FRIESLAND BEVRIJD-3 B ro n : B ev ri j d i n g s bi j l ag e L eeu w a rd er Co u r an t , z at e rd a g 8 ap ri l 1 9 9 5 . woensdag 11 april Uit Duitse ‘Sondermeldungen’, opgetekend door de Luisterpost: Tussen Heerenveen en Wolvega bevinden zich meerdere springplaatsen. Lazarett-trein 316.296 is met één as ontspoord. Menaldumadeel: I. Sabotagehandelingen in de nacht van 9/10 April ’45. a. in Menaldum is de brug in de Miedwei versperd met op elkaar gestapelde boerenwagens. De wegwijzers bij het kruispunt Dronr.weg- Berlicum zijn zwart geverfd. De wegwijzers op het gemeenteplein zijn omgewisseld. b. dorp Slappeterp is de plaatselijke weg versperd met boerenwagens. c. dorp Beetgum, brug in de weg Beetg.molen-Menaldum versperd met 3 boerenwagens, beladen met stenen. d. dorp Wier plaatselijk versperd met boerenwagens. e. Dronrijp, kanaalbrug opgehaald, brugwachter met familie ondergedoken. f. Marssum: brug te Ritsumazijl versperd omdat de ijzeren stangen bij deze brug doorgezaagd zijn en dwars over de brug gelegd. Brugwachter met familie ondergedoken. II. In de nacht van 10/11 april is op de grens der gemeente Menaldumadeel en Franekerdeel een springstoflading dwars over de weg tot ontploffing gebracht, in dit deel van de weg is een gat ontstaan van plm 1½ tot 3 meter, 2 meter diep. Het gat is weer dichtgemaakt. Feldgendarmerie 10-4-45 Om 22.30 uur is aan de Postweg Drachten-Boornbergum een ontploffing in elkaar gezet; de brug is niet zwaar beschadigd, wordt vandaag weer gebruiksklaar. 10-4-45 weg tussen St. Anna en St. Jacob ongeveer 1½ km opgebroken, door de Postenführer werd de gemeente voor herstel aansprakelijk gesteld, de straat is heden 11-4 ’s middags weer berijdbaar.
van der Meer en Dirk Beekhuizen de drenkeling die het niet gehaald lijkt te hebben, toch kunnen reanimeren, raken de Duitsers wat gunstiger gestemd. Maar nog mogen de dorpelingen niet naar huis.. Ook om elf uur niet, als de trein van de opruimingsdienst uit Leeuwarden is gearriveerd. Pas de volgende morgen, nadat de lamgelegde trein een makkelijke prooi is gebleken voor Engelse vliegtuigen, zullen de gedwongen opruimers hun persoonsbewijzen terugkrijgen. Het tweelingdorp Hommerts-Jutrijp deze woensdag. Begraven wordt de twaalfjarige Berend Nijholt, die vier dagen eerder bij een beschieting door twee geallieerde jachtvliegtuigen is gedood. Tegen zes uur in de namiddag waren de jagers, vermoedelijk Amerikaanse, komen aanvliegen. Scherend in de lengterichting over de Jeltewei hebben ze om onduidelijke redenen een passerende ziekenauto van het Sneker Sint Antonius Ziekenhuis geraakt, drie woonhuizen, een stal, een timmermanwerkplaats en een onbewoonde boot. De inzittenden van de ambulance, twee verpleegsters en een chauffeur, zijn als door een wonder ongedeerd gebleven. De wagen is echter volledig uitgebrand. Maar de kleine Berend Nijholt is bij het huis van zijn ouders dodelijk getroffen. Zijn broertje Sietse (9) en buurjongen Wibbe Bouma (8) zijn gewond. In de stal worden later twee koeien en twee paarden dood aangetroffen. Sabotageploegen onder andere uit Sneek, nemen her en der langs de Leeuwarderweg Duitsers onder vuur. Ook worden bomen op de weg gelegd. Bij Speers ontstaat een vuurgevecht met zo’n twintig passerende Duitse soldaten. De BS’ers, deels verdekt achter een boerderij, houden de overhand, doden enkele tegenstanders en weten uiteindelijk te ontkomen. Dat laten de Duitsers niet over hun kant gaan. Uit wraak laat de verantwoordelijke commandant handgranaten in de woonkamer van boer Marten Bruinsma gooien. De onschuldige veehouder en zijn zoon Nolle Wypke komen om.
