het denken aan onze v o n d s t e n van de e e r s t e j a r e n toen w i j ook daar v r i j veel Oslogesteenten vonden. R h o m b e n p o r f i e r e n , ook i n g r o t e s t u k k e n , waren daar toen b e s l i s t n i e t z e l d z a a m . Ook h i e r u i t zonden w i j kunnen c o n c l u d e r e n , dat de herkomst i n het n o o r d e l i j k d e e l van ons l a n d gezocht moet worden. In O o s t e l i j k F l e v o l a n d z i j n alweer ettelijke scheepswrakken a a n g e t r o f f e n , waaronder enige met s t e n e n aan b o o r d . Dit laatste bewijst h o e v e e l aandacht e r van j a a r t o t j a a r moest worden b e steed aan de d i j k b o u w . Wij hopen dan ook i n de n a b i j e toekomst nog enkele malen t o t d e r g e l i j k onderzoek i n s t a a t te z i j n , h e t geen z e k e r mede v o o r onze k e n n i s van de g e s c h i e d e n i s van de d i j k bouw van b e t e k e n i s z a l kunnen z i j n . Muidenberg/Schokland,
1958.
FOSSIEL H O U T door A . G . Koenderink. Wat f a s c i n e e r d e n me i n m i j n j o n g e l i n g s j a r e n de mooie s t u k k e n versteend hout, die Bernink u i t g e s t a l d had i n de v e n s t e r b a n k i n de oude s t e n e n z a a l van N a t u r a - D o c e t . Dat p r a c h t s t u k palmhout van het V r a g e n d e r v e l d , waar we e e r s t van d a c h t e n , dat h e t een s o o r t boomkoraal was en de mooie donkere s t u k k e n u i t Groenlo, Eibergen en d i e b l a d a f d r u k op R i e s e n b e c k e r z a n d s t e e n , d i e Bernink v e r z a meld h a d , t o e n de weg Oldenzaal-Denekamp er mee werd v e r h a r d . B e r n i n k had een neus v o o r d i e d i n g e n l a n g s de weg; i k h e r i n n e r me z ' n enthousiasme over aangevoerde B u r n o t k o n g l o m e r a a t aan h e t k a n a a l b i j W e e r s e l o . Wat zwaaide hij de hamer aan de weg D i e p e n h e i m Neede, t o e n d i e een o n d e r l a a g zou k r i j g e n van s t e n e n aangevoerd van het V r a g e n d e r v e l d . Het j a s j e ging u i t vanwege de h i t t e des daags, maar s c h a t t e n werden e r v e r z a m e l d , i n g r o t e h o e v e e l h e d e n . Maar i k w i l d e wat a a n t e k e n i n g e n p r o d u c e r e n over h o u t , f o s s i e l hout wel te v e r s t a a n , dat i k s p r o k k e l d e i n N e d e r l a n d en even over de g r e n s . Steeds weer dat f a s c i n e r e n d e a l s de s t u k k e n i n B e r n i n k s oude s t e n e n z a a l . I k heb ze vaak goed bekeken, d a a r b i j B e r n i n k s soms r o m a n t i s c h e , vaak h u m o r v o l l e u i t l e g . Daar i n de s t i l l e b e slotenheid werd de f e e l i n g v o o r a l dat moois g e b o r e n . De s t e n e n g i n g e n s p r e k e n . Z i j waren n i e t koud meer, maar v o l van h e t oude gloedvolle l e v e n . I k moest d i t eens even k w i j t v o o r i k de mooie stukken u i t m i j n e i g e n c o l l e c t i e f o s s i e l hout ga b e s p r e k e n , h e t geen tevens b e d o e l d wordt a l s een a a n v u l l i n g op wat R o d i n g , A n d e r son en W i l l i g e n b u r g reeds e e r d e r p u b l i c e e r d e n . S i n d s 1946 verzamelde s c h r i j v e r dezes op d i v e r s e v i n d p l a a t s e n i n N e d e r l a n d v e r s t e e n d h o u t . Steeds weer stemt z o ' n v o n d s t tot v r e u g d e . De c o l l e c t i e omvat thans ongeveer 35 g r o t e en k l e i n e r e s t u k k e n . Het i s e i g e n a a r d i g , dat S c h r . i n de periode 1930-1946 het n o o i t v e r d e r b r a c h t dan e n k e l e s t u k k e n van h e t bekende w i t t e coniferentype u i t h e t Twentse g r i n t . I n de a f g e l o p e n 10 j a a r is de c o l l e c t i e meer g e v a r i e e r d geworden. A l s a a n v u l l i n g op de a r t i k e l e n van W i l l i g e n b u r g ( p u b l . I I p p . 2 9 - 3 2 ) , R o d i n g ( G . & H . n r 3 p p . 8 7 - 9 0 ) en Anderson ( G . & H . n r 6 pp. 1 4 3 - 1 5 0 ) kan het onderstaande z i j n waarde hebben. H i e r o n d e r v o l g e n de o n d e r s c h e i d e n c o l l e c t i e n u m m e r s . 1. Tempskya s p . (boomvaren) 3 ex. i n g r o o t t e v a r i ë r e n d . a . 1 ex. 1 5 x 1 0 x 5 cm gevonden op de H o l t e r b e r g i n 1949 op een o n t g i n n i n g s t e r r e i n aan de w e s t z i j d e . 230
b.
