wegen en waterlopen/grachten, blok- of strokenverkaveling

x.x.F Landbouwgebied (open, oud)

Randbebouwing aan één zijde van veld of soms rondom veld, spinnewebachtig wegenpatroon, onregelmatige kavels met stroken, veel onverharde wegen, geen beken en grachten, middeleeuwse ontginningen

x.x.G Stedelijk gebied (besloten)

Kernbebouwing, dicht wegenstelsel, nauwelijks grachten, invloed op omringend landschap

97

beken

en


augustus 2006

Tabel 5. Landschappelijke gegevens, te karteren bij inhoudelijke detailinventarisatie. Geomorfologische en hydrografische landschapselementen (water, reliëf en bodem)

• Macro-eenheden: grote reliëfseenheden.

• De hoofdassen (bvb. kamlijn, valleias) • Begrenzingen of overgangen (markante hellingsveranderingen, begrenzingen van het alluvium, enz…) • Geïsoleerde toppen en heuvels

• Kerngebieden met geomorfologische- of bodemkundige waarden

• Bvb. kreekruggen, stuifduinen, veenvlakte, slikken en schorren, …

• Micro-entiteiten nat milieu

• Bvb. natuurlijke en kunstmatige waterloop, vijver, plas/ven, waterval, zone met hoge grondwaterstand, afgesneden meander, vijver, poel, gracht, waterscheiding, …

van

• Ontginningsplassen: ontvening, turfwinning, kleiputten, … • Wateringen • Micro-entiteiten droog milieu

van

• Bvb. stuifduin, talud, graft, droog dal, duin, dekzandrug, holle weg, dijk, uitgraving, enz…. • Stort- en afvalhoop, • Eventueel ook aanduidingen van aard, afmetingen, toestand.

Biotische landschapselementen

• Kerngebied voor bijzondere fauna en flora (soortenrijkdom, kenmerkende soorten

• Bijzondere vegetatie (bvb. kwelvegetatie, bronzone), weidevogels, bosvogels, struweelvogels, moerasen watervogels, akkervogels, amfibieën, reptielen, …

• Ecologische structuurelementen

• Bos- of natuurgebied. Onderscheid in loofbos, naaldbos, gemengd bos. • Hoogstamboomgaard • Bomenrij, dreef, knotbomenrij, houtkant, haag, beekbegeleidende vegetatie, solitaire boom, …

Cultuurhistorische en artificiële landschapselementen

98

• Kerngebied met cultuurhistorische waarden

• Landbouwlandschappen met erfgoedwaarde: heideontginning, groot koutercomplex, complex van hoogstamboomgaarden, …


• Cultuurhistorische elementen

augustus 2006

• Artificiële plassen met erfgoedwaarde (bvb. gracht rond motte, burcht, fort of historisch hoevetype, unieke plassen, wielen, …). • Kanaal of vaart • Grafheuvel, aquaduct, heerbaan, kenmerkende dorpspleinen (bvb. driesdorp, straatdorp, T-dorp, kasteeldorp, kerkdorp, …), typische woonkernen (kasteel, burcht, abdij, vierkanthoeve, dorpsmolen, …), ontginningsdorp, dijkgebonden straatdorp, omwalling, kapel, watermolen, … • Bossen met erfgoedwaarde: historische bossen, kasteelparken, koepelbossen, kustduinbossen, bronbos, populierenakkers, … • Archeologische vindplaats waardevol terrein

• Landschapsstructuren zonder erfgoedwaarde

of

• Verkeerscorridors, spoorlijn, hoofdweg, hoogspanningslijn, leidingen(strook), stortplaatsen boven maaiveldniveau, ontginningen, spaarbekkens, lintbebouwing, industriële inplantingen, militaire inplantingen, …

• Algemeen landgebruik

7.2.3 Interpretatie en beoordeling van de referentiesituatie Om in een volgende fase de mogelijke effecten van ingrepen in het landschap te kunnen inschatten, is een goed inzicht in de werking van het landschappelijk referentiekader noodzakelijk. In het onderzoek van het landschap is begrip van de verticale en horizontale relaties belangrijk. Verticale relaties treden op tussen elementen die op dezelfde plaats gesitueerd zijn (bvb. aard van bodemgebruik in relatie tot reliëf, bodem en waterhuishouding). Horizontale relaties bestaan tussen verschijnselen die niet op dezelfde plaats voorkomen (ontbossing en bodemerosie, bezonning, infiltratie en kwel, …) De beoordeling dient te gebeuren voor de 3 invalshoeken bij de landschapswaardering: de erfgoedaspecten, het landschap als relatiesysteem en het perceptief systeem. In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

99


augustus 2006

Systeemkenmerk

Fysisch-landschappelijke kenmerken

Wat

Het betreft een fysisch-landschappelijke kartering van het studiegebied met opname en beschrijving van het reliëf, de terreinvormen, de ondergrond, het hydrografisch stelsel en de processen die er plaats vinden.

Wanneer

In geval van ingrepen die waardevolle fysisch-landschappelijke structuren (structuurrijke waterlopen, reliëfvormen, …) en processen kunnen aantasten en beïnvloeden. In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik).

Hoe bepalen

Beschikbare databestanden i.v.m. de fysisch-geografische structuur zijn: • • • • • • •

Topografische kaart NGI op schaal 1/10.000 en 1/50.000: hydrografie, topografische elementen (taluds, dijken, …), topografie, geomorfologie. Vlaamse Hydrografische atlas: structuurkwaliteiten van de waterlopen, natuurlijke waterlopen. GIS Structuurplan Vlaanderen: databestanden merkwaardige morfologische eigenschappen (bermen, taluds, …). De bodem- en topografische kaarten geven een beeld van de globale aardkundige structuur (natte depressies, hooggelegen drogere zones, …) Geologische en kwartairgeologische kaarten Luchtfoto’s (stereoscopisch) Digitale hoogtemodellen

Er is in Vlaanderen een vrij onvolledige set geomorfologische kaarten beschikbaar, aanvankelijk op schaal 1/20.000 opgemaakt, meer recent op schaal 1/50.000. De geomorfologische kaarten accentueren de reliëfvormen en geven een indicatie over het ontstaan van het landschap en de ouderdom van de reliëfvormen. Aangezien de meeste reliëfvormen in Vlaanderen in het Quartair tot stand kwamen geven dergelijke geomorfologische kaarten belangrijke aanwijzingen over de quartairgeologische gesteldheid. Waar dit relevant is voor het onderzoek in het kader van het MER, zal de MER-deskundige de geomorfologische gesteldheid voor het studiegebied tot op het detailniveau dat dit relevant is, zelf in beeld brengen. Belangrijke hulpmiddelen hierbij zijn de topografische kaart, de bodemkaart, luchtfoto's, DHM-Vlaanderen, … Luchtfoto’s kunnen soms noodzakelijk zijn om te bepalen of bijvoorbeeld stuifzanden nog actief zijn. Naargelang de doelstelling moet een onderscheid gemaakt worden tussen: •

100

De geomorfologie op macroschaal: het betreft vooral de grote reliëfseenheden en de begrenzingen of overgangen ertussen. Het reliëf en meer bepaald de hydrografie vormt een bijzonder belangrijke structurerende factor in het landschap en heeft een belangrijke betekenis bij het evalueren van zowel verticale (b.v. bodemgesteldheid, landgebruik) als horizontale relaties (b.v. bodemerosie, bezonning,...). De betekenis voor de fysiognomische kenmerken is eveneens essentieel. De kartering omvat vooral het aangeven van de belangrijkste assen (kamlijnen, valleien) en de overgangen ertussen (de hellingsveranderingen).


•

augustus 2006

De geomorfologie op microschaal: hierbij worden kleine reliëfsveranderingen aangeduid, zoals taluds, graften, holle wegen, (hout)wallen, bosoevers, dijken, uitgravingen (ontveningen), enz. Ze zijn in vele gevallen van menselijke oorsprong en bezitten een cultuurhistorische betekenis. Een aanduiding van de grootte (vooral hoogte) van de reliëfsverschillen is belangrijk, omdat die gerelateerd kunnen worden met de fysiognomische kenmerken.

Hoe beschrijven

De fysisch-landschappelijke waarden worden beoordeeld aan de hand van criteria zoals zeldzaamheid, gaafheid, representativiteit, volledigheid, ensemblewaarde, wetenschappelijke, educatieve en ensemblewaarde. Een gebiedsdekkende waardering van deze elementen is in Vlaanderen niet voorhanden.

Systeemkenmerk

Geo-patrimonium

Wat

Inventaris, kartering en analyse van de door natuurlijke processen ontstane elementen en structuren uit vroegere perioden en hun ontwikkeling. Zij zijn vooral van belang omdat ze het substraat vormen voor de historischgeografische en ecologische ontwikkeling van het landschap.

Wanneer

Bij verwachte wijzigingen van zowel het nog aanwezige geo-patrimonium als de processen die eraan ten grondslag liggen (erosie, sedimentatie,…).

Hoe bepalen

De beschrijving van de referentiesituatie maakt deel uit van een geïntegreerde studie van het ontstaan landschap met onder meer de achtergronden, invloeden en relaties van de geomorfologische aspecten van het landschap. Beschikbare data voor analyse van cultuurhistorische aspecten in voornoemde context: • Bodemkaarten; • Geologische en kwartairgeologische kaarten; • Geomorfologische kaarten; • Historische kaarten; • Luchtfoto’s • Literatuur

Hoe beschrijven

Kwalitatief beschrijven van het aanwezige geo-patrimonium, de processen die eraan ten grondslag liggen en de wordingsgeschiedenis

Systeemkenmerk

Ecologische kenmerken

Wat

Vanuit de landschappelijke invalshoek ligt de nadruk op de inventarisatie en analyse van de belangrijke horizontale en verticale landschapsecologische relaties. Het landschap wordt bestudeerd als een systeem. Deze benadering sluit aan bij de ecosysteembenadering van de natuurlijke omgeving. Het landschap is opgebouwd uit componenten die door onderlinge relaties met elkaar, eenheden vormen met bepaalde kenmerken en eigenschappen. Het

101


augustus 2006

onderkennen van deze relaties geeft de mogelijkheid om effecten van veranderingen te voorzien. De landschapsecologie integreert de ruimtelijke benadering van de fysische geografie met de functionele benadering van de ecologie. Ruimtelijke relaties tussen landschapselementen en hun omgeving komen tot stand door transport van energie, stoffen en organismen, die het stelsel van landschapselementen of ecotopen tot een functioneel systeem van hogere orde maken: het landschap. De aandacht van de landschapsecologie richt zich vooral op het mesoniveau, dus op de schaal van het landschap en de samenstellende delen ervan, de ecotopen. Wanneer

In geval van ingrepen die effecten kunnen hebben onder vorm van : • • • •

Hydrologische en hydrografische wijzigingen; Micro-klimatologische effecten; Bodem- en grondwaterverontreiniging; Biotoopverlies en –veranderingen.

In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik). Hoe bepalen

De beschrijving van de referentiesituatie bestaat uit een geïntegreerde studie van het landschap, opgevat als een stelsel van ecotopen. De beschrijving omvat: •

•

Een analyse van de verticale- en horizontale relaties: de standplaatsfactoren voor de planten (stroming van water, vervoer van stoffen via water en lucht), de migratie van landen waterdieren, de invloed van de mens door het gebruik en beheer van ecosystemen; Het landschap wordt hierbij opgevat als een patroon van ecotopen;

Beschikbare data: • Biologische waarderingskaart (inventarisatie en waardering van ecotopen); • Ecosysteemkwetsbaarheidkaarten voor Vlaanderen m.b.t ecotoopverlies, verdroging, eutrofiëring en verzuring; • Kwaliteitskenmerken van waterlopen of typologie van ecologisch waardevolle waterlopen; • Verspreidingsgegevens van planten- en diersoorten; • VEN (Vlaams ecologisch netwerk); • Ramsar-, vogelrichtlijn- en habitatrichtlijngebieden; • Erkende natuurreservaten; • Enz… We verwijzen verder naar het richtlijnenboek “Fauna en Flora”. Hoe beschrijven

102

Opstellen van kwetsbaarheidskaarten en kwalitatieve beschrijving.


augustus 2006

Systeemkenmerk

Landschapselementen

Wat

Landschapselementen zijn de kleinste te beschouwen ruimtelijk afgrensbare onderdelen van een landschap. Alhoewel ondergrondse archeologische waarden ook als landschapselementen kunnen worden beschouwd wordt hier bedoeld: visueel-ruimtelijke elementen. Het gaat om zichtbare, biotische-, abiotische- of antropogene elementen: landschapsvormen, vegetatie, gebouwen, …

Wanneer

• •

Hoe bepalen

Wanneer een ingreep een directe invloed uitoefent op de landschapselementen door verwijdering of toevoeging. Bij de inventarisatie en studie van landschapselementen als onderdeel van een analyse van de landschapsstructuur.

Het verzamelen van de basisgegevens gebeurt met behulp van topografische kaarten, luchtfoto’s, veldwerk. De opname resulteert in een kaart waarop punt-, lijnen vlakelementen worden gesitueerd (grafische gegevens) en een bijhorende lijst van kenmerken van landschapselementen (niet-grafische gegevens). Elementen die kunnen worden geïnventariseerd zijn: begroeiing, bebouwing, bodemgebruik, geomorfologische elementen, perceelsvormen, perceelsgrootte, …. Welke elementen en kenmerken precies worden opgenomen is een keuze die mede afhankelijk is van de probleemstelling van het onderzoek.

Hoe beschrijven

Cartografische weergave van de landschapselementen en componenten. De schaal van de kaart is functie van de aard van de ingreep en de omvang van het studiegebied. De gegevens worden in veel gevallen gedigitaliseerd en opgeslagen in een databank.

103


augustus 2006

Systeemkenmerk

Holistisch-landschappelijke kenmerken: landschappelijke karakteristieken

Wat

Inventaris en kartering van de structurele hoofdkenmerken en de identiteitsbepalende elementen per landschapseenheid. Het betreft het geheel van de landschapselementen en hun onderlinge relaties.

Wanneer

Bij verwachte wijzigingen en aantasting van de landschapsstructuur in geval van relatief grootschalige ingrepen.

Hoe bepalen

Voor wat betreft de holistisch-landschappelijke gegevens ontbreekt op niveau Vlaanderen een gebiedsdekkende globale landschapskartering. Wel bestaat een chorologische indeling van landschappen van Vlaanderen (de Traditionele Landschappen Vlaanderen) en een landschapskenmerkenkaart. Uitvoeren van een landschapsanalyse, waarbij de abiotische, biotische en artificiële landschapsvormende bouwstenen worden onderzocht en bepaald. Onderzoek en beschrijving van de structurele hoofdkenmerken en de identiteitsbepalende elementen per landschapseenheid (eventueel onderverdeeld in subeenheden): 1. ruimtelijke hoofdstructuur; 2. aardkundige structuur (reliëf, bodemgesteldheid, hydrologie); 3. ecologische structuur (ruimtegebruik in mate van natuurlijkheid); 4. visueel-ruimtelijke structuur (open/gesloten); 5. cultuurhistorische structuur (oude/jonge cultuurlandschappen). Vergelijking van de mate waarin de geïnventariseerde kenmerken overeenkomen met de chorologie van de Traditionele landschappen.

Hoe beschrijven

Kwalitatief te beschrijven.

7.3 ERFGOEDWAARDE De verschillende erfgoedwaarden binnen een landschap zijn sterk met elkaar verweven. Het in kaart brengen van de verschillende erfgoedwaarden binnen het studiegebied gebeurt bijgevolg het best op een geïntegreerde wijze. Op basis van de gedetecteerde landschappelijke eenheden kan voor elk van deze eenheden een meer gedetailleerde wordingsgeschiedenis worden opgemaakt. De nog aanwezige erfgoedelementen (zowel geopatrimonium als cultuurhistorische relicten) worden het best samen in beeld gebracht. De volgende relicten kunnen worden onderscheiden: •

vlakrelicten : per natuurlijke landschappelijke eenheid (alluviale vlakte, plateau,...) en per landschapstype: polders, kouters, bulken, kampen, bocage, bos,... ;

•

lijnrelicten: oude riviermeanders, bomenrijen, dreven, dijken, kanalen,...;

•

puntrelicten: aard (kasteel, hoeve, site met walgracht, motte, abdij,...) met aanduiding van toestand (vervallen, gerestaureerd, ...) en functie.

Bij al deze relicten hoort steeds een beschrijving met de meest relevante kenmerken. Belangrijk is tevens dat niet alleen de beschermde erfgoedwaarden worden weergegeven, maar alle elementen die een of andere erfgoedwaarde bezitten of kunnen krijgen. Bij de beschrijving van de bestaande toestand moet o.m. aandacht worden besteed aan:

104


augustus 2006

•

het geo-patrimonium: relicten van natuurlijke landschapsontwikkelingen (landduinen, vennen, meanders, veengebieden,...);

•

historisch-geografische elementen en structuren: perceleringspatronen, landgebruik/bodembezetting, nederzettingsvormen en patronen,...Belangrijke beoordelingscriteria zijn gaafheid, volledigheid, representativiteit;

•

het bouwkundig erfgoed: ligging, type, oorspronkelijke en huidige functie, bouwkundige kenmerken/stijl, materialen, representativiteit, bewaartoestand,...;

•

het statuut van de relicten : beschermd-onbeschermd-voorlopig beschermd

•

het gekende archeologisch patrimonium: ligging, omvang, functie (funerair, bewoning, ...), ouderdom, kwaliteit/mate van conservering, materialen (hout, aardewerk, metaal, ...), (bodem)sporen, zeldzaamheid, roerend-onroerend, zichtbaar-onzichtbaar, representativiteit,...;

•

de visueel-ruimtelijke samenhang van 'ensembles' (b.v. stads- en dorpsgezichten)

•

de schaal van de ingreep

Een belangrijke bron voor het in beeld brengen van de erfgoedwaarde van het landschap is de landschapsatlas. De schaal van de atlas maakt het in de meeste gevallen echter noodzakelijk om aan te vullen met andere bronnen (terreininventarisatie, kaartmateriaal, literatuur). Vooral wat betreft de inventarisatie van lijnen puntrelicten is aanvulling in alle gevallen noodzakelijk. Bovendien levert de landschapsatlas weinig informatie over de gebieden die buiten de ankerplaatsen en relictzones vallen.

7.3.1 Erfgoedwaarde van landschap 7.3.1.1 Algemeen De beschrijving van de referentiesituatie betreft het inventariseren van de aanwezige erfgoedwaarden in het landschap zoals hiervoor beschreven. Specifiek voor het landschap als geheel zijn geomorfologische en cultuurhistorische elementen en structuren van belang. Het onderscheid tussen beiden is dat geo-patrimonium de relicten bevat van natuurlijke landschapsontwikkelingen (landduinen, cuesta’s, meanders, veengebieden,…), terwijl de historisch geografische elementen en structuren (perceleringspatronen, landgebruik, nederzettingsvormen en patronen) antropogeen zijn. Het betreft voornamelijk elementen van het menselijk handelen in de periode waarvoor geschreven bronnen bekend zijn (vanaf de middeleeuwen). Voor de beschrijving van het geopatrimonium wordt verwezen naar 7.2.3. De beschrijving van de cultuurhistorische elementen en structuren wordt onderscheiden in enerzijds de inventarisatie en beschrijving van de elementen en structuren op zich en anderzijds de historische continuïteit van landschapselementen. 7.3.1.2 Te bepalen systeemkenmerken

Systeemkenmerk

Cultuurhistorische elementen en structuren

Wat

Inventaris, kartering en analyse van de door de mens in stand gehouden elementen en structuren in vroegere perioden en in hun historische ontwikkeling. In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse zijn vooral de cultuurhistorische processen van belang in onderlinge relatie met het abiotisch- en biotisch patroon. De cultuurhistorische inventarisatie met name de archeologische, bouwkundige en historisch-geografische elementen en

105


augustus 2006

structuren worden verder in dit richtlijnenboek afzonderlijk behandeld. Wanneer

Bij verwachte wijzigingen in de cultuurhistorische processen meer in het bijzonder gewijzigd bodemgebruik, productiemethoden, functies. In het kader van de inhoudelijke landschapsanalyse moet nagegaan worden welke relaties er bestaan tussen (1) de fysisch-landschappelijke structuur, (2) de biotische structuur (vegetatie of ecotopen) en (3) de cultuurhistorische structuur (ondermeer het bodemgebruik).

Hoe bepalen

De beschrijving van de referentiesituatie bestaat uit een geïntegreerde studie van het landschap met ondermeer de achtergronden, invloeden en relaties van de cultuurhistorische aspecten in het landschap. Beschikbare data voor analyse van cultuurhistorische aspecten in voornoemde context: • Occupatiepatroon aan de hand van historische kaarten; • Cultuurhistorisch bepaalde occupatiepatronen; • Relictzones en ankerplaatsen: • Traditionele landschappen van het Vlaams Gewest; • Onroerend erfgoed.

Hoe beschrijven

Kwalitatief bepalen in hoeverre het occupatiepatroon in relatie staat tot het biotisch en abiotisch patroon.

Systeemkenmerk

Historische continuïteit van het landschap

Wat

De mate van historische continuïteit wordt nagegaan voor punt-, lijnen vlakvormige elementen.

Wanneer

Bij het verdwijnen en wijzigen van landschapselementen in relictzones.

Hoe bepalen

De mate van historische continuïteit wordt nagegaan en onderbouwd door vergelijking van historisch kaartmateriaal. Ze kan o.m. worden weergegeven door evolutie van punt-, lijnen vlakvormige elementen. De Landschapsatlas geeft een solide basis voor de aanduiding van de relicteenheden en – elementen. De historische continuïteit kan eventueel verder gedetailleerd worden. Een waardering kan worden toegekend volgens het ritme van de verandering: landschapsdelen die eeuwenlang nagenoeg onveranderd zijn gebleven zijn als zeer kwetsbaar te beschouwen, terwijl landschapsdelen met een zeer hoge dynamiek, doorgaans een lage waardering of kwetsbaarheidsgraad bezitten. Voor de interpretatie van de veranderingen en van de constante elementen is een zekere deskundigheid vereist. De samenhangen kunnen met deze methode niet worden gewaardeerd.

Hoe beschrijven

106

Kwalitatief bepalen van landschapselementen met een hoge/lage graad van historische continuïteit.


augustus 2006

7.3.2 Bouwkundig erfgoed 7.3.2.1 Inleiding Om een gedegen analyse van de effecten op bouwkundig erfgoed mogelijk te maken is het belangrijk een goed zicht te krijgen op de waarde die het bouwkundig erfgoed vertegenwoordigt. In het geval van een MER gaat het om het ‘algemeen belang’. Dat wil zeggen dat het individueel belang (financiële waarde, waarde als woning e.d.) niet binnen de discipline aan bod komt. In wetenschappelijke literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen: •

Emotionele, sym bolische en educatieve waarden

•

Wetenschappelijke waarden

•

Esthetische waarden

Deze waarden worden niet als dusdanig beschreven. Inzicht in deze waarden is echter noodzakelijk om de systeemkenmerken die verder in dit deel aan bod komen te kunnen waarderen. Deze waarden vormen ook de basis voor de bescherming van monumenten 7. Een belangrijke bron voor de beschrijving van het aanwezige bouwkundig erfgoed is de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed in Vlaanderen. De gegevens uit deze inventaris dienen echter steeds op het terrein gecontroleerd te worden. Door de leeftijd van bepaalde delen zijn de adresgegevens vaak fout of zijn vermelde gebouwen intussen verdwenen. Het lokaliseren op het terrein is daardoor vaak moeilijk en enkel haalbaar binnen een relatief beperkt gebied. Het verdient aanbeveling steeds de stand van de actualisatie van de inventaris na te gaan voor het betrokken gebied. 7.3.2.2 Beschrijving van de waarden Emotionele, symbolische en educatieve waarden Emotionele, symbolische en educatieve waarden zijn de waarden en betekenissen die direct op de gebruiker betrokken zijn. In een tijd waarin alles snel verandert biedt erfgoed een mentale houvast die stress en vervreemding beperkt. Erfgoed beklemtoont onze verbondenheid met vroegere generaties en relativeert onze eigen bezigheden. Bouwkundig erfgoed heeft vaak emotionele en/of symbolische waarden die het behoud ervan bepleiten. Deze zijn vaak verbonden met crisissituaties. Denken we hierbij maar aan de talrijke oorlogsmonumenten, de heropbouw van Ieper e.d.. Ook in normale omstandigheden functioneert bouwkundig erfgoed als ‘teken’ of ‘oriëntatiepunt’. Zo blijft de kerk op het kerkplein het centrum van het dorp, ook al heeft ze soms haar rol als centrum voor het maatschappelijk leven verloren. Aan bouwkundig erfgoed kunnen ook sociale structuren worden gekoppeld. Denken we maar aan sociale woonwijken uit verschillende periodes, dorpen met steenbakkerijen, landbouwdorpen e.d..

7

Een monument is een onroerend goed…dat van belang is omwille van zijn artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde met inbegrip van de zich erin bevindende zaken, onroerend door bestemming (Decreet tot de bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten, 3 maart 1976) Deze opsomming overlap deels met de hier gehanteerde indeling. Er is voor het RLB geopteerd om de wetenschappelijke indeling te volgen.

107


augustus 2006

Wetenschappelijke waarden Historische, kunsthistorische en archeologische waarden vormen van oudsher het hoofdmotief voor de bewaring van bouwkundig erfgoed. Het zijn documenten van de geschiedenis die ons heel wat kunnen leren. Zij vormen een noodzakelijke bron in het historisch onderzoek. Meestal is bouwkundig erfgoed ook drager van archeologische sporen of bevat het sporen die de herinnering aan vroegere gebeurtenissen materialiseren (stratigrafie van bouwfasen,…). Het foutieve begrip ‘Industrieel archeologische waarde’ wordt tegenwoordig niet meer gehanteerd en wordt vervangen door industrieel erfgoed. Het gaat hier immers niet om ‘archeologie’ doch om geschiedenis. Bovendien maken de industriële aspecten van bouwkundig erfgoed intergaal deel uit van de discipline. Architectonische en stedenbouwkundige waarden. De diverse ruimteconcepten, architectuurmodellen, bouwstijlen en vormgevingstechnieken, zoals die in de loop van de geschiedenis tot ons zijn gekomen, moet men in werkelijkheid kunnen ervaren en de kennis ervan kan niet beperkt worden tot beschrijvingen en foto’s. Ook hier is het behoud noodzakelijk om ze op een wetenschappelijke en objectieve wijze te kunnen bestuderen. De Volkskunde bestudeert onder meer de traditionele gebouwen, de bouwwijzen, het gebruik en de voorwerpen van de volkscultuur, vooral met betrekking tot de landelijke milieus. Hoewel ze oorspronkelijk voornamelijk gedreven werd vanuit romantische overwegingen (‘Heimatkunst’) vormt ze een niet te miskennen aspect van de waarde van het bouwkundig erfgoed. Het onderscheid tussen de verschillende soorten wetenschappelijke waarden is in praktijk vaak niet duidelijk. Ze dienen bijgevolg ook niet als afzonderlijke waarderingselementen meegenomen te worden. Esthetische waarden De schoonheid van bouwkundig erfgoed maakt integraal deel uit van de waardering die men aan bouwkundig erfgoed hecht. Niets is echter zo relatief als schoonheid. In de loop der geschiedenis is een veelheid aan theorieën ontwikkeld die sterk gerelateerd zijn aan de filosofische stromingen van dat moment. Vast staat dat een overdreven aandacht voor het loutere ‘beeld’ in tegenspraak is met de integrale waardering die hier wordt nagestreefd. 7.3.2.3 Globale eindwaarde De hiervoor beschreven waarden vormen als het ware de verantwoording waarom erfgoed bewaard dient te worden. Het spreekt voor zich dat niet al deze waarden steeds overal aanwezig zijn. Evenmin is een globale eindwaarde de som van deze waarden. De inventaris van het bouwkundig erfgoed in Vlaanderen is echter een uitstekend hulpmiddel om relatief complexe objecten te analyseren en te waarderen. Hij vormt een belangrijke stap in de analyse van de inhoud van het object. Enkel vanuit deze kennis is een inschatting van de effecten of een afweging mogelijk. Voor het beschrijven van de bestaande toestand is het dus van belang zich bewust te zijn van al deze waarden en ze –waar ze voorkomen- ook terdege te beschrijven. Daarbij is kwantificeren in de meeste gevallen niet aan te raden. Indien zich een afweging opdringt kunnen deze waarden verder worden geoperationaliseerd door het toevoegen van (objectieve) criteria zoals echtheid, zeldzaamheid, ouderdom, representativiteit, bewaartoestand e.d..