‘Todeskandidaten’ Uit het Burmaniahuis in Leeuwarden, waar de SicherheitsIII. Franeker PTT gisteren gestaakt. dienst zetelt, worden veertien gevangen verzetsmensen in De Technische dienst is thans bezet door de Weermacht. vijf auto’s gezet en afgevoerd naar Dronrijp. Ze zullen worDe brugwachters van Franeker zijn verdwenen met hun ge- den doodgeschoten als represaille voor de sabotage van de zinnen. De bruggen zijn intact. (Maar de brugwachter hadBS, die de vorige dag de trein bij Dronrijp uit de rails heeft den de sleutels meegenomen zodat de scheepvaart gelaten lopen. Twee arrestanten, Peke Dolstra en Auke de stremd was -red. LC). In de nacht van 10-4-45 tussen 23 en Vries, blijven achter. SD-Hauptsturmführer Arthur Albrecht, 24 uur werd een aanslag op de brug in Rien uitgevoerd. De die in 1952 als laatste oorlogsmisdadiger ter dood zal worbrug werd opengedraaid en aan de open zijde werd een den gebracht, ontfermt zich over hen. Hij wil ze ‘op de auto half over de muur gereden, aan de andere zijde was vlucht neerschieten’. Peke Dolstra maakt deel uit van de een barricade van landbouwmachines gebouwd. De daders ’actieve tien’, een groep binnen de Leeuwarder NBS die werden door 2 soldaten gestoord en verjaagd. gevaarlijke klussen uitvoert zoals wapentransporten. Tewerkstelling bij gesaboteerde trein Peke Dolstra is al eens eerder door de SD, op grond van ’s Ochtends worden zo’n 25 man uit Blessum, Boksum en vage vermoedens, gearresteerd op 1 maart. Hij is echter Deinum in alle vroegte van hun bed gelicht om de rommel stug blijven ontkennen iets met illegaliteit te maken te hebrond de ontspoorde trein bij Dronrijp op te ruimen. De verben. Mede doordat zijn zuster de Duitsers mild weet te wrongen brokken metaal zijn veel te zwaar om ze met louter stemmen door hen rijkelijk van jenever te voorzien wordt spierkracht en blote handen te verslepen. Ze kunnen weinig Peke op 31 maart wegens gebrek aan bewijs vrijgelaten. uitrichten, maar moeten bij de trein blijven. De hele dag. Maar op zaterdag 7 april is het misgegaan. Dolstra staat ’s Avond valt een Duitse soldaat in het water. Niemand kan zich nog te scheren als Jelte de Boer aanbelt. Hij is lichtelijk zwemmen, met veel moeite wordt hij opgevist. Als Lieuwe Pagina 1
FRIESLAND BEVRIJD-3
in paniek. „Wegwezen, Peke! De Duitsers zitten ons op de hielen. Ze hebben identiteitskaarten gevonden van Toon Allerliesten in de Sint Jacobsstraat. Je moet meteen verdwijnen Ze kunnen je ieder moment komen halen.” Dolstra reageert laconiek. „Ik wil me eerst even fatsoenlijk scheren.” „Nee, je moet onmiddellijk wegwezen,” zegt een kwade De Boer terwijl hij op zijn fiets springt. „Ja, ja, ik ben zo weg Jelte.” Nauwelijks is De Boer om de hoek van de straat verdwenen, of SD’ers onder leiding van Oberscharführer Friedrich Grundmann stormen het huis van Dolstra binnen. „Godver de godver…”’ vloekt Dolstra, die zich wel voor de kop kan slaan. Grundmann lacht tevreden. „Schau mal, da haben wir wieder den Dolstra.”
Wierda en Hyltje Wierda, Sijbrandus van Dam, Heinrich Harder, Dirk de Jong, Hendrik Jan de Jong, Ruurd Kooistra, Johannes Marinus Ducaneaux en Oudger van Dijk. De beide laatsten worden wegens (vermeende) banden met de bezetters niet herdacht op het monument bij de brug. Gerard de Jong overleefde de executie.
Pogingen van de BS om deze executie te voorkomen mislukten; de opdracht bereikte de BS-gevechtsgroep die in Baaium was ondergebracht, te laat. Men was ook bang voor een tweede ‘Putten’ voor Dronrijp indien de SD’ers waren aangevallen. De bevolking van Dronrijp was woest op de BS:„Dit bereiken jullie nu met jullie sabotage.” Bij Speers zijn Marten Bruinsma en diens zoon Nolle Wypke gedood Nu, op deze woensdag, behoort Dolstra evenals de drie ge- als represaille voor aanslag op een groep Duitsers in de broeders Wierda tot de zestien ‘Todeskandidaten’ die uit buurt van hun boerderij. Duits officier sneuvelde. wraak voor de sabotage-acties geëxecuteerd zullen worden. SD Leeuwarden kon geen represailles ondernemen voor de Veertien man worden in vijf personenauto’s geladen en afaanslag bij Zandbulten (LP) omdat men geen vervoer had. gevoerd naar Dronrijp. Albrecht, de topman van de SD in Leeuwarder SD-commandat Albrecht wil gevangen genoLeeuwarden, gelast Dolstra en Auke de Vries (die afgelopen men BS’ers Peke Dolstra en Auke de Vries bij Harlingerzondag is gearresteerd terwijl hij wapens schoon zat te ma- straatweg te Leeuwarden ‘op de vlucht doodschieten’. Misken) in zijn eigen auto plaats te nemen. „Mit diesen zwei lukt door hardhandige verdediging van judoka