TOEGANGSNUMMER 121 GEMEENTEARCHIEF SCHIEDAM
INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET
KERKBESTUUR DER NEDERLANDS-ISRAËLITISCHE GEMEENTE
EN DE
LOTERIJCOMMISSIE DER NEDERLANDS-ISRAËLITISCHE GEMEENTE
(1848) 1850-1903
DOOR
A. FRANK
SCHIEDAM 1932 (Bewerkt 1996, dr. K.J.P.F.M. Jeurgens)
TOEGANGSNUMMER 121 INHOUDSOPGAVE INLEIDING ...................................................................................................................................3 1. Historisch overzicht ..............................................................................................................3 2. Literatuur en overige bronnen...............................................................................................4 3 Wijze van citeren ..................................................................................................................5 INVENTARIS ................................................................................................................................6 A.
Archief van het Kerkbestuur der Nederlands-Israëlitische Gemeente te Schiedam .............6 I. Stukken van algemene aard .......................................................................................6 II. Stukken betreffende bijzondere onderwerpen ...........................................................6 1. Reglementen en instructies..............................................................................6 2. Administratie van lidmaten .............................................................................7 3. Eredienst en liturgie ........................................................................................7 4. Begraafplaatsen en gebouwen .........................................................................7 5. Onderwijs ........................................................................................................7 6. Armwezen .......................................................................................................8 7. Financiën .........................................................................................................8
B.
Archief van Schiedamsche Loterijcommissie der Nederlands-Israëlitische Gemeente ........8
BIJLAGE .......................................................................................................................................9 Vertaling van de Ketoebot; Archief der Nederlands-Israëlitische Gemeente, inv. nr. 11 ..............9
TOEGANGSNUMMER 121 INLEIDING 1. Historisch overzicht Het is niet met zekerheid te bepalen wanneer de Joodse gemeente te Schiedam gesticht is; zeer waarschijnlijk echter dateert zij uit de jaren tachtig van de achttiende eeuw. Het archief van de Joodse gemeente, dat pas rond 1850 begint, bevat hier echter niets over. In de eerste helft van de 19e eeuw kwamen de joden bijeen in een lokaal boven De Wacht bij het stadhuis. Sedert 1859 beschikte de Joodse gemeenschap echter over een eigen synagoge Achter de Teerstoof. Uit het Register van Burgers en Poorters blijkt dat op 16 januari 1786 burgemeesteren gequalificeerd werden eenige joodsche huisgezinnen onder de precautiën van policie binnen de stad te mogen admitteren1, en dat op 8 januari 1788 de joden een begraafplaats voor hun doden mochten hebben en de burgemeesteren tot verhuring daarvan mochten overgaan. Bij de behandeling van dit verzoek werd gesproken van de Joodsche natie alhier. In elk geval bestond er in 1821 een Joodse gemeente. Volgens verordening no. 50 van de hoofdcommissie tot de zaken der Israëlieten van 31 december 1821, was Schiedam een kerkgang in de ring van Delft, in het ressort der Nederlandse Hoofd-Synagoge 's-Gravenhage. Het aantal joden in Schiedam bedroeg in 1797 slechts 27. Het archief der Nederlands Israëlitische gemeente te Schiedam is slechts zeer fragmentarisch bewaard gebleven. Dit heeft de inventarisatie bemoeilijkt. Het oudste stuk in het archief der gemeente dateert van 13 mei 1850; het is een afschrift van het besluit van de Hoofdcommissie tot goedkeuring van het huishoudelijk Reglement der gemeente. De originele brief is echter, evenals als het op 16 Februari 1862 vastgestelde Reglement en kiesreglement2 niet bewaard gebleven. Wel is er een briefje bewaard gebleven uit 1848 waarin J. Cohen namens het Armbestuur bekend maakt dat Burgemeester en Wethouders toestemming geven voor het houden van een collecte voor de Israëlitische gemeente. In 1896 is er een commissie tot herziening van het reglement werkzaam geweest3, maar uit de stukken in het archief valt niet op te maken of een nieuw reglement is ingevoerd. Als gevolg van het ontbreken van dergelijke belangrijke documenten is het niet mogelijk de organisatie van het bestuur der gemeente nauwkeurig weer te geven. Wel is zeker dat, behalve een kerkbestuur, ook een school- en een armbestuur werkzaam zijn geweest. De school had geen zelfstandige status: de inkomsten en uitgaven der school komen op de rekeningen en in de boeken van de gemeente voor.4 Bovendien bevat het enig bewaard gebleven kopieboek van de gemeente (zie inventarisnummer 4) ook een brief van de schoolcommissie. 1.