2.
1 ex. 1 2 x 6 x 3 cm gevonden aan de o p p e r v l a k t e n a b i j h e t oude k l o o s t e r te S i b c u l o . c . 1 ex. 6 x 4 x 1 cm v a n W e s t e r h a a r a c h t e r h e t k e r k h o f , eveneens op omgeploegde h e i . Alle drie exemplaren vertonen dezelfde karaktertrekken als door A n d e r s o n b e s c h r e v e n . F o s s i e l palmhout, 2 ex. ( z i e a f b . 1 ) . a . V i n d p l a a t s : omgeploegde a k k e r in de buurtschap Zwolle onder E i bergen. K l e u r : w i t . Op de f o t o komen de vaatbundels goed u i t . b . ' n Stuk u i t Groesbeek v e r t o o n t mooie v a a t b u n d e l s op de doorsnee. E c h t e r anders dan bij h e t palmhout (zie afb. 2). Ook d i t stuk is een oppervlakteAfb. 1i vondst • F0881el palmhout. V i n d p l . buurtschap Zwolle gem. Eibergen. C o l l . Koenderink. Foto A. Bakker. De 2 exemplaren zijn resp.:10x9x2 cm en
3.
4.
5.
4x3x2-§-
cm.
Naast deze beide Afb. 2 : stukken verzamelde Versteend hout met grove vaatbundels. V i n d p l . : Schr. ook nog een Groesbeek. C o l l . Koenderink. Foto A. Bakker. v i e r t a l kleine stukj e s zwaar v e r k i e z e l d h o u t , d i e men op h e t eerste gezicht o ö l i tisch zou noemen, maar b i j nadere b e studering overeenkomsten hebben met * t palmhout a l s d o o r Roding beschreven. Uit het Carboon stamt: a . Afdruk van z e g e l boom i n k w a r t s i e t i s c h e zandsteen. Dit stuk werd i n 1 9 5 3 gevonden in een grindgroeve bij Mook. Het exemplaar l i j k t v e e l op f o t o 2 0 9 i n v . d . L i j n : N e d e r l a n d s e zwerfstenen. b . C a l a m i t e s s p . i n e n k e l e g r o t e exemplaren a f k o m s t i g u i t de 2 e groeve i n de G r e b b e b e r g b i j Rhenen. 1 exemplaar i s 2 0 x 7 cm. Het moedergesteente is kolenzandsteen. 1 exemplaar v e r t o o n t t e v e n s a f d r u k k e n van een schubboom. Een v i j f t a l , stukken hout wit tot geelachtig van t i n t . I n Twente v r i j algemeen. 1 g r o o t exemplaar 2 5 x 2 0 x 6 cm u i t de grindgroeve van de wed. Brummelhuis te V a s s e . 1 exemplaar 1 2 x 4 x 5 cm gevonden op het Harde b i j O l d e b r o e k . V r o e g e r werd v e e l a l aangenomen, d a t deze s t u k k e n stamden van de G r a f e n b e r g
231
6.
7»
8.