Dolstra. BeiLeute beschäftige ich mich hochstpersönlich”, vertrouwt hij de gevangenen ontkomen.. Bij Stokersvallaat in Appelscha zijn ondergeschikte SD’er Emiel de Gendt grijnzend toe. gevecht tussen BS en Duitsers. Duitsers trekken terug. Voor de Mauermuur op de Harlingerstraatweg, ter hoogte Fransen terug naar boerderij Rooks. van het huis De Peppel, moeten Dolstra en De Vries uitstap- Canadezen in gevecht met Duitsers bij Noordwolda. pen. „Raus, sofort raus.” Dolstra en De Vries moeten 15 Henk Robben, die samen met zijn broertje Jan als hongeremeter voor de beide SD’ers uitlopen, in de richting van de vacué uit Rotterdam naar Friesland is gekomen, staat ’s muur. Dolstra weet wat dat betekent. Over een paar minumiddags voor het slaapkamerraam bij zijn gastouders ten krijgen ze een schot in de rug. Op de vlucht neergescho- Stockman in Dronrijp. Een colonne Duitse auto’s rijdt door ten. de straat. Op de treeplanken zitten zwaarbewapende Duitse Zijn hersens werken razendsnel. Afwachten betekent de soldaten, de passagiers zijn burgers. „Een man zit zo dat hij dood. Hij moet zijn kansen grijpen nu het nog kan. Langschuin naar achteren kijkt”, schrijft Robben in zijn uitgegezaam halen de SD’ers hen in. Uit zijn ooghoek ziet hij het ven herinneringen. „Hij draagt een blauwe overall. Kijkt hij pistool van Albrecht. Dan draait hij zich snel om. Albrecht, naar mij of is het verbeelding? (…) Later, in mijn dromen, zie die moet hij hebben. Hij slaat het pistool uit de handen van ik die man steeds omhoog kijken naar mij. Hij kijkt naar een de Duitser en springt hen naar de keel. De Duitser wankelt kind van tien jaar dat op dat moment niet weet wat alle inen valt. Beide mannen rollen in de sloot. De Gendt is gezittenden maar al tegoed beseffen: dit is hun laatste gang”. schrokken, maar snelt zijn baas meteen te hulp. Hij schiet. Jan Robben zwerft door de weilanden en ziet de stoet naar De kogel suist rakelings langs het oor van Dolstra. „Nicht de opengezette brug over het kanaal rijden. Hij sluipt erschiessen, Dummkopf”, schreeuwt Albrecht zijn ondergeheen en ziet hoe een aantal auto’s voor het brugdek halt schikte toe, uit angst zelf geraakt te worden. houden. Burgers worden langs de steile trap omlaag geAuke de Vries heeft het ondertussen op een lopen gezet. De stuurd, Duitse soldaten volgen. Jan loert tussen de pijlers Gendt schiet op hem. De kogel raakt De Vries in de arm, door en ziet de burgers een meter of vijftien van de walkant maar hij weet te ontkomen. Dan springt ook De Gendt in de staan. De Duitsers staan tegenover hen, het geweer in de sloot. Maar de goed getrainde Dolstra –gymnast en keurtur- aanslag. Het is de fusillade, De burgers vallen neer, de Duitner – is sterker dan ze denken. Er wordt getrapt en geslasers vertrekken. gen. Uiteindelijk geven de SD’ers het op. Ze stappen in hun Onder de slachtoffers zijn theologiestudent Mark Wierda en auto en gaan versterking halen. Dolstra strompelt terug zijn broers Klaas en Hyltje. „Dizze libbet noch”, roept een naar de stad en duikt onder. In het Burmaniahuis is het toegesnelde arbeider uit de melkfabriek. Het is Gerard de gegrinnik niet van de lucht als bekend wordt dat Albrecht en Jong uit Huizum, die zich dood heeft gehouden.. Ook JohanDe Gendt bebloed en met gescheurde kleren zijn teruggenes Nieuwland leeft nog, maar hij voelt dat hij sterft en zegt keerd van hun missie. Vooral De Gendt – bijgenaamd ‘de dat ze hem maar moeten laten liggen. hond’ – heeft het zwaar te verduren als hij met zijn hoofd in De auto’s komen, zonder meerijders op de treeplank nu, het verband in het Burmaniahuis verschijnt. terug door Dronrijp. Henk Robben rent naar de brug, net als Fusillade bij Dronrijp vele andere kinderen uit het dorp. „Beneden, in het gras SD uit Leeuwarden fusilleert bij de brug te Dronrijp 14 geonder aan de dijk, liggen de lichamen van wel meer dan vangenen: tien mannen. Op hun rug liggen ze. Ze lijken ons aan te staJohannes Nieuwland, Hendrik Jozef Spoelstra, Douwe Tuin- ren. Daar vlak onder mij ligt een man in een blauwe overall. stra, de drie broers Egbert Mark Wierda, Klaas Jan Wypcke Sommigen hebben donkere plekken op hun gezicht”. Pagina 2
FRIESLAND BEVRIJD-3
Tegenwoordig staat er een gedenkteken met de namen van elf van de dertien slachtoffers. De twee die ontbreken zijn Johannes Marinus Ducaneaux, ‘Dokter Brouwer’, die verdacht wordt van dubbelspionage in Leeuwarden, en Oudger van Dijk, een opportunistische Leeuwarder fabrieksarbeider die vrijwilliger was bij de Waffen-SS en gedeserteerd was toen het Duitsland minder voor de wind ging.