108


augustus 2006

7.3.2.4 Te bepalen systeemkenmerken Om de effecten te kunnen bepalen is het van belang bepaalde systeemkenmerken (parameters) in beeld te brengen. Of deze systeemkenmerken in alle gevallen onderzocht dienen te worden, is afhankelijk van specifieke eigenschappen van het project, zoals bijvoorbeeld type ingrepen en de feitelijke te verwachten effecten (zie hiervoor ook hoofdstuk 2). Daarbij is meteen duidelijk dat de bepaling van de effecten enkel kan indien men beschikt over informatie uit andere m.e.r.-disciplines. Er is in onderstaande tabel geen onderscheid gemaakt tussen systeemkenmerken die altijd onderzocht dienen te worden of die alleen in voorkomende gevallen onderzocht dienen te worden. Welke systeemkenmerken worden onderzocht dient aangegeven te worden in de kennisgeving bij de aanvang van het m.e.r.-proces. Tabel 6. Bepalende systeemkenmerken per effect

Directe effecten

Processen

x

x

x

x

Type

x

x

x

x

x

x

Functie

x

x

x


x

x

x

Geschiedenis

x

x

x

Wettelijke bescherming

x

X

x

x

x

Via licht

x

Via lucht (dynamiek)

X

Via lucht (verzuring)

Via trillingen

Via Bodem

Via grondwater

Contextwaarde

Ensemblewaarde

Vernietiging

Ligging

x

x x

x

x

x

x

x

x

In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

Systeemkenmerk

Ligging

Wat

Locatie van het object in het Lambert 72 referentiesysteem. Voor bepaalde opzoekingen kan ook het adres of kadasterperceel nuttig zijn. Bij de bepaling van de ligging is in een aantal gevallen ook de oriëntatie, hoogteligging e.d. relevant.

109


augustus 2006

Wanneer

In alle gevallen

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek (via luchtfoto’s, kaarten,…) 2. terreinbezoek: exacte locatie in functie van deelingreep (bv. geplande weg)

Hoe beschrijven

Cartografische weergave en kwalitatieve beschrijving

Systeemkenmerk

Type

Wat

Er kunnen verschillende onderscheiden: •

Kerken

•

Kapellen

•

Begraafplaatsen

•

Gedenktekens

•

Molens

•

Woonhuizen

•

Dijken

•

…

types

van

bouwkundig

erfgoed

Wanneer

In alle gevallen

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek (via luchtfoto’s, inventarissen, kaarten,…)

worden

2. terreinbezoek Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Functie

Wat

Zowel de oorspronkelijke als de huidige functie worden beschreven

Wanneer

Wanneer de geplande ingreep aanleiding kan geven tot functieverandering. Zo kan het belangrijk zijn te weten of boerderijen nog actief zijn om het effect van het verminderen van landbouwareaal in te schatten.

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek (kadastergegevens, inventarissen, …) 2. terreinbezoek

Hoe beschrijven

110



augustus 2006

Systeemkenmerk


Wat

Verschillende bouwkundige kenmerken materialen, staat van conservering, …

Wanneer

Enkel die kenmerken die relevant zijn voor het onderzoek. Indien uit de discipline lucht blijkt dat er een sterke toename is van de verzurende depositie is een beschrijving van de aan- of afwezigheid van kalkhoudende natuursteen relevant.

zoals

bouwperiode,

stijl,

Een korte beschrijving van de kenmerken van het bouwkundig erfgoed is in elk geval aan te raden. Hoe bepalen

1. bureauonderzoek (monografieën, inventarissen, literatuur …) 2. terreinbezoek

Hoe beschrijven

Kwalitatieve beschrijving

Systeemkenmerk

Geschiedenis

Wat

Beschrijving van de geschiedenis van het object (oprichting, belangrijke bouwfasen, wijzigingen, …).

Wanneer

Indien het object of zijn context bedreigd zijn. Kennis van de geschiedenis is nodig om tot juiste waardering te komen. Dergelijk onderzoek helpt ook om ensembles en context te herkennen.

Hoe bepalen

Bureauonderzoek (literatuur, kaarten, luchtfoto’s…)

Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Wettelijke bescherming

Wat

Nagaan van (voorlopige) beschermingen van objecten en/of groepen van objecten. Daarbij dient ook naar de lijst van het werelderfgoed gekeken te worden.

Wanneer

Indien het object of zijn context bedreigd zijn. De wettelijke bescherming kan leiden tot een veto voor bepaalde alternatieven. Toch is het van belang indien nodig de afweging tussen beschermd en niet beschermd erfgoed te maken. Het beschermingsdossier geeft een goede indicatie over de waarden die men wil beschermen.

Hoe bepalen

Bureauonderzoek (website, inventaris…)

Hoe beschrijven


111


augustus 2006

7.3.3 Archeologie 7.3.3.1 Algemeen De beschrijving van de referentiesituatie betreft het inventariseren van de aanwezige archeologische waarden in het studiegebied. Voor de beschrijving van deze situatie worden in de eerste plaats de gekende archeologische waarden geïnventariseerd. In de meeste gevallen zijn dit locaties waar vondsten gedaan zijn als gevolg van de activiteiten van bijvoorbeeld amateur-archeologen en toevalsvondsten bij de aanleg van infrastructuur, bedrijventerreinen of woonwijken. Hoewel hierdoor al veel sites bekend zijn, kan er een versnipperd beeld ontstaan indien een groot gebied in beschouwing genomen wordt. De ruimtelijke ontwikkeling, activiteitsgebieden van amateur-archeologen en de geologische opbouw van een landschap vormen namelijk belangrijke variabelen waarvan het verspreidingsbeeld van sites en archeologische vondsten van afhankelijk is. Archeologische databanken zijn derhalve geen weerslag van een systematische inventarisatie en in lang niet alle gebieden indicatief voor wat de ‘archeologische realiteit’ genoemd kan worden. Om die reden is het van groot belang te trachten een beeld te vormen van de niet gekende archeologische waarden. De beschrijving van de referentiesituatie stelt hoge eisen aan de informatie die een ‘jonge’ onderzoeksdiscipline beschikbaar moet stellen. Teneinde de verschillende in hoofdstuk 5 benoemde effecten op archeologische waarden te kunnen beschrijven en beoordelen is het noodzakelijk niet alleen inzicht te verkrijgen in de aanwezigheid en ligging van archeologische sites, maar ook in een aantal kenmerken van die sites die in de meeste gevallen eveneens op voorhand niet bekend zullen zijn. Dit betreft kenmerken zoals de conservering van organisch materiaal, de omvang en diepteligging. De noodzaak tot archeologisch veldonderzoek is daarmee –in veel gevallen- duidelijk gemaakt. Er moet echter een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de inzet van archeologisch veldonderzoek als inventarisatiewijze ter beschrijving van de referentietoestand in het m.e.r.-proces of als milderende maatregel. Zowel voor de beschrijving van de referentiesituatie èn/of als milderende maatregel kan archeologisch veldonderzoek een instrument zijn. Dit is afhankelijk van een aantal projectafhankelijke factoren zoals bijvoorbeeld de stand van kennis van een studiegebied of de ‘hoogte’ van de optredende negatieve effecten op de archeologie van de ingreep. Ook de (on-)zekerheid over het al dan niet realiseren van het project op die plek kan het in te zetten onderzoek binnen het MER bepalen. Het is daarom zaak om al in het kennisgevingsdossier op basis van deze projectafhankelijke factoren aan te geven of er archeologisch veldonderzoek noodzakelijk zal zijn. 7.3.3.2 Beschrijving van de gekende waarden De oplijsting van gekende archeologische waarden vindt plaats door een systematische inventarisatie van informatie uit de verschillende hiertoe ter beschikking staande bronnen: de Centrale Archeologisch Inventaris (CAI), informatie van amateur-archeologen en andere lokaal actieve historici, informatie uit overige databanken en lokale archieven, heemkundige verenigingen en musea en informatie uit onderzoek van diverse overige bronnen. Hieronder kunnen verstaan worden de analyse van luchtfoto’s, onderzoek van en naar historisch kaartmateriaal, maar ook de analyse van dtm-opnames of toponymisch onderzoek. Analyse van vondstgegevens Om uiteindelijk de effecten op archeologische sites te kunnen bepalen is het noodzakelijk om bij de beschrijving van de referentiesituatie inzicht te verkrijgen in een aantal bepalende parameters. Wanneer bijvoorbeeld bepaald moet worden of de aanleg van een bouwput effect heeft op de archeologische site is het van belang de diepteligging van deze site te kennen. De relevante parameters zijn per effectgroep opgelijst in Tabel 7. De zeer verschillende bronnen die de deskundige ter beschikking staan, de grote verschillen in wijze van registratie van (en aanlevering van) vondstgegevens, en de verschillen in

112


augustus 2006

kennisstand van sites, maken een interpretatie van de gegevens niet eenvoudig. Binnen het m.e.r.-kader kan het volgende werkstramien gehanteerd worden: •

Onderscheid aanbrengen tussen losse vondsten, vondsten uit context en vondsten die duiden op de aanwezigheid van archeologische sporen ter plaatse. Losse vondsten die zich niet meer in hun oorspronkelijke context bevinden, kunnen buiten beschouwing worden gelaten.

•

Samenvoegen van vondstgegevens. In bepaalde gevallen kunnen op meerdere plaatsen (bijvoorbeeld onder meerdere waarnemingsnummers in het CAI) vondsten geregistreerd staan, die onderdeel vormen van een en dezelfde site. Deze kunnen samengevoegd worden, hoewel voor de bepaling hiervan in de regel evaluerend veldonderzoek noodzakelijk zal zijn (in § 4.7 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven). Historische stads- of dorpkernen vormen hier goede voorbeelden van. Losse waarnemingen (waterputten, fundamenten etc) uit deze kernen vormen elementen van een groter geheel, namelijk die van de historische kern.

•

Onderscheid aanbrengen tussen de (ruimtelijke) nauwkeurigheid van waarneming. Het CAI maakt onderscheid in een aantal nauwkeurigheidsklassen: tot op 15 meter, 150 meter en 250 meter. Deze onnauwkeurigheid moet in relatie worden gezien met de grootte van het projectgebied en de verschillende ingrepen. Een grotere onnauwkeurigheid kan impliceren dat het niet mogelijk is om effecten op deze waarden te bepalen, en dat aanvullend veldonderzoek noodzakelijk is of dat deze waarneming in het m.e.r.-kader geen betekenis heeft (in § 4.7 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven).

•

Toetsing aan de bepalende parameters (systeemkenmerk) per effectgroep (zie Tabel 7).

•

Bepalen van de noodzaak tot aanvullend archeologisch veldonderzoek in de verschillende stadia van de besluitvorming. (in § 4.7 worden de toepassingsgebieden van de diverse vormen van veldonderzoek beschreven).

Te bepalen parameters (systeemkenmerken) De te onderzoeken effecten op de archeologie zijn in te delen in een aantal bepalende parameters (of systeemkenmerken). Of deze parameters in alle gevallen onderzocht dienen te worden, is afhankelijk van specifieke eigenschappen van het project, zoals bijvoorbeeld type ingrepen en de feitelijke te verwachten effecten. Hier moet in het kennisgevingsdossier al richting aan worden gegeven. Er is in onderstaande tabel geen onderscheid gemaakt tussen parameters die altijd onderzocht dienen te worden of die alleen in voorkomende gevallen onderzocht dienen te worden. Tabel 7. Bepalende parameters per effect (gekende waarden) Fysieke aantasting

Degradatie

Deformatie

Aantasting ensemblewaarde

Interpretatie/aard van de site

X

X

x

X

Omvang site

X

X

X

Diepteligging site

X

tav loopoppervlak

113

X


Aanwezigheid organische component

X

X

Conserveringsgraad

X

Grondwatertafel

X

Lithostratigrafie

augustus 2006

x

X X

X

Synchrone context

X

X

Diachrone context

X

X

Landschappelijke context

x

X

In onderstaande tabellen wordt per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden. Systeemkenmerk

Interpretatie/aard site

Wat

Functie van de site (bijvoorbeeld weg, grafveld, nederzetting etc.)

Wanneer

De functie geeft duiding over het geheel aan (te verwachten) sporen en artefacten en is daarmee bepalend voor de relevantie van optredende effecten en de mate waarin bepaalde effecten optreden

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. veldonderzoek: bepaling door (aanvullend) proefsleufonderzoek, of in voorkomende gevallen oppervlaktekartering, booronderzoek of geofysische prospectiemethoden. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in het geval er geen enkele duiding over de aard van de site bestaat. 3. oordeel van deskundigen

Hoe beschrijven

Kwalitatieve beschrijving per site

Systeemkenmerk

Omvang site

Wat

Omvang van de site in het Lambert 72 referentiesysteem

Wanneer

In de gevallen dat er een differentiatie in de optredende ingrepen en effecten is te verwachten (overigens in de meeste gevallen), dient de omvang bepaalt te worden teneinde duidelijkheid te verkrijgen welke effecten relevantie hebben voor de site

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek

114


augustus 2006

2. veldonderzoek: bepaling door oppervlaktekartering, of in voorkomende gevallen proefsleufonderzoek, booronderzoek of geofysische prospectiemethoden. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in geval er geen enkele duiding bestaat over de omvang van de site of de omvang van soortgelijke sites elders. Hoe beschrijven

Cartografische weergave en kwantitatieve beschrijving

Systeemkenmerk

Diepteligging site tav loopoppervlak

Wat

Het bepalen van de diepteligging van de site ten opzichte van het maaiveld.

Wanneer

In de gevallen dat de ingrepen naar verwachting een direct of indirect effect hebben op de site, dient de diepteligging bepaalt te worden teneinde duidelijkheid te verkrijgen in welke mate effecten optreden

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. veldonderzoek: bepaling door booronderzoek. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in geval er op basis van archeologische, historische, lithologische of geologische gegevens niets over de mogelijke diepteligging van de archeologische resten kan worden gezegd.

Hoe beschrijven

kwantitatieve beschrijving, diepte in meter

Systeemkenmerk

Aanwezigheid organische component

Wat

Aanwezigheid van organische artefactgroepen zoals hout, textiel, niet verbrand bot en zaden

Wanneer

Uitsluitsel over de aanwezigheid van een organische component geeft duiding over de relevantie van het effect degradatie (altijd in relatie tot wijziging grondwatertafel)

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. oordeel van deskundigen

Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Conserveringsgraad

Wat

De conserveringsgraad organische resten

Wanneer

Geeft duiding over de relevantie van het effect degradatie (altijd in relatie tot wijziging grondwatertafel)

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek

115

(of:

mate

van

verwering)

van

aanwezige


augustus 2006

2. oordeel van deskundigen Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Grondwatertafel

Wat

De aanwezige grondwatertafel

Wanneer

Geeft duiding over de relevantie van het effect degradatie (altijd in relatie tot wijziging grondwatertafel)

Hoe bepalen

Gegevensoverdracht uit DISCIPLINE BODEM

Hoe beschrijven

Kwantitatieve beschrijving

Systeemkenmerk

Lithostratigrafie

Wat

De lithostratigrafische opeenvolging van verschillende voorkomende afzettingen en venen

Wanneer

In het geval een site is afgedekt door later gevormde sedimenten (stuifzanden, mariene afzettingen) of venen heeft dit effecten op diepteligging, conserveringsgraad etc, en derhalve relevantie voor de mate waarin effecten zoals vergraving optreden. Bovendien is inzicht in de lithostratigrafie noodzakelijk voor de bepaling van de archeologische potentie van een projectgebied

Hoe bepalen

Gegevensoverdracht uit DISCIPLINE BODEM EN DEELDISCIPLINE LANDSCHAP

Hoe beschrijven

Kwalitatieve beschrijving met aandacht voor de laagopeenvolging en diepte van voorkomen van deze lagen

Systeemkenmerk

Synchrone context

Wat

Het voorkomen van sites uit dezelfde periode binnen een cultureel en landschappelijk samenhangend gebied

Wanneer

Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van synchroon voorkomende archeologische sites in een intact (paleo)landschap. In een geürbaniseerde omgeving is van een dergelijke contextwaarde (normaliter) bijvoorbeeld weinig sprake meer

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. veldonderzoek: bepaling door (aanvullend) proefsleufonderzoek, of in voorkomende gevallen oppervlaktekartering, booronderzoek, geofysische prospectiemethoden of visuele inspectie. Veldonderzoek dient alleen ingezet te worden in geval van grote kennisleemtes.

116


augustus 2006

Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Diachrone context

Wat

Het voorkomen van sites uit opeenvolgende perioden binnen een cultureel en landschappelijk samenhangend gebied

Wanneer

Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting (met name vergraving of wijziging kwaliteit/samenstelling grondwater) van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van diachroon voorkomende archeologische sites en historische elementen in een intact historisch landschap. In een geürbaniseerde omgeving is van een dergelijke contextwaarde (normaliter) bijvoorbeeld weinig sprake meer

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. veldonderzoek: bepaling door oppervlaktekartering, of in voorkomende gevallen (aanvullend) proefsleufonderzoek, booronderzoek of geofysische prospectiemethoden. Veld onderzoek dient alleen ingezet te worden in geval van grote kennisleemtes.

Hoe beschrijven


Systeemkenmerk

Landschappelijke context

Wat

De gaafheid van het hedendaagse landschap in fysische en historischgeografische zin

Wanneer

Te bepalen wanneer er sprake kan zijn van de aantasting van een nog intact ‘archeologisch landschap’, i.e. de meerwaarde van een genetisch samenhangend geheel van synchroon en/of diachroon voorkomende archeologische sites in een intact (paleo)landschap

Hoe bepalen

1. bureauonderzoek 2. gegevensoverdracht uit DEELDISCIPLINE LANDSCHAP

Hoe beschrijven

117



augustus 2006

7.3.3.3 Beschrijving van de niet-gekende waarden Een beschrijving van niet gekende waarden lijkt een paradox. Het is desondanks mogelijk om zich een beeld te vormen van ‘wat nog niet ontdekt is’. Dit kan door het gebruik van voorspellingsmodellen (zie ook kadertekst). De keuze voor een modelmatige aanpak is afhankelijk van een aantal projectafhankelijke factoren. In het geval er sprake is van een zeer groot projectgebied, vaak bij ruilverkavelingen, kan het zinvoller zijn zich op modelmatige wijze een beeld te vormen van de aanwezige archeologie, in plaats van het hele gebied systematisch (nog voor de besluitvorming) te onderzoeken. Ook een meer geringe grootte of complexe geologische gesteldheid kan aanleiding zijn om op basis van een kostenbatenanalyse te doen besluiten geen veldonderzoek uit te laten voeren, maar dit eerder als milderende maatregel in te zetten. Het resultaat van de modelmatige aanpak is een uitspraak of inschatting van de archeologische potentie van een projectgebied. Deze uitspraak kan op zeer verschillende wijzen bereikt worden, maar het verdient de voorkeur modellen te hanteren met een sterk landschapsgenetische en diachrone inslag. Het gebruik van paleogeografische of paleomorfologische kaarten als primaire basis dragen door hun diachroon karakter de voorkeur weg. Een dergelijke aanpak biedt bovendien een directe link tussen aanwezige geofactoren en aardkundige waarden en gekende archeologische waarden. In de kadertekst wordt aan de (theoretische achtergrond van de) verschillende methoden van aanpak aandacht besteed. De achtergrond voor het gebruik van landschappelijke gegevens is meestal een pragmatische. Over bijvoorbeeld sociale of culturele factoren die een locatiekeuze bepalen is zeer weinig bekend. Bij een beschrijving van de niet gekende waarden door middel van een model is het doen van aannames onvermijdelijk. Gewaakt moet worden in het MER dat de verschillende gedane aannames worden toegelicht en zo realistisch mogelijk zijn. Het werkproces wordt op transparante wijze beschreven. Voor modelmatige uitspraken over archeologische sites staan verschillende fysische bronnen ter beschikking (zie hoofdstuk 4). Als aanvulling op paleogeografische of paleomorfologische kaarten kunnen bodemkundige gegevens in combinatie met grondwatertafels gebruikt worden. Ook geologische, geomorfologische of geomorfogenetische kaarten kunnen een waardevolle aanvulling vormen. Tenslotte kan gewezen worden op het (toenemend) gebruik van dhm-opnames als middel om (paleo)morfologische elementen te detecteren. Het product is een kaart met vlakken en zones die uitspraken doen over de archeologische potentie die landschappelijke eenheden bezitten, maar bezien vanuit een kwaliteitsperspectief. Voorbeeld: zone X heeft een hoog ‘bewaringspotentieel’ voor archeologische sites en daarmee een grote kans op het voorkomen van archeologische sites, gezien de hoge bodemkundige bewaring of gaafheid van landschappelijke (morfologische) zone Y. Systeemkenmerk

Archeologische potentie

Wat

De potentiële aanwezigheid van sites

Wanneer

In het geval ernstige negatieve effecten van de ingrepen worden verwacht op eventueel aanwezige archeologische sites (in principe bij elke project waarbij graafwerken een deelingreep is)

Hoe bepalen

1. modelvorming 2. Gegevensoverdracht uit deeldiscipline landschap en discipline bodem

Hoe beschrijven

118

Cartografische weergave en kwantitatieve beschrijving


augustus 2006

Het gebruik van voorspellingsmodellen in de archeologie Pas met de ondertekening van het Verdrag van Valletta in 1992 is voor de Europese lidstaten de mogelijkheid ontstaan om vanuit een internationale kader niet alleen de zorg en bescherming van gekende archeologische waarden, maar ook van niet-gekende archeologische waarden in hun nationaal beleid verder uit te werken. In een dergelijke zorg en bescherming door middel van het gebruik van archeologische voorspellingsmodellen als beleidsinstrument bestaat mondiaal gezien (nog) geen uitgebreide en rijke traditie; slechts in enkele landen wordt op grote schaal met voorspellingsmodellen ten aanzien van niet-gekende waarden gewerkt. Dit is met name het geval in enkele staten van de Verenigde Staten, het Bundesland Brandenburg en Nederland, waarbij opgemerkt moet worden dat Groot-Brittanië hierin duidelijk stelling neemt, en het gebruik van dergelijke modellen –i.e. vanuit een perspectief van zorg en bescherming!- over het algemeen verwerpt. Het gebruik van voorspellingsmodellen in de ruimtelijke ordening heeft met name in de Verenigde Staten en Nederland voeding gegeven aan de verdere ontwikkeling van kwantitatieve modellen. In dat opzicht kan van de ‘Amerikaanse school’ worden gesproken. Deze modellen zoeken naar wegen om pragmatisch met data om te gaan, om een snelle productie van potentiekaarten mogelijk te maken. Dit resulteert in kaarten of modellen die slechts dichtheden van archeologische sites aangeven, die bijna per definitie fysischdeterministisch zijn (ook wel ecologisch-deterministisch) en bijvoorbeeld minder aandacht besteden aan aspecten als wetenschappelijke zeldzaamheid of fysieke kwaliteit. Theorie en methodologie worden bij het opstellen van dergelijke modellen meestal onderbelicht, in contrast met de snelheid van productie en de hoge praktische bruikbaarheid in de planvorming en bij de formulering van beleid. Hier tegenover staat de kwalitatieve benadering die met name wortelt in Groot-Brittanië (de ‘Britse school’) en zich ook in Vlaanderen en Duitsland in de belangstelling mag verheugen (Howard & Macklin, 1999). Deze modellen stellen (zeer) hoge eisen aan de beschikbare basisgegevens en baseren zich met name op paleogeografische of paleomorfologische gegevens. Om die reden hebben dergelijke modellen een sterk landschapsgenetische en diachrone inslag. In de uiteindelijke analyse treden juist de factoren zeldzaamheid en kwaliteit veeleer op de voorgrond. Oorspronkelijk stammen de gedachten over voorspellingsmodellen veelal uit de academische traditie en waren minder gericht op de productie van instrumenten om beheer en behoud te ondersteunen of mogelijk te maken. De beschikbare basisinformatie werd om die reden vaak als onvoldoende gezien om tot een inventarisatie van niet-gekende archeologische waarden te komen. Langzaamaan is hierin een breekpunt bereikt. In Vlaanderen zijn bruikbare aanzetten gegeven om dergelijke modellen naar richtlijnen te kunnen vertalen, en daarmee in zorg en beleid te gaan gebruiken (cf. Meylemans, Bastiaens, Cousserier & Jansen, in voorbereiding). De autonome ontwikkeling De autonome ontwikkeling van een studiegebied is de ontwikkeling die het gebied zou doormaken zonder gestuurde beïnvloeding van buitenaf. Ten aanzien van de archeologie kan in dat licht gewezen worden op verwerings- en degradatieprocessen, ook wel sluipende erosie genoemd. Archeologische sites zijn continu aan verwering onderhevig en gaan daarom in kwaliteit achteruit. Belangrijke factoren achter dit proces zijn bijvoorbeeld wijzigingen in hydrologische condities, landbouwkundige bodemtechnische ingrepen, vorstwerking en zure regen. De mate en snelheid waarin dergelijke processen hun effect hebben zijn niet goed maar wel steeds beter bekend (Kars & Smit, 2003; Van den Berg & Hatzmann, 2005).

119


augustus 2006

7.4 PERCEPTIEVE KENMERKEN 7.4.1 De landschapsbeeldkartering Naast het landschap als relatiesysteem (7.2 Inhoudelijke kartering) en de erfgoedaspecten van landschap (7.3) vormen de perceptieve kenmerken het derde benaderingswijze voor de discipline. Bij de landschapsbeeldkartering worden de perceptieve kenmerken van het studiegebied beschreven en eventueel op kaart voorgesteld. Het betreft een objectieve beschrijving van de zichtbaarheid van landschapselementen. Ook andere eigenschappen zoals geluid (bvb. stiltegebieden) kunnen worden aangegeven. Er bestaan verschillende methoden voor landschapsbeeldkartering. 7.4.1.1 Kartering naar schaalkenmerken In deze methoden voor landschappelijke kartering wordt de nadruk gelegd op de ruimtelijke aspecten, de aanwezigheid van landschapselementen, patronen en structuren. De “waarnemer” wordt in deze methode niet betrokken. De methoden lenen zich goed voor een dataverwerking via een GIS. Er zijn verschillende procedures voor zichtbaarheidsanalyse via GIS beschikbaar. •

Aan de elementen, patronen en structuur worden eigenschappen toegekend.

•

Elementen: aard, ligging, afmetingen, functie;

•

Patronen (verkavelingspatroon, wegenpatroon, begroeiingspatroon): aard ligging, vorm en afmetingen;

•

Structuur: samenhangend geheel van elementen en patronen.

De kartering resulteert in: •

Elementkaarten met weergave van landschapselementen en bijkomende omschrijving van de kenmerken.

•

Kaarten met karakteristieke landschapseenheden gebaseerd op (1) fysische, waarneembare landschapskenmerken (bebouwing, vegetatie, …) of (2) abstracte landschapskenmerken zoals schaal, structuur, ruimtelijke opbouw, variatie.

7.4.1.2 Kartering naar visuele kenmerken Bij de visuele benadering wordt gekarteerd en beschreven wat een waarnemer vanaf bepaalde goed gekozen waarnemingspunten ziet. De analyse van de waarnemingspunten gebeurt aan de hand van terreinwaarnemingen, eventueel aangevuld met foto’s en beelden. Bij een aantal methoden resulteert de analyse in een typering van het waarnemingspunt naar ‘openheid’. De openheid van het landschap wordt bepaald door de zichtbare elementen in de wijde omgeving: opgaande begroeiing als bos, houtkanten, bebouwing, reliëfelementen,... De ligging en afmetingen van opgaande vegetaties en reliëfelementen bepalen in belangrijke mate hoe ver het zicht reikt. Naast de breedte van de vegetatie is ook de openheid (doorzichtigheid) van het element zelf van belang. Ook andere kenmerken zoals lijnen, vormen, contrasten en kleuren kunnen worden opgenomen en beschreven.

120


augustus 2006

Visueel Ruimtelijk Informatie Systeem (VIRIS) Voor de monitoring van de kwaliteit van de groene ruimten in Nederland werd gebiedsdekkend voor het ganse land een bestand ‘maat van de ruimte’ afgeleid uit de digitale topografische kaart. De bron is een rasterbestand, die zijn geclassificeerd in negen klassen van ‘openheid’. De klassen met de hoogste geslotenheid zijn niet meegeteld, omdat deze door bebouwing of dichte begroeiing (bos) niet meer tot het agrarische cultuurland worden gerekend. Per landschapstype is berekend hoeveel cellen in de categorieën zeer open, open, matig open en matig gesloten voorkomen. De openheid van het gebied wordt bepaald door na te gaan hoe ver vanaf elke cel van het rasternetwerk de zichtafstand bedraagt, de afstand zonder dat het zicht gestoord wordt door bebouwing, reliëf of door opgaande groene elementen. Er is geen minimale hoogte aangehouden. Hierdoor hebben bijvoorbeeld rietkragen ook invloed op de openheid.

Andere methoden zijn gericht op een typering van de mate van ‘natuurlijkheid’. Deze zijn gebaseerd op waarnemingen van de verhouding tussen waarneembaar bos- of natuurgebied, landbouwgebied, stedelijk gebied. Bij een vlakdekkende kartering van gebieden (i.p.v. waarnemingspunten) wordt per rastercel van een raster dat het studiegebied beslaat, een visuele typering volgens één van de bovenstaande visuele karteringsmethoden uitgevoerd. Een ander voorbeeld is de “beelddragermethode”. Beelddragers zijn landschapselementen in een gebied die in belangrijke mate het visueel landschapsbeeld bepalen. De beeldstructuur wordt als het ware gevormd door een samenspel van beelddragers. Beelddragers kunnen ingedeeld worden volgens hun positieve of negatieve bijdrage tot het landschapsbeeld. De kartering kan aangevuld worden met een beschrijving van hun aard en kenmerken (hoogte, volume, kleur, …).