2.
3 4
Cf. het Register van Burgers en Poorters de welke tot het kleyn Burgerregt der stad Schiedam zijn geadmitteerd, (Gemeentearchief Schiedam, Archief van het stadsbestuur tot 1795 inv. nr. 395), gepubliceerd in: G. van Erpecum, De poorterboeken van Schiedam, 's-Gravenhage 1908, waaruit blijkt, dat in ieder geval sinds 1786 verscheidene Joden dit kleyn burgerregt hebben verkregen. Cf. de brief der Hoofdcommissie van 12 Maart 1862 en het Extract uit het verhandelde in de vergadering van de contribueerende leden van 12 April 1863, op welke datum een ampliatie op dit reglement werd vastgesteld. Zie inventarisnummer 9. Alleen uit 1862 is ook een afzonderlijke rekening en verantwoording aanwezig, waarschijnlijk de minuut van een, met de staat der school, aan de Minister van Justitie gezonden exemplaar; cf. de brief van de Subschoolcommissie van 23 Maart 1863.
3
TOEGANGSNUMMER 121 Zelfstandiger dan het schoolwezen is waarschijnlijk het armwezen beheerd: het Armbestuur voerde een afzonderlijke financiële administratie, waarvan echter slechts één rekening en verantwoording bewaard is gebleven.5 Bij een Koninklijk Besluit van 1818 was bepaald dat de administratie der gemeente van die der armen gescheiden moest worden. Het armbestuur voorzag in zijn financiële behoeften door collecten en subsidies van de burgerlijke en kerkelijke gemeente. Toch zijn de administratie van de verschillende onderdelen niet nauwkeurig gescheiden gehouden. Hierom zijn alle ingekomen en uitgaande stukken van de sub-schoolcommissie (sinds 1871 het schoolbestuur) en van het armbestuur gezamenlijk beschreven. Aangezien er nauwelijks notulen bewaard zijn gebleven, vormen de ingekomen stukken, naast de financiële bescheiden, het hoofdbestanddeel van het archief. Een afzonderlijke afdeling is aangenomen voor het archief van een commissie die omstreeks 1896 werkzaam was ter organisatie van een loterij ter verkrijging in volle eigendom van kerkelijke gebouwen en het aankopen van een eigen begraafplaats. In de synagoge Achter de Teerstoof, die in 1859 werd ingewijd, werden tot 1910 diensten gehouden. In 1915 werd de synagoge opgeheven. Het gebouw, dat nadien als pakhuis fungeerde, werd tenslotte in 1983 gesloopt. De joodse begraafplaats bleef tot 1962 bestaan. De stoffelijke resten werden toen overgebracht naar de begraafplaats Toepad te Rotterdam. 2. Literatuur en overige bronnen Over de Nederlands-Israëlitische gemeente in Schiedam bestaat nauwelijks literatuur. Het enige bekende artikel over deze gemeente is van de hand van oud-gemeentearchivaris A. van der Poest Clement, 'De joodse gemeente van Schiedam' in De Schiedamse Gemeenschap (1965) 66-67. Verder is over de joodse gemeenschap in Schiedam informatie te vinden in G. van der Feijst, Geschiedenis van Schiedam (Schiedam 1975) en in R. Bosch, 'Joodse Schiedammers, komen en gaan' in Schiedammers en hun kerken (Schiedam 1992) 43-46 en D. Hausdorff, Jizkor. Platenatlas van drie en een halve eeuw geschiedenis van de joodse gemeente in Rotterdam van 1610 tot 1960 (Rotterdam 1978) pag. 173. In Schaduwen over Schiedam. Gebeurtenissen en belevenissen tijdens de bezettingsjaren 1940-1945 onder eindredactie van