ker Jan Hoogterp in Dearsum, die de prijshengst Held naar Lemmer moet brengen, zal zeggen: „Ik lit Held net allinnich”. Hij houdt woord en gaat in het morgenduister van vrijdag de dertiende aan boord. Enkele uren later zal hij veilig de overkant bereiken. Weken na de Duitse capitulatie zal hij ongedeerd via de Afsluitdijk terugkeren. Tezamen met Held.12 april
Graf bij Allardsoog
Dood in het Koepelbos Op donderdag 12 april treken de Canadezen Oldeberkoop Bij Allardsoog hebben de arbeiders van de Heidemij, die binnen en richten een tijdelijk hoofdkwartier in de opkamer een dag eerder door de Duitsers zijn weggestuurd, in het van de boerderij van Heida. Bij hen is een Nederlandse verland waar ze aan het werk gaan een plek ontdekt waar gegraven is. Als ze wat aarde wegscheppen, ontdekken ze een bindingsofficier. In de loop van de dag begraven ze op het lijk. De voorman besluit het gat weer dicht te gooien en laat erf van Heida ook hun gesneuvelde kameraad Wilfred Berry. Vrijdagmorgen 13 april voeren de Canadezen de eerste de volkshogeschool waarschuwen. Er zouden wel eens gevangenen aan; Duitse militairen die zich hebben overgeslachtoffers van de SD kunnen liggen. Al de leiding van de geven. Ze worden bijeengebracht op het grasveld voor de volkshogeschool contact heeft gezocht met Hendrik Klazema uit Lippenhuizen, commandant van de BS in Opsterland, opkamer van de familie Heida bewaakt. De bewaking wordt besluit die een wacht te organiseren. Onder aanvoering van gevormd door twee mensen van het verzet, die contact met de Canadezen hebben gezocht: de Oldeberkoper Foppe Simon Jelgersma wordt ’s nachts bij het graf gewaakt. De mannen verwachten dat de SD’ers terugkomen om er meer Kuiters en de uit Lippenhuizen afkomstige Luitzen van der Wal. mensen te executeren. Maar er komt niemand. Op zondagmorgen 15 april. ’s Morgens om zes uur, zal het Luitzen van der Wal heeft een grote staat van dienst in de graf worden geopend. Men vindt tien doden. De slachtoffers illegaliteit. Hij heeft enkele goede vrienden zien sneuvelen liggen twee aan twee voorover half over de twee voorgaan- bij de Grebbeberg en toen hij kort na de veertiende mei de heen. Ze zijn gedood door schoten in hun achterhoofd. 1940 weer thuiskwam, was hij een ander mens geworden. Op een wagen worde de doden naar Bakkeveen gebracht. Hij weigerde de Duitse order zich weer te melden, werd beDaar wordt ieder van hen in een kist gelegd en opgebaard gin 1941 aangehouden en tot vijftien jaar dwangarbeid in in het verenigingsgebouw van de hervormde kerk. Duitsland veroordeeld. Hij heeft weten te ontsnappen en heeft zich in het verzet gestort. Hij is onder de schuilnaam Op dinsdag 17 april worden ze begraven. Negen in BakkeMiekie actief in een knokploeg in Drenthe. Een van zijn veen, en een elders. Het is Jochem Kazemier, die in zijn grootste wapenfeiten is de hulp die hij heeft verleend bij het geboorteplaats Aduard ter aarde wordt besteld. Ongeveer veilig wegbrengen van de bevrijde verzetsstrijders bij de 2500 mensen bewijzen de negen doden in Bakkeveen de laatste eer. Later zullen nog eens acht doden naar het kerk- overval op het huis van bewaring in Assen op 11 december hof in hun woonplaats worden overgebracht.. Een dode blijft 1944. Luitzen bestuurde de kaasauto, waarmee de bevrijden naar veilige onderduikadressen in Haulerwijk, Bakkein Bakkeveen: de kunstschilder Hendrik Werkman uit Groveen, Donkerbroek en Oldeberkoop zijn gebracht.Luitzen is ningen. ondergedoken in Oldeberkoop, bij Arend Nooij. Terugkeer van Held In maart 1945 hebben landwachters en SD’ers hem daar De Duitsers die in Irnsum gelegerd zijn, vorderen in wijde omtrek paarden en eten bij de boeren. De boeren zelf moe- gevonden. In afwachting van zijn afvoering naar Crackstate ten mee naar Lemmer, omdat de dieren en het voedsel met zetten ze hem gevangen achter prikkeldraad in een doodlopend steegje in het centrum van Oldeberkoop. Luitzen wist de Duitse soldaten mee moeten naar Holland. Ze gaan in de nacht. Overdag reizen is te gevaarlijk door de grote kans dat hij ten dode was opgeschreven. Maar toen kam er een op beschieting van geallieerde jagers. Ook Pier van der Vel- kans; de bewaker werd door een voorbijkomende vrouw de uit Flansum gaat met een wagen vol zijden spek op weg. afgeleid en de arrestant is razendsnel over het prikkeldraad geklommen en er vandoor gegaan. Er is nog wel op hem Als hij in Lemmer mee op de boot moet, is zijn leven niet veel meer waard, vreest hij. Ze zullen op het IJsselmeer vast geschoten, maar hij is niet geraakt. worden beschoten. Nog vóór Lemmer weet hij in een onbe- Deze