9»
10.
11.
12. 13-
232
b i j D ü s s e l d o r f . Deze s t u k k e n z i j n echter geheel anders. Z i j g e l i j k e n h e t meest op f o s s i e l hout u i t het R o t l i e g e n d e s van F r a n k f o r t , dat daar l o s g e w o e l d wordt d o o r de M a i n . B i j m i j n b e z o e k aan Wiesbaden heb i k d i t i n een c o l l e c t i e v a n de h e e r Schumann kunnen constateren. Maar de overeenkomst met h e t t e r t i a i r e hout, als Krul beschreef, b l i j f t bestaan. Een stuk i n der t i j d gekregen v a n J o s B a n n i n g munt u i t d o o r z ' n merkwaardige k l e u r e n : g r i j s , w i t en r o o d i n b a n d e n . Het v e r t o o n t m a c r o s c o p i s c h overeenkomst met f o s s i e l g i n k o h o u t u i t A m e r i k a . B a n n i n g meende a a n v a n k e l i j k , d a t h e t een merkwaardige j a s p i s was. V a n G r o e n l o en Hattem stammen nog een v i e r t a l s t u k k e n zwaar v e r k i e z e l d hout met z e e r f i j n e s t r u c t u u r t e k e n i n g en waarvan de b u i t e n k a n t o n m i d d e l l i j k de h a b i t u s v a n hout laat zien. K l e u r : overwegend g r i j s . E e n g r o o t s t u k 2 5 x 1 2 x 7 cm e g a a l l i c h t b r u i n gekleurd hoorns t e e n a c h t i g , met z e e r f i j n e structuur. Vindplaats: Westzijde H o l t e r b e r g . S t e r k a f g e r o l d e x e m p l a a r , t o t a a l a f w i j k e n d v a n de t y p e n d i e S c h r . t o t heden v o n d . Van de A m e r s f o o r t s e b e r g stamt een mooie r o l s t e e n v a n f o s s i e l h o u t , + 6 cm d o o r s n e d e met een p r a c h t i g e w i t - z w a r t b a n d e r i n g . E e n mooie v o n d s t op een r e g e n a c h t i g e dag i n 1 9 5 ^ . Van d i t g e b i e d en ook u i t S o e s t e r b e r g stammen nog een z e v e n t a l stukjes zwaar v e r k i e z e l d h o u t . V o o r h e t t y p e z i e f i g . 2 1 k v a n d e r L y n Nederlandse z w e r f s t e n e n . Mooie s t u k k e n u i t de omgeving van A m e r s f o o r t z a g S c h r . i n de c o l l e c t i e : v a n A k e n . U i t de g r o e v e V o g e l z a n g te Rhenen stamt een s t u k i j z e r h o u d e n de z a n d s t e e n met b l a d a f d r u k , d i e een p a r a l l e l n e r v a t u u r h e e f t (zie afb. 3)De v o n d s t werd gedaan b i j regenachtig weer, waardoor het gesteente zo z a c h t was, dat slechts een drietal goede stukken het vervoer naar Amersf o o r t o v e r l e e f d e n . 2 ex. van het stuk berusten i n h e t Rijksmuseum v o o r G e o l o g i e en M i n e r a l o g i e te Leiden. Een tweetal s t e r k i j z e r houdende stukken, maar met een mooie h o u t s t r u c tuur stammen uit 01debroek. De herkomst van deze gesteenten moet volgens Schr. gezocht worden i n het Tertiair van het D u i t s e Rijngeb i e d , e v e n a l s de s t u k k e n onder 10 genoemd. V e r moedelijk behoren hier ook de i j z e r e n zwerveAfb. 3: Bladafdruk op Ijzerhoudende zandsteen. lingen met s c h e l p e n v a n V i n d p l . Grebbeberg, Rhenen. Garderen, Elspeet en (ware grootte) Speulde t o e . E e n s t u k zwart hout met o ö l i e t s t r u c t u u r . De o b l i e t e n z i j n goed waarneembaar. V i n d p l a a t s : aan de weg S i b c u l o - K l o o s t e r h a a r . G r i j s - g r o e n e zandsteen met v r i j d i c h t e s t r u c t u u r . H o u t r e s t e n onregelmatig v e r s p r e i d . Ouderdom? V i n d p l a a t s : G r . V . Osse te Losser.