B. van Bochove, S. Louis en H. Noordegraaf (Schiedam 1995) is hoofdstuk 7 geheel gewijd aan de joden. Voor meer inzicht in de organisatie van Nederlands Israëlitische gemeenten in Nederland kan de Inventaris van de archieven van de Nederlands Israëlitische Gemeente te Rotterdam (1737-1971) geraadpleegd worden. Voor gegevens over de Schiedamse Israëlitische gemeente zie die inventaris pagina 47 (inventarisnummer 223: ingekomen stukken en minuten van uitgaande brieven Synagogaal Ressort Rotterdam, 1946-1955,1964) en pagina 155 (inventarisnummer 1278: fiches houdende opgave van de in Schiedam wonende leden van de Nederlands-Israëlitische Gemeente, 1964). Dit archief berust bij het gemeentearchief Rotterdam. Waarschijnlijk bevat ook het archief van het Synagogaal ressort 's-Gravenhage (1822-1930), het archief van de Godsdienstige Israëlitische schoolcommissie, ressort 's-Gravenhage (1833-1918) en het archief van Opperrabbijn Tobias Tal (1866-1898) gegevens over de Nederlands-Israëlitische gemeente Schiedam. Al deze archieven berusten bij het gemeentearchief Den Haag.
5
Zie inventarisnummer 20.
4
TOEGANGSNUMMER 121 3. Wijze van citeren Verwijzing naar archiefstukken uit dit archief geschiedt door (eerste maal altijd volledig): Gemeentearchief Schiedam, Archief van het kerkbestuur der Nederlands-Israëlitische Gemeente te Schiedam, (1848) 1850-1903, inv.nr. ...; of (verkort) GAS, Kerkbestuur NederlandsIsraëlitische Gemeente, (1848) 1850-1903, inv.nr. ... .
5
TOEGANGSNUMMER 121 INVENTARIS A. Archief van het Kerkbestuur der Nederlands-Israëlitische Gemeente te Schiedam I. Stukken van algemene aard 1.
Notulen en vergaderstukken, 1863-1903. 1 omslag NB: Zeer fragmentarisch bewaard.
2.
Ingekomen brieven en minuten van uitgaande brieven, 1861-1903. 1 omslag
3.
Stukken betreffende de verkiezing van nieuwe leden voor het kerkbestuur, 1870-1903. 1 omslag
4.
Kopieboek van uitgaande brieven, (1883)-1886; met alfabetische index op naam. 2 stukken NB: De stukken zijn ten gevolge van schade moeilijk leesbaar.
5.
Ingekomen stukken van opperrabbijn Tal, 1895-1898. 1 omslag
6.
Ingekomen reclamefolders, 1896 en z.d. 1 omslag
7.
Stukken betreffende de kwijnende toestand van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Schiedam, 1899-1903. 1 omslag
8.
Inventaris van het archief van de Nederlands-Israëlitische Gemeente door A. Frank, 1932. 1 stuk
II. Stukken betreffende bijzondere onderwerpen 1. Reglementen en instructies 9.
Stukken betreffende reglementen, 1850-1896. 1 omslag
10.
Stukken betreffende het koosjer verkopen van vleeswaren, 1895, 1897. 1 omslag NB: Concept-reglement voor de vleeshouwers zie inventarisnummer 9.
6
TOEGANGSNUMMER 121 2. Administratie van lidmaten 11.
Huwelijksakten (Ketoebot), met bijlagen, 5717-5657 (1857-1897). 1 omslag NB: De akten zijn in het Aramees. Voor de vertaling zie de bijlage.
12.
Ingekomen berichten van inschrijving en opzegging als lid van de NederlandsIsraëlitische Gemeente, 1894-1897. 1 omslag
3. Eredienst en liturgie 13.
Orde der plegtige feestviering bij de inwijding der Israëlitische Synagoge te Schiedam op 11 maart, 1859. Gedrukt. 1 stuk NB: De Teksten zijn in het Hebreeuws en het Nederlands.
14.