herinneringen komen bij hem boven als Canadese militairen in de loop van de vrijdagochtend tien Nederlandwaakt moment zijn beest los te haken. Hij laat de wagen se Waffen SS’ers en landwachters op het erf van Heida met spek staan en keert op het niet beslagen paard terug brengen. Ze zijn tezamen met Duitse soldaten gevangen naar huis. genomen. De mannen worden gefouilleerd en moeten hun Kees Hellinga weet in Jutrijp, dat de kleine Berend Nijholt wapens afstaan. Luiten en Foppe krijgen ook deze mannen net heeft begraven, te ontkomen. Maar buurman Jaring de te bewaken. Er zijn enkele Oostgroningers bij: Otto Frikken, Wolf ziet geen kans te ontsnappen. Hij moet mee naar Lem- Heike Ham en Douwe Jonkman.Twee van hen komen uit mer. Daar laat hij zijn paard en wagen achter en ontkomt in Gelderland: Hendrik Dales en Gerrit Jan Seevinck. De jongde nacht door allerlei steegjes. Hij gaat naar zijn broer, die ste in landwachtersuniform is Bertie Hommes, net een boer is bij Kuinre. De volgende nacht, van donderdag op week eerder negentien jaar geworden. Hij is de zoon van vrijdag, zullen andere boeren uit de omgeving gedwongen een caféhouder, een NSB’er, die tot 1943 in Noordwolde op pad gaan. Anke (Andries) Hofstee, knecht bij de veefok- woonde en toen naar Steenwijk is verhuisd. FRIESLAND BEVRIJD-3
Pagina 3
Er heerst een gespannen sfeer. De beide verzetsmensen hebben hun herinneringen en de Canadezen zijn geprikkeld. Het verse graf op het erf van Heida herinnert hen voortdurend aan hun gesneuvelde vriend Wilfred Berry. De Canadezen weten niet precies wat ze met het tiental aanmoeten. De Nederlandse verbindingsofficier neemt contact op met onderwijzer K. Bosje, lid van de Ordedienst en plaatselijk leider van de BS. Hij vertelt hem dat ze net tien Nederlandse landwachters en SS’ers gevangen hebben genomen, en dat de Canadezen die wel kwijt willen aan de BS. „U mag ze hebben. U doet maar met ze wat u wilt,” hoort een verbaasde Bosje de man zeggen. Hij denkt even na en weigert. De officier zegt dan:„We zullen ons er wel mee redden.” Hij gaat terug naar Heida. Omstreeks elf uur besluit de Canadese commandant dat de tien gevangen Nederlandsen-in-Duitse krijgsdienst zullen worden afgevoerd naar een interneringskamp bij Vledder. Het gezelschap moet op een legerauto plaatsnemen. Een Canadese soldaat bestuurt de wagen, Luitzen en Foppe gaan mee als bewakers. De auto rijdt langzaam in de richting van Noordwolde. Wat er dan gebeurt, is nog steeds een mysterie. In Oldeberkoop wordt er tot vandaag de dag alleen maar fluisterend over gesproken. Volgens de verhalen is het wapen van een van de bewakers per ongeluk afgegaan. De SS’ers en landwachters zouden daar wat spottend om hebben gelachen. Daarna zou een van de gevangenen een pistool bij zich blijken te hebben, dat bij de fouillering onopgemerkt moet zijn gebleven. Het drama voltrekt zich vervolgens in hoog tempo ter hoogte van de Bovenweg. Zeker is in elk geval, dat er opeens geweervuur klinkt en dat de tien gevangenen dood neervallen. ————————————————————————————————————— Enkele jaren na de oorlog zal de rijksrecherche de zaak onderzoeken. Dat rapport wordt niet openbaar. Achtendertig jaar na deze schokkende gebeurtenissen zal Lou de Jong in deel 10b van zijn werk over de bezettingstijd schrijven dat de Canadezen de tien voor het vuurpeloton hebben geplaatst. Leden van de BS hebben volgens De Jong geen aandeel gehad in het doodschieten van de tien. In de streek rondom Oldeberkoop wordt iets anders verteld. Lourens Looijenga zal die verhalen in 1985 vermelden in zijn boek over Weststellingwerf in oorlogstijd. In 1994 zal W.H. de Vries er nog eens op ingaan in zijn serie over de oorlog in de Stellingwerven in het blad Regio Expres. Volgens die verhalen hebben Luitzen van der Wal en Foppe Kuiters bij het doodschieten van de tien een actieve rol gespeld. Als de net genoemde verhalen worden gepubliceerd, is Kuiters al lang overleden. Men neemt dat ook aan van Van der Wal. Ten onrechte. Maar hij is wel helemaal uit het zicht verdwenen. Het verhaal van dat pistool klinkt waarschijnlijk. Sommige Oldeberkopers hebben dat wapen gezien in handen van de Canadese chauffeur, toen deze na afloop terugkeerde bij Heida. Toen hij eerder vertrok met de gevangenen had hij dat wapen nog niet, zo weet men. De Canadees zou hebben verteld dat hij dat wapen als souvenir mee naar huis wilde nemen. Luitzen van der Wal is een halve eeuw later een man van 78 jaar oud. Enkel attaques zullen gaten in zijn geheugen
Pagina 4
hebben veroorzaakt. Maar hij herinnert zich dan wel dat hij het geweer heeft gehanteerd, waarmee de fatale schoten op die fatale vrijdag worden gelost. Hij suggereert dat de Canadees het bevel heeft gegeven. „Ik wie soldaat, no.” Uit zijn woorden blijkt iets van de sfeer daar bij het Berkoopster Koepelbos op de meest dramatische dag in zijn leven. De Duitsers waren nog steeds op enkele kilometers afstand. Ze konden, zo voelde Luitzen van der Wal, ieder moment weer komen opdagen. En dan zou het leven van de ‘terrorist’ die hij in hun ogen is geen stuiver meer waard zijn. Allerlei herinneringen aan het lot van door handlangers van de bezetter gedode kameraden gingen door zijn hoofd. Zo moet het ongeveer zijn geweest. Toen de tien waren doodgeschoten, zijn de drie mannen teruggekeerd naar Oldeberkoop. De lijken blijven liggen en zijn pas veel later begraven in het Koepelbos. —————————————————————————————————————— donderdag 12 april Brug Stokersvallaat opnieuw door Fransen bezet. In Oldeholtpade sneuvelt Canadese militair Wilfred Berry in gevecht met Duitsers. BS bezet brug over de Linde, ten zuiden van Wolvega. Canadezen krijgen bij Mildam brug over Tjonger in handen. Verbindingsofficier Jan Brouwer van staf van Piet Oberman, commandant van de sabotagegroepen van de BS, komt in contact met commandant oprukkende Canadezen. Oberman belooft dat BS drie bruggen in Achtkarspelen en brug over het Kolonelsdiep voor oprukkende Canadese troepen zal beschermen. Bij Oudega (W.) ontspoort als gevolg van eerdere sabotage Duitse trein met 150 ton munitie. Wordt door geallieerde vliegtuigen in brand geschoten. In Leeuwarder postkantoor worden blokjes trotyl die Duitsers hadden aangebracht om gebouw op te blazen, vervangen door blokjes hout. Bootdienst van Harlingen naar eilanden stopgezet. De dood van een Canadees Trooper Wifred Terry (25) heeft met de Royal Canadian Dragoons al heel wat meegemaakt. De mannen hebben gevochten in Italië, bij Marseille en zin Zuid-Nederland. Daarmee vergeleken valt de opmars door Friesland in het niet. De vluchtende Duitsers vormen een gemakkelijke prooi. De oorlog zal snel afgelopen zijn. Maar voor Berry, de chauffeur van een pantserwagen, komt het einde echter al op de Hoofdweg in Oldeholtspade. Hij bestuurt de voorste van drie pantserwagens en rijdt de gemeente Weststellingwerf binnen via Noordwolde en Oldeberkoop. Door Nijeholtpade en Oldeholtpade zal het richting Ter Idzard, Mildam en Oranjewoud gaan. Wolvega wordt gemeden, omdat daar de Duitsers nog te sterk zijn. In plaats van in Oldeholtpade rechtsaf te slaan de Hamersweg op, rijdt Berry per ongeluk rechtdoor, over de Hoofdweg, richting Wolvega. Daar fietsen twee Duitse soldaten hem tegemoet. Ze verschuilen zich onder een bruggetje aan de noordzijde van de weg. Met een steelhandgranaat schakelen ze de wagen van Berry uit. De jonge Canadees raakt zwaar gewond. De wagen rijdt onbestuurd in een mangat naast de weg voor de woning van Andriesje Dekker-Oosterhof. Zij staat de stervende Berry bij in zijn laatste ogenblikken. De Canadezen trekken zich na de aanval snel teug in de
FRIESLAND BEVRIJD-3
De Canadezen trekken zich na de aanval snel teug in de richting van Oldeberkoop. De Duitsers zoeken een veilig heenkomen in de buurt van Wolvega. De wagen van Berry blijft verlaten achter. In de loop van de dag wordt alles eruit gestolen. Het bevrijdingsnummer van het illegale blad De Koerier zal later schande van de plundering spreken. „Zij stoten het lijk van de gesneuvelde Canadees ruwweg aan de kant om hun roofzucht te botvieren.” Weerzien in Garijp Het is mooi zomer weer (op donderdag 12 april). Op het erf van de boerderij van de familie Benedictus bij Garijp is grote groep Duitsers neergestreken. Harmen Benedictus is twaalf. Hij ziet hoe twee Duitsers elkaar plotseling om de hal vallen. De mannen snikken het uit. Het is de kleine Harmen niet meteen duidelijk wat er gebeurt. Dan beseft hij wat er aan de hand is. Een Duitse vader treft voor het eerst in jaren zijn zoon weer. Beiden wisten van elkaar niet of ze nog in leven waren. Het weerzien van vader en zoon laat niemand onberoerd. „Mijn moeder kon haar emoties bijna niet bedwingen”, herinnert Benedictus zich. „Ze heeft de beide Duitsers in huis gehaald.” Vader en zoon zitten een tijdlang in de voorkamer met elkaar te praten.. Als ze de boerderij verlaten, zijn ze niet meer in uniform. Na het emotionele weerzien hebben ze besloten dat het genoeg is geweest. „Ze hebben van ons burgerkleren gekregen en ze zijn naar de schuur van Durk van der Molen gebracht. Daar had de ondergrondse een depot. Er zaten nog meer gedeserteerde Duitsers. Bij ons konden ze niet blijven, want wij hadden al zestig Duitsers in de hooiberg.”
op het vliegveld is een voorschotje van de bevrijding. Maar de spanning blijft in de lucht hangen. Tot aan de komst van de Canadezen op 15 april, herinnert de Marssumse ooggetuige zich: „Earst doe koe ik wer omraak ite en waard ik sûnt moannen wer ûngesteld.” De trein bij De Brekken Johannes Walinga, lid van de verzetsgroep Oudega (W), die onder leiding staat van Meine Verbeek, bevindt zich op deze donderdagochtend op zijn onderduikadres in de omgeving van Osingahuizen. Walinga, breedgeschouderd, 25 jaar en van het type ‘net te benaud’, spitst de oren en gaat staan. Hoewel de boerderij een flink eind van de spoorbaan gelegen is, weet hij het zeker: er is een trein onderweg. Hij schiet zijn jas aan, springt op een fiets met kussiebanden en rijdt naar het enkele kilometers verder gelegen Sandfinden, en vandaar het land in naar de ruïne van de boerderij van Sietse Reitsma. De boerderij is een tijdje geleden door Duitsers, die op zoek waren naar wapens en onderduikers, in brand gestoken. Walinga gaat tegen een kapotte muur zitten en wacht op de dingen die komen gaan.
Drie dagen eerder, toen het verzet de opdracht kreeg bruggen open te draaien of onklaar te maken, heeft zijn aanvoerder Meine Verbeek van de Sneker districtsoperatieleider toestemming gekregen voor het saboteren van de spoorlijn tussen Sneek en Staveren. Verbeek die in zijn woonplaats stationschef is geweest en het nodige van locomotieven, seinen en rails weet, heeft via-via gehoord dat de trein die al wekenlang verdekt staat opgesteld bij het station in Sneek, bomvol met munitie zit. Ongetwijfeld bestemd voor de VesHet einde van vliegbasis Leeuwarden ting Holland. Als die trein ontspoort, scheelt dat de terugIntussen wordt Leeuwarden opgeschrikt door het geluid van trekkende schietgrage Duitsers ongetwijfeld een beste slok hevige explosies. „Lûde knallen en grutte fonteinen fan peop de borrel, hebben Verbeek en de zijnen beredeneerd. allen en planken”, zo omschrijft een ooggetuige uit MarsLang kan d trein niet meer in Sneek blijven, want de Canasum het vuurwerk waarop de Luftwaffe de omwonenden van dezen kunnen ieder moment komen. Dat de Duitsers zo het vliegveld die donderdag trakteert. De Fliegerhorst Leeulang talmen, is een bewijs voor de waardevolle lading. Ze warden, ooit een belangrijke basis voor de luchtoorlog met zijn immers als de dood voor de Engelse jachtvliegtuigen die de Engelsen, vliegt de lucht in. Het terrein, voor de oorlog schieten op alles wat verdacht is. een eenvoudig en onverhard landingsveldje voor een dagelijks burgervluchtje op Amsterdam, was al gauw na de Duit- Verbeek is tot de conclusie gekomen dat de ontsporing op se inval uitgebreid tot een grote militaire basis, waarvan de het al lang onbereden traject Sneek-Staveren ‘op de iepen officieren zich de riante huizen aan de Mr. P.J. Troelstraweg vlakte’ èn in een bocht moet gebeuren. Daar is de kans op hadden gevorderd. Gedurende een groot deel van de bezet- ontsporing het grootst, veronderstelt hij. Nadat de keus is gevallen op een plek ten westen van de Oudegaster Brektingsjaren is de basis Leeuwarden een belangrijke schakel ken zijn Verbeek, bakker Wietse Valkema en Thijs Westra in Hitlers luchtverdediging geweest. langs de spoorbaan gelopen en hebben zij op de bestemde Het terrein strekt zich uit tot Beetgumermolen en Stiens, plaats een flink aantal bouten uit de bielzen gedraaid. De met munitiemagazijnen op plekken die anno 1995 nog door dag daarop hebben Verbeek en de zijnen uit Sneek te horen de NAVO worden gebruikt. Maar naarmate de oorlog vordergekregen dat de terroristische acties die de vorige nacht zijn de en de bezetters aan de verliezende hand zijn geraakt is gepleegd weer ongedaan moesten worden gemaakt.. „Wy de basis Leeuwarden doelwit van luchtaanvallen geworden. seinen dat de boel hersteld wurde soe”, zegt Walinga, „mar In de eerste maanden van ’45 hebben de Duitsers nog gewy ha it net dien. De ienichste kear dat wy in befel met opprobeerd een nieuwe startbaan aan te leggen. Maar door setsin net utfierd hawwe.” „De trein koe ik maklik foarbligeallieerde bombardementen is de drainage van het terrein uwe, want hy hie mar in slakkegong. Tsien kilometer yn’e kapot, zodat het veld er zeer nat bij ligt. Vel hangars zijn half oere of sa. It ding wie in ridend angstkompleks. Om it hurdsafgebroken. Half april wordt er al niet meer gevlogen. je waard oan de stoomfluit lutsen, sa benaud wienen dy Als de Duitsers de basis eenmaal hebben verlaten, bieden soldaten. In Duitser op in motor ried foarop by it spoar lans, de opgeblazen hangars en gebouwen stookhout aan een om de rails te ynspektearjen.” In de bocht lijkt de motorrijmassa volk. Met karren, fietsen, jutezakken en alles wat het der even in te houden, maar hij rijdt verder. Op de hielen sjouwen vergemakkelijkt, trekken drommen Leeuwarders en gevolgd door de locomotief, die een serie gesloten wagons dorpelingen uit de omgeving naar het veld. Er wordt hen trekt. Als de zoveelste fluit over de landerijen klinkt, zakt de geen strobreed in de weg gelegd, want de Duitsers hebben kop van de loc naar beneden. De zware trekker slaat tegen het veel te druk met zichzelf. Het plunderen van de ruïnes de grond, de wagons meetrekkend. Walinga, die ruim een Pagina 5
FRIESLAND BEVRIJD-3
kilometer verderop zit, rekt zich uit om maar vooral niks van de ontploffing te missen. Maar die blijft uit. Niet lang echter: kennelijk heeft het verzet binnen de kortste keren het oprukkende bevrijdingsleger op de hoogte gebracht. Een uur later ziet Walinga hoe twee Engelse RAF-jagers uit de blauwe hemel naar beneden duiken. Drie keer scheren ze over de trein die al bij het eerste mitrailleursalvo in brand raakt. De Duitse soldaten zijn dan al verdwenen. De knallen klinken Johannes Walinga als muziek in de oren. Wel een uur lang heeft hij op zijn stekkie bij die kapotte boerderij staan grijnzen en glimlachen, schat hij. Hij is trouwens niet de enige. Heel wat nieuwsgierigen uit de buurt horen het geknal van granaten en springstoffen. Pas na zes uur verstomt het geluid. De verantwoordelijke Wehrmachtofficier dreigt nog enkele boeren uit de omgeving te laten boeten voor de actie, maar hij bedenkt zich. In het rapport aan zijn superieuren meldt hij ‘baanverzakking door uitgesteld onderhoud’ als oorzaak van de ontsporing. Verovering van de Blessebrug Die middag lopen dertig mannen langs de oever van de Linde, in de richting van de Blessebrug. Het is de BS, Jeep Kroondijk voert de groep aan. De mannen hebben zich al een paar dagen schuil gehouden in een lege woning in de Lindevallei, een onherbergzaam gebied even ten noorden van Steggerda. De enige actie van de groep is totnogtoe het leggen van bandenbommen op de rijksweg geweest. Maar nu begint het grote werk. Koondijk en zijn mannen hebben de opdracht de Blesserbrug, die de rijksweg tussen Steenwijk en Wolvega verbindt ongeschonden in handen te krijgen. De tocht gaat tot aan de spoorbrug. Die wordt niet bewaakt en geeft een goede dekking. De helft van de groep, onder wie een man met een bazooka, blijft achter. Kroondijk trekt met de andere helft in een omtrekkende beweging naar de andere kant van de rijksweg, om zo van twee zijden de aanval te kunnen openen. Maar bij daglicht gaat dat niet, zo ervaren ze spoedig. Het wemelt van de Duitsers op de brug. „Het zijn er te veel. Het is te gevaarlijk”, constateert Kroondijk. Liggend achter een polderdijkje besluiten de mannen het donker af te wachten. Enkel boerenzoons kennen het moerasgebied op hun duimpje. Tot aan hun knieën klotsen de mannen door de moerassige grond. Een goede dekking zoeken is, vooral als er straks geschoten wordt, zeer belangrijk. Immers, voor je het weet word je door eigen vuur van de andere kant getroffen. Om twee uur ’s nachts worden de eerste salvo’s op de brug afgevuurd. Maar … er wordt niet teruggeschoten. Voorzichtig kruipen de BS’ers naar voren. „Pas op, het kan een val zijn.” De spanning is te snijden. De verkenners van beide kanten maken contact met elkaar. De Duitsers zijn verdwenen. De gevreesde springladingen zijn ook nergens te bekennen, zo leert een korte inspectie al gauw. De brug is door de bezetters gewoon verlaten en valt zo zonder slag of stoot in geallieerde handen. Waarom de Duitsers de brug niet hebben laten springen blijft onduidelijk. Misschien was de constructie van de zware, vaste dikke betonnen brug te stevig. Zoiets blaas je niet zo maar even op met een beetje trotyl. De volgende morgen passeren de eerste Canadese voertuigen.
Pagina 6
FRIESLAND BEVRIJD-3