^k.
15»
G r i j z e k w a r t s i e t . Met zwart verkoolde houtresten. Verm o e d e l i j k t a k met z i j t a k j e s . (Zie a f b . k). Vindplaats: Grebbeberg, Rhenen. Tot s l o t enkele b u i t e n l a n d se v o n d s t e n : a . Z a n d s t e e n u i t de T h o l e y er S c h i c h t e n , F i e s b a c h t a l met Walchia Piniformis en W a l c h i a F i l i c i f o r m i s Zie "Der Aufschluss" j a n . 1956 b l z . 8 . b . F o s s i e l hout u i t A r i z o n a met o p a l i s e r i n g . c. Een plaat verkiezeld h o u t met mooie h o u t s t r u c tuur u i t P a t a g o n i ë . d. Gildehauser zandsteen met h o u t i n s l u i t i n g . e. F o s s i e l h o u t . L o s en i n geoden u i t g r o e v e B e l t man t e A l s t a t t e . f. Zwerfsteen van Haddorf bij Rheine met b r o k j e s schelpen, z e e l e l i e f r a g mentjes, pyrietkogeltjes van +_ -f- cm d i a m . en een s t u k j e hout met b u i t e n gewoon mooie s t r u c t u u r , enigszins verkoold. Ouderdom: J u r a ? Afb. 4 :
Schr* hoopt met deze beVerkoolde houtdelen op l i c h t g r i j z e schrijving meerderen e n t h o u s i a s t van de Grebbeberg b i j Rhenen. gemaakt t e hebben en z o , z i j h e t a l n i e t deden, aangezet te hebben t o t het speuren n a a r deze wondere g e t u i g e n d e r oude p l a n t e n w e r e l d . Soest,
zomer 1958.
kwartsiet
•
233
Afb. I
Overzicht van de gevolgde route rondom de Deister.
De volgende morgen i s de l u c h t b e t r o k k e n , maar het b l i j f t gel u k k i g d r o o g . A l l e n v e r s c h i j n e n opgewekt aan het o n t b i j t en r o e men de g e z e l l i g h e i d van het h o t e l , a l kan men de donzen Duitse dekbedden maar m a t i g a p p r e c i ë r e n , maar dat z a l wel wennen. V ó ó r de bus v e r t r e k t begeven v e l e n z i c h nog op de t e r r a s s e n v o o r het h o t e l om z i c h wat nader te o r i ë n t e r e n . Staande op het t e r r a s k i j ken we over het d a l , w a a r i n het dorp i s g e l e g e n , i n z . o . r i c h t i n g en z i e n d a a r a c h t e r weer een l a g e b e r g r u g "Het Saupark" o p r i j z e n , die i n geologisch opzicht de z u i d f l a n k van de a n t i c l i n a a l van S p r i n g e i s , t e r w i j l dus hotel "Deisterpforte" op de noordflank van deze a n t i c l i n a a l , het D e i s t e r g e b e r g t e i s g e l e g e n . De bodem i n de omgeving van het h o t e l b e s t a a t v o o r n a m e l i j k u i t K o r a l l e n o ö l i t h terwijl ook de daaronder l i g g e n d e Heersumerlagen h i e r en daar zichtbaar zijn. De K o r a l l e n o ö l i t h i s p r a c h t i g o n t s l o t e n i n de grote steengroeven van de S p r i n g e r * K a l k w e r k e , d i e door e n k e l e n onzer b e z o c h t z i j n b u i t e n de e x c u r s i e - u r e n . De k a l k i n deze g r o e ven i s s t e r k g e d o l o m i t i s e e r d (Mg CO3). De o n d e r s t e l a g e n i n deze groeve bevatten v e e l versteende koralen. Als alle "bergbewoners" p l a a t s hebben genomen i n de b u s , d a a l t deze v o o r z i c h t i g naar beneden om eens te gaan z i e n hoe de "dalbewoners" het maken. Deze blijken z i c h v o l g e n s a f s p r a a k k e u r i g op t i j d b i j de Marienbrunnen te hebben o p g e s t e l d . Ieder h e e f t het g e l u k k i g goed naar z i j n z i n gehad in zijn nachtverblijf en mevrouw Lap b l i j k t z e l f s vergezeld te worden door een a a r d i g e k l e i n e page, d i e h a a r bagage naar de bus b r e n g t . De "dalbewoners" v e r t e l l e n , dat z i j z i c h 's avonds i n de R a t s keller v e r e n i g e n , waar het blijkbaar g e z e l l i g t o e g a a t . Maar nu wordt het e r n s t . We w i l l e n deze dag nog v e e l doen en een r o n d r i t om de gehele D e i s t e r maken. Daartoe z u l l e n we e e r s t l a n g s de z . w . 234