Gebedenboek, (eind 19e eeuw). 1 deel NB: De teksten zijn in het Hebreeuws; een vertaling van dit gebedenboek is te vinden in 'Siach Jitschak Gebed van Jitschak Siddoer. De geordende gebeden voor het gehele jaar' Nederlandse vertaling door Jitschak Dasberg, uitgegeven door het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap te Amsterdam, 1986.
15.
Orde van gezangen en gebeden bij gelegenheid der viering van het 25-jarig bestaan der Synagoge van de Israëlitische Gemeente te Schiedam, 1884. Gedrukt. 1 stuk NB: De Teksten zijn in het Hebreeuws en het Nederlands.
4. Begraafplaatsen en gebouwen 16.
Stukken betreffende de Israëlitische begraafplaats, 1863 en 1898. 1 omslag
17.
Tekeningen van een beneden- en bovenwoning van de Israëlitische gemeente aan de Schie, 1898. 2 stukken
5. Onderwijs 18.
Stukken betreffende de het schoolwezen, 1858-1899. 1 omslag
19.
Stukken betreffende sollicitaties op de vacature van leraar godsdienstonderwijs, 18941896. 1 omslag
7
TOEGANGSNUMMER 121 6. Armwezen 20.
Stukken betreffende het Armbestuur der Israëlitische Gemeente Schiedam, 1848 en 1869. 2 stukken
7. Financiën 21.
Journaal, 1857-1872; met een rekening over het jaar 1856, afgehoord 1857. 1 deel
22.
Rekeningen en verantwoording, 1858-1901. 1 omslag
23.
Begrotingen en conceptbegrotingen der Nederlands-Israëlitische gemeente Schiedam, 1859-1902. 1 omslag
24.
Stukken betreffende de financiën rondom de bouw en het herstel van synagogen, 1860-1871. 1 omslag
25.
Manuaal, genaamd Register inhoudende Extracten uit het grootboek der gemeenteontvangsten en uitgaven, de posten volgens de begrootingen gerangschikt, 1861-1872; met rekeningen over de jaren 1869-1971, afgehoord 1870-1872. 1 stuk
26.
Aantekeningen van financiële aard, 1862-1882. 1 omslag
27.
Bijlagen van de rekening, 1873-1892. 1 omslag
28.
Stukken betreffende begrotingszaken van het ressort Den Haag, 1893-1902. 1 omslag
29.
Stukken betreffende financiële aangelegenheden met betrekking tot leden, 18941896. 1 omslag
30.
Boekje ten behoeve van het registreren van de op Shabbath geofferde geldbedragen zonder daarbij het op die dag van kracht zijnde schrijfverbod te hoeven overtreden, z.d.. 1 boek
B. Archief van Schiedamsche Loterijcommissie der Nederlands-Israëlitische Gemeente 31.
Stukken betreffende de Schiedamsche Loterijcommissie der Nederlands-Israëlitische gemeente, 1896-1898 en z.d. 1 pak 8
TOEGANGSNUMMER 121 BIJLAGE Vertaling van de Ketoebot; Archief der Nederlands-Israëlitische Gemeente, inv. nr. 11 Standaardtekst van de Ketoebot, overgezet uit het Aramees door mw. A. Verwaal-Verspuy te Koewacht, aangevuld door mw. M. Louis-van der Most te Schiedam, december 2000. Teksten bovenaan: Kol shashon (stem der vreugde), WeKol shimchah (stem der vrolijkheid), Kol Chatan (de stem der bruidegom), WeKol kala (de stem der bruid) Deze teksten zijn uit Jeremia 7:34 luidende: de stem der vreugde en de stem der vrolijkheid, de stem van de bruidegom en de stem van de bruid. De (datum) vanaf de schepping der wereld zijn tijdens het minjan dat we hier bijeenriepen te Schiedam, verklaarde de heer (naam van de bruidegom), zoon van de heer (naam van de vader van de bruidegom) tot zich te nemen dit meisje (naam van de bruid) dochter van (naam van de vader van de bruid) in het geloof van Mozes en Israël Ik zal haar onderhouden, eren en voeden en in haar levensonderhoud voorzien naar de voorschriften van de joodse gemeenschap betreffende onderhoud, respect en voeding en getrouwe zorg voor hun vrouwen. Spoedig zal ik de bruidsschat geven ter waarde van 200 zoez, volgens de tora: keukengerei, huisraad en provisie. Ik zal gemeenschap met haar hebben op de gebruikelijke wijze en volgens de wens van deze maagd (naam van de bruid) en zij zal hem tot vrouw zijn , met het recht op de uitzet bij het afhalen vanuit haar vaders huis met geld, goud en sieraden, kleding en beddegoed tot 50 libra (=50 maal 50 shekel). Het behaagt (naam van de bruidegom), de bruidegom, hieraan 50 libra toe te voegen tot een totaal van 100 libra. Zo verklare ik bruidegom (naam van de bruidegom) deze ketoeba met aanhangsel als rechtsgeldig document bij ontvangst door hem en zijn nakomelingen als onderpand voor alle goederen, bezittingen en eigendommen van mij onder de hemel –hetzij ik in de toekomst verkrijg– opeisbaar dan wel niet terug te vorderen –ben ik verantwoordelijk, getuigen bevestigen dit document de ketoeba met aanhangsel, zelfs over de mantel over de schouders in leven en dood, vanaf vandaag tot in de eeuwigheid. Dit rechtsgeldig document wordt door mij (naam van de bruidegom) geaccepteerd: als symbool voor de overeenkomsten, vervaardigd en vastgesteld door onze geleerden, –hun nagedachtenis zij tot zegen– , die leiden tot de opbouw van Israël. Niets zal de overeenkomst ontbinden of nietig verklaren. De bruidegom (naam van de bruidegom, zoon van…………) en de bruid (naam van de bruid, dochter van……..) worden in de echt verbonden door al wat hier geschreven en uitgelegd is op heldere wijze. Aldus vastgelegd en bevestigd door: Akte nummer 1 Abraham zoon van wijlen Abraham neemt Sara dochter van Jaacov Datum: 5617 (1857) Geheel handgeschreven akte op perkament. Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Abraham IJzerman met Sara de Vries, 10 september 1857 no. 87. 9
TOEGANGSNUMMER 121 Akte nummer 2 David zoon van Jitschak neemt Jettele dochter van Abraham Datum: 1e Cheswan 5637 (1876). Druk: Joachimsthal Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Akte nummer 3 Alech Sander zoon van Uri genaamd Pesah neemt Bila, dochter van Jona ha Cohen overleden. Datum: Cheswan 5637 (1876) Druk: als 2 Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Alexander de Leef met Betsy Cohen, 9 oktober 1876 no. 135. Akte nummer 4 Raphael zoon van Shimon neemt Adil dochter van J’chiel (Edel) Datum: Tèvet 5649 (1889) Druk (Davoes): Rotterdam, Gebroeders Haninas Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Gabriël Waisvisz met Lientje van Engers, 16 januari 1889 no. 3 Akte nummer 5 Mordechai zoon van Abraham neemt Bila dochter van Jechiel Datum: Tefet 5650 (1890) Druk: als 4, 6 en 8 Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Maurits Os en Elisabeth van Engers, 2 januari 1890 no. 1 Akte nummer 6 Jehuda zoon van Pinchas neemt Esther dochter van Moshe Datum: 28 Kislev 5651 (1890) Druk: als 4, 5 en 8 Met een uittreksel van de burgerlijke stand, 1890 Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Levie Pinas Levie en Hester van Emden, 10 december 1890 no. 174 Akte nummer 7 Zeëv genoemd Wolf zoon van Jitschak neemt Kalahar dochter van Josef haLevi Datum: de 2e Adar 5651 (1891) Druk: als 2 en 3 Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Wolf Jacob Gazan met Clara Levi, 2 april 1891 no. 22 Akte nummer 8 Israël zoon van Elihim neemt Jentele dochter van (vriend) Meir Datum: Eloel 5653 (1893) 10
TOEGANGSNUMMER 121 Druk: als 4, 5 en 6 Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand: Jesador de Winter met Johanna Hijman, 23 augustus 1893 no. 127 Akte nummer 9 Shlomo zoon van Alexander haLevi neemt ? [de hebreeuwse letters zijn tet waf yod] Datum: Nisan 5657 (1897) Geheel handgeschreven akte Huwelijk volgens de Burgerlijke Stand:
11