7.4.2 Interpretatie en beoordeling van de referentiesituatie Om in een volgende fase de mogelijke effecten van ingrepen in het landschap te kunnen inschatten, is een goed inzicht in de werking van het perceptief landschappelijk referentiekader noodzakelijk. In onderstaande tabellen wordt voor het landschap als perceptief systeem per parameter of systeemkenmerk kort beschreven wat de parameter inhoudt, wanneer dit relevantie heeft bij de beschrijving van de referentiesituatie, hoe deze bepaald dient te worden en op welke wijze deze beschreven dient te worden.

121


augustus 2006

Systeemkenmerk

Visuele openheid en schaalgrootte

Wat

Classificatie van de graad van openheid/geslotenheid of de schaal/ruimte van het landschap. Visuele openheid en schaalgrootte vormen kwaliteiten van het landschap. Ze bepalen mee de belevingswaarde van het landschap. Het beleid ten aanzien van landschappen stelt zich tot doel om verschillen in openheid van landschappen te behouden of te versterken.

Wanneer

Bij ingrepen met relevante effecten op de openheid in gebieden met een grote openheid of een grote geslotenheid. Bij het aanbrengen van nieuwe landschapselementen (beplantingen, gebouwen), bvb. in landbouwgebieden kunnen alternatieven inzake aantal en situering/inplanting (perifeer of centraal, verspreid of gegroepeerd, …) worden afgewogen in functie van bvb. behoud en versterking van openheid of geslotenheid van het landschap.

Hoe bepalen

Visuele openheid is een begrip dat aangeeft hoever waarnemers die op een bepaald waarnemingspunt staan, in een bepaalde richting kunnen kijken. De variabelen die de openheid bepalen zijn: •

Het standpunt van de waarnemer

•

De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak

•

De afstand van de waarnemer tot de zichtbelemmerende objecten

•

De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen.

De openheid wordt uitgedrukt volgens een deskundig opgesteld classificatiesysteem. Er bestaan verschillende classificaties. Veelal zijn de classificaties gebaseerd op een beoordeling van een combinatie van twee variabelen: •

De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak;

•

De afstand van de waarnemer tot zichtbelemmerende objecten.

De waarneminghoek in het horizontale vlak wordt in het algemeen op 360° vastgelegd. De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen wordt gekozen volgens een klasseindeling gebaseerd op intervallen van 90°. De indeling gebeurt in klassen die verlopen tussen ‘zeer open’ en ‘zeer gesloten’. Verder wordt het gebied ingedeeld volgens rasters, die het aantal standpunten voor waarneming bepalen (bvb. 100 afstand in vierkantsverband). De analyse gebeurt volgens volgende stappen:

Hoe beschrijven

122

•

Het vastleggen van het gehanteerde classificatiesysteem. In principe moet de classificatie getoetst worden aan de subjectieve waarneming van ‘openheid’ van een representatieve groep mensen.

•

Het middelpunt van elke rastercel is een waarnemingspunt. Vanuit deze waarnemingspunten wordt de klasse van openheid bepaald volgens het gekozen classificatiesysteem. Een GIS op rasterbasis kan hierbij als hulpmiddel gebruikt worden. De klassewaarde van de openheid wordt per rastercel toegekend.

Kwalitatieve classificatie van de graad van openheid.


analyse

augustus 2006

Systeemkenmerk

Visuele (fysiognomische) waarnemingspunten

van

het

landschap

vanaf

Wat

Karakterisering van de visuele kenmerken van het landschap, vanuit een aantal representatieve waarnemingspunten.

Wanneer

Bij verwachte veranderingen in de zichtbare fysische en ruimtelijke componenten van het landschap en/of in de onzichtbare componenten. Algemeen toepasbare methode.

Hoe bepalen

De visuele analyse vanaf waarnemingspunten kan plaatsvinden in het veld of aan de hand van resultaten van fotografische opnamen. De karakterisering kan betrekking hebben op de gehele 360° van de kijkcirkel of op een deel ervan. Naast een weergave van de kijkrichting en zichtgrenzen, kunnen kenmerken worden beschreven en in beeld gebracht zoals: •

Zichtbare, fysische componenten landgebruik, lijnen puntelementen.

•

Zichtbare, ruimtelijke componenten schaal, patroon, kleur, textuur, …

•

Onzichtbare componenten: geluid, geur, culturele associaties.

•

Ook kunnen ontwikkelingen in de loop der tijd worden weergegeven, zoals seizoensaspecten.

(objectief): (subjectief,

landvormen, niet-tastbaar):

Hoe beschrijven

Kwalitatieve beschrijving van de visuele kenmerken eventueel aangevuld met fotografische vastleggingen.

Systeemkenmerk

Analyse van beelddragers

Wat

Karakterisering van de landschapselementen en eigenschappen die in belangrijke mate de aard van het landschapsbeeld bepalen.

Wanneer

Bij verwachte veranderingen in de zichtbare fysische en ruimtelijke componenten van het landschap.

Hoe bepalen

De landschapsstructuur en de landschapstypen worden bepaald volgens de eerder beschreven methoden. Een landschapstype is een gebied dat min of meer als een ruimtelijk homogene eenheid kan worden beschouwd. Vervolgens wordt het landschapsbeeld beschreven volgens de begrippen beeldstructuur en beelddragers. Dit zijn elementen en eigenschappen die in belangrijke mate de aard van het beeld van de landschapstypen en onderscheiden subgebieden bepalen.

Hoe beschrijven

Beelddragerkaart. Dit is in belangrijke mate een generalisatie van patronen van de topografische kaart. Kaart met positieve en negatieve beelddragers

123


augustus 2006

8 Analyse van de geplande situatie Het uiteindelijke doel van een milieueffectrapport is om aan te geven of er al dan niet effecten op het milieu veroorzaakt worden door de uitvoering van de voorgenomen activiteit. Bij de analyse van de geplande situatie wordt er onderzocht op welke wijze en in welke mate deze effecten zich zullen manifesteren. Na de analyse van de mogelijk voorkomende effecten worden deze ook beoordeeld. Het doel van dit hoofdstuk is een uiteenzetting en identificatie te geven van de voorhanden zijnde effectvoorspellingsmethoden en effectbeoordelingscriteria per effectgroep.

8.1 INLEIDING De geplande situatie dient een beschrijving te geven van de wijzigingen in de oorspronkelijke toestand (beschreven in de analyse van de referentiesituatie) die optreden tijdens de realisatie en/of de exploitatie van de m.e.r.-plichtige activiteit. Voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ dient op verschillende vragen een antwoord te worden gezocht. •

Welke mogelijke effecten zijn te verwachten tijdens de verschillende fasen van de activiteit?

•

Waar situeren die zich in de ruimte?

•

Welke aspecten van landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie worden er door geaffecteerd en zijn dus relevant?

•

Welke effecten zijn significant (negatief)?

•

Welke criteria beschrijven best die veranderingen?

•

Welke effectvoorspellingstechnieken werden gebruikt en wat is hun betrouwbaarheid en nauwkeurigheid?

De methodes die beschikbaar zijn voor het voorspellen en waarderen van effecten op erfgoedgebonden waarden zijn onder te verdelen in twee groepen: •

Methodes die betrekking hebben op het voorspellend waarderen van directe effecten op erfgoedwaarden door ruimtebeslag en bodemtechnische ingrepen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een zgn. toestandsvergelijkende benadering;

•

Methodes waarbij de effecten worden veroorzaakt via processen zoals verzuring, grondwaterstandverlaging, functieverlies e.d.. Deze methodes zijn ‘procesgericht’

Het bepalen van de significantie van effecten is voor de discipli ne niet a priori mogelijk. Er zijn –in tegenstelling tot bv. bij fauna en flora, te weinig aanknopingspunten in beleid en wetenschappelijk onderzoek om een algemeen significantiekader op te stellen. De significantie is immers sterk afhankelijk van de waardering van de aanwezige landschaps- en erfgoedwaarden (zie hiervoor o.m. 7.3) en de verschillende effecten die mogelijkerwijze optreden. Er wordt bijgevolg aangeraden om in het kader van de kennisgeving duidelijk aan geven welke de landschappelijke- en erfgoedwaarden in het onderzoeksgebied aanwezig zijn en wat de mogelijke significante effecten van de geplande ingreep hierop zijn.

124


augustus 2006

8.2 EFFECTGROEP STRUCTUUR- EN RELATIEWIJZIGINGEN 8.2.1 Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen/–eenheden en processen Analyse Voor de analyse is het wenselijk over kaarten te beschikken waarop de geomorfologische eenheden zijn weergegeven. Het over elkaar leggen van deze kaarten met de ingreepkaarten geeft een beeld waar wat wordt verstoord of verdwijnt. Voor de selectie van geomorfologisch (en breder gezien aardkundig) waardevolle gebieden zijn criteria nodig. Voor toepassing in Nederland werden door Gonggrijp (1996) volgende criteria als zeer relevant geselecteerd. •

Geogenetische kenmerkendheid. Inzicht in de aardkundige ontwikkeling van een landschap wordt geleverd door morfologische elementen of patronen die naar verhouding in dat landschap veel voorkomen en elders dus veel minder vaak. Ze zijn dan kenmerkend voor dat landschap en geven essentiële informatie over de ontstaanswijze ervan.

•

Zeldzaamheid. Zeldzaam zijn de kenmerkende morfologische elementen of patronen die door natuurlijke oorzaak of door antropogene veranderingen niet veel (meer) voorkomen in een landschap. Daardoor geven deze elementen dus bijzondere informatie over de aardkundige ontstaanswijze van het landschap.

•

Gaafheid. Wanneer de oorspronkelijke, onder natuurlijke omstandigheden gevormde morfologie onveranderd is gebleven, wordt zij beschouwd als gaaf. Naarmate dit oorspronkelijke type door toedoen van de mens is veranderd, geven de morfologische elementen of patronen steeds minder informatie over werking van de onderhavige geomorfologische processen.

Er werd in hoofdstuk 7 (onder 7.2.3.) reeds benadrukt dat in situaties waarin bestaande geomorfologische kaarten ontbreken en waar dit relevant is voor het onderzoek, de MERdeskundige de geomorfologische gesteldheid voor het studiegebied tot op een relevant schaalniveau, zelf zal in beeld brengen. De betekenis van de geomorfologie in het kader van de effectbespreking is vooral gelegen in de mogelijke beïnvloeding door het project van: •

De geomorfologische elementen als structurerende factoren in het landschap en hun betekenis voor de fysiognomische kenmerken. Geomorfologische elementen kunnen ook een cultuurhistorische betekenis bezitten. Mogelijke effecten zijn bvb. wijzigingen door het project van taluds, graften, holle wegen, (hout)wallen, bosoevers, dijken, uitgravingen (ontveningen), enz.

•

De directe effecten op lopende geomorfologische processen: erosie, sedimentatie, meandering, kreekvorming, opbouw of afbraak van oeverwallen/komgronden, … De effecten kunnen betrekking hebben op de versterking dan wel tegenwerking van deze geomorfologische processen;

•

De indirecte effecten van gewijzigde geomorfologische elementen via horizontale- en verticale relaties: effecten via horizontale relaties zijn bvb. bodemerosie, veranderingen in bezonning,.... terwijl effecten via verticale relaties bvb. wijzigingen in bodemgesteldheid, landgebruik, … betreffen.

Effectbeoordeling Graad van verandering De effecten op de geomorfologische waarden en processen worden bepaald door de verwachte ingrepen (afgravingen, bodemgebruiksveranderingen) te confronteren met de

125


augustus 2006

huidige geomorfologische toestand. Er wordt bepaald of de ingrepen een negatief, neutraal of positief effect hebben op de terreinvormen en geormorfologische processen. De uitkomst hiervan is meestal een kaart met waardering van de ernst van de aantasting of de graad van verandering. De lengte of de oppervlakte die door een ingreep wordt beïnvloed, kan handmatig of digitaal worden vastgesteld. De resultaten kunnen worden gepresenteerd in tabelvorm, eventueel in combinatie met een kaart waarop de betrokken morfologische onderdelen worden weergegeven. De resultaten worden in principe voorzien van een toelichting waarin een waardeoordeel wordt gegeven over de ernst van de aantasting. Een doorsnijding aan de rand van een gebied is meestal niet zo erg als een doorsnijding door het midden. Eventueel kan dit verschil tot uiting gebracht worden door een wegingsfactor toe te kennen of in de toelichting hier uitdrukkelijk aandacht aan te besteden. Ingrepen in het landschap kunnen ook een invloed uitoefenen op de geomorfologische ruimtelijke samenhangen. Dit is het geval waar geomorfologische eenheden onderling ruimtelijk samenhangen en leiden tot een bepaalde geomorfologische structuur. De aantasting kan gemeten aan de hand van de parameter aangetaste oppervlakte (m², ha) of lengte van doorsnijding (m, km). Daarnaast kan ook een kwalitatief oordeel worden gegeven, door de waarde van het landschapstype in de eindscore mee te wegen. Kwetsbaarheid De waardering van de graad van de verandering wordt daarna vermenigvuldigd met een waardering voor de mate van kenmerkendheid, (inter)nationale zeldzaamheid en informatiewaarde van de geomorfologische elementen en processen (als maat voor de kwetsbaarheid) (voor toelichting bij deze criteria zie: 8.2.1. Analyse).

8.2.2 Landschapsecologische verstoring / aantasting Omschrijving Het is zeer moeilijk om de levende natuur in modellen te vatten. De ontelbare interacties tussen de verschillende abiotische componenten en de biota, en tussen de biota onderling, bevinden zich voortdurend in een toestand van successie of dynamisch evenwicht. Ondanks deze complexiteit zijn er een aantal effecten die afzonderlijk kunnen worden benaderd en gemodelleerd. Er bestaan meerdere hydro-ecologische voorspellingsmodellen waarin de effecten van een grondwaterstandsdaling op ecotopen worden geëvalueerd. Analyse Gevolgen van versnippering, barrièrewerking of verandering van ecologische infrastructuur, zijn afhankelijk van een samenspel van vele factoren. De moeilijkheid om alle deelnemende facetten juist te bepalen en te beoordelen maakt het erg ingewikkeld om afdoende voorspellingsmethoden uit te bouwen. Er zijn bepaalde voorspellingsmodellen beschikbaar, die gebaseerd zijn op een effectgerichte benadering van milieueffecten. Zo bijvoorbeeld: •

Hydro-ecologische verstoring: modellen voor het voorspellen van effecten van grondwaterstandsveranderingen op ecosystemen;

•

Versnippering en barrièrewerking: modellen voor behoud of versterking van de noodzakelijke ecologische infrastructuur ten behoeve van bepaalde doelsoorten;

•

Verstoring van broedvogels: modellen voor het inschatten van effecten van geluidsbelasting op dichtheid van broedvogelpopulaties.

126


augustus 2006

Wanneer concrete voorspellingsmodellen ontbreken of ontoereikend zijn, kunnen de optredende effecten worden ingeschat door middel van een kwetsbaarheidsanalyse. Hierbij wordt aan de hand van een lokalisatie van voorkomen van biota t.o.v. de ingreep en van een inschatting van de natuurwaarde van deze biota, een inschatting gemaakt van de te verwachten effecten. Voor de diverse methoden van effectvoorspelling ten aanzien van de onderstaande landschapsecologische effecten, verwijzen we naar het richtlijnenboek MER voor Fauna en Flora. •

Vernietiging van ecotopen

•

Ontwikkeling van nieuwe ecotopen

•

Ecologische versnippering

•

Verdroging

•

Verzuring

•

Vermesting

Effectbeoordeling In het algemeen kunnen we stellen dat voor de waardering van de “kwetsbaarheid” van het landschap vanuit landschapsecologisch oogpunt de volgende criteria gelden: •

Mate van variatie: de mate van variatie wordt gehanteerd als uitgangspunt voor de informatiewaarde van een landschap. Een grote variatie resulteert in een grote biodiversiteit of een groot aantal (beschermde) planten- en diersoorten;

•

Mate van samenhang: samenhang tussen landschapseenheden en elementen en het ontbreken van versnippering is noodzakelijk om de variatie in stand te houden of te ontwikkelen;

•

Een goede milieukwaliteit als algemene bestaansvoorwaarde voor ecologische kwaliteit : mate van ontbreken van verontreiniging, vermesting, verdroging, enz…

8.2.3 Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik Omschrijving Versnippering is een proces waarbij areaalverkleining en doorsnijding van landschappen optreedt en waarbij de functies van het landschap wijzigen. Versnippering wordt veroorzaakt door de aanleg van elementen die het landschap doorsnijden (wegen, dijken, kanalen, …) en door veranderend gebruik van het landschap. Versnippering wordt beschouwd vanuit het oogpunt van de beleving (visueel, rust en stilte), het gebruik en het beheer (functionele barrières) van het landschap. Versnippering vanuit het oogpunt van landschapsecologie en erfgoedwaarde valt hier niet onder. Analyse De methode omvat de volgende stappen: 1. De beschrijving en analyse van de activiteit in functie van de mogelijke versnipperingseffecten: ligging en hoogte van nieuwe landschapselementen zoals weglichaam, tunnels, bruggen, dijken, duikers, … De kenmerken van de ingreep die van belang zijn voor versnippering worden op kaart gezet. 2. Bepalen van de criteria voor versnippering: •

127

Doorsnijding van landschappelijke en ruimtelijke eenheden. Deze eenheden kunnen op verschillende schaalniveaus worden afgebakend;


augustus 2006

•

Landschapstypes, landschapselementen (dreven, dijken, waterlopen, houtkanten, …);

•

Gebruikseenheden (landbouwbedrijf en bijhorende grond, actieve recreatiegebieden met vijver en kampeerplaatsen, …);

•

Areaalverkleining van eenheden. De criteria worden bepaald in functie van een doelmatig gebruik en beheer van de eenheden (“te klein”, “te duur voor doelmatig beheer”, …).

•

Doorsnijding van ruimtelijke relaties.

•

Visuele barrières: de activiteit vormt een visuele barrière tussen belangrijke visuele relaties: zichtassen op kerk, zichtassen vanuit een kasteel, visuele relaties tussen gebouwen en bijhorende beplantingen

3. Analyse en kartering van de eenheden (visuele eenheden en gebruiksbeheerseenheden) en ruimtelijke relaties (visuele-, gebruiks- en beheersrelaties).

en

4. Bepalen van de effecten van versnippering. Door de kaarten onder 1 en 3 over elkaar te leggen kan nagegaan en bepaald worden welke eenheden en relaties worden doorsneden. Effectbeoordeling De effecten kunnen worden gekwantificeerd d.m.v.: •

Het aantal doorsneden eenheden;

•

Het aantal ontstane snippers;

•

De oppervlakte van de ontstane snippers;

•

Het aantal betrokken personen bij functionele relatieverstoringen;

•

De mate van veranderingen in de “ruimtelijke kwaliteit”, in “herkenbaarheid”, … van de eenheden;

GIS is bij deze methode handig voor het over elkaar leggen van de kaarten (stap 4) en voor het kwantificeren van oppervlakten, lengtes, …

8.3 EFFECTGROEP VERLIES ERFGOEDWAARDE 8.3.1 Inleiding De methodes die beschikbaar zijn voor het voorspellen en waarderen van effecten op erfgoedwaarden zijn onder te verdelen in twee groepen: •

Methodes die betrekking hebben op het voorspellen en waarderen van directe effecten op erfgoedwaarden door ruimtebeslag en bodemtechnische ingrepen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een zgn. toestandsvergelijkende benadering;

•

Methodes waarbij de effecten worden veroorzaakt via processen zoals verzuring, grondwaterstandverlaging, functieverlies e.d.. Deze methodes zijn ‘procesgericht’.

Een andere mogelijke opdeling heeft betrekking op het al dan niet bekend zijn van de onderzochte erfgoedwaarde: •

voorspelling van de effecten op gekende erfgoedelementen (monumenten, relicten, zichten, ensembles...). Dit impliceert het inschatten van het mogelijke waardeverlies.

•

voorspelling van de effecten van potentiële, maar niet gekende of niet bestudeerde erfgoedelementen (bodemarchief). Dit impliceert het inschatten van de kansen op verlies of aantasting.

128


augustus 2006

De voorspellingsmethoden van de eerste groep beschrijven het verlies van erfgoedwaarde aan de hand van het verdwijnen of de aantasting van elementen, het verlies van hun samenhang en de indirecte effecten op langere termijn ten gevolge van een functie- of contextwijziging. De voorspellingsmethoden voor niet gekende potentiële erfgoedwaarden beschrijven het verlies aan elementen of de veranderingen in het milieu die op termijn tot een dergelijk verlies kunnen leiden. Voorbeelden zijn bodemerosie en grondvergravingen, grondwaterverlaging, herverkavelingen. In wat volgt wordt –omwille van de verschillen in de beschikbare methodes- onderscheid gemaakt tussen landschap, bouwkundig erfgoed, archeologie en andere erfgoedwaarden.

8.3.2 Landschap De erfgoedwaarde van het landschap omvat in principe ook de erfgoedwaarden op bouwkundig erfgoed en archeologie. Toch wordt er in wat volgt voor gekozen om deze drie aspecten afzonderlijk te bespreken. Op het niveau van het landschap wordt dan vooral gekeken naar de erfgoedwaarde van landschappelijke structuren en relaties en het geopatrimonium. Het aangeven van cultuurhistorisch belangrijke zones in het landschap gebeurt aan de hand van de studie van bestaande landschappelijke structuren, de studie van oude kaarten, archief- en literatuuronderzoek. De basisgegevens kunnen erg onvolledig zijn of vergen nog een grondige studie die vaak buiten het bestek van een MER-opdracht ligt. De aandacht zal vooral gaan naar de evaluatie van de herkenbaarheid van landschappelijke structuren en samenhangende elementen. 8.3.2.1 Verdwijnen en verstoren historisch-geografische elementen en structuren Omschrijving Historisch-geografische elementen en structuren zoals dijken, perceleringen, buurtwegen e.d. worden hier enkel beschouwd omwille van hun erfgoedwaarde. Daarnaast spelen zij natuurlojk ook nog een rol in de structurering van het landschap, de visuele waarde e.d.. Deze aspecten worden echter elders behandeld. Deze impact ten gevolge van de geplande ingrepen kan direct zijn (door vernietiging), maar kan ook gebeuren via de veranderende omstandigheden (veranderend milieu, economische omstandigheden, productiemethoden, functiewijziging, culturele opvattingen en sociaal politieke omstandigheden. Analyse Op basis van de aanwezige historisch-geografische elementen en structuren, zoals geïnventariseerd uit o.m. de Landschapsatlas, historische kaarten, fotoreeksen, literatuur en terreinbezoek kan men de impact van de geplande ingreep bepalen. De directe impact is meestal vrij eenvoudig vast te stellen en te beschrijven en kan tot op zekere hoogte gekwantificeerd worden (oppervlakte, lengte, aantal). De beschrijving van de indirecte impact behandelt vooral de verstoring en wijziging van de natuurlijke en historische processen. De historisch-geografische elementen, zoals bepaalde occupatiepatronen, hebben immers een bepaalde ordenende werking op de verschillende processen in het landschap. Het betreft bijvoorbeeld de invloed op de natuurlijke waterhuishouding, de bodem- en vegetatie-ontwikkeling, het microklimaat, enz… Dergelijke potentiële indirecte effecten van de veranderingen in historisch-geografische elementen en structuren moeten mede worden geanalyseerd. Effectbeoordeling Het vernietigen of verstoren van historisch-geografische elementen is per definitie negatief. De waarde kan immers op geen enkele wijze worden hersteld of gecompenseerd. Dit betekent niet dat men geen waarde toekent aan de nieuwe toestand.

129


augustus 2006

Omdat een landschap per definitie een dynamisch gegeven is, is ook een overdreven behoudsgezinde houding niet optimaal. Door de wijzigende omstandigheden zal het landschap ook evolueren wanneer geen m.e.r.-plichtige ingrepen zijn gepland (cfr. Autonome ontwikkeling). Belangrijk is dat men niet enkel wenst te bewaren, maar tevens te sturen. Voor de waardering worden volgende criteria gehanteerd: •

(inter)nationale zeldzaamheid van de landschappen;

•

herkenbaarheid van de ontginningsgeschiedenis;

•

samenhang: mate waarin de verschillende onderdelen van een landschap nog een functionele samenhang vertonen.

8.3.3 Bouwkundig erfgoed Om zicht te krijgen op de mogelijke effecten van de geplande activiteiten en ingrepen is het belangrijk de principes die gelden bij de zorg voor bouwkundig erfgoed in herinnering te brengen. Deze principes werden internationaal vastgelegd in een aantal internationale charters. Het bekendste is zeker het Charter van Venetië, dat in 1964 door ICOMOS werd opgesteld. De analyse van de impact kan best per erfgoedelement gebeuren. De nauwkeurigheid van de voorspelde effecten zal wellicht verschillen van element tot element en functie zijn van de beschikbare basisinformatie waarmee de erfgoedwaarde van het object kan ingeschat worden. Voor eenzelfde element kan de erfgoedwaarde ook verschillende betekenissen hebben en niet alle hoeven relevant te zijn. Dit kan best gebeuren volgens vier schaalniveaus: •

lokale erfgoedwaarde: alleen van bijzondere betekenis voor de lokale bevolking;

•

regionale erfgoedwaarde: representatief voor een landschappelijke streek, een bepaald thema of een bepaalde stijl,...;

•

nationale erfgoedwaarde: van nationale betekenis voor Vlaanderen of België (meestal grote symboolwaarde);

•

internationale erfgoedwaarde: internationaal erkend erfgoedelement met een zeldzaam voorkomen, mogelijks uniek.

Probleem hier is wel dat dit onderscheid niet bestaat op beleidsniveau. Daar bestaat enkel onderscheid tussen ‘nationale’ monumenten en ‘werelderfgoed’.

8.3.3.1 Directe effecten Vernietiging Omschrijving Het vernietigen van gekende erfgoedwaarden is eenduidig en ondubbelzinning. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen is het noodzakelijk de exacte locatie te bepalen in relatie tot de ingreep. Alles wat binnen de zone van de ingreep ligt, zal onherroepelijk verdwijnen. Analyse Het risico op vernietiging is kwantitatief uit te drukken. Het aantal en de omvang van de betrokken erfgoedwaarden moeten in kaart worden gebracht.

130


augustus 2006

Effectbeoordeling Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Hoewel in theorie onderscheid gemaakt kan worden tussen bv. lokale en nationale erfgoedwaarden, kan dit niet de enige basis voor de beoordeling zijn. In principe is het verdwijnen van een erfgoedwaarde onherroepelijk. Deze beoordeling kan nooit los gezien worden van de verschillende waarden die het erfgoed vertegenwoordigt (zie hiervoor 7.3.). Beïnvloeding ensemblewaarde Omschrijving Het beïnvloeden van ensemblewaarden is niet steeds eenduidig en ondubbelzinnig. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen is het noodzakelijk de erfgoedensembles goed in beeld te brengen en de relaties die bestaan te onderkennen. Analyse Ensemblewaarde is op zich niet kwantitatief uit te drukken. Toch kunnen in bepaalde gevallen kwantitatieve waarden gebruikt worden om een indruk te geven van de omvang van het effect (bv. % van de landerijen die verdwijnen, ….). Meestal volstaat een kwalitatieve beschrijving. Effectbeoordeling Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Er kan daarbij onderscheid gemaakt worden tussen ensembles die als dusdanig zijn erkend (stads- en dorpsgezichten,….) en ensembles waarvoor dit niet het geval is. Ook hier is het van belang een goed zicht te krijgen op de waarde die het ensemble vertegenwoordigt. Als geoperationaliseerde criteria kunnen o.m. uniciteit, zeldzaamheid, gaafheid, herkenbaarheid e.d. worden gehanteerd. Beïnvloeding van de context Omschrijving Om de beïnvloeding van de context te beoordelen is het van belang dat men zich bewust is van de (vaak immateriële en functionele) verbanden die er zijn tussen het erfgoed en zijn (nabije) omgeving. Het grondige analyse van de erfgoedwaarden (ook naar betekenis, huidig functioneren, e.d.) is hiervoor noodzakelijk. Voorbeelden van dergelijke effecten zijn legio: het verdwijnen van de landbouwfunctie door de versnippering van landerijen, het wegvallen van voldoende wind voor het functioneren van een windmolen door het aanplanten van bos, het weghalen van exoten uit kasteelparken, het wegnemen van rechtstreeks zonlicht op een zonnewijzer door hoogbouw e.d. Analyse Effecten op de beïnvloeding van de context zijn niet steeds eenvoudig te voorspellen. Zo is het niet eenvoudig om te voorspellen wanneer een bepaalde activiteit niet meer mogelijk is in functie van de geplande ingreep. Dit vereist immers dat men die context volledig kent. Informatie uit andere disciplines (bv. mens-sociaal-organisatorische aspecten) kan hier nuttig zijn. Effectbeoordeling Het waarderen van de impact kan enkel op basis van expertbeoordeling en grondige analyse. Daarbij is het van belang dat men zich bewust is van lange-termijneffecten die soms optreden. Tevens moet men zich bewust zijn van de autonome ontwikkeling van de context.