Afb. l i : Vertrekplaats van de bus. Het u i t 1616 stammende postmeesterhuis b i j de Marienbrunnen. Foto W. van de Burg
rand e r v a n r i j d e n , d a a r n a b i j Bad Nenndorf afbuigen om d a a r n a aan de t e g e n g e s t e l d e z i j d e de n . o . r a n d te v o l g e n om b i j S t e i n k r u g weer n a a r het z u i d e n a f te b u i g e n en om dan v a n a f V ö l k s e n do z . w . r a n d weer te v o l g e n , waarmede dan de r o n d r i t voltooid zal zijn. De D e i s t e r i s opgebouwd u i t Wealdenzandsteen en v e r d e r uit f o r m a t i e s u i t de Malm t . w . S e r p u l i e t , Münder M e r g e l , E i m b e c k h a u s e r en H e o r P l a t t e n k a l k , G i g a s s c h i c h t e n , Kimmeridge, K o r a l l e n o ö l i t h sumer S c h i c h t e n , zodat de Malm i n a l z i j n v a r i a t i e s h i e r ontwikk e l d i s . A a n g e z i e n de l a g e n n a a r het noorden h e l l e n z i j n dus de oudste formaties aan de z u i d r a n d o n t b l o o t , zodat w i j op onze t o c h t h i e r h e t e e r s t k e n n i s mede z u l l e n maken. Wij z i j n h i e r i n een k l a s s i e k g e b i e d . De p l a a t s j e s Bad Münder en Eimbeckhausen z i j n naamgevend v o o r a f z e t t i n g e n geworden, d i e nu onder deze benaming o v e r a l i n de s t r a t i g r a f i e worden g e b r u i k t , Even v o o r we Bad Münder b e r e i k e n k r i j g e n we g e l e g e n h e i d deze f o r m a t i e o n t s l o t e n te z i e n , h e t g e e n anders z e l d e n voorkomt. E r i s een g r o t e autoweg i n aanbouw,die i n een boog om Bad Münd e r wordt g e l e g d . D e M ü n d e r m e r g e l h e e f t h i e r een d i k t e van 20-30 m en b e s t a a t v o o r n a m e l i j k u i t b r o k k e l i g e mergels met e i g e n a a r d i g e b o n t e , blauwe, grauwe, g e l e en d o n k e r r o d e p a s t e l t i n t e n , met h i e r en d a a r i n s c h a k e l i n g e n van d o l o m i t i s c h g e s t e e n t e met een c e l a c h t i g e s t r u c t u u r . Deze d o l o m i e t i s a l s een l a a t s t e r e s t te b e s c h o u wen van de i n de d i e p e r e ondergrond nog voorhanden z i j n d e g i p s en z o u t a f z e t t i n g e n . Met de u i t l o g i n g van deze z o u t a f z e t t i n g e n gaat ook het o n t staan van d o l i n e n ( i n s t o r t i n g s t r e c h t e r s ) gepaard, die hier en daar i n het l a n d s c h a p z i c h t b a a r z i j n . Even l a t e r z i j n we i n Beid M ü n d e r , waar we h e t K u r p a r k z i e n met d è g e n e e s k r a c h t i g e b r o n n e n ,
235
d i e dus hun o o r s p r o n g i n de zo even genoemde z o u t a f z e t t i n g e n h e b ben. Even na Bad Münder z i e n we de E i l e r b e r g a l s h e t ware het d a l v e r s t o p p e n met ronde k a m e s - a c h t i g e h e u v e l s . H i e r was het o . a . d a t s c h r i j v e r dezes v e r k i e z e l d e Tempskya-stamstukken h e e f t gevonden, evenals i n een g r i n d g r o e v e b i j Altenhagen I I (zie h i e r v o o r W.F. Anderson - V e r k i e z e l d e Tempskya stammen u i t h e t Weald a l s z w e r f steen in O v e r i j s e l , Grondboor en Hamer n o . 6 - j u n i 1 9 5 7 ) » Van Bad Münder r i j d e n we door h e t l i e f l i j k e d a l van Aue v i a E i m b e c k hausen n a a r Messenkamp. Even v o o r d i t p l a a t s j e s l a a n we r e c h t s a f en b e r e i k e n a l s p o e d i g het gehucht met de merkwaardige naam A l t e n hagen I I ( A l t e n h a g e n I hadden we de v o r i g e dag a l l e r e n kennen op onze t o c h t naar S p r i n g e ) .
Afb. I M : Gigassenienten i n Altenhagen II Foto H . J . van Eekeren
A l l e s i s v e r s i e r d en onder erebogen s c h r i j d e n we bergopwaarts. Het b l i j k t dat f e e s t v i e r e n d e s p u i t g a s t e n deze v e r f r a a i i n g e n h e b ben a a n g e b r a c h t . Ook kalkminnende p l a n t e n , i n bonte v e r s c h e i d e n h e i d , b e g i n n e n nu ons pad te omzomen, t o t p l o t s e l i n g na h e t s t r u weel van k r e u p e l b o s j e s een indrukwekkende groeve z i c h aan onze b l i k k e n v e r t o o n t ( a f b e e l d i n g l i l ) . De zonnige s t i l l e v e r l a t e n h e i d van d i t mooie p l e k j e i s een z i n v o l l e o m l i j s t i n g van onze k e n n i s making met deze r u i g e G i g a s l a g e n . De harde banken van de G i g a s k a l k e n manifesteren z i c h i n het landschap a l s t e r r a s s e n , hetgeen t u s s e n A l t e n h a g e n I I en Eimbeckhausen d u i d e l i j k z i c h t b a a r i s . N a a r boven toe worden deze k a l k e n dunner g e l a a g d en gaan dan over i n Eimbeckhauser P l a t t e n k a l k . 236
Een d u i d e l i j k e grens b e s t a a t e r e c h t e r n i e t ; deze wordt daar g e l e g d , waar de z a c h t e brokkelige dungelaagde afzettingen de overhand b e g i n n e n te k r y g e n en v o o r a l d a a r , w a a r deze hun t y p i s c h e h a b i t u s b e g i n n e n aan te nemen: zwartgrauwe, van b u i t e n met een l i c h t e k l e u r v e r w e r e n d e , k l e i i g e k a l k p l a t e n , d i e , wanneer men ze met de hamer stuk s l a a t , sterk versplinteren met een h e l d e r e klank. Dikwijls z i j n de laagvlakken bedekt met m a s s a a l optredende C o r b u l a i n f l e x a Roem en M o d i o l a l i t h o d o m u s D K r . Deze fossielen komen o v e r i g e n s ook i n de G i g a s k a l k e n v o o r . H i e r v a n komt i n deze groeve i n de a l l e r b o v e n s t e l a g e n nog i e t s v o o r . B e t e r i s d i t ges t e e n t e op de a k k e r s d a a r i n de omgeving te v e r z a m e l e n . De h a r d e G i g a s k a l k b a n d e n i n deze groeve z i j n v o l s p l e t e n , d i e d i k w i j l s met een mooie d r u i p s t e e n a c h t i g e h u i d van A r a g o n i e t z i j n b e k l e e d . Dat h e t g e s t e e n t e r i j k aan f o s s i e l m a t e r i a a l i s , i s d u i d e l i j k te z i e n , maar v e e l a l i s e r n i e t anders dan s c h e l p g r u i s v a n o v e r gebleven. Ammonites . G i g a s Z i e t is een g i d s f o s s i e l voor deze f o r m a t i e en deze o n t l e n e n dan ook hun naam h i e r a a n . I n de a f z e t t i n g e n h i e r t e r p l a a t s e komt een ammoniet v o