131


augustus 2006

Bij de effectbeoordeling moet worden nagegaan welke elementen uit de context die momenteel een meerwaarde bieden aan het bouwkundig erfgoed (bv. oorspronkelijke functie van de erfgoedwaarde en de omgeving, rol binnen de gemeenschap,…) verdwijnen of beïnvloed worden door de geplande ingrepen. 8.3.3.2 Effecten via processen Effecten via grondwater Omschrijving Grondwaterstandsverlagingen kunnen op twee manieren een effect veroorzaken op bouwkundig erfgoed: door (ongelijkmatige) zetting van gebouwen en door rot van houten funderingen. Analyse Grondwaterstandverlagingen kunnen voorspeld worden (cfr. Discipline Grondwater). Op basis van kennis van de bodemkenmerken (discipline Bodem) kunnen zettingen voorspeld worden. Indien nog geen zettingsberekeningen voorhanden zijn dienen deze uitgevoerd te worden in functie van gekende erfgoedwaarden in het gebied. Op basis van de kenmerken van de funderingen van de gebouwen kan de zakking worden bepaald. Indien de grondwaterdaling groter is dan de zetting bestaat ook het gevaar dat houten funderingen (tijdelijk) boven het grondwaterniveau uitkomen. Hierdoor lopen zij risico op biologische aantasting (schimmels en bacterieën). Op basis van schadeverwachtingscurves kan een beeld geschetst worden van de mogelijke schade. Het verhogen van de grondwaterstand kan gevolgen hebben op de bewaringstoestand en het functioneren van ondergrondse constructies. Zo kunnen kelders die vroeger droog waren plots onder water komen te staan. Indien een grondwaterstand wordt verhoogd dient nagegaan te worden of dergelijke constructies (met erfgoedwaarde) aanwezig zijn. Effectbeoordeling Op basis van de effectvoorspelling kan een beoordeling gemaakt worden van de mogelijke schade. In principe wordt er van uitgegaan dat dergelijke schade aan nog in gebruik zijnde erfgoedwaarden niet aanvaard wordt (zie hoofdstuk 11, Milderende maatregelen). Mogelijke criteria zijn het aantal en type ondergrondse constructies die mogelijk aangetast worden, in combinatie tot de ernst van de verwachte schade. Daarbij moet ook steeds de waarde van de betrokken erfgoedwaarden mee in rekening worden gebracht. Effecten via bodem Omschrijving Grote reliëfwijzigingen kunnen leiden tot inklinking of expansie van onderliggende grondlagen. Hierdoor kunnen differentiële zettingen optreden met verzakkingen en scheuren tot gevolg. Analyse Op basis van kennis van de bodemkenmerken (discipline Bodem) en de reliëfwijzigingen kunnen zettingen voorspeld worden. Indien nog geen zettingsberekeningen voorhanden zijn dienen deze uitgevoerd te worden in functie van gekende erfgoedwaarden in het gebied. Op basis van de kenmerken van de funderingen van de gebouwen kan de zakking of stijging worden bepaald. In principe dienen dergelijke impacten te worden vermeden (zie hoofdstuk 11: Milderende maatregelen)

132


augustus 2006

Effectbeoordeling Op basis van de effectvoorspelling kan een beoordeling gemaakt worden van de mogelijke schade. Mogelijke criteria zijn het aantal en type erfgoedwaarden die mogelijk aangetast worden, in combinatie tot de ernst van de verwachte schade. Daarbij moet ook steeds de waarde van de betrokken erfgoedwaarden mee in rekening worden gebracht. Effecten door Trillingen Omschrijving Trillingen tijdens uitvoering en exploitatie kunnen –al dan niet via compactie van de ondergrond- leiden tot het optreden van scheuren in oude constructies. De informatie over de optredende trillingen kan worden voorspeld binnen de discipline ‘geluid en trillingen’. Analyse Op basis van de trillingen die berekend werden binnen de discipline ‘geluid en trillingen’ kan bepaald worden of er binnen de trillingscontour bouwkundig erfgoed voorkomt. Of de optredende trillingen ook effectief tot schade leiden kan enkel door het bepalen van de trillingsgevoeligheid van de aanwezige constructies (bv. glasramen,…). Indien geen berekeningen voorhanden zijn kan zulks vanuit de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ worden opgelegd. Effectbeoordeling De effectbeoordeling gebeurt door het in beeld brengen van het aantal en de aard van de trillingsgevoelige constructies, de aard van de schade die wordt verwacht, het al dan niet vermijdbaar en herstelbaar zijn van de schade en de waarde van het betrokken (element van) het bouwkundig erfgoed. Effecten door Lucht: effect van verzuring op bouwkundig erfgoed Omschrijving Het belangrijkste effect van verzuring is de degradatie van kalkhoudende steenachtige materialen. Omdat dergelijke materialen in onze streken veelvuldig voorkomen in historische gebouwen (met uitzondering van bv. graniet zijn zowat alle steenachtige materialen kalkhoudend) is de impact van verzuring op bouwkundig erfgoed aanzienlijk. Denken we bv. aan Balegemse steen, Gobertange, Blauwe hardsteen, marmers e.d.. Analyse Voor de voorspelling van de verzuring kan men een beroep doen op de gegevens van de discipline lucht. Indien nodig kan met een verspreidingsmodel worden nagegaan waar de zure depositie zich zal voordoen. In de jaren negentig van vorige eeuw is geëxperimenteerd met modellen (Bakema 1990, Gosseling et al. 1990) die in functie van de zure depositie voorspellen hoeveel gewichtsvermindering optreedt bij een bepaalde steensoort. Deze gewichtsvermindering wordt dan omgezet in levensduurverkorting. Deze wordt dan verder in relatie gebracht met de aanwezigheid van natuurstenen gebouwen in het gebied. Dergelijke methodes zijn echter sterk generalistisch en houden te weinig rekening met specifieke steensoorten en constructiewijzen, achtergrondconcentraties e.d.. Effectbeoordeling Aangezien het kwantificeren van het effect omslachtig is kan enkel op kwantitatieve wijze worden getracht een inschatting te maken van het effect. Daarbij kan de depositie van verzurende stoffen (cfr. Discipline Lucht) in relatie worden gebracht tot het aantal

133


augustus 2006

natuurstenen erfgoedwaarden binnen de betrokken zone. Voor het vergelijken van alternatieven kan dit een haalbare beoordelingswijze zijn. Een mogelijk criterium is het aantal aanwezige (voor zuurdepositie gevoelige) natuurstenen erfgoedwaarden binnen de depositiezone. Aan de hand van een waardering van de aanwezige erfgoedwaarden kan een inschatting gemaakt worden van het mogelijke effect. Effecten door Licht Omschrijving Verandering in de bezonning kan een effect hebben op de bewaartoestand van bepaalde gebouwen. Zo heeft men in het Openluchtmuseum Bokrijk vastgesteld dat de rieten daken van heropgebouwde boerderijen zeer snel achteruitgaan door een gebrek aan bezonning in de bosrijke omgeving. Dergelijke daken komen traditioneel voor in bosarme omgevingen. Anderzijds heeft overdreven direct zonlicht een invloed op de verwering van materialen (verkleuring van hout, bros worden van kunsstof e.d.). Hoewel dit effect wellicht eerder uitzonderlijk voorkomt, verdient het toch aanbeveling zich bewust te zijn van dergelijke processen. Analyse In eerste instantie moet worden nagegaan of er zich belangrijke wijzigingen voordoen in de bezonning ten gevolge van de geplande ingrepen (bv. bij hoogbouw). Anderzijds dient geïnventariseerd te worden of ‘lichtgevoelig’ erfgoed aanwezig is binnen deze zone. Op basis van de relatie tussen beide kan mogelijk effect worden voorspeld. Effectbeoordeling Een mogelijk criterium is het aantal aanwezige ‘lichtgevoelige’ erfgoedwaarden binnen de depositiezone. Aan de hand van een waardering van de aanwezige erfgoedwaarden kan een inschatting gemaakt worden van het mogelijke effect.

8.3.4 Archeologie Voor de effectbeoordeling, met uitzondering van het effect ‘aantasting archeologische potentie’, is het noodzakelijk de ligging van archeologische sites te bepalen, zowel omvang als diepteligging. Dit zal in voorkomende gevallen bepaald moeten worden door middel van veldonderzoek (bijvoorbeeld proefsleufonderzoek; zie hiervoor ook 6.2.5). Een probleem bij het in beeld brengen van de ligging van sites kan zijn het karakter en de manifestatie van archeologische fenomenen. Exacte begrenzingen zijn in de archeologie maar zelden te bepalen. Een site is een samenstel van losse elementen: bijvoorbeeld paalsporen, haardkuilen, afvalkuilen, fundamenten, waterputten etc. Daarin zijn eenheden aan te wijzen zoals erven, boerderijen of nederzettingen, maar met name aan de randen van sites bevinden zich zones met een spoorvoorkomen en sporendichtheid die moeizaam te plaatsen noch te begrenzen zijn. Ook de zogenaamde ‘lege’ ruimte tussen sites is minder leeg dan vaak gedacht: ook hier zijn verspreid over het landschap de sporen van zeer diverse vormen van gebruik en exploitatie door de mens in archeologische vorm terug te vinden. Juist dergelijke archeologische sporen (tussen woonplaatsen) zijn slechts met grote inspanning in kaart te brengen. Het zijn projectafhankelijke factoren die bepalen of deze inspanning gerechtvaardigd is.

134


augustus 2006

8.3.4.1 Fysieke aantasting Fysieke aantasting door vergraving Omschrijving Fysieke aantasting door vergraving is eenduidig en ondubbelzinning. Om dit effect te voorspellen en te beoordelen is het noodzakelijk de exacte locatie, omvang en diepteligging van de site te bepalen in relatie tot de exacte begrenzing van de afgraving. Alles wat binnen het verstoringsvolume ligt, zal onherroepelijk verdwijnen. Analyse Het risico op fysieke aantasting door vergraving is kwantitatief uit te drukken. Alle vormen van vergraving dienen geïnventariseerd te worden. Dit betreft ook plannen voor rioolsleuven, kabelsleuven, etc. Belangrijk is ook inzicht te verwerven in tijdelijke ontgravingen zoals werkwegen. Hoe tijdelijk ook, wanneer er een archeologische site binnen dit verstoringsvolume ligt, is ze onherroepelijk verdwenen. Effectbeoordeling Op basis van een kwantitatieve effectvoorspelling kan de deskundige de significantie van dit effect aangeven. De beoordeling van de significantie is afhankelijk van het percentage van de site dat vergraven wordt en van de (mogelijke) waarde van de site. Fysieke aantasting door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen Omschrijving Landbouwactiviteiten, bij bijvoorbeeld werkzaamheden in het kader van een ruilverkaveling, kunnen een ernstige bedreiging vormen voor archeologische sites in het landelijke gebied. Archeologische sites worden regelmatig en op zeer grote schaal omgeploegd, vergraven, versneden en op andere manieren aangetast. Indien mogelijk dient een uitspraak gedaan te worden over de mate waarin (diepte) een bepaalde bewerking effect heeft op de ondergrond. Analyse De effecten van deze zeer diverse ingrepen kunnen slechts bepaald worden wanneer inzicht bestaat in de aard van de ingreep en het optredende effect. Het in kaart brengen van de ingreep-effectrelaties vormt hiertoe het middel. De basis hiervoor moet een inventarisatie en beschrijving van de voorgenomen landbouwkundige grondverbeteringsmethoden en andere bodemtechnische ingrepen. Per type ingreep dienen de gevolgen voor het archeolo gische bodemarchief bepaald te worden, door de verstoringsinformatie te confronteren met de (diepte)ligging van archeologische sites in het gebied waar de ingreep plaats vindt. De mate van verstoring kan ingeschat en beschreven worden. Effectbeoordeling Op basis van de kwalitatieve beschrijving van het optredende effect kan de deskundige het effect beoordelen. Criteria hierbij zijn de diepte van voorkomen van archeologische resten en de diepte van de verstoring. 8.3.4.2 Degradatie door verandering grondwatertafel en landgebruik Degradatie archeologische artefacten Omschrijving

135


augustus 2006

Onder degradatie van organische archeologische artefacten wordt verstaan het volledige verlies van de archeologische informatiewaarde die deze organische archeologische voorwerpen ons bieden. De informatiewaarde van organische resten blijft deels of geheel behouden in vrijwel zuurstofloze of zuurstofarme condities in een stabiele omgeving, met andere woorden onder de laagste grondwatertafel. De degradatie van organische resten heeft daarmee een directe relatie met alle vormen van wijziging van de grondwatertafel, tijdelijk of permanent. Ook het behoud van de informatiewaarde van anorganische resten is gemaximaliseerd door de handhaving van een stabiele conditie: met andere woorden geen (tijdelijke) verandering van de grondwatertafel. De meest geschikte ‘bewaringsconditie’, wel of niet in zuurstofrijke condities, wisselt per artefactcategorie. Analyse De kans op het voorkomen van degradatie van archeologische artefacten is te bepalen door vier variabelen te inventariseren. In de eerste plaats is dat het bepalen van de grondwatertafel; dit kan afgeleid worden van de bodemkaart. Ten tweede dient bepaald te worden welke materiaalcategorieën er in de archeologische site aanwezig –kunnen- zijn. In principe kan ervan uitgegaan worden dat wanneer interpretatie/aard van de site in relatie gebracht wordt met de grondwatertafel dit een goede indicatie geeft. Een voorbeeld: een jachtkampement dat aan het loopvlak op een dekzandrug wordt aangetroffen, kent in de regel slechts nog stenen voorwerpen. In de derde plaats moet logischerwijze de diepteligging van de site worden bepaald en tenslotte moet geïnventariseerd worden of er met de ingrepen temporale of permanente grondwaterfluctuaties of –veranderingen gepaard gaan. Effectbeoordeling Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criteria hierbij zijn de diepte van voorkomen van archeologische resten, de diepte van het grondwater en de schommelingen hierin. Degradatie grondsporen Omschrijving Grondsporen worden bijna altijd gekenmerkt door een verhoogd gehalte aan organische stof. Hierdoor heeft een (tijdelijke) verlaging van de grondwatertafel een negatief effect. Ook een chemische en/of biologische degradatie hebben een relatie met de hydrologische conditie: grondsporen zijn gebaat bij stabiliteit en handhaving van het peil van de grondwatertafel en de zuurgraad en zuurstofgehalte van het grondwater. Analyse Om de kans op het voorkomen van degradatie van grondsporen te kunnen bepalen dient inzicht verkregen te worden in de aanwezigheid en het karakter van dergelijke sporen. Zijn het restanten van houten palen, verkleuringen, de vulling van een kuil e.d., de bodemchemische samenstelling, bijvoorbeeld de aanwezigheid van organische stof of metalen, in relatie tot de ingreep bepaalt of er sprake kan zijn van een negatief effect. Op deze wijze is door middel van een ingreep-effectanalyse relatief eenvoudig aan te geven of er sprake is van een (negatief) effect. Effectbeoordeling Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel).

136


augustus 2006

Criteria hierbij zijn het hoogste voorkomen van archeologische sporen, het laagste voorkomen van archeologische sporen, de grondwatertafel en de optredende veranderingen hierin. 8.3.4.3 Deformatie Ten aanzien van verschillende effecten, verticale en horizontale verplaatsing van het archeologisch niveau of samendrukking van dit niveau, kan gesteld worden dat de methode voor effectvoorspelling en de effectbeoordeling feitelijk identiek zijn, hoewel per effect naar verschillende factoren wordt gekeken. De effecten zijn hieronder tezamen beschreven met aandacht voor die specifiek factoren. Verticale verplaatsing, horizontale verplaatsing en samendrukking van het archeologisch niveau Omschrijving Het is belangrijk bij deformatie van het archeologisch niveau, in geval van ophoging van het terrein, te bepalen of er verschilzettingen optreden. Een gelijkmatige verticale verplaatsing leidt niet direct tot informatieverlies. Daarentegen is een gelijkmatige horizontale verplaatsing juist door de aanwezigheid van archeologica uit te sluiten. Compactie van een archeologisch niveau treedt op wanneer in de hogere lagen van de bodem een grotere zetting optreedt dan daaronder. Overigens kan opgemerkt worden dat bij ophoging van een ‘stabiele’ ondergrond waarschijnlijk geen verstoring van het archeologisch niveau optreedt. Dit is het geval bij de meeste laat-pleistocene zandbodems of andere kleiloze zandbodems. Daaruit voortvloeiend kan gesteld worden dat verschilzettingen zullen optreden bij verschillen in de mate van ophoging in combinatie met verschillen in de natuurlijke bodemopbouw. Ook kan de bodem ‘bezwijken’ (verschuiven van bodemlagen ten opzichte van elkaar) bij een te snelle ophoging. Het is zaak dit te inventariseren. Analyse Ten behoeve van een kwalitatieve effectvoorspelling moeten de volgende gegevens verzameld worden: •

De samenstelling van de natuurlijke ondergrond (gegevensoverdracht uit deeldiscipline Landschap en de discipline Bodem);

•

De omvang van de site;

•

De omvang van de voorgenomen ingreep (ophoging).

de

Uitgangspunt bij de effectvoorspelling is het uitgangspunt dat geen verstoring optreedt bij een gelijkmatige ondergrond in combinatie met een ophoging die zich uitstrekt tot buiten de begrenzing van de site. De mate van optredende verstoring kan op basis van een expertoordeel worden ingeschat. Het is ook mogelijk effecten van ophoging modelmatig te voorspellen. Dit kan met behulp van modellen uit de geotechniek, bezien in relatie tot de lithologische opbouw van het te onderzoeken terrein en hoe de archeologische site zich daarbinnen manifesteert. Veel gebruikt is de gecombineerde formule van Terzaghi en Keverling Buisman volgens Koppejan (hiervoor wordt bijvoorbeeld verwezen naar CUR, 1993). Effectbeoordeling Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criterium hierbij is de optredende differentiële zetting.

137


augustus 2006

8.3.4.4 Aantasting ensemblewaarde Omschrijving Bij het onderzoeken van het effect aantasting ensemblewaarde dient bepaald te worden of de ingrepen de synchrone of diachrone context alsmede de landschappelijke context (allen: mits aanwezig) van een ensemble aantasten. Om te bepalen of er sprake is of kan zijn van een redelijk intact ensemble moet de ruimtelijke samenhang tussen aanwezige elementen worden bepaald. Analyse Een methode voor het vaststellen van de ruimtelijke samenhang van in een landschap aanwezige elementen en de aard van hun samenhang staat beschreven in de Landschapsatlas (zie § 4.2.1). Een dergelijke methode vormt een goede basis om de effecten op een aanwezig ensemble te beschrijven. Voor een groot deel kan deze informatie ontleend worden aan de deeldiscipline LANDSCHAP. Effectbeoordeling Uitgaande van de kwalitatieve analyse kan er een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan (expertoordeel). Criteria hierbij zijn de aanwezigheid en gaafheid van een ensemble. 8.3.4.5 Aantasting archeologische potentie Omschrijving Het is afhankelijk van de theoretische grondslag voor het opgestelde model op welke wijze het effect ten aanzien van de archeologische potentie beoordeeld moet worden. Doel is in beeld te brengen wat het effect van een ingreep is op de niet gekende archeologische waarden en aan te geven waar dit effect negatief is. Analyse In het geval het effect voorspeld moet worden op basis van een potentiekaart die aangeeft wat het bewaringspotentieel is van archeologische sites, uitgedrukt in vlakken en zones, kan de ‘hoogte’ van dit bewaringspotentieel afgezet worden tegen de mate van (bijvoorbeeld) vergraving van de betreffende zone (in functie van de ingreep). Op die manier kan op kwalitatieve wijze, zowel als kwantitatieve wijze worden beschreven of er een negatief effect verwacht wordt. Effectbeoordeling Een effectbeoordeling heeft enige leemten. Onderkend moet worden dat er aan een potentiekaart, in welke vorm dan ook, geen absolute uitspraken kunnen worden gekoppeld over bijvoorbeeld de zeldzaamheid van een bepaald type sites uit een bepaalde periode, noch aan de informatiewaarde die een potentie in zich herbergt. Eenvoudigweg: er is in Vlaanderen op dit moment nog geen toetsingskader om aan te geven wat ‘belangrijk’ is en wat niet. Het beoordelen van het verschil in effect tussen het weggraven van een zone waar ‘weinig’ of juist ‘veel’ wordt verwacht, is niet mogelijk. In dat opzicht verdient een model waarmee inzicht wordt gegeven in het ‘bewaringspotentieel’ de voorkeur. Meer intacte landschappen zullen naar verwachting meer intacte sites herbergen. Ook deze classificatie zegt echter weinig over een aspect als zeldzaamheid. Zo lang een toetsingskader ontbreekt, kan er uitgaande van de kwalitatieve analyse alleen door expertenoordeel een uitspraak worden gedaan over de eventuele negatieve effecten van de voorgenomen ingreep en de significantie ervan. De effectbeoordeling voor de aantasting van ongekend archeologisch erfgoed kan enkel leiden tot het formuleren van mogelijke milderende maatregelen t.b.v. de

138


augustus 2006

vergunningsverlening en speelt dus niet mee in de afweging of een project al dan niet kan doorgaan

8.4 EFFECTGROEP WIJZIGING PERCEPTIEVE KENMERKEN De methoden voor de effectbeoordeling van de perceptieve landschapskenmerken kunnen onderscheiden worden in de volgende groepen: •

•

•

Methoden waarmee de ruimtelijke aantasting van landschapselementen en landschappelijke structuren beoordeeld worden. Bij deze methoden ligt er een zekere nadruk op de ruimtelijke effecten van de ingreep. Bij de effectvoorspelling worden veelal kaarten gebruikt. Binnen deze beoordelingsmethoden kunnen we methoden onderscheiden die de nadruk leggen op: •

Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van landschapselementen

•

Bepalen van de visuele kwetsbaarheid van het landschap en de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap

•

Bepalen van de veranderingen in de schaalkenmerken van het landschap

Methoden waarmee de zichtbaarheid van ingrepen kan beoordeeld worden: •

Bepalen van de visuele invloedssfeer van ingrepen

•

Uitvoeren van beeldsimulaties

Andere methoden

Voor het bepalen van de visuele kwaliteit van landschappen (“kwetsbaarheid”) wordt een onderscheid gemaakt naar waardering van afzonderlijke landschapselementen en waardering van de landschapsstructuur en het landschapstype.

8.4.1 Bepalen van de absolute visueel-ruimtelijke effecten: verwijderen of toevoegen van landschapselementen Omschrijving Door de geplande ingreep kunnen landschapselementen worden verwijderd of toegevoegd. Het kan hierbij gaan om lijnelementen (bvb. wegen, bomenrijen, waterlopen, dijken), vlakelementen (bvb. waterpartijen) en puntelementen (bvb. molens, gebouwen). De bestudeerde effecten betreffen in dit geval de absolute visueel-ruimtelijke effecten. Analyse De analyse van het effect gebeurt volgens de volgende stappen: •

In kaart brengen van bestaande lijn-, vlak- en puntelementen in het landschap. Het verzamelen van de basisgegevens gebeurt met behulp van topografische kaarten, luchtfoto’s, biologische waarderingskaart, bodemgebruikskaart, veldwerk, enz… De aard en de landschapskenmerken die worden opgenomen zijn afhankelijk van de aard van de ingreep. (cfr. Beschrijving referentiesituatie).

•

In kaart brengen van de wijzigingen in de landschapselementen: elementen die verdwijnen of die worden toegevoegd door de geplande activiteit. Niet onbelangrijk is dat de geplande wijzigingen m.b.t. de elementen, volgens hetzelfde detail en schaalniveau worden opgenomen als de bestaande elementen.

•

Vergelijking van de situatie voor en na uitvoering van de geplande activiteit. Een GIS is een voor de hand liggend hulpmiddel om de bestaande en de geplande toestand te vergelijken. Zowel cartografische als andere kwalitatieve en kwantitatieve gegevens worden met elkaar vergeleken.

139


augustus 2006

Effectbeoordeling De effecten worden beschreven op basis van het aantal en de kenmerken van de landschapselementen die worden verwijderd en/of toegevoegd. Beoordeling in functie van verdwijnen/verschijnen veranderingen in het patroon van ruimte-massa.

van

landschapselementen

en

De betekenis van deze effectbeoordeling moet veelal gezien worden in relatie tot de effectbeoordeling “aantasting landschapsstructuur” en “beïnvloeding van schaalkenmerken”. In dit geval kunnen binnen de beschreven methode de landschapselementen i.f.v. hun belang voor de bestaande landschapsstructuur en voor de schaalkenmerken van het landschap worden gewaardeerd. De mate waarin landschapselementen worden verwijderd en toegevoegd wordt vervolgens gebruikt in de effectbeoordeling van de “aantasting landschapsstructuur” en “beïnvloeding van schaalkenmerken”. In geval van vergelijking van de milieueffecten van alternatieven kan aan deze methode een kwantitatieve effectbeoordeling worden gekoppeld. Het aantal, de lengte van doorsnijding en/of de oppervlakte van de aangetaste landschapselementen kan bepaald worden. Naast de kwantitatieve is een onderbouwde, kwalitatieve afweging wenselijk van de ernst van de aantasting aan de hand van bvb.: •

Waarde van het landschapselement in relatie tot de waarde van het landschap ter plaatse;

•

Wijze van aantasting of doorsnijding (middendoor, perifeer, hoog, laag).

De effecten kunnen op kaart worden gepresenteerd. Vaak wordt ook een kaart getoond met de bestaande elementen en de situering van het geplande project en worden de effecten per alternatief opgenomen en toegelicht in een begeleidende toelichting. Onder deze effectgroep wordt bij de waardering van de elementen geen rekening gehouden met de cultuurhistorische waarde van deze elementen. Dit wordt behandeld in een afzonderlijke effectgroep “Erfgoedwaarde”.

8.4.2 Bepalen van effecten op de landschapsstructuur / bepalen van de inpasbaarheid van ingrepen in het landschap Omschrijving De visuele effecten van ingrepen kunnen worden bepaald door te bepalen in welke mate ingrepen inpasbaar zijn in het landschap. De landschappelijke waardering kan in dit geval gebaseerd zijn op een inschatting van de visuele kwetsbaarheid van het landschap. Deze methoden kunnen in een aantal gevallen worden beschouwd als multi-criteria analyse. De gehanteerde methode verschilt naargelang de keuze van de criteria, het interpreteren van deze criteria en de manier waarop aggregatie van de beoordelingen op deze criteria gebeurt. Analyse Een visuele kwetsbaarheidsbepaling verloopt volgens de volgende stappen: •

Het begrenzen van het studiegebied en het uitvoeren van een landschapsevaluatie m.b.t. de visuele waarden in de bestaande situatie. Hierbij wordt onderzocht welke landschapselementen en -structuren bepalend zijn voor de visuele kwaliteiten van het landschap. De resultaten van de evaluatie monden uit in een classificatie van landschapselementen (of eenheden) naargelang hun visuele kwaliteiten. Ook negatieve beelddragers worden in kaart gebracht. De resultaten van de studie worden weergegeven op een visuele waarderingskaart (cfr. Referentiesituatie).

•

Het bepalen van de effecten van de ingreep (en alternatieven) op de visuele landschapselementen en -kenmerken. De ingrepen kunnen elementen verwijderen of

140


augustus 2006

afschermen, nieuwe elementen kunnen door schaal, materiaalgebruik en positie negatieve beelddragers vormen, … Ook patronen en structuren kunnen worden beïnvloed. Deze stap komt neer op het opstellen van een kwetsbaarheidsmatrix. De (deel)activiteiten of ingrepen vormen de horizontale as van de matrix. De Landschapskenmerken vormen de verticale as van de matrix. De ingrepen en de landschapskenmerken worden bij voorkeur gegroepeerd. •

Het bepalen van de effecten op de visuele kwaliteiten van het landschap. Dit komt neer op het invullen van de kwetsbaarheidsmatrix. De effecten op veranderingen de landschapselementen en kenmerken worden vertaald in verschuivingen van de visuele waarderingen.

Effectbeoordeling De uitvoer bestaat bij deze visuele evaluatie uit veranderingen in het aantal en de aard van de positieve en negatieve beelddragers, weergegeven op visuele kwetsbaarheidskaarten. De taakomvang is zeer sterk afhankelijk van de grootte van het studiegebied en de gehanteerde evaluatiemethode. Bij een dergelijke kwalitatieve classificatie van kwetsbaarheid is de betrouwbaarheid vooral afhankelijk van de beoordeling van deskundigen. De gevoeligheid wordt bij een kwalitatieve evaluatie vooral bepaald door het aantal beschouwde kwetsbaarheidsklassen en de gekozen criteria. Deze methode kan toegepast worden onder de vorm van een multi-criteria benadering volgens 3 hoofdonderdelen. •

De selectie van criteria.

•

Het inschatten van de effecten van de ingreep (en alternatieven) op elk criterium

•

Het aggregeren van de beoordelingen op de afzonderlijke criteria, gebruik makend van gewichten die toegekend worden aan de criteria.

De criteria moeten zeer nauwkeurig worden gekozen. In het Aesthetic Impact Model (CatsBaril & Gibson, 1987) worden 2 groepen van criteria gebruikt. Een eerste groep heeft betrekking op de visuele kwaliteiten van de ingreep zelf (en alternatieven); een tweede groep op de inpasbaarheid van de ingreep in zijn ruimtelijke omgeving.

141


augustus 2006

“Aesthetic Impact Model” Als voorbeeld wordt een beknopte beschrijving gegeven naar het zogenaamde Aesthetic Impact Model ontwikkeld door Cats-Baril & Gibson (1987). De criteria zijn geselecteerd door een panel van deskundigen. De criteria zijn getest op hun onafhankelijkheid. De criteria zijn ingedeeld in 2 grote groepen. Aan de hand van criteria van groep A wordt de kwaliteit van de ingreep zelf (en de alternatieven) beoordeeld. Aan de hand van groep B wordt de inpasbaarheid van de ingreep in zijn ruimtelijke omgeving beoordeeld.

Criteria van het “Aesthetic Impact Model” voor onderzoek van visuele kwetsbaarheid en inpasbaarheid van ingrepen in het landschap8 Groep A: Visuele invloed en kwaliteit

Groep B: Verandering omgevingskwaliteit

A1 Formele ontwerpeigenschappen, schaal en afmetingen − Diversiteit in stijl − Diversiteit in activiteiten − Compositie − Materialen − Kleur

B1 Visuele inpasbaarheid − Natuurlijk landschap/uitzichten − Omgevende gebouwen − Opeenvolging − Schaal − Omgevingskarakter − Stedelijk karakter − Kleur

A2 Integriteit van ontwerp − Leesbaarheid − Eerlijkheid − Authenticiteit A3 Bijzondere kenmerken − Fascinerend − Symboliserend − Enz … A4 Zichtbaarheid in functie van de tijd − Dag/nacht − Seizoenen

visuele

B3 Culturele en historische inpasbaarheid − Innovatie − Omkeerbaarheid − Zeldzaamheid − Typiciteit − Continuïteit

Naar Cats-Baril&Gibson, Aesthetic Impact Model, 1987.

142

de

B2 Inpasbaarheid t.o.v. andere perceptieve kenmerken − Verblinding − Geur − Geluid

A5 Culturele impact − Omkeerbaarheid − Zeldzaamheid − Typiciteit

8

in


augustus 2006

8.4.3 Bepalen van veranderingen in de schaal van het landschap (open/beslotenheid) Omschrijving Visuele openheid en schaalgrootte vormen kwaliteiten van het landschap. Ze bepalen mee de belevingswaarde van het landschap. Het beleid ten aanzien van landschappen stelt zich tot doel om verschillen in openheid van landschappen te behouden of te versterken. Visuele openheid is een begrip dat aangeeft hoe ver waarnemers vanuit een bepaald waarnemingspunt in een bepaalde richting kunnen kijken. De variabelen die de openheid bepalen zijn: •

Het standpunt van de waarnemer

•

De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak

•

De afstand van de waarnemer tot de zichtbelemmerende objecten

•

De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen.

De methode is vooral bruikbaar voor het bepalen van effecten op de openheid in gebieden met een grote openheid of een grote geslotenheid. Bij het aanbrengen van nieuwe landschapselementen (beplantingen, gebouwen), bvb. in landbouwgebieden kunnen alternatieven inzake aantal en situering (perifeer of centraal, verspreid of gegroepeerd, …) worden afgewogen in functie van bvb. behoud en versterking van openheid of geslotenheid van het landschap. Analyse De openheid in de geplande situatie wordt uitgedrukt volgens een deskundig opgesteld classificatiesysteem. Er bestaan verschillende classificaties. Veelal zijn de classificaties gebaseerd op een beoordeling van een combinatie van twee variabelen: •

De grootte van de waarnemingshoek in het horizontale vlak;

•

De afstand van de waarnemer tot zichtbelemmerende objecten.

De waarneminghoek in het horizontale vlak wordt in het algemeen op 360° vastgelegd. De hoek waaronder de visuele grenzen worden waargenomen wordt gekozen volgens een klasseindeling gebaseerd op intervallen van 90°. De indeling gebeurt in klassen die verlopen tussen “zeer open” en “zeer gesloten”. Verder wordt het gebied ingedeeld volgens rasters, die het aantal standpunten voor waarneming bepalen (bvb. 100 afstand in vierkantsverband). De analyse gebeurt volgens volgende stappen: •

Het vastleggen van het gehanteerde classificatiesysteem. In principe moet de classificatie getoetst worden aan de subjectieve waarneming van “openheid” van een representatieve groep mensen.

•

Het middelpunt van elke rastercel is een waarnemingspunt. Vanuit deze waarnemingspunten wordt de klasse van openheid bepaald volgens het gekozen classificatiesysteem. Een GIS op rasterbasis kan hierbij als hulpmiddel gebruikt worden. De klassewaarde van de openheid wordt per rastercel toegekend.

•

Onderzoeken van veranderingen in de visuele openheid door de geplande ingrepen. Deze veranderingen worden voor de verschillende alternatieven nagegaan per deelgebied door een vergelijking te maken met de referentiesituatie.

143


augustus 2006

Effectbeoordeling De veranderingen kunnen per alternatief worden gekwantificeerd door: •

Het aantal voorkomende openheidsklassen t.o.v. de uitgangssituatie

•

De gemiddelde openheid t.o.v. de uitgangssituatie

•

Het aantal en de grootte van de veranderingen t.o.v. de uitgangssituatie

•

Het classificatiesysteem is gebiedsgebonden. De toetsing aan de subjectieve waarneming van een groep mensen en de waarnemingen per raster zijn relatief tijdrovend.

•

De uitvoer bestaat uit een rasterkaart met classificatie van de visuele openheid voor de bestaande toestand en de bestudeerde alternatieven. De veranderingen in visuele openheid kunnen gekwantificeerd worden zoals eerder toegelicht.

8.4.4 Bepalen van de zichtbaarheid van ingrepen Omschrijving In deze methode wordt de visuele invloedssfeer van een ingreep bepaald. Analyse De methode onderscheidt de volgende stappen: •

Opmaken van een topografisch model van de objecten van de ingreep. De liggings- en hoogtekenmerken (X, Y, Z-coördinaten) van de ingrepen worden in een hoogtemodel van de omgeving ingebracht.

•

Bepalen van de zichtbaarheidsdrempel. Dit is de afstand waarop men de ingreep nog maar net kan zien als gevolg van het meteorologisch zicht en het contrast van de ingreep (bvb. een gebouw). Bij een gekozen waarde op de schaal van “contrast” en “metereologisch zicht” wordt de zichtbaarheidsdrempel bepaald door de eigen oppervlakte van het object van de ingreep.

•

Bepalen van de visuele invlo edssfeer. Binnen het gebied van de zichtbaarheidsdrempel (stap 2) worden de “visuele schaduwgebieden” bepaald. Dit zijn gebieden waarin de objecten van de ingreep aan het oog onttrokken worden door bestaande verticale objecten zoals beplantingen, gebouwen, reliëf.

De berekeningen kunnen op geautomatiseerde wijze gebeuren met behulp van GIS en DTM’s. Een nadeel van deze methode is dat voor de berekeningen nauwkeurige gegevens nodig zijn van zowel de ingreep, als van gebouwen en vegetatie. Bij de verwerking wordt geen rekening gehouden met de transparantie van bvb. vegetatieschermen. Ook kenmerken van het object zoals reflecties, beweging (bvb. windturbine), verlichting van gebouwen,… worden in de methode niet in beschouwing genomen. Effectbeoordeling De gebieden in de omgeving van waaruit de objecten van de ingreep zichtbaar zijn worden cartografisch weergegeven.

144


augustus 2006

8.4.5 Beeldsimulaties Omschrijving Beeldsimulaties bestaan uit gegenereerde afbeeldingen van bestaande (referentiesituatie) of toekomstige (gepla nde toestand na ingreep) landschappelijke situaties. Door middel van de beeldsimulaties wordt het effect van een geplande ingreep gevisualiseerd. Ook kunnen elementen van de ingreep of verbeterende maatregelen aan het beeld toegevoegd worden of weggelaten. De simulaties gebeuren d.m.v. fotografische- of grafische technieken (2- of 3-dimensionale). Analyse De beschreven methode betreft in feite een presentatietechniek, geen landschapsanalyse. De vervaardigde beeldsimulaties kunnen evenwel in een belevingsonderzoek worden voorgelegd voor beoordeling van het effect van de ingreep. De fotografische beeldsimulatie gebeurt in het algemeen als volgt: •

Opname van foto’s van het bestaande landschap waarin de ingreep zal gebeuren en eventueel digitale bewerking tot een panoramafoto.

•

Een verfijnde CAD-tekening of model (2D aanzicht) van het object van de ingreep (bvb. een gebouw) wordt via CAD geïmporteeerd. Het model moet het object tonen vanuit dezelfde positie als deze van waaruit de foto onder 1. werd genomen.

•

Op basis van het nauwkeurig bepaald perspectief van de foto, kan het computerbeeld van de geplande ingreep in het grafisch pakket worden bewerkt, tot een realistische interpretatie van het geplande object wordt bekomen. Het beeld van het geplande object kan d.m.v. filters en licht- en schaduwtechnieken worden bewerkt, tot een realistisch beeld van de voorgenomen ingreep wordt bekomen, inbegrepen alle details inzake kleur en materiaalkenmerken. Een dergelijk beeld is vaak nauwelijks te onderscheiden van een “as built”-foto. In de montage kunnen eveneens realistische beeldelementen zoals geplande vegetatie en voertuigen worden toegevoegd. Indien een fotografisch beeld van een identiek aan het geplande object beschikbaar is kan door digitale fotobewerking dit laatste beeld in de foto van het bestaande landschap worden gemonteerd.

3-dimensionele beeldsimulatie Wordt vooral gebruikt indien een groot aantal gezichtspunten vanuit verschillend perspectief moet worden getoond. De basis is een DTM van de bestaande situatie van het landschap binnen de zichtbaarheidsdrempel van de geplande ingreep. De bestaande begroeiing, bebouwing en infrastructuren zijn in het DTM opgenomen. Een 3D-model van de geplande toestand wordt vanuit het CAD-ontwerp in het model ingebracht. Aangenomen wordt dat foto(montage)s en computermodellen overeenkomen met de latere werkelijkheid. Voor een groot deel is dit afhankelijk van de deskundigheid van de beeldbewerker, de apparatuur en de gedetailleerdheid van de toegeleverde en in de montage verwerkte informatie. Door de keuze van de waarnemingspunten en het weglaten van onderdelen van de voorgenomen ingreep kunnen foto(montage)s er beter of slechter uitzien dan de werkelijkheid. Controle op het werkelijkheidsgehalte is moeilijk en subjectief.

145


augustus 2006

Figuur 8-1. 3-dimensionale beeldsimulatie

8.4.6 Geïntegreerde methode Zogenaamde Visual Resource Management Systems (VRM) is een geïntegreerde methode om de visuele impact van ingrepen in het landschap te beoordelen en te milderen. In de Verenigde Staten worden dergelijke systemen toegepast om de visuele effecten van grootschalige ingrepen in bos- en natuurgebieden te voorspellen en te waarderen. De doelstellingen voor visueel landschapsbeheer worden ook vaak tesamen met andere sectorale doelstellingen in de ruimtelijke planningsprocessen (Resource Management Planning RMP) in beschouwing genomen. De VRM doelstellingen i.v.m. visueel landschapsbeheer vallen uiteen in 4 klassen. Klasse 1 gaat uit van een integrale bescherming van het bestaande landschapskarakter, met uitzondering van natuurlijke ecologische veranderingen. Klasse 2 en 3 zetten het behoud van de bestaande landschapskenmerken voorop. De toegelaten wijzigingen in de landschapskenmerken zijn klein (klasse 2) tot matig (klasse 3). Ingrepen moeten de basiselementen inzake vorm, lijn, kleur en textuur die aanwezig zijn in het bestaande landschap, herhalen. In klasse 4 gebieden zijn belangrijke wijzigingen in de landschapskenmerken toegelaten. In VRM worden de verschillende stappen van het proces voor het beheren van visuele waarden in het landschap, geïntegreerd: •

Identificeren van visuele waarden van landschappen;

•

Doelstellingen vooropzetten om deze visuele waarden te beheren;

•

Voorspellen van effecten van ingrepen. Hierbij worden de elementen (vorm, lijn, kleur, textuur, …) en kenmerken van de ingreep en van het landschap geëvalueerd en vergeleken teneinde de onderdelen te identificeren die niet met elkaar in harmonie zijn het zogenaamde “Contrast rating system”).

•

Zoeken van verbeterende maatregelen om ze met elkaar te harmoniëren.

Verschillende methoden zoals zichtbaarheidsanalysen, belevingsonderzoeken, ed. worden met elkaar gekoppeld.

beeldsimulaties,

8.4.7 Veranderingen in lichtemissie en lichtinval Omschrijving Bepaalde ingrepen kunnen leiden tot een toename van kunstmatige verlichting, zoals bijvoorbeeld gebouwen, verkeerswegen, serrecomplexen, … Dit kan vooral ’s nachts leiden

146


augustus 2006

tot lichthinder onder vorm van een verstoring van de gaafheid van een landschap, de harmonie en de identiteit. Verlichting van nieuw toegevoegde landschapselementen kan er immers toe leiden dat hun kenmerken van negatieve beelddragers in het landschap (disharmonie van schaal, kleur, ritme, …) nog worden geaccentueerd. Analyse De effecten kunnen simulatietechnieken.

kwalitatief

worden

beschreven

of

door

middel

van

visuele

8.5 LANDSCHAPSWAARDERING EN BELEVINGSWAARDE 8.5.1 Inleiding Landschapswaardering of -beleving vormt het sluitstuk van het landschappelijk onderzoek. In tegenstelling tot de andere onderzoeksmethodes laat dit type onderzoek zien hoe burgers/experten in een specifiek gebied de kwaliteit van hun leefomgeving beleven; welke waarde zij toekennen aan hun fysieke leefomgeving en hun leefmilieu. De essentie van belevingswaardeonderzoek is dat er uiteindelijk een beoordelingskader kan worden opgesteld om plan- of beleidsalternatieven op rationele wijze, zoveel als mogelijk op basis van objectieve data te toetsen. Het beoordelingskader bestaat dus idealiter uit beoordelingscriteria waaraan meetbare variabelen (indicatoren) kunnen worden verbonden. Het specifieke aan deze benadering is dat niet experten, maar de burgers zelf het beoordelingskader leveren. Hierin schuilt meteen het probleem voor de toepassing van belevingswaardeonderzoek binnen een MER. Het betreft immers vaak grootschalige en langdurige onderzoeken die zelden passen binnen de trajecten die voor een MER worden uitgetekend. Een belevingswaarde onderzoek is best ook niet gericht op één deelaspect van de belevingswaarde (bv. landschap). Gezien de receptor is het wellicht zinvol belevingswaardeonderzoek in te brengen in de discipline Mens. In de loop der jaren zijn een groot aantal onderzoeksmethoden ontwikkeld die niet specifiek gericht zijn op de waardering van landschappen, maar daarvoor wel kunnen worden ingezet. Drie grote groepen kunnen worden onderscheiden: •

beoordelingsmethodes

•

attitudeonderzoek

•

Onderzoek naar persoon – omgevingsinteracties

8.5.2 Beoordelingsmethodes De basisvorm van een beoordelingsmethode is onderzoek waarbij één type personen (bijvoorbeeld mensen met een goed reukvermogen) één type objecten (bijvoorbeeld buisjes met verschillende geurstoffen) vanuit één door de onderzoeker aangeduide waarde beoordeelt (bijvoorbeeld naar de mate waarin de geur aangenaam of onaangenaam is), waaruit de onderzoeker afleidt welke kenmerken van de objecten tot een hogere / lagere waardering leiden. Deze basisvorm is op allerlei objecten (landschappen, woonsituaties, e.d.) en waarden (schoonheid, plezier, veiligheid, e.d.) toe te passen, waarbij de beoordelaars soms deskundigen zijn, en soms willekeurige personen. Een andere variant is dat de personen soms om een totaaloordeel wordt gevraagd, en soms om een samengesteld oordeel met bijvoorbeeld een checklist als hulpmiddel. Typerend voor het werken met beoordelingsmethoden is dat de onderzoeker een grote mate van controle heeft over alle aspecten van het onderzoek. Het is ook de deskundigheid van de onderzoeker die bepalend is voor een zodanige uitwerking van de methode dat de resultaten reproduceerbaar en valide zijn. Op basis van cumulerende kennis over de kenmerken van objecten die invloed hebben op de waardering kan de onderzoeker het onderscheidingsvermogen van de methode verbeteren, zodat de resultaten fijnere gradaties van waardering

147


augustus 2006

laten zien. Naarmate meer bekend is over kenmerken die tot een hogere waardering leiden, kunnen voorts voorspellingen worden gedaan of simulaties worden uitgevoerd die inzicht geven in de waardering van nieuwe objecten, zoals onderdelen van plannen die nog niet zijn uitgevoerd. De kennis die beoordelingsmethoden opleveren, kan direct van nut zijn voor de ontwerpfase van een project. Voor het uitvoeren van simulaties kan bijvoorbeeld worden gewerkt met montagefoto’s (“artist’s impressions”, video’s, e.d.), die zichtbaar maken hoe een gebied er na de uitvoering van een plan zou komen uit te zien. Het werken met visuele hulpmiddelen vereist wel een zorgvuldige voorbereiding, waarbij goed moet worden gelet op zaken als een gelijkmatige kwaliteit van verschillende afbeeldingen en vooral op een zo natuurgetrouw mogelijke weergave van de essentiële kenmerken. Dit laatste kan immers diverse valkuilen opleveren. Wanneer bijvoorbeeld het esthetisch effect van een windturbine in een landschap zou worden beoordeeld op basis van foto’s, wordt voorbijgegaan aan het feit dat de windturbine in werkelijkheid draait, wat een heel andere visuele prikkel geeft dan de foto laat zien. Andere beoordelingsmethoden betreffen meer dan één waarde. Voorts zijn er beoordelingsmethoden die gericht zijn op het uitsplitsen van waarden of juist op het samenvoegen van waarden. Tot slot zijn er dus beoordelingsmethoden waarbij de onderzoeker objecten samenstelt met verschillende niveaus van toegekende waarden, zoals beschrijvingen van woningen met gespecificeerde combinaties van prijs, hoeveelheid woonruimte en omgevingskwaliteit. Doordat de combinaties strategisch zijn gekozen en de personen wordt gevraagd een voorkeur voor één van de objecten aan te geven, worden zij gedwongen om de verschillende niveaus van de toegekende waarden tegen elkaar afwegen. Hieruit leidt de onderzoeker af welke gewichten de niveaus van de toegekende waarden ten opzichte van elkaar krijgen (hoeveel woonruimte de personen zouden willen inwisselen om de omgevingskwaliteit in een bepaalde mate te verbeteren). Voor beoordelingmethoden bestaat vaak geen alternatief. De hieronder genoemde methoden vormen in feite de enige manier om systematisch inzicht te krijgen in de esthetische kwaliteit van een gepland landschap. Deze methoden zijn in principe goed bruikbaar in de ontwerpfase van een plan. De resultaten zijn sociaal-cultureel gezien relevant wanneer de betrokkenen belang hechten aan de esthetische kwaliteit van hun omgeving, omdat een ‘mooi’ ontwerp congruent is met hun waarden. Een voorwaarde is dat de objecten niet te complex mogen zijn; elk object moet in een paar woorden of met een enkele afbeelding zijn aan te duiden. Foto’s van landschappen kunnen mensen vergelijkenderwijs beoordelen, maar geen complete projectalternatieven of scenario’s. Een belangrijk aandachtspunt in algemene zin is de vraag in hoeverre de beoordelaars representatief zijn voor andere groepen. Dit zal steeds weer opnieuw moeten worden bekeken. Een tweede belangrijk punt is de vraag of de te beoordelen objecten voldoende natuurgetrouw worden weergegeven (bijvoorbeeld wanneer wordt gewerkt met fotomateriaal). Bij alle beoordelingsmethoden wordt in feite een kunstmatige keuzesituatie gecreëerd en vooral bij simulaties bestaat de kans dat de werkelijke ruimtelijke situatie anders is dan was verwacht.

8.5.3 Attitudeonderzoek Attitudeonderzoek biedt veel mogelijkheden om te bepalen hoe mensen hun omgeving beleven en begrijpen. Een van die mogelijkheden is dat de betrokkenen volledig vrij worden gelaten om te vertellen of desnoods te tekenen of te laten zien wat voor hen waardevol is in de omgeving. Een andere mogelijkheid is dat de onderzoeker gericht vraagt naar hun bekendheid met, en hun waardering voor een bepaald omgevingsobject. In hoeverre achten bijvoorbeeld Antwerpenaars het waarschijnlijk dat er palingen zwemmen in de Schelde en in welke mate zou het hen voldoening geven als dat zo is? Hoewel de betrokkenen bij het beantwoorden van de open vraag wellicht niet spontaan aan de palingen in de Schelde hadden gedacht, kan bij een gerichte vraag blijken of ze hier weet van hebben en of ze er positief tegenover staan.

148


augustus 2006

De keuze die een onderzoeker heeft om meer open of meer gerichte, eventueel locatiespecifieke vragen te stellen, is een belangrijk kenmerk van het attitudeonderzoek. Door de vele mogelijkheden is het voor een onderzoeker essentieel om zich af te vragen welke vorm van onderzoek in de gegeven context zinvolle informatie kan opleveren. Een open vraagstelling kan resulteren in een grote hoeveelheid beschrijvingen van de omgeving, waar de onderzoeker uiteindelijk weinig mee doet omdat ze geen relatie met het ruimtelijk plan hebben. Een gerichte vraag kan een vraag naar de bekende weg inhouden, waarop alle betrokkenen dan weer hetzelfde antwoord geven. Naar zijn aard is attitudeonderzoek bedoeld om relevante attitudeverschillen tussen de betrokkenen zichtbaar te maken en te verhelderen. Als mag worden aangenomen dat die er in de gegeven context niet zijn, heeft het onderzoek geen toegevoegde waarde. Een logische eerste stap is dat wordt begonnen met een inventariserend onderzoek naar omgevingsobjecten waarover attitudes zouden kunnen bestaan. Dit kan door individuele gesprekken met een klein aantal betrokkenen die hetzij willekeurig worden gekozen (aselecte steekproef), hetzij doelbewust worden geselecteerd om verschillende gezichtspunten in het onderzoek te betrekken.

8.5.4 Onderzoek naar persoon – omgevingsinteracties Het laatste type onderzoek dat we hier bespreken is in principe veelomvattend. Het betreft onderzoek naar de (te verwachten) effecten van een (inrichtings)project op de wisselwerking tussen de betrokkenen en de omgeving met het oog op hun welbevinden gedurende de diverse fasen vóór, tijdens en na de uitvoering van het project. Behalve veelomvattend is dit type onderzoek ook gecompliceerd. Het begrip wisselwerking houdt in dat er zowel aan de kant van de persoon als aan de kant van de omgeving in een bepaald tijdsbestek veranderingen kunnen optreden, waarbij oorzaak en gevolg soms nauw verweven zijn. De persoon kan zich bijvoorbeeld met bepaalde verwachtingen in een gebied hebben gevestigd; wanneer die verwachtingen niet uitkomen kan hij of zij sommige dingen proberen te beïnvloeden en andere dingen proberen te accepteren, of naar mogelijkheden zoeken om zijn of haar welbevinden te vergroten door het gebied te verlaten. In hoeverre dit type onderzoek zinvol is om inzicht te krijgen in de baten van een project of plan, hangt af van de mate waarin dat plan de omgeving kan beïnvloeden. Bij ingrijpende plannen, waarbij waarden als veiligheid en gezondheid in het geding komen, is een relatie met het welbevinden van de betrokkenen een relevant aandachtspunt. Zou het gaan om ingrepen die bijvoorbeeld louter de ecologische kwaliteit van de omgeving veranderen, dan valt niet te verwachten dat dit als zodanig een aantoonbare invloed heeft op het welbevinden van de mensen. In die gevallen kan attitudeonderzoek volstaan. Onderzoek naar de wisselwerking tussen persoon en omgeving vergt in principe een langetermijnperspectief, maar longitudinaal onderzoek is niet eenvoudig te realiseren zodat in de praktijk nogal eens met sterke vereenvoudigingen wordt volstaan. Net als bij het attitudeonderzoek geldt dat representativiteit niet te garanderen is.

149


augustus 2006

8.6 SYNTHESE: HOLISTISCH-LANDSCHAPPELIJK MODEL 8.6.1 Omschrijving Zoals ook blijkt uit de hoger beschreven analysemethoden kan het begrip landschap vanuit zeer verschillende invalshoeken worden benaderd. Er kunnen 3 benaderingen worden onderscheiden: de natuurwetenschappelijke (waarin landschapecologie centraal staat), de menswetenschappelijke (historische geografie, historische ecologie, landschapsbeleving door de mens) en de toegepast-wetenschappelijke (landschapsarchitectuur, stedenbouw) (Antrop, M.). Elk van deze benaderingen levert een bijdrage tot een beter begrip van het landschap. Door het hanteren van verschillende concepten, doelstellingen en taalgebruik in elk van deze benaderingen is het niet vanzelfsprekend om een synthese te maken onder de paraplu van een “transdiciplinaire landschapswetenschap” (Antrop, M.). Nochtans is ten aanzien van het landschapsbeheer en de landschapsplanning een synthese en een transdisciplinaire samenwerking wenselijk, aangezien het in de 3 benaderingen steeds hetzelfde stuk land betreft. Landschappen vertonen een holistisch, perceptief en dynamisch karakter (Antrop, 2000). Het holistisch karakter vereist een synthetische en transdisciplinaire benadering waarbij natuurlijke en culturele aspecten van ons milieu structureel geïntegreerd worden (Naveh 1995; 2000). In de holistische benadering wordt het landschap beschouwd als een complex geheel dat meer is dan de som van de samenstellende delen. Meer in het bijzonder geeft dit aan dat alle elementen in de ruimtelijke structuur van het landschap aan elkaar gerelateerd zijn en één complex geheel vertegenwoordigen. In de holistische benadering wordt het landschap opgevat als de zichtbare en onzichtbare ruimtelijke structuur die het resultaat is van de onderlinge samenhang en wisselwerking tussen diverse landschapsvormende bouwstenen. Aan de ruimtelijke structuur kunnen verschillende kwaliteiten worden toegekend: •

Geomorfologische en ecologische kwaliteiten

•

Visueel-ruimtelijke kwaliteiten

•

Cultuurhistorische kwaliteiten.

Er werden reeds verschillende begrippen geïntroduceerd om de kenmerken van de landschappelijke metastructuur te helpen beschrijven bvb. “patroon”, “mozaïek”, “structuur”, “connectiviteit”, “context”, … Niettemin zijn deze begrippen in de praktijk vaak moeilijk hanteerbaar.

8.6.2 Effectbeoordeling De methode probeert om veranderingen in de globale waardering van het landschap ten gevolge van ingrepen in beeld te brengen. Een globale beoordeling van de effecten van veranderingen in het landschap wordt uitgevoerd op basis van een indeling van het studiegebied in landschapseenheden met uniforme karakteristieken. Een methode voor de afbakening van landschapseenheden werd gegeven onder 7.2.2. De methode vergt een precisering van de erfgoedaspecten en de horizontale en verticale samenhangen tussen abiotisch-, biotischen occupatiepatroon per landschapseenheid. Vervolgens wordt een totale waardering per landschapseenheid toegekend op basis van de waardering van de geomorfologische-, ecologische-, visueel-ruimtelijke- en cultuurhistorische kwaliteiten per eenheid. Zoals blijkt uit de voorgaande beschouwingen bestaat er geen éénduidige werkwijze om te komen tot een dergelijke totaalwaardering.

150


augustus 2006

De waardebepaling gebeurt op basis van een selectie van criteria zoals gaafheid, ouderdom, grootte, zeldzaamheid, kenmerkendheid voor de natuurlijke terreingesteldheid, samenhang en diversiteit. Deze criteria werden reeds toegelicht bij de onderscheiden invalshoeken van de landschapsbeoordeling. Het toekennen van de scores en de methode voor de berekening van de totaalwaardering gebeuren op basis van het oordeel van deskundigen. De effectbepaling (d.w.z. verandering van het waardegetal) gebeurt per landschapseenheid. In de eerste plaats worden via deze holistische benadering, de indirecte effecten binnen het landschappelijk systeem als gevolg van het krachtenspel tussen de natuurlijke, ecologische, culturele, historische en sociaal-economische relaties in beschouwing genomen: •

Verticale relaties via de optredende associaties tussen de natuurlijke- en culturele landschapscomponent. Zo kunnen bijvoorbeeld projectingrepen die een verandering teweegbrengen in het abiotisch systeem (bodem, water, helling, …) leiden tot veranderingen in bodemgebruik/vegetatie en indirect belangrijke visueel-ruimtelijke veranderingen of aantastingen aan cultuurhistorisch waardevolle relicten teweegbrengen. Zonder een holistische benadering worden de effecten op deze visueel-ruimtelijke- of cultuurhistorische kwaliteiten, mogelijk onderschat of over het hoofd gezien.

•

De studie van de horizontale relaties tussen de landschapscomponenten wordt beschouwd binnen de landschapsecologische benadering. Ook hier kunnen veranderingen in het abiotisch systeem (erosie, gewijzigde waterhuishouding, …) en indirecte effecten van veranderingen in bodemgebruik/vegetatie belangrijke visueelruimtelijke veranderingen of aantastingen aan cultuurhistorisch waardevolle relicten teweegbrengen.

Het holistisch principe houdt ook in dat de betekenis van de individuele landschapselementen en de effecten erop niet enkel bepaald wordt door hun intrinsieke eigenschappen, maar dat ook de “context” aandachtig worden bestudeerd. Dit is het geval voor landschapselementen die deel uitmaken van een geheel met een grotere complexiteit met soms ook met een unieke samenstelling en historische waarde. Contextwaarden zijn van belang bij zowel de ecologische-, esthetische- als erfgoedwaardering (Antrop 2004).

151


augustus 2006

8.7 SIGNIFICATIEKADER VOOR EFFECTBEOORDELING Het significantiekader voor de effectbeoordeling dient door de landschapsdeskundige opgesteld te worden rekening houdend met de projecten de gebiedsspecifieke kenmerken. Het voorstel van significantiekader dient in de kennisgevingsnota bij de aanvang van het m.e.r.-proces te worden aangegeven. Hierna wordt een algemeen kader voorgesteld, aangevuld met enkele voorbeelden. In algemene termen kan gesteld worden dat de significantie van milieueffecten, hetzij positief of negatief, kan gewaardeerd worden aan de “graad van verandering” (omvang of ruimtelijke schaal van de verandering) en de “kwetsbaarheid” (gebieden waarop beschermingsmaatregelen al dan niet van toepassing zijn; gebieden met hoge/lage visuele kwaliteit; afwezigheid/aanwezigheid van verstorende elementen) van het beschouwde landschapsattribuut. Aan de hand van de voornoemde criteria kan bijvoorbeeld volgend significantiekader worden gehanteerd: Kwetsbaarheid

Schaal

Milieueffect

Kwetsbaar

Grote of verandering

Matig kwetsbaar

Middelmatige verandering

Matig

Gering of matig kwetsbaar

Geringe verandering

Gering

middelmatige

Significant

Verder kunnen waar nodig nog criteria als ‘duur van de impact’ (bvb. voor landschappelijke effecten tijdens de aanlegwerkzaamheden) en ‘waarschijnlijkheid van voorkomen’ (bv. gebruik van een reserveparking, uitsluitend tijdens piekomstandigheden) in het significantiekader worden betrokken. Andere voorbeelden van significantiecriteria voor het bepalen van categorieën van landschapskwaliteit en schaal van verandering worden gegeven in onderstaande tekstkaders en tabellen. De toepasbaarheid van deze criteria is gebaseerd op de subjectieve beoordeling van de landschapsdeskundige.

152


augustus 2006

Strategic Landscape Sensitivity, Hampshire County Council & West Berkshire, 2005. Criteria voor het bepalen van de categorieën van kwetsbaarheid of landschapskwaliteit zijn niet éénduidig voor alle situaties te bepalen. Door “Hampshire County Council’s Landscape Planning and Heritage Group” en “West Berkshire Council” werd een voorstel van methodologie ontwikkeld voor het bepalen van “strategische landschapskwetsbaarheid” (Hampshire County Council & West Berkshire, 2005). Door het over elkaar leggen van “landschapskarakter kwetsbaarheid” en “zichtbaarheid” wordt een “globale landschapskwetsbaarheid” bepaald. In de “landschapskarakter kwetsbaarheid” worden in rekening gebracht: • • • •

Kwetsbaarheid van het fysisch milieu; Kwetsbaarheid van het historische milieu (incl. archeologie); Kwetsbaarheid van de biodiversiteit; Kwetsbaarheid van de belevingskwaliteit.

Drie indicatoren worden gebruikt om de kwetsbaarheid te definiëren: • •

•

Significantie: geeft een aanduiding voor “zeldzaamheid”. Levert een evaluatiekader voor de representativiteit / essentie van landschapsattributen en hoe deze manifest / klaarblijkelijk bepalend zijn voor het landschapskarakter. Robuustheid: inherente eigenschap van landschapsattributen in de context van een waarschijnlijke bedreiging. Geeft een waardering over de mate waarin landschapsattributen beschadigbaar, reproduceerbaar, herstelbaar of vervangbaar zijn en binnen welke tijdsperiode ze kunnen herstellen. Conditie: is nauw verwant met de voorgaande kenmerken. De beoordeling van de conditie geeft een aanwijzing over hoe het landschapsattribuut bewaard of geconserveerd is (kwaliteitsniveau van het landschapsbeheer, intactheid, potentieel, aanwijzingen van verval of verwaarlozing).

Deze indicatoren werden meer in detail geanalyseerd voor het fysisch milieu, het historische milieu (incl. archeologie), de biodiversiteit, de belevingskwaliteit. We verwijzen hiervoor naar Strategic Landscape Sensitivity, Hampshire County Council & West Berkshire, 2005. (http://www.landscapecharacter.org.uk/pdfs/SLS_WORKSHOP.pdf.). Zichtbaarheid van het landschap werd geanalyseerd aan de hand van: • •

153

Het niveau ten opzichte van het beschouwde landschap: de dominantie. De visuele invloedszones vanaf representatieve waarnemingspunten.


augustus 2006

Tabel 8. Criteria voor landschapskwaliteit (naar Bradshaw, A.D. and Chadwick, M.J. The Restoration of Land Categorie

Criteria

Zeer hoge kwaliteit

• Sterke landschapsstructuur, kenmerkende patronen en evenwicht tussen landvormen en bodembezetting • Aangepast landschapsbeheer i.f.v. bodemgebruik en bodembezetting • Talrijke elementen met behoudswaarde • Geen visueel storende elementen aanwezig

Hoge kwaliteit

• Sterke landschapsstructuur, kenmerkende patronen en evenwicht tussen landvormen en bodembezetting • Aangepast landschapsbeheer i.f.v. bodemgebruik en bodembezetting, maar potentieel te verbeteren • Talrijke elementen met behoudswaarde • Occasioneel visueel storende elementen aanwezig

Goede kwaliteit

• Herkenbare landschapsstructuur, kenmerkende patronen en relatief logische combinatie van landvormen en bodembezetting • Mogelijkheden aanwezig om het landschapsbeheer i.f.v. bodemgebruik en bodembezetting te verbeteren • Enkele elementen met behoudswaarde • Enkele visueel storende elementen aanwezig

Matige kwaliteit

• Onderscheidbare landschapsstructuur, het kenmerkend patroon van landvormen en bodembezetting is vaak gemaskeerd door het bodemgebruik • Mogelijkheden aanwezig om het vegetatiebeheer te verbeteren • Enkele elementen met behoudswaarde • Enkele visueel storende elementen aanwezig

Zwakke kwaliteit

• Zwakke landschapsstructuur, het kenmerkend patroon van landvormen en bodembezetting is vaak gemaskeerd door het bodemgebruik • Mengvormen van bodemgebruik • Het ontbreken van landschapsbeheer heeft geleid tot landschapsverval • Talrijke visueel storende elementen aanwezig

Zeer zwakke kwaliteit

• Aangetaste landschapsstructuur, het kenmerkend patroon van landvormen en bodembezetting is gemaskeerd door het bodemgebruik • Overheersend gemengd bodemgebruik • Het ontbreken van landschapsbeheer heeft geleid tot landschapsverval • Omvangrijke visueel storende elementen aanwezig

Sterk beschadigd landschap

• Sterk aangetaste landschapsstructuur • Eenzijdig bodemgebruik • Visueel verstorende elementen overheersen

154


augustus 2006

Tabel 9. Criteria voor graad van verandering inzake landschapsaantasting (naar Department of the Environment Transport and the Regions, Guidance on the methodology for Multi-Modal Studies)

Categorie Groot

Matig

Klein

Verwaarloosbaar

Criteria • Verlies van landschapselementen, beïnvloeding van de integriteit op het vlak van samenhang, structuur en functie op een dergelijke schaal dat het potentieel voor het behoud/onderhoud van de karakteristieke landschapselementen verloren gaat • Effecten op landschapselementen, beïnvloeding van de integriteit op het vlak van samenhang, structuur en functie op een dergelijke schaal dat het potentieel voor het behoud/onderhoud van de karakteristieke landschapselementen aangetast of ondermijnd wordt • Effecten op landschapselementen, beïnvloeding van de integriteit op het vlak van samenhang, structuur en functie op een dergelijke schaal dat het potentieel voor het behoud/onderhoud van de karakteristieke landschapselementen verminderd wordt • Geen van voorgaande

Tabel 10. Criteria voor graad van verandering inzake landschapsaantasting (naar Handbook on Environmental Impact Assessment, Scottish Natural Heritage, 2002)

Categorie Groot

Matig Klein

155

Criteria • Opmerkelijke wijzigingen in de landschapskenmerken of -elementen over een grote oppervlakte of zeer sterke wijzigingen over een beperkte oppervlakte • Matige- of lokale wijzigingen • Quasi niet-waarneembare wijzigingen • Wijzigingen binnen de opvangcapaciteit inzake “landschappelijke draagkracht”


9

augustus 2006

Gegevensuitwisseling met andere disciplines

Indien we de figuur met de landschapsfactoren van Zonneveld confronteren met de verschillende m.e.r.-disciplines zien we dat de meeste landschapsfactoren reeds aan bod komen bij een andere discipline. Meer in het bijzonder gaat het over bodem en water, fauna en flora en lucht. Voor deze laatste discipline dient volgende kanttekening te worden gemaakt. De invlo ed op het klimaat is in het geval van een project-MER wellicht steeds verwaarloosbaar, zeker als het gaat om de impact van dit klimaat op het landschap.

Mens

Fauna en flora Bodem en water

Lucht

Figuur 9-1. Landschapsfactoren (naar Zonneveld), in relatie tot MER-disciplines (1985)

Bodem •

Voor geotechnische berekeningen inzake een mogelijk optredende zetting of compactie kunnen gegevens over de (schommelingen in de) grondwaterstand opgevraagd worden. Deze zijn zowel relevant voor bouwkundig erfgoed als archeologie;

•

Voor geotechnische berekeningen inzake een mogelijk optredende zetting of compactie is het noodzakelijk gegevens over de lithostratigrafie of lithologie op te vragen;

•

Voor het beschrijven van de mate van intactheid van de landschappelijke context, ten behoeve van het bepalen van de ensemblewaarde, kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline bodem;

•

Voor het beschrijven van de archeologische potentie kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline bodem;

•

Voor het beschrijven van de relaties tussen het bodemsysteem en de biotische en antropogene structuur, kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de

156


discipline bodem. Informatie over aangereikt door de discipline bodem.

geomorfologische

augustus 2006

waarden

worden

mede

Water •

Voor een analyse van de aantasting van de organische component in een archeologische site is het noodzakelijk informatie over de (schommelingen in de) grondwaterstand op te vragen;

•

Grondwaterstandsverlagingen en –verhogingen kunnen een invloed hebben op de bewaringstoestand van bouwkundig erfgoed;

•

Voor het beschrijven van de relaties tussen het watersysteem (gronden oppervlaktewater) en de biotische en antropogene structuur, kan mede gebruik gemaakt worden van gegevens van de discipline water;

•

Veranderingen in het oppervlaktewatersysteem (structuurwijzigingen) zijn van invloed op de visuele verschijningsvorm van het landschap;

•

Veranderingen in het vegetatiesysteem als gevolg van grondwatersysteemwijzigingen zijn van invloed op de visuele verschijningsvorm van het landschap;

Geluid en trillingen •

Gegevens over potentiële trillingshinder, onder vorm van (voorspelde) trillingsniveaus, kan relevant zijn in geval er kwetsbare monumenten aanwezig zijn;

•

Gegevens over potentiële verhogingen van de geluidsemissies, zijn noodzakelijk voor het voorspellen van veranderingen in de perceptieve landschapskenmerken;

Lucht •

De gegevens in verband met lucht (in het bijzondere verzurende depositie en roet) zijn van belang voor het inschatten van het effect op de verwering van materialen

Fauna en Flora •

De evolutie van Fauna en Flora (de biotische component) is van groot belang om de toekomstige evolutie van het landschap in te schatten. Zo kunnen oude cultuurtechnieken bepaalde vegetatietypes (en diersoorten) in stand houden. Er zijn patronen en processen die alleen optreden dankzij een bepaalde ruimtelijke rangschikking van ecosystemen. Denken we hierbij aan soortenrijkdom in functie van oppervlakte en rand-oppervlakteverhoudingen, uitwisseling van biota, hydrologische stroming en transport van stoffen.

•

Landschapsecologische aspecten dienen binnen de discipline Fauna en Flora aan bod te komen

Mens De relatie met ‘mens’ is tweeledig. •

157

De impact van de mens op het landschap behoort tot de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’. Gegevens uit ‘mens-ruimtelijke aspecten’ i.v.m. de bestaande ruimtelijke structuur (functies) zijn noodzakelijk voor de studie van de visueel-ruimtelijke aspecten. Gegevens over ruimtelijke bestemmingen en evoluties zijn een uitgangspunt voor de toekomstige landschappelijke evolutie van een gebied en de te verwachten evoluties inzake waardevolle landschappen en monumenten. Gegevens over de ruimtelijke structuur en het bodemgebruik zijn bepalend voor de antropogene landschapselementen en structuren die binnen de discipline landschap in


augustus 2006

relatie tot de biotische en abiotische structuur worden geanalyseerd. De antropene veranderingen kunnen effecten teweegbrengen op de biotische en abiotische elementen; •

158

De impact van het landschap op mens behoort tot de discipline ‘Mens’. De effectgroep ‘wijziging van belevingskwaliteiten’ hoort bijgevolg bij de discipline ‘Mens’. Het verschuiven van de bespreking van de effecten betekent geenszins dat een expert ‘monumenten & landschappen’ niet kan betrokken worden bij de opmaak van het hoofdstuk ‘Mens’.


augustus 2006

10 Eindbeoordeling Het maken van een eindbeoordeling voor de discipline ‘landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie’ is geenszins een sinecure. Zoals eerder aangegeven is het in de meeste gevallen wel mogelijk om de effecten die optreden te beschrijven en te begroten. Het beoordelen (waarderen) gebeurt echter meestal op basis van de expertkennis van de betrokken expert. Hierdoor is het optellen van effecten onmogelijk en is ook het geven van een eindbeoordeling niet eenvoudig. Vaak wordt voor de opmaak van een eindoordeel teruggegrepen naar een Multicriteria Analyse. Vooraleer we ingaan op zin en onzin van de toepassing van MCA binnen m.e.r. dient opgemerkt te worden dat een MCA best opgemaakt wordt in het kader van een integrale effectbeoordeling over alle disciplines heen en niet per discipline. In Vlaanderen is de ervaring met de toepassing van MCA binnen MER’s eerder beperkt. In Nederland is echter ruim ervaring voorhanden. De Nederlandse Commissie Mer heeft in 2002 op basis van ervaringen een aantal aanbevelingen geformuleerd die hierna kort worden weergegeven. 9

10.1 MCA Multicriteria-analyse (MCA) is een vergelijkingsmethode die erop gericht is een overzichtelijke rangschikking van alternatieven tot stand te brengen. Dit gebeurt door gewichten toe te kennen aan kwantitatieve en kwalitatieve beoordelingscriteria en specifieke rekenregels toe te passen. Wanneer in een MER een groot aantal alternatieven moet worden afgewogen op basis van een groot aantal (milieu)criteria, wordt informatie moeilijk toegankelijk en dus minder geschikt als hulpmiddel bij de besluitvorming. Dan blijkt het nodig de informatie verder te structureren en te aggregeren om verschillen duidelijk op tafel te krijgen. Een MCA, mits goed uitgevoerd, kan in die gevallen goede diensten bewijzen. Het is echter af te raden een MCA toe te passen bij projecten waar een beperkt aantal alternatieven wordt vergeleken (bijvoorbeeld drie) op een beperkte set criteria, zeker wanneer uit het effectenoverzicht blijkt dat het aantal echt onderscheidende criteria klein is. MCA maakt dan de effectvergelijking nodeloos ingewikkeld.

10.2 VOORWAARDEN VOOR MCA Eén van de belangrijke voordelen van een MCA is dat de methode inzicht geeft in het effect van verschillende waardeoordelen, doordat keuzen expliciet worden. Nadeel is dat een MCA afwegingen vereist, waardoor informatie niet meer volledig gepresenteerd wordt. Bovendien dreigt het gevaar dat de toegepaste methodiek de totstandkoming van een rangvolgorde van alternatieven voor niet-deskundigen moeilijk navolgbaar maakt. Een goede uitvoering van de MCA kan deze nadelen ondervangen. Voorwaarden voor het toepassen van MCA in m.e.r. zijn toegankelijkheid, eenvoud en expliciete motivering:

9

•

Toegankelijkheid: de uitgevoerde MCA moet navolgbaar zijn voor de doelgroep. Hiervoor is een gestructureerde presentatie van de analyse nodig, waarin de resultaten en de betekenis van gewichten schriftelijk worden toegelicht.

•

Eenvoud: de MCA moet zo eenvoudig mogelijk worden opgezet, om te voorkomen dat de lezers van het rapport de indruk krijgen dat de methode een ‘black box’ is van ingewikkelde en niet-reproduceerbare berekeningen.

Blom G. et al (2002) Aanbevelingen voor MCA in KenMERken nr 9, september 2002

159


•

augustus 2006

Expliciete motivering: de keuze, groepering en weging van criteria moet worden onderbouwd, waarbij vakinhoudelijke en politieke argumenten duidelijk onderscheiden moeten worden. Onderdeel van de expliciete motivering is een gedegen gevoeligheidsanalyse, die bij een MCA nooit mag ontbreken.

De basis van iedere vergelijkingsmethode is het onbewerkte effectenoverzicht: een tabel die per alternatief en per aspect laat zien wat de scores zijn.

10.3 MCA-METHODEN In de praktijk worden meerdere MCA-methoden gebruikt. Drie methoden komen vaak voor: gewogen sommering, EVAMIX en Analytical Hierarchy Process (AHP). Daarvan wordt tot nu toe gewogen sommering het meest toegepast. Bij de keuze voor een methode kunnen de volgende overwegingen een rol spelen. Gewogen sommering is eenvoudig te volgen waardoor de methode geschikt is voor gebruik in een MER. De methode vereist kwantitatieve criteria of kwalitatieve criteria waaraan een kwantitatieve schaal ten grondslag ligt of gelegd kan worden. Gewogen sommering is dus niet toepasbaar op ‘echte’ kwalitatieve criteria (criteria waar geen kwantitatieve schaal onderligt of gelegd kan worden). Bij de keuze voor gewogen sommering prevaleert methodische eenvoud en uitlegbaarheid boven het mee kunnen wegen van ‘echte’ kwalitatieve criteria. EVAMIX is bruikbaar als er sprake is van ‘echte’ kwalitatieve criteria (= rangorde-scores). Bij deze methode worden alternatieven paarsgewijs vergeleken en wordt aan de hand van dominantiescores een voorkeursvolgorde bepaald. Deze methode biedt de mogelijkheid om ‘echte’ kwalitatieve criteria naast kwantitatieve te behandelen. Er zijn meer bewerkingsstappen nodig dan in gewogen sommering, wat tot op zekere hoogte ten koste gaat van de navolgbaarheid. De keuze voor deze methode wordt sterker bepaald door de behoefte aan het mee kunnen wegen van ‘echte’ kwalitatieve criteria dan aan uitlegbaarheid. De methode Analytical Hierarchy Process (AHP) gaat uit van scores op basis van waardering van effecten door belanghebbenden in een interactieve aanpak tijdens het afwegingsproces. Paarsgewijze vergelijking van alternatieven staat ook in deze methode centraal. Tijdens het doorlopen van het proces met belanghebbenden worden argumenten voor waarderingen expliciet gemaakt. Een keuze voor deze methodiek betekent vooral het zoeken naar een heldere argumentatie bij de voorkeur van alternatieven en hecht minder waarde aan de navolgbaarheid. Methodisch is AHP minder uitontwikkeld dan gewogen sommering. AHP leent zich met name goed voor toepassing in de eerste fasen van het m.e.r.-proces, zoals bij de selectie van te onderzoeken alternatieven.

10.4 STAPPEN IN EEN MCA In een MCA wordt de rangvolgorde van alternatieven bepaald aan de hand van een aantal stappen. Stap 1: formuleren en groeperen van criteria De geformuleerde criteria voor de toetsing van de alternatieven moeten aansluiten bij de doelstellingen en de relevante effecten van het project. Om tot adequate criteria te komen is het opstellen van een ingreep-effectmatrix een goed hulpmiddel. Ook consultatie van diverse belanghebbenden kan behulpzaam zijn voor een juiste selectie van criteria. Belangrijk is vervolgens díe criteria te selecteren, die daadwerkelijk relevant zijn voor de besluitvorming. Dit betekent dus ook dat mogelijk een aantal effecten die wel in de MER aan bod komen niet worden meegenomen in de MCA. Bij toepassing van MCA moet onderscheid gemaakt worden tussen kwantitatieve en kwalitatieve criteria. Kwantitatieve criteria worden uitgedrukt in getallen, waarvan de onderlinge verhouding precies bekend is (bijvoorbeeld aantal hectares beïnvloed

160


augustus 2006

zettingsgevoelig gebied). Kenmerk van ‘echte’ kwalitatieve scores is dat zij niet méér uitdrukken dan een rangorde (alternatief A > B > C ). Dat betekent dat bekend is hoe de ordening is, maar niet hoe groot de afstand tussen de scores is. Dit onderscheid is van belang omdat het de keuze voor een toe te passen MCAmethode kan beïnvloeden. Het ligt voor de hand bij het groeperen van criteria in criteriumgroepen aansluiting te zoeken bij de indeling die gebruikt wordt bij het milieuonderzoek of de milieudoelstellingen van het project. Een criteriumgroep moet zoveel mogelijk samengesteld zijn uit gelijksoortige criteria. Uitgangspunt daarbij is dat de criteria relevant zijn voor het te nemen besluit. Stap 2: bepalen van de scores per alternatief Bij het weergeven van kwantitatieve scores mag de eenheid (ha, km, aantal personen) nooit ontbreken. Bij gebruik van kwalitatieve scores moeten de omschrijving (doorgaans plussen en minnen) worden geoperationaliseerd. Wanneer kwalitatieve scores omgezet worden in een kwantitatieve index om een rekenkundige bewerking mogelijk te maken (bijvoorbeeld landschap: km tracé door landschappelijk open gebied), verantwoord dit dan heel goed en interpreteer het resultaat met de nodige voorzichtigheid. Stap 3: standaardiseren van scores Er zijn twee mogelijkheden voor standaardisatie: globaal en lokaal. Bij globaal standaardiseren worden expliciet minimum en maximum waarden gekozen. De scores worden gestandaardiseerd ten opzichte van deze minimum en maximum waarden. Bij lokaal standaardiseren worden de minimum en maximum waarden bepaald door de feitelijke scores zelf. Globaal standaardiseren heeft, waar mogelijk, sterk de voorkeur omdat het ook aangeeft of een score absoluut goed of slecht is (onder andere in relatie tot beleidsdoelstellingen) en niet alleen of een score goed of slecht is ten opzichte van een ander alternatief. Omdat globaal standaardiseren in de praktijk vaak niet mogelijk is, kan ook lokaal gestandaardiseerd worden. Besteed dan in de toelichting extra aandacht aan de absolute omvang van de (verschillen in) effecten. Stap 4: toekennen gewichten (=belang) aan criteria Aan elk criterium wordt een gewicht toegekend naar gelang het belang dat eraan wordt gehecht. De toekenning van gewichten aan afzonderlijke criteria berust doorgaans vooral op de vakinhoudelijke beoordeling door experts. Zij worden geacht dit ‘objectief’ of ‘vakinhoudelijk’ te kunnen beargumenteren. Daarbij dient men zich bewust te zijn van het feit dat de wijze waarop gestandaardiseerd wordt en het toekennen van gewichten niet onafhankelijk van elkaar zijn. Stap 5: vaststellen rangorde van alternatieven per criteriumgroep Het combineren van scores en de gewichten van die scores leidt tot een rangorde van alternatieven per criteriumgroep (bodem en water, flora en fauna, enzovoort). Deze rangorde geeft nog geen informatie over de totale rangschikking van de alternatieven. Wanneer hiermee wordt volstaan, moeten besluitvormers zelf de criteriumgroepen onderling wegen en daarop hun keuze baseren. Stap 6: toekennen gewichten aan criteriumgroepen vanuit visies De MCA kan verrijkt worden door gewichten van criteriumgroepen onderling te variëren, afhankelijk van politiek/bestuurlijke uitgangspunten. Voorbeelden hiervan zijn een beoordeling van alternatieven vanuit een mensgerichte, natuurgerichte of economische visie. Bij het toekennen van deze gewichten aan criteriumgroepen staat niet de vakinhoudelijke maar de politiek/bestuurlijke weging centraal. Omdat bij het gebruik van één visie het gevaar van manipulatie ontstaat, moeten minimaal twee visies gepresenteerd te worden. Wanneer meer dan vijf visies worden gepresenteerd, neemt de complexiteit onnodig toe en neemt de meerwaarde af.

161


augustus 2006

Gezien het politiek/bestuurlijke karakter van visies, ligt de uiteindelijke keuze voor visies bij de bevoegde overheid en de initiatiefnemer. De uitvoerders van het MER dienen zich dus niet uit te spreken over één of andere visie. Toch is het de taak van het team van deskundigen om voor het aspect “leefmilieu” het beste alternatief of variant voor te stellen Stap 7: uitvoeren van gevoeligheidanalyses Een essentieel onderdeel van een MCA is het uitvoeren van gevoeligheidsanalyses. Daarmee wordt onderzocht hoe robuust de rangorde van de alternatieven is gegeven de onzekerheden in de analyse. Allereerst kan sprake zijn van onzekerheden in de feitelijke scores (meetonzekerheden). Door aan scores een betrouwbaarheidsinterval toe te kennen en de minimum en maximum waarden in een model in te voeren, kan nagegaan worden of deze onzekerheid de rangorde beïnvloedt. Daarbij moet nadrukkelijk rekening worden gehouden met onderlinge afhankelijkheid van criteria. Daarnaast zit er onzekerheid in de toekenning van gewichten van de criteria onderling. Aan de hand van verschillende gewichtensets kan de robuustheid van de rangvolgorde binnen de criteriumgroep worden nagegaan. Wanneer in visies verschillende gewichtensets voor criteriumgroepen worden gehanteerd, is dit een gevoeligheidsanalyse op de robuustheid van de eindrangschikking van de alternatieven. De gevoeligheidsanalyse is een essentieel onderdeel van de MCA en daarmee essentieel voor de vergelijking van de alternatieven. Presentatie van de MCA Het is aan te bevelen in de samenvatting/eindevaluatie van het MER de nadruk te leggen op de verschillen in feitelijke effecten tussen de alternatieven en de daaruit voortvloeiende rangorde. Deze zijn voor de lezers en besluitnemers herkenbaar. Het presenteren van MCAscores in de samenvatting wordt afgeraden. Wanneer hier toch voor gekozen wordt, stelt dit namelijk hoge eisen aan de presentatie en bijbehorende toelichting. In het hoofdrapport van het MER moet de methode kort beschreven worden en moeten de resultaten van de MCA scores worden gepresenteerd, voorzien van een toelichting waarin het verband met de effecten nadrukkelijk wordt toegelicht. Een bijlage moet een gedegen verantwoording van de methode geven met een begrijpelijke toelichting op de totstandkoming van scores.

162


augustus 2006

11 Beschrijving van de milderende maatregelen Milderende maatregelen worden voorgesteld om de belangrijke negatieve milieueffecten te vermijden, te beperken, te herstellen of te compenseren. Aangezien de milieueffecten verschillen van project tot project kunnen we hier enkel algemene aanbevelingen weergeven voor het voorstellen van de milderende maatregelen. Milderende maatregelen kunnen worden opgedeeld in vier categorieën: •

Vermijden van uitvoeringswijze;

•

Reduceren van negatieve effecten: door andere, beter integrerende inplanting in het terrein, door aangepaste uitvoeringswijze;

•

Remediëring van negatieve effecten: door toevoeging “cosmetische” maatregelen;

•

Compensatie van negatieve effecten: positieve maatregelen die op een andere locatie dan het voorgenomen project worden genomen ter compensatie van de geleden verliezen

negatieve

effecten:

door

tracékeuze,

planning,

ontwerp,

Het komt voor dat de initiatiefnemer reeds aangeeft dat er verschillende maatregelen zullen worden toegepast bij de uitvoering van het project. Als deze in de projectomschrijving worden opgenomen, dient hiermee reeds in de effectbespreking en effectbeoordeling rekening gehouden te worden. Belangrijk is om het statuut van de milderende maatregelen in het MER aan te geven. Er kunnen maatregelen worden voorgesteld die adviserend of vrijblijvend zijn, maar er kunnen ook maatregelen worden voorgesteld die als noodzakelijk worden geacht bij de uitvoering van het project. Dit maakt het ook mogelijk voor de vergunningverlenende overheid om hier een onderscheid in te maken en mee rekening te houden bij het opstellen van de bijzondere vergunningsvoorwaarden. Er kan ook gesteld worden dat de milderende maatregelen zo gedetailleerd mogelijk worden beschreven. Daarbij moet vooral rekening gehouden met het feit dat de uitvoerders niet steeds over voldoende achtergrondkennis beschikken om de voorgestelde maatregel zelf te interpreteren. Ook de effecten van de milderende maatregelen dienen besproken en beoordeeld te worden, zodat duidelijk wordt gemaakt waarom de milderende maatregelen worden toegepast en hoe deze de impact van het project kan verminderen. Ingeval de effecten berekend zijn aan de hand van mathematische modellen is het meestal mogelijk om via dezelfde modellen de milderende ingreep te simuleren en het effect hiervan te berekenen en/of voor te stellen via een figuur of kaart.

11.1 LANDSCHAP 11.1.1 Vermijden van negatieve effecten Negatieve landschaps- en landschapsvisuele effecten kunnen worden vermeden door het behoud van waardevolle ruimtelijke structuren, een doordachte tracékeuze, inplanting en ontwerp. Voor bijna alle grote ingrepen, kunnen tijd, kosten en publieke inmenging worden verminderd, indien milieukundige randvoorwaarden tijdig kunnen worden geïdentificeerd en de milieueffecten van de ingreep in het stadium van planning en ontwerp worden geremedieerd bvb. door innovatief ontwerp of selectie van een bouwplaats met betere inplantingsmogelijkheden voor het project.

163


augustus 2006

Het is belangrijk aan te stippen dat het remediëren van de impact op erfgoedwaarden geen eenvoudige zaak is. Elk verlies is per definitie definitief. Compenseren is in dit geval niet mogelijk. Steeds meer wordt er naar gestreefd om ‘natuur- en cultuurhistorie’ integraal deel te laten uitmaken van het ontwerpproces. Belangrijk is de natuur- en cultuurhistorische identiteit in zowel het stedelijke als het landelijke gebied te erkennen en herkenbaar te houden als kwaliteit en als uitgangspunt voor verdere ontwikkelingen, zoals dit wordt vooropgesteld in de Belvederenota van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen 10. De benadering die zal gevolgd worden met betrekking tot Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie is dan ook behoud door ontwikkeling. Natuur- en cultuurhistoriebeleid hoeft geen restrictief regime te zijn dat ontwikkelingen weert, maar zal veeleer randvoorwaarden stellen voor de vormgeving van ontwikkelingen. Het voorstellen van milderende maatregelen zal hiermede dan ook terdege rekening houden. Idealiter ontstaat een iteratief proces waarbij natuur- en cultuurhistorie van bij aanvang meegenomen wordt. Hierdoor kan een groot deel van de mogelijke effecten worden vermeden of op zijn minst gemilderd. Inzake vermijden van negatieve landschapsvisuele effecten kunnen worden genoemd: vrijwaren of zelfs verbeteren van waardevolle vista’s, het reduceren van effecten storende elementen, het behoud van kenmerkende ruimtematen, het behoud schermpatronen en schermtransparantie, het behoud van percelleringspatronen, vrijwaren van een bestaande skyline met hoge visuele waarden, enz…

het van van het

Milderende maatregelen moeten erop gericht zijn om de landschappelijke structuur en relaties minimaal te verstoren en zo mogelijk te versterken. In dit verband moeten volgende strategieën onderzocht en afgewogen worden: •

Inpassen van nieuwe programma’s en gebruiken in de bestaande landschappelijke structuur. Deze strategie vertrekt van het analyseren en erkennen van een waardevolle landschappelijke structuur en de projectingrepen ondergeschikt of nevengeschikt te maken aan de bestaande landschappelijke structuur.

•

Hergebruiken van de bestaande landschappelijke structuur. De nieuwe ontwikkelingen worden gekoppeld aan de bestaande structuur met het doel deze te versterken. Hiertoe moet de landschappelijke structuur nog herkenbaar zijn en voldoende draagkracht bezitten voor de geplande ontwikkelingen. De afgebrokkelde landschappelijke structuur wordt geherinterpreteerd en nieuw leven ingeblazen.

11.1.2 Reductie van negatieve effecten In geval negatieve milieueffecten niet kunnen worden vermeden, kunnen landschappelijke en andere milieueffecten vaak worden gereduceerd door een gewijzigde inplanting in de omgeving. Bijvoorbeeld: •

Meer verzonken inplanting van het project in het bestaande reliëf;

•

Een tracékeuze gericht op samenhang met bestaande landschapsstructuren;

•

Aanleggen van nieuwe reliëfelementen en streekeigen vegetatie;

•

Camoufleren met groenschermen, bermen, geluidswerende schermen, ….

Milderende maatregelen ten aanzien van effecten op functionele relaties tussen elementen kunnen bestaan in:

10

MINISTERIE VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAPPEN (1999). Belvedere, beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den Haag, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

164


augustus 2006

•

Het vermijden van barrièrevorming door een gewijzigde tracékeuze;

•

Het vermijden van een verhoogde toegankelijkheid, teneinde een veranderingen in ruimtegebruik of rustverstoring te vermijden.

11.1.3 Onderzoek Indien negatieve milieueffecten niet kunnen worden vermeden en gereduceerd m.a.w. als de landschapselementen onherroepelijk verloren gaan door de realisatie van het project en de beoordeling globaal genomen zeer negatief is, moet in de eerste plaats het project zelf in vraag gesteld worden. In andere gevallen zal de beoordeling minder negatief uitvallen, bvb. als gevolg van een beperkte schaalgrootte van het effect en kan registratie van de bestaande toestand door onderzoek gewenst zijn. Bijvoorbeeld indien de aanwezigheid van een met vernietiging bedreigde veensequentie met een historisch-landschappelijke waarde in de ondergrond met zekerheid gekend is.

11.1.4 Compensatie Het valt te betwijfelen of een volledige compensatie zoals bijvoorbeeld voor een oud bos of een historisch permanent grasland mogelijk is. De aanleg van een nieuw bos of grasland kan weliswaar een compensatie geven vanuit puur visueel oogpunt, maar kan op korte termijn vaak moeilijk compensatie bieden voor het verlies aan habitat- of belevingswaarde. Compensatie van de erfgoedwaarde is niet mogelijk.

11.2 BOUWKUNDIG ERFGOED Milderende maatregelen met betrekking tot bouwkundig erfgoed hebben betrekking op hun behoud, hun eventuele restauratie, hun functie (huidige en eventueel toekomstige) en het vrijwaren van hun contextwaarde.

11.2.1 Principe van hiërarchie van ingrepen Degradatie door mens of natuur is een normaal en onafwendbaar proces. Om de bewaring van bouwkundig erfgoed te garanderen moet dus opgetreden worden ook zonder dat ingrepen gepland worden die een impact hebben. Belangrijk daarbij is dat de origineel aanwezige materiaalsubstantie de enige authentieke drager is van actuele en mogelijk nog onbekende toekomstige waarden. Daarom dient deze originele materiaalsubstantie maximaal bewaard te blijven. Er is een duidelijke hiërarchie van ingrepen die hiervan is afgeleid: •

Onderhouden

•

Conserveren

•

Preventief conserveren

•

Curatief conserveren

•

Restaureren

•

Reconstrueren

•

Documenteren

Uit deze hiërarchie blijkt duidelijk dat het in situ bewaren van het origineel steeds de betrachting is. Slechts in uiterste nood zal men overgaan tot het reconstrueren van (delen

165


augustus 2006

van) bouwkundig erfgoed. Het reconstrueren van bouwkundig erfgoed op een andere plaats (cfr. Het openluchtmuseum Bokrijk) is een extreme maatregel die enkel in uitzonderlijke gevallen zinvol is. Een moeilijke categorie zijn hier de ‘mobiele’ constructies. Bepaalde types gebouwen werden in het verleden immers vaak verplaatst. Typische voorbeelden zijn hier (houten) windmolens, vakwerkschuren e.d..

11.2.2 Vermijden van schade tijdens de werken Een groot aantal van de procesgerelateerde effecten (grondwater, grondverzet,…) zijn verbonden met het uitvoeren van werkzaamheden. Het kiezen van aangepaste uitvoeringsmethodes is een belangrijk aandachtspunt om schade te voorkomen (bv. retourbemaling, schoring, trillingsarme uitvoeringsmethoden e.d.). In principe verschillen deze maatregelen niet van de algemene maatregelen die moeten worden genomen om schade aan belendende panden en structuren te vermijden. Vaak zijn bouwkundige erfgoedwaarden echter veel kwetsbaarder. Eventuele restauratie –die binnen de monumentenzorg uitdrukkelijk dient vermeden te worden- dient te gebeuren volgens de principes die in internationale charters werden vastgelegd.

11.2.3 Vermijden van schade tijdens de exploitatie Om schade tijdens de exploitatie te voorkomen kunnen een aantal preventieve maatregelen getroffen worden met betrekking tot •

het vermijden van de procesinvloeden door aangepast ontwerp, exploitatie etc. (trillingdempende maatregelen, …)

•

het milderen van procesinvloeden door aanpassingen aan de erfgoedwaarde zelf (bv. verstevigen funderingen, oppervlaktebehandeling van natuursteen, …)

•

het zoeken van een aangepaste bestemming en beheer. Wanneer ten gevolge van een ingreep een functiewijziging optreedt, is het zinvol actief een nieuwe bestemming of beheer te zoeken die aansluit bij de gewenste ontwikkeling van het erfgoed.

•

Het opstellen van een beheersplan

11.2.4 Te hanteren principes Bouwkundig erfgoed en zijn omgeving zijn onderhevig aan permanente veranderingen. Het is aan die veranderingen dat zij ook ten dele hun waarde ontlenen. Indien wijzigingen aan bouwkundig erfgoed (of zijn context) niet te vermijden is, is het vooral van belang te streven naar goed kwalitatief ontwerp. Daarbij dienen de principes te worden gevolgd die binnen de monumentenzorg worden gehanteerd: Principe van methodiek en continue documentatie: Besluitvorming rond ingrepen moet gebeuren op grond van objectieve gegevens, na studie van alle alternatieven en in gemeenschappelijk multidisciplinair overleg. Belangrijk is tevens dat ingrepen op een wetenschappelijk verantwoorde manier voorbereid, begeleid en gedocumenteerd worden. Deskundigheidsprincipe: Elke ingreep moet passen in een logisch en samenhangend ontwerp, waarbij het multidisciplinaire karakter van het erfgoed vooropstaat. In het voortraject moeten prioriteiten worden vastgelegd en alternatieven worden onderzocht. Ingrepen zonder inzicht in het geheel en de samenhang met o.m. de omgeving zijn nefast en destructief voor het erfgoed. Gelijkwaardigheidsprincipe: De democratie tussen bouwstijlen is een verworven zaak. Wat ouder is, is dus niet per definitie waardevoller. Alle zichtbare sporen van de evolutie van een gebouw, een constructie of een ensemble in de tijd, zoals latere uitbreidingen of

166


augustus 2006

aanpassingen maken op gelijkwaardige wijze deel uit van de identiteit van een gebouw of stad. Actualiteitsprincipe: Actualiteit verdient de voorkeur boven uniformiteit. Elke nieuwe ingreep dient te gebeuren volgens de criteria van het ogenblik. Vroegere (kwalitatieve) ingrepen ongedaan maken omdat ze niet meer passen in de huidige denkbeelden of het navolgen van vroegere theorieën om meer uniformiteit te bekomen is uit den boze. Utiliteitsprincipe: De overlevingskans van een oude structuur kan op lange termijn slechts gegarandeerd blijven indien ze een maatschappelijk nuttige functie krijgt. Het bevriezen van een bepaalde toestand en het tentoonstellen ervan leidt op termijn tot de ondergang. De inhoudelijke discussie draait dus rond de wijze waarop actuele ingrepen kunnen worden geïntegreerd in bouwkundig erfgoed. Materialiteitsprincipe: Alleen het aanwezige materiaal en de aanwezige vorm dienen te worden behouden. Het terugkeren naar echte of vermeende vroegere toestanden wordt afgeraden. De aanwezige inhoudelijke waarden moeten worden gerespecteerd en bewaard. Eventuele nieuwe waarden worden toegevoegd op een herkenbare wijze. Vroeger werd ook ‘omkeerbaarheid’ van nieuwe ingrepen vooropgesteld. Dit laatste principe wordt de laatste jaren als minder belangrijk beoordeeld. Principe van eenheid, leesbaarheid en maximaal waardenbehoud: De verschillende waarden – zoals beschreven in hoofdstuk 7- dienen maximaal te worden bewaard. Om dit mogelijk te maken is een doorgedreven analyse van de waarden noodzakelijk. Belangrijk is dat eventuele ingrepen resulteren in een leesbaar geheel. Deze eenheid is geen stijleenheid, maar een eenheid tussen wetenschappelijke, esthetische, maatschappelijke en ook pragmatische waarden. De eenheid moet ook ‘leesbaar’ zijn, opdat de toeschouwer of gebruiker het geheel ervaart als een homogeen geheel, een logische machine, en niet een collage van verschillende fragmenten. Ook volgens dit principe zijn ‘historiserende’ ingrepen uit den boze. Zij vervalsen immers het beeld dat wordt geschapen. Authenticiteitsprincipe: In de zorg voor erfgoed is het steeds de bedoeling om objecten of ensembles in hun volle ‘authenticiteit’ te bewaren. Dit betekent: zoals ze in hun volle echtheid tot ons zijn gekomen. Zonder ze te kopiëren, te verminken of te vervangen omdat dergelijke ingrepen steeds een verlies van oorspronkelijkheid tot gevolg hebben. Uit de definitie zelf blijkt al dat bij behoud en restauratie het behoud van absolute authenticiteit niet mogelijk is. Er zal dus gezocht moeten worden naar compromissen. Daarbij wordt authenticiteit ingeleverd in ruil voor een langere levensduur. Het maken van keuzes kan enkel op basis van volledige kennis. Keuzes worden niet enkel gemaakt op basis van technische kennis, maar vooral vanuit een juiste ‘houding’ zoals die in de internationale charters wordt beschreven.

11.3 ARCHEOLOGIE 11.3.1 Archeologisch veldonderzoek De belangrijkste milderende maatregel zal in veel gevallen archeologisch veldonderzoek zijn (prospectie, proefsleufonderzoek en/of opgraving; Figuur 11-1). Dit zal zeker het geval zijn als een gekende site bedreigd wordt en/of de archeologische potentie binnen het studiegebied dermate hoog is dat dergelijk onderzoek als vergunningsvoorwaarde dient te worden opgenomen. De verschillende methoden van onderzoek zijn kort beschreven in hoofdstuk 4.

167


augustus 2006

Figuur 11-1: Opgraving in het tracé van een beekverlegging

11.3.2 Planinpassing en planaanpassing Archeologische sites kunnen in plannen ingepast worden, en plannen kunnen aangepast worden. Op deze manier kunnen archeologische waarden zoveel mogelijk worden behouden. Dit kan bijvoorbeeld simpelweg bereikt worden door opname in een groenvoorziening, waarbij de totale oppervlakte van een site zich binnen een groenzone bevindt. Ook thematisch ontwerpen behoort tot de mogelijkheden. Hierbij wordt juist de archeologie of de cultuurhistorie als leidraad voor het ruimtelijk ontwerp genomen. In het perspectief van planinpassing en planaanpassing kan ook gewezen op de zogenaamde. Belvedère gedachte: behoud door ontwikkeling. Belvedere is de strategie waarin de cultuurhistorie expliciet wordt betrokken bij ruimtelijke ontwikkelingen en -planvormingsprocessen. Het doel is tweeledig; verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en behoud van het cultureel erfgoed (http://www.belvedere.nl/).

11.3.3 Plaat- of strookfundering In het geval er deformatie optreedt door zetting of compactie dan kan er gebruik gemaakt worden van een plaat- of strookfundering. Of dit tot de mogelijkheden wordt bepaald door het gewicht van de bebouwing en de stabiliteit van de ondergrond. Hieraan moet een geotechnische berekening vooraf gaan, waarbij archeologische randvoorwaarden gesteld moeten worden.

168


augustus 2006

11.3.4 Soorten heipalen Wanneer er een negatief effect uitgaat van het gebruik van heipalen, dan kunnen als milderende maatregel bepaalde typen heipalen gebruikt worden, die minder verstorend op de archeologie inwerken. Dit betreffen zogenaamde niet verdringende palen of schroefpalen.

11.3.5 Aanleg werkwegen, overige tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer De zetting en compactie die met de aanleg van tijdelijke infrastructuur en zwaar werkverkeer gepaard kan gaan, kan verminderd worden door gebruik te maken van rijplaten. De aanleg van tijdelijke wegkoffers kan zich beperken tot een diepte die minder is dan de diepte van de ploegvoor. In veel gevallen zal een dergelijke oplossing echter onvoldoende zijn: er moet terdege rekening worden gehouden met de verstorende effecten van het rijden met zwaar materieel.

11.3.6 Beplantingsplannen De negatieve effecten van aanleg van beplanting kunnen beperkt worden door gebruik te maken van worteldoek of een archeologievriendelijk beplantingsplan op te stellen, waarbij aan dit ontwerp archeologische randvoorwaarden worden gesteld.

11.3.7 Hydrologische isolatie De effecten van een wijziging van de grondwatertafel kunnen tegen gegaan worden door een site hydrologisch te isoleren, overigens een complexe maatregel. In het geval van een permanente wijziging zou dit ook een permanente isolatie inhouden.

11.3.8 Ophoging Hoewel van ophoging op zich een negatief effect kan uitgaan, is het in veel gevallen juist de uitkomst om ‘archeologievriendelijk’ te kunnen bouwen. Op een stabiele ondergrond (in Vlaanderen de meeste zandgronden) is dit goed mogelijk zolang de hydrologische omstandigheden zich niet wijzigen. Voorwaarde is wel dat de teelaarde niet eerst afgegraven wordt.

11.3.9 Erosiewerende maatregelen Sites kunnen tegen erosieve processen (afschuiven hellingmateriaal, verstuiving e.d.) beschermd worden door bijvoorbeeld windschermen te plaatsen, aangepast grondgebruik of beplanting aan te brengen. In het geval van erosie door het meanderen van een beek of rivier is kanalisering of oeverfixatie een mogelijkheid. In dergelijke gevallen kan ook gekozen worden voor een archeologische opgraving.

169


augustus 2006

12 Leemten in Kennis 12.1 LANDSCHAP 12.1.1 Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten Kennis over processen De belangrijkste leemte in de kennis betreft meestal de landschapsecologische samenhang. Het is soms zeer moeilijk om de relaties tussen de elementen van de levende natuur in detail te kennen. De ontelbare interacties tussen de verschillende abiotische componenten en de biota, en tussen de biota onderling, bevinden zich daarenboven voortdurend in een toestand van successie of dynamisch evenwicht. Door het ontbreken van deze basiskennis zijn de milieueffecten ten aanzien van de relaties en processen tussen het abiotisch, biotisch en antropogeen milieu, zeer moeilijk te voorspellen. Vaak ontbreken ook de noodzakelijke basisgegevens om landschapsecologische processen in detail te doorgronden en effecten te voorspellen. Zo kunnen bijvoorbeeld ecohydrologische relaties maar goed begrepen worden, als voldoende kwalitatieve en kwantitatieve inventarisatiegegevens over het wateren het vegetatiesysteem gekend zijn. Ook processen zoals sedimentatie- en erosieprocessen en de eraan gerelateerde landschappelijke verschijningsvorm zijn niet eenvoudig te voorspellen. De onzekerheden in de voor de potentiële ecotoopontwikkeling gebruikte modellen vertalen zich door in onzekerheden ten aanzien van te verwachten visueel-landschappelijke waarden. Aangezien het verzamelen van deze gegevens zeer veel tijd in beslag neemt, is het niet altijd mogelijk om binnen het proces van milieueffectrapporterage dergelijke inzichten te kunnen verwerven. Gevolgen van versnippering, barrièrewe rking of verandering van ecologische infrastructuur, zijn afhankelijk van een samenspel van vele factoren. De moeilijkheid om alle deelnemende facetten juist te bepalen en te beoordelen maakt het erg ingewikkeld om afdoende voorspellingsmethoden uit te bouwen. In al deze gevallen moet weliswaar maximaal gebruik gemaakt worden van beschikbare kennis over landschapsecologische processen. Waar onzekerheden bestaan, baseert de deskundige zich op “slechtste-geval” scenario’s. Kennis over het project of de activiteit Kennis van de ruimtelijke inrichting en uitvoering op detailniveau van het geplande project zijn voorwaardenscheppend voor het evalueren van de toekomstige perceptieve landschapskenmerken en de uitstraling die het project zal krijgen. Onderwerpen die hierbij van belang zijn betreffen o.a.: •

de aard van de veranderingen: bijvoorbeeld de aard van bedrijven die zich gaan vestigen op een industrieterrein, concrete aanleg van voorzieningen en inrichting van het gebied, concrete effecten van de aanlegactiviteiten, enz …;

•

de aard van de indirecte veranderingen: bijvoorbeeld ontwikkelingen, schaalvergroting, natuurontwikkeling;

•

de details van een eindbestemming (is bijvoorbeeld van belang bij de ontginningen);

•

de stand van de techniek over enkele decennia is onvoorspelbaar. Veranderende technieken kunnen grote gevolgen hebben voor de uiterlijke verschijningsvorm van het gebied en alles wat zich daarop bevindt.

170

stedenbouwkundige


augustus 2006

Dit levert vaak onzekerheden op ten aanzien van de landschappelijke effecten van activiteiten. Voor het evalueren van de visuele effecten van ingrepen in het landschap moeten precieze gegevens beschikbaar zijn over de geplande visuele kenmerken van de ingreep. Voor toevoegingen van landschapselementen betekent dit dat details over de (landschaps)architectuur zoals schaal, textuur, ritme, oriëntatie, kleuren materiaalgebruik, enz. … noodzakelijkerwijze moeten gekend zijn. Rekening houdend met het vaak jonge stadium waarin projecten verkeren bij het opstarten van m.e.r.-proces is deze informatie vaak niet volledig. Het is de taak van de deskundige om in functie van de landschapskenmerken van de omgeving, te evalueren welke projectgegevens minimaal moeten aangeleverd worden door de initiatiefnemer en/of welke methoden in de bestudeerde discipline dan het best gebruikt kunnen worden indien de initiatiefnemer die info niet kan leveren. Wanneer deze effecten zich desondanks niet precies laten inschatten is het de regel dat de deskundige zich oriënteert op effectbeschrijvingen die de “meest negatief mogelijke impact” weergeeft. Kennis over landschappelijke waarden in gebied De deskundige moet zich bewust zijn van eventuele leemten die zich kunnen voordoen in bestaande basisgegevens over landschappelijke waarden. Een bestaande landschapsdatabank met een inventaris van het bedreigde natuurlijke en cultuurhistorisch erfgoed van onze landschappen kan een uitstekend uitgangspunt zijn voor een ruimtelijk-landschappelijk beleid maar anderzijds niet altijd geschikt zijn als bron voor een precieze en gedetailleerde afbakening van waardevolle elementen en dit wegens de gebruikte schaal of leemten in de kennis bij de opmaak. Bij het nagaan van aspecten zoals historische continuïteit, kunnen leemten in de kennis van de geschiedenis van gebied (bvb. historische kaarten) aanleiding geven tot leemten in de landschappelijk-historische waardering van elementen.

12.1.2 Ontbreken waarderingskader Voor de waardering van geomorfologische en andere landschapskenmerken is er geen éénduidig toetsingskader voorhanden. Dit bemoeilijkt een geobjectiveerde beoordeling van effecten. In hoofdstuk 8 werden enkele voorbeelden van significantiecriteria voor het bepalen van categorieën van landschapskwaliteit en schaal van verandering gegeven. De toepasbaarheid van deze criteria moet steeds aan een subjectieve beoordeling van de landschapsdeskundige worden onderworpen. In dit verband moet de deskundige eventueel aanvullend kenmerken zoals uniciteit, schaal, harmonie, visuele invloed, ed. in rekening brengen.

12.2 BOUWKUNDIG ERFGOED 12.2.1 Ontbreken basisgegevens en voorspellingsmogelijkheden van effecten De belangrijkste leemte in de kennis betreft de proceseffecten die slechts op langere termijn zichtbaar zijn. Het is niet steeds eenvoudig een inschatting te maken van het effect dat bepaalde ingrepen hebben. Enerzijds kan dit het gevolg zijn van het ontbreken van de nodige informatie over het erfgoed zelf, die enkel door zeer gespecialiseerde onderzoeken kan worden achterhaald (bv. materiaalonderzoek, funderingsonderzoek,…). Anderzijds is ook de impact van bepaalde processen (zoals de impact van verzurende stoffen op bepaalde steensoorten) nog onvoldoende onderzocht. Tenslotte kan onvoldoende informatie voorhanden zijn om bekende processen in kaart te brengen.

171


augustus 2006

Ook de impact van functiewijzigingen of contextwijzigingen zijn niet eenvoudig te begroten. Door het ontbreken van methodes kan hier enkel een beroep gedaan worden op de expertise van alle betrokken experts. Zelfs in dat geval is het niet steeds haalbaar om veranderingen ten gevolge van ingrepen te voorspellen. Naast de ingreep zelf zijn er immers tal van (maatschappelijke) factoren die de ontwikkelingen zullen beïnvloeden. Daarnaast bestaat er maar fragmentarisch onderzoek m.b.t. de ‘populaties’ van bepaalde erfgoedwaarden. Bij de waardering van bouwkundig erfgoed wordt vooral de nadruk gelegd op het ‘individu’. Bouwkundig erfgoed wordt bewaard omwille van zijn ‘specificiteit’ of ‘identiteit’. Dat betekent dat er geen twee gelijke bestaan. Ze zijn steeds verschillend, op materieel, op inhoudelijk vlak of op beiden. Hoewel er inventarissen bestaan van bouwkundig erfgoed is er hierop nooit een systematische analyse gebeurd naar het voorkomen van bepaalde typologieën, stijlperiodes etc. Dit maakt het moeilijk om uitspraken te doen over de ‘zeldzaamheid’ of ‘uniciteit’ van bouwkundig erfgoed.

12.2.2 Ontbreken waarderingskader Voor de waardering van erfgoed bestaat geen eenvoudig methodologisch kader. Vaak is aan de beoordeling een heel waardensysteem verbonden dat in de loop van de tijd sterk kan veranderen. Zo is de appreciatie van bepaalde stijlperiodes sterk afhankelijk van het culturele klimaat en onderhevig aan verandering. Belangrijk is dat de betrokken expert goed op de hoogte is van de evoluties die zich binnen de monumentenzorg afspelen en derhalve kan bogen op de ‘deskundigheid’ die van hem/haar verwacht mag worden.

12.3 ARCHEOLOGIE Ten aanzien van de leemten in de kennis bij de deeldiscipline Archeologie dient opgemerkt te worden dat de deeldiscipline een uitzonderlijke positie inneemt tussen de verschillende te bestuderen milieuaspecten. Het grootste deel van het archeologisch erfgoed is niet bekend en slechts in een potentie uit te drukken. Daarnaast ontbreekt nog zeer veel fundamentele kennis over diverse degradatieprocessen. Dit maakt het zeer moeilijk om de effecten van zeer diverse typen ingrepen op de zeer verschillende verschijningsvormen die de archeologie kan aannemen, te voorspellen. In veel gevallen zal teruggegrepen moeten worden op een expertoordeel. De leemten in de kennis kunnen in twee hoofdgroepen ingedeeld worden: het ontbreken van basisgegevens en het ontbreken van een waarderingskader.

12.3.1 Ontbreken basisgegevens De belangrijkste leemte in de kennis is de mate waarin archeologische sites bekend zijn. De verwachting is dat er binnen Vlaanderen nog maar een fractie van de aanwezige archeologische sites bekend is. Men kan zich dit voorstellen als de spreekwoordelijke ijsberg: slechts het topje van de ijsberg is bekend. Hoewel archeologische sites vaak dicht aan het oppervlak liggen, zijn zij maar moeizaam zichtbaar of vaak zelfs helemaal niet. Langzaamaan is duidelijk geworden dat nog zeer vele sites op hun ontdekking wachten en feitelijk nog maar een zeer beperkt deel centraal geregistreerd is. Getracht is in dit Richtlijnenboek dit probleem te ondervangen door aan te geven dat het mogelijk is om op basis van landschappelijke gegevens een archeologische potentie te bepalen. Ten aanzien van gekende archeologische waarden kan opgemerkt worden dat nog veel elementaire informatie ontbreekt, zoals omvang of voorkomende artefactcategorieën. Het gevolg hiervan is dat een effectbeoordeling noodgedwongen een kwalitatief karakter zal hebben. Een belangrijke leemte in kennis wordt gevormd door het ontbreken van kennis in de verschillende degradatiemechanismen, zeker uitgesplitst naar type landschap, type sites en periode. Er is nog zeer veel fundamenteel onderzoek voor nodig om vat te krijgen op de complexe interactie tussen de verschillende vormen van degradatie.

172


augustus 2006

12.3.2 Ontbreken waarderingskader Ten aanzien van de effectbeoordeling kan geconstateerd worden dat er geen toetsingskader voorhanden is door middel waarvan effecten kwantitatief beoordeeld kunnen worden. Het ontbreekt de archeologische wereld aan informatie over zeldzaamheid van typen sites uit de diverse perioden. In principe impliceert dat elke site, ongeacht de fysieke kwaliteit, van een gelijke importantie is, terwijl hier waarschijnlijk toch verschillen in te duiden zijn. In het perspectief van de nu vigerende weten regelgeving en in het kader van deze versie van het Richtlijnenboek is ervoor gekozen om de vaststelling van de wetenschappelijke waarde van archeologische sites, of het bepalen van de kenmerken van sites om daarmee deze sites met het specifieke doel deze met elkaar te kunnen vergelijken (conservering, gaafheid, informatiewaarde, datering etc.) te zien als een kennisleemte.

173


augustus 2006

13 Postevaluatie De doelstellingen van postevaluatie zijn: •

Controleren of de voorspelde milieueffecten zich al dan niet voordoen.

•

Identificeren van onvoorziene milieueffecten (i.f.v. leemten in kennis) en een gepaste maatregel nemen;

•

Conformiteit van de uitgevoerde Milderende maatregelen met de voorgestelde maatregelen controleren;

•

De effectiviteit van de Milderende maatregelen in relatie tot het vermijden of reduceren van milieueffecten controleren.

De noodzaak tot postevaluatie wordt door de MER-expert bepaald. Wie uiteindelijk instaat voor de postevaluatie en op welke wijze er dient gereageerd te worden wanneer ongewenste effecten optreden, dient tussen de overheid en de initiatiefnemer bepaald te worden, bv. in het kader van de vergunningverlening. Voorstellen worden in het MER opgenomen.

13.1 LANDSCHAP Door het integrerende karakter van de discipline landschap zijn heel wat effecten indirect en komen tot uiting door veranderingen in het abiotische, biotisch en antropogeen milieu. Een monitoringsprogramma zal parameters in deze 3 systemen dienen te volgen om na gaan of optredende onjuiste voorspellingen te wijten zijn aan foute of onnauwkeurige simulaties van componenten van het abiotisch milieu dan wel onjuistheden in landschappelijke effectvoorspellingstechnieken. Voor de monitoringaspecten in relatie tot de landschapsecologische aspecten kan gerefereerd worden naar de richtlijnenboeken MER Water, Bodem en Fauna en Flora. Met betrekking tot de landschapsvisuele effecten zijn er verschillende mogelijkheden om een postevaluatieprogramma op te starten: •

Monitoring van de elementen.

•

Monitoring van de mate van openheid of beslotenheid als een kenmerkend aspect van landschappelijke kwaliteit. De monitoring is gericht op de veranderingen in de schaalkenmerken van het landschap en de gevolgen hiervan voor de identiteit van het gebied.

•

Monitoring van veranderingen in het ruimtegebruik in relatie tot de bruikbaarheid en de draagkracht van het landschap. De manier waarop nieuwe ontwikkelingen worden vormgegeven is van belang voor de landschappelijke kwaliteit. Met nadruk wordt vaak gewezen op het belang van landschapsarchitectonische kwaliteiten bij grootschalige ingrepen.

•

Monitoring van landschapsecologische processen met aandacht voor ruimtelijke samenhang, ruimtelijke diversiteit (heterogeniteit), waterrelaties en stofstromen.

toestand van kenmerkende landschappelijke patronen en

13.2 BOUWKUNDIG ERFGOED Wanneer onzekerheid bestaat over de effecten van bepaalde ingrepen op bouwkundig erfgoed kan men ervoor opteren een monitoringprogramma op te stellen. Dit is vooral van belang indien men verwacht dat er langetermijneffecten zullen optreden ten gevolge van processen. Mogelijke elementen zijn:

174


augustus 2006

•

monitoren van de stabiliteit van gebouwen en constructies: systematische opmeting over een bepaalde periode, periodieke controles op scheurvorming,…;

•

meten van processen grondwatertafel,…);

•

instellen van een opvolgingscommissie die contextveranderingen (bv. landgebruik) in relatie brengt tot impact op erfgoed;

•

controle van gebruik: nagaan in hoeverre het geplande gebruik correct wordt ingevuld en of bijkomende maatregelen noodzakelijk zijn (beperken van toegang, beheersmaatregelen e.d.).

met

mogelijke

impact

(bv.

trillingsmetingen,

13.3 ARCHEOLOGIE Archeologische postevaluatie verwijst naar onderzoek van het ‘volgen’ van de fysieke kwaliteit van gekende archeologische sites, hoewel in theorie ook een archeologische potentie onderdeel zou kunnen vormen van een postevaluatie (dit vormt echter meer deel van een postevaluatie van een landschap of bodem). In de eerste plaats gaat het om het vaststellen van de huidige kwaliteit van een archeologische site, de zogenaamde nulmeting. Daarbij kan men denken aan de gaafheid van grondsporen en de conservering van de kwetsbare materiaalcategorieën. Daarnaast is ook het bodemmilieu, waarin de overblijfselen zijn ingebed, een onderzoeksobject. Zo hebben bijvoorbeeld de grondwaterstand, het zuurstofgehalt e en de zuurgraad van de bodem hun invloed op de (toekomstige) kwaliteit van archeologische overblijfselen. Wanneer deze vaststelling op gezette tijdstippen wordt herhaald, spreken we van postevaluatie. Voor archeologische postevaluatie kan het tijdstip van het opnieuw meten van de waarden per parameter verschillen. Kwetsbare materiaalcategorieën degraderen nu eenmaal sneller en anders dan bijvoorbeeld grondsporen. Cruciaal is dat de beschrijving van de nulsituatie zodanig wordt vastgelegd dat herhaling na vijf, tien of meer jaar mogelijk is. Met andere woorden, de criteria en parameters moeten helder worden verwoord en het onderzoek moet herhaalbaar zijn. Wanneer postevaluatie? Er kan om verschillende redenen gekozen worden een postevaluatieprogramma op te starten. Ten aanzien van de archeologie zijn de belangrijkste: •

Het meten van de effectiviteit van de milderende maatregelen. Wanneer bijvoorbeeld voorgesteld wordt om rijplaten te gebruiken om het voorspelde negatieve effect van zwaar werkverkeer te neutraliseren, kan het wenselijk zijn om te meten of deze maatregel ook het verwachte effect sorteert. De op deze manier verzamelde fundamentele kennis hierover kan zich in navolgende voorkomende gevallen op positieve wijze vertalen;

•

In de archeologie mist nog een hoop kennis over duurzaam beheer en behoud van archeologische sites, en daarmee ook de inschatting over de negatieve of positieve effecten van bepaalde ingrepen op de archeologie. Een voorbeeld zou kunnen zijn een projectgebied waarin een peilverlaging toelaatbaar wordt geacht, omdat de archeologische sites, na realisatie van de ingreep, tussen de gemiddeld laagste en hoogste grondwaterstand komen te liggen. Of dat zo is, is meestal een arbitraire inschatting die niet stoelt op feitelijke gegevens;

•

Kennisvergroting over degradatiemechanismen en –processen in het algemeen.

Methodiek Onderzoeken in het kader van postevaluatie zijn specifiek gericht op het bestuderen van degradatieprocessen. Voor het vaststellen van de nulsituatie wordt in eerste instantie de

175


augustus 2006

fysieke kwaliteit van de aanwezige archeologische waarden bepaald. Deze kwaliteit heeft betrekking op de kwaliteit (conservering) van archeologische materialen als de kwaliteit van de site (verstoord-onverstoord). Zo kunnen bijvoorbeeld slijpplaten worden gemaakt van archeologische vondstlagen om de kwaliteit van archeologische materialen (bijvoorbeeld bot) of de (micro-)gelaagdheid van de vondstlaag vast te leggen. Hierbij kan men tevens de mate van ‘fossiele’ aantasting vaststellen. Botanisch onderzoek naar bijvoorbeeld pollen en/of macroresten kan inzicht geven in de kwaliteit van organische componenten van het archeologische materiaal. Vervolgens is het van belang dat een aantal variabelen ten aanzien van het natuurlijk milieu rond de archeologische site bekend is. Hieronder vallen bijvoorbeeld het soort sediment waarin de site is ingebed, de stand en kwaliteit van het grondwater en het type bodem. Tot slot kan het van belang zijn de hoogte van het maaiveld en het type grondgebruik te bepalen. Na het vaststellen van de nulsituatie van de fysieke kwaliteit worden op regelmatige tijdstippen alle (of een aantal) variabelen die bij de nulsituatie zijn vastgesteld opnieuw gemeten. De frequentie en intensiteit van de metingen zal sterk afhangen van de vraag- en doelstellingen van het onderzoek. Door het uitvoeren van een postevaluatie kunnen, onder min of meer gecontroleerde omstandigheden, nauwkeurig de veranderingen worden vastgelegd die sinds het vaststellen van de nulsituatie zijn opgetreden. Door bestudering van deze gegevens kan men inzicht krijgen in de degradatieprocessen die een rol spelen en in de mate en de snelheid waarmee deze processen verlopen. Voorbeelden uit de praktijk Snelheid van degradatie in Noord-Engeland Voorlopige resultaten hebben uitgewezen dat het bestuderen van met name langzaam verlopende (sluipende) degradatieprocessen zeer complex is. Het samenspel van natuurlijke (voornamelijk bodemkundige) en antropogene processen enerzijds en de grote verscheidenheid aan archeologische waarden anderzijds maken bestudering van het geheel zeer ingewikkeld. Degradatie hoeft bijvoorbeeld niet met een constante snelheid te verlopen, maar kan afwisselend snel en langzaam, kleinschalig en grootschalig verlopen. Dergelijke fluctuaties kunnen sterk samenhangen met lokale en/of tijdelijke verschillen in bijvoorbeeld landgebruik, bodemopbouw, regenval, etc. Uit postevaluatieonderzoek in Noord Engeland is bijvoorbeeld gebleken dat archeologische waarden die in gebieden liggen die al ruim 300 jaar aan ontwatering blootstaan, niet per definitie slechter geconserveerd zijn dan archeologische waarden die in gebieden liggen die pas twee jaar ontwaterd worden. Uit het onderzoek bleek dat de aard van de sedimenten zowel boven als onder de archeologische laag van veel groter belang is voor de conservering van de archeologische waarden dan de duur van de ontwatering (Van de Noort, 1998). Samenspel van degradatiemechanismen in Limmen-Heiloo Bij een postevaluatieonderzoek in het Noord-Hollandse Limmen-Heiloo dat circa 7 jaar gelopen heeft, en waarbij de effecten van een peilverlaging zijn onderzocht op de fysieke kwaliteit van een aantal nederzettingen uit de IJzertijd en Romeinse tijd, bleken een aantal degradatiemechanismen sterk op elkaar in te werken en elkaar zelfs te beïnvloeden. Binnen een paar jaar bleek de horizont (wadafzettingen) waarin de sites zich bevinden volledig ontkalkt te zijn (chemische verwering). De relatieve verdroging leidde tot krimpscheuren (mechanische verwering), terwijl de bodemfauna tot dieper in de bodem doordrong en archeologische lagen doorwoelde (biologische verwering) (Molenaar, Exaltus & Van Waijjen, 2003).

176


augustus 2006

14 Begrippenlijst Aëroob. Met zuurstof, zuurstofhoudend. Abiotisch milieu. Geheel van bodem, reliëf, water en lucht (niet-levende natuur). Basisch milieu. Een milieu met de eigenschappen van een base, een loog. In tegenstelling tot een zuur milieu. Barrière. Element uit het abiotisch, biotisch of artificieel milieu dat de verplaatsing van een plant- of diersoort of soortgroep verhindert (en daarmee de uitwisseling tussen populaties). Biodiversiteit. Verscheidenheid aan soorten planten en dieren. Biotisch milieu. Geheel van planten en dieren (levende natuur). Cellulose. Hoofdbestanddeel van de wanden van plantencellen. In feite een polysacharide waarvan de molecule een keten is van meer dan 250 cellobiose-eenheden. Compactie. Samenpakking of volumevermindering tengevolge van uitwendige druk. Vgl. ‘zetting’. Cultuurhistorisch. Met betrekking tot het verleden. Deductie. Redenering waarbij men uitgaande van het meer algemene besluit tot het bijzondere, in tegenstelling tot ‘inductie’. In de archeologie gebruikt als ‘besluit van een deskundige’. Degradatie. Afbraak door verwering. Deze afbraak kan door verschillende processen plaatsvinden: fysische of mechanische processen zoals erosie, vorstscheuren en, in principe, ook vergraving, chemische verwering (bijvoorbeeld door zure regen) en (micro)biologische verwering, bijvoorbeeld verwering door mollen of schimmels. Dhm. Digitaal hoogtemodel Ecologisch. Het samenhangende geheel van planten en dieren en hun standplaats of leefgebied. Ecologisch determinisme. Zie ‘fysisch determinisme’. Ensemble. Een ensemble of ankerplaats zijn gebieden of plaatsen waar complexen bewaard zijn van verschillende erfgoedelementen die een genetische samenhang vertonen. Ze hoeven daarom niet typisch de kenmerken te vertonen van het traditionele landschap waartoe ze behoren, maar ze bezitten een uitgesproken identiteit. De verschillende samenstellende delen vormen een bijzonder geheel. Het zijn plaatsen met een duidelijk verhaal, die daarom een structurerend element in de ruimte kunnen vormen. Exine. Buitenste, ongelijk verdikte laag van een pollenkorrel. Relatief resistent tegen veranderende milieus. Fauna. Dierenwereld van een regio. Fysisch-determinisme. Uitgangspunt waarbij alleen fysische, lees: landschappelijke, factoren in een besluitvormingsproces worden betrokken. Flora. Plantenwereld van een regio.

177


augustus 2006

Geofysische prospectiemethoden. Prospectiemethoden waarbij een instrumentarium wordt gebruikt dat teruggrijpt op de natuurkundige eigenschappen van de aarde, zoals magnetisme, weerstand en geleiding. Geomorfologie. Tak van de fysische geografie die de reliëfvormen op het aardoppervlak beschrijft en deze in verband brengt met hun wijze van ontstaan. Geotechniek. De toegepaste wetenschap die beoogt de aarde beter bewoonbaar te maken. Graad van verandering. Een combinatie van schaal, grootte en duur van een effect. GIS. Geografisch Informatie Systeem Habitat. Leefgebied van een dier. Hydrologie. Waterhuishouding, op te delen in waterhuishouding bovengronds en ondergronds. Inductie. Redenering waarbij men uitgaande van het bijzondere besluit tot het algemene, in tegenstelling tot ‘deductie’. In de archeologie gebruikt als ‘besluit door middel van een GISanalyse’ (of andere statistische onderbouwing). Kleine landschapselementen . Verzamelnaam voor haagkanten, kleine boom- of struikgroepen, holle wegen, poelen, eenzame bomen, taluds, knotbomenrijen, enz. Van oorsprong hadden ze allemaal een functioneel doel. Haagkanten dienden voor veekering; poelen waren niets meer dan veedrinkplaatsen; eenzame bomen dienden vaak als perceelsgrens; kleine boom- en struikgroepen brachten geriefhout op en knotbomen brachten schaduw voor het vee en ontwaterde de natte weilanden. De economische functie is vaak verdwenen, maar de ecologische, cultuurhistorische en/of esthetische functie is vaak belangrijk geworden. Landschapsanalyse. Onderzoeksmethode om structuren van het landschap inzichtelijk te maken, door middel van het ruimtelijk indelen van het landschap op 3 niveaus: landschapstypen, landschapseenheden en landschapssubeenheden. Landschapskarakter. Het onderscheiden en herkenbaar patroon van elementen dat aangetroffen wordt in een specifiek landschapstype en de wijze waarop het waargenomen wordt door de mens. Het weerspiegelt specifieke combinaties van geologie, landvormen, bodems, vegetatie, bodemgebruik en menselijke nederzettingen. Het geeft aanleiding tot het bijzonder plaatsgevoel voor verschillende gebieden in het landschap. Landschappelijke draagkracht. De mate waarin een specifiek landschapstype of gebied veranderingen kan tolereren zonder onaanvaardbare negatieve effecten op het landschapskarakter. Normaliter varieert de draagkracht naargelang het landschapstype en de aard van de geplande veranderingen. Landschappelijke effecten. Veranderingen in elementen, kenmerken, karakter en kwaliteit van het landschap, als gevolg van ontwikkelingen. Deze effecten kunnen positief of negatief zijn. Landschapskwetsbaarheid. Mate waarin een landschap veranderingen van een bepaalde aard en omvang kan doorstaan zonder onaanvaardbare negatieve effecten op het landschapskarakter. Landschapswaarde. De relatieve waarde of het belang dat toegekend wordt aan een landschap (dikwijls als basis voor een bescherming of erkenning) op basis van een consensus, om reden van zijn kwaliteit, inbegrepen perceptieve aspecten zoals landschapszichten, rust, natuurlijkheid, socio-culturele waarden of andere aspecten.

178


augustus 2006

Lignine. Houtstof. Lithologie. Wetenschap die zich bezighoudt met de beschrijving en het ontstaan van de sedimentaire gesteenten. In archeologisch perspectief worden –voor het gemak- vaak ook venen hiertoe gerekend. Lithostratigrafie. Classificatie van aardlagen op grond van kenmerken ontleend aan aard en samenstelling van de sedimentaire gesteenten. Ook hier: in archeologisch perspectief worden –voor het gemak- vaak ook venen hiertoe gerekend. Mangaangehalte. Het gehalte aan het element Mn, een hard grauwwit broos metaal, vaak in legeringen toegepast om metaal harder te maken. In archeologische context bevorderlijk voor de conservering van botanische macroresten. Migratie. Verplaatsing van planten en dieren tussen leefgebieden. Monitoring. Het voortdurend ontwikkelingen in de natuur.

en

systematisch

volgen,

vastleggen

en

toetsen

van

Nutriënten. Letterlijk voedingsstof. In archeologische context wordt het gehalte aan organische stof in grondwater bedoeld. Pollen. De mannelijke geslachtscellen van planten en bomen, ook wel stuifmeelkorrels genoemd. Pollenanalyse is de bestudering van fossiele stuifmeelkorrels en sporen (‘palynologie’) waardoor een beeld van de vegetatiegeschiedenis gevormd kan worden. Uit de vegetatiegeschiedenis kan het klimaat worden gereconstrueerd. Polymeren. Verbindingen die uit zeer grote moleculen (macromoleculen) bestaan, die zijn ontstaan door herhaalde koppeling van kleine moleculen. Receptor. Fysisch landschapsonderdeel, bijzonder waarde-element of waarnemers(groep) die een effect zullen ondervinden. Slijpplaten. In de archeologie, geologie, glaciologie, e.a. gebruikte techniek waarbij uiterst dunne plakken (slijpplaten) van sedimenten worden onderzocht op hun micromorfologische karakteristieken, zoals doorwoeling of verstuiving. Toponymisch onderzoek. Onderzoek door middel van plaatsnaamkunde. Visualisatie. Computersimulatie, fotomontage of een andere verschijningsvorm van een ontwikkeling of project te illustreren.

techniek

om

de

Visueel-ruimtelijk. Met betrekking tot verschijningsvorm van het landschap. Verwering. Aantasting en ontleding van gesteenten aan het aardoppervlak door de inwerking van de atmosfeer, het regenwater en organismen. Zetting. Verzakking. Zichtbaarheidgebied. Gebied waarbinnen een voorgestelde ontwikkeling of project een invloed of effect heeft op de visuele waarneming.

179


augustus 2006

15 Literatuurlijst Algemeen Antrop, M. (1989), Het landschap meervoudig bekeken, Monografieën Stichting Leefmilieu, nr. 30, Antwerpen: Pelckmans Antrop, M. Daels, L. (1997) Richtlijnenhandboek voor het opstellen en beoordelen van milieueffectenrapporten. Deel 2: Algemene methodologische aspecten, Deel 11: Algemene Methodologie Monumenten en Landschappen en materiële goederen in het algemeen. Brussel: AMINAL, AMINABEL, cel M.e.r.. Antrop, M. Van Damme, S. (1995) Landschapszorg in Vlaanderen, Monografieën Stichting Leefmilieu, nr. 30, Gent: Universiteit Gent Antrop, M. From holistic landscape synthesis to transdisciplinary landscape management (paper). Antrop, M., 2000b. Geography and landscape science. Belgian Journal of Geography. Belgeo special issue. 29th International Geographical Congress (1/4), 9-35. Antrop, M., 2004a. Landscape change and the urbanization process in Europe. Landscape and Urban Planning, 67 (1/4), 9-26. Antrop, M., 2004b. Multifunctionality and values in rural and suburban landscapes. In: Brandt, J. and Vejre, H. eds. Multifunctional landscapes. Vol. 1. Theory, values and history. WIT, Southampton, 165-180. Advances in ecological sciences vol. 14 Berendsen, H.J.A. (1997) Het landschap in delen: Overzicht van de geofactoren, Van Gorkum, Assen Bradshaw, A.D. and M.J. Chadwick (1980) The Restoration of Land: The ecology and reclamation of derelict and degraded land. University of California Press, 317p. Cats-Baril, W.L. and L. Gibson (1987) Evaluating Landscape Aesthetics: A Multi-Attribute Utility Approach , Landscape and Urban Planning, Vol. 14, pp. 463–480 den Besten J.J. (1988) Het landschap op één kaart. Centrum voor Landbouwpublicaties en Landbouwdocumentatie. Wageningen De Naeyer A. (red) (1999) Handboek onderhoud, renovatie en restauratie, Kluwer uitgevers Department of the Environment, Transport and the Regions (2000) Guidance on the Methodology for Multi-Modal Studies, London. Depuydt F. (1991) Vijf eeuwen kartografie in Vlaanderen. De Aardrijkskunde, 4, 403-424 Dijkstra, H., J.F. Coeterier, A. van der Haar, A.J.M. Koomen en W.L.C. Salden (1997). Veranderend cultuurlandschap. Signalering van landschapsveranderingen van 1900 tot 1990 voor de natuurverkenning 1997. Rapport 544. SC-DLO. Wageningen. Dijkstra, H. en J. van Lith-Kranendonk (2000). Schaalkenmerken van het landschap in Nederland. Rapport 040. Alterra. Wageningen. Feddes F. (red) (1999) Nota Belvedere: beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting, VNG uitgeverij. Geertsema, W. (2002). Het belang van groenblauwe dooradering voor natuur en landschap. Achtergrondrapport natuurbalans 2002. Werkdocument 2002/02. Natuurplanbureau. Alterra. Wageningen Gonggrijp, G.P. (1996). Indelings- en waarderingsmethode voor aardkundige waarden. Wageningen, Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek IBN-DLO, Rapport 218. Hampshire County Council (2005), Strategic Landscape Sensitivity, A paper on the working methodology for the Peer Group Workshop 20th July 2005, 54 pp.

180


augustus 2006

Hermy, M. De Blust, G. (1997) Punten en Lijnen in het Landschap, Brugge: Marc Van de Wiele. Hofkens, E. & Roosens, I. (ed.) (2001), Nieuwe impulsen voor de landschapszorg. De landschapsatlas, baken voor een verruimd beleid. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen. Labo S, Vakgroep Architectuur&Stedenbouw Universiteit Gent (2004) Nieuwe landschappen in Vlaanderen, deel 1. Landscape Institute, Institute of Environmental Assessment (2002) Guidelines for Landscape and Visual Impact Assessment. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen (2000) Landschapskenmerkenkaart, Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Ministerie van VROM, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (1992) Milieueffectrapportage: deel 24, effectvoorspelling, VROM. Zoetermeer Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (1999). Belvedere: beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den Haag. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Naveh, Z., 1995. Interactions of landscapes and cultures. Landscape and Urban Planning, 32 (1), 43-54. Naveh, Z., 2000. What is holistic landscape ecology? a conceptual introduction. Landscape and Urban Planning, 50 (1/3), 7-26. OC-GIS Vlaanderen (2001) CD Landschapsatlas, Baken voor een verruimd landschapsbeleid. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Afdeling OC-GIS Vlaanderen. Resource Analysis et al. (2006) Case study Durmevallei en Prosperpolder, deelopdracht 3: ontwikkelen en uittesten van een methodiek voor socio-culturele waardering van valleisystemen, studierapport in het kader van het Interreg IIIb project ‘Floodscape’, Waterwegen en Zeekanaal, Willebroek. Scottish Natural Heritage (2002), Redgorton, A Handbook on Environmental Impact Asessment. Taken Landschapsplanning bv (2000) Landschapsbeleidsplannen gemeenten Helden, Maasbree, Meijel en Sevenum. Uyttenhove P, Van Wesenbeeck Ph. (2004) Landschapsontwikkeling in Vlaanderen, Labo S, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, Universiteit Gent, Gent.

Archeologie Berg, M.M. van den & E.A. Hatzmann (2005) Water en archeologisch erfgoed. Nederlandse Archeologische Rapporten 30. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort. Blanchette, R.A., 2000. A review of microbial deteriation found in archaeological wood found in different environments. International Biodeteriation & Biodegradation 46, 189-204. Champion, T., S.J. Shennan & P. Cuming, 1995. Planning for the past, Volume 3. Decisionmaking and field methods in archaeological evaluations. University of Southampton/English Heritage, Southampton. Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), 1993. Construeren met grond. Grondconstructies op en in weinig draagkrachtige en sterk samendrukbare ondergrond. CUR, Gouda. Darvill T. & Fulton A. (1995) The Monuments at Risk Survey of England 1995: Main Report, Bournemouth.

181


augustus 2006

David, A., 2001. Overview – The role and practice of archaeological prospection. Handbook of archaeological sciences. John Wiley & Sons Ltd, Chichester. Heeringen, R.M. van & E.M. Theunissen (red.), 2002. Desiccation of the Archaeological Landscape at Voorne-Putten. Nederlandse Archeologische Rapporten 25. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort. Heunks, E., 1995. Bedreigingen van het bodemarchief door landbouwkundige bodemtechnische ingrepen: een oriëntatie. RAAP-rapport 100. Stichting RAAP, Amsterdam. Hey, G. & M. Lacey, 2001. Evaluation of Archaeological Decision-making processes and Sampling Strategies. Kent County Council/Oxford Archaeological Unit, Oxford. Kars, H. & A. Smit (red), 2003. Handleiding fysiek behoud archeologisch erfgoed. Degradatiemechanismen in sporen en materialen. Monitoring van de conditie van het bodemarchief.Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies, Volume 1. Institute fot Geoand Bioarchaeology (Faculty of Earth and Life Sciences), Vrije Universiteit, Amsterdam. Lambrick G. 2001: The management of archaeological sites in arable landscapes, in Nixon 2001 (ed.) p. 188-197. Leusen, M. van, J. Deeben, D. Hallewas, P. Zoetbrood, H. Kamermans & P. Verhagen, 2005. A Baseline for Predictive Modelling in the Netherlands. In: M. van Leusen & H. Kamermans (red), Predictive Modelling for Archaeological Heritage Management: A research agenda. NARrapport 29, Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort, pp. 25-92. Louwagie G., Noens G. & Devos Y. (2005) Onderzoek van bodemmilieu in functie van het fysisch- chemisch kwantificeren van de effecten van grondgebruik en beheer op archeologische bodemsporen in Vlaanderen. Eindrapport, Brussel. Meylemans, E., J.Bastiaens, K. Cousserier & I. Jansen, in voorbereiding. Verkennend onderzoek langs de Witte Nete (provincie Antwerpen): een geomorfologische benadering van archeologisch-landschappelijk diagnostisch onderzoek in de Kempen. VIOE, Brussel. Molenaar, S., R.P. Exaltus & M.C.A. van Waijjen, 2003. Bescherming bodemarchief ruilverkavelingsgebied Limmen-Heiloo, provincie Noord-Holland: eindrapport monitoringonderzoek 1994-2001. RAAP-rapport 856. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. Neubauer, W. & A. Eder-Hinterleitner, 2003. Magnetic survey of the Viking Age settlement of Haithabu, Germany. Archaeologia Polona 41: 239-241. Nixon T. (red.) (2001) Preserving Archaeological Remains in situ?. Proceedings of the 2n d conference 12-14 september 2001, Londen. Noort, R. van de, 1998. Assessment and management of sites in wetland landscapes: four ‘case-studies’ from the Humber wetlands. In: M.C. Corfield, P. Hinton, T. Nixon & M. Pollard (eds.); Preserving archaeological remains in situ. Proceedings of the conference of 1st-3rd April 1996: p. 133-144. Museum of London Archaeology Service, London. Raemaekers, D.C.M. & P.G. van Duijnen, 2000. Gronddeformatie archeologische vindplaatsen; inbrengen funderingspalen. Holland Railconsult bv, Utrecht. Tol, A. J., J.W.H.P. Verhagen, A. Borsboom & M. Verbruggen (s.d.) Prospectief boren. Een studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie. RAAP-rapport 1000. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. Van Montfort B., De Man J. Van Rompaey A., Langhohr R. & Clarys B. (2006) De evaluatie van bodemerosie op de neolithische site van Ottenburg/ Grez Doiceau, in Cousserier K., Meylemans E. & In’t Ven I. (eds.) 2006: CAI- II: Thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek, VIOE rapporten 2, Brussel, p. 17-28.

182

Geactualiseerd project-mer-richtlijnenboek Discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

Recommend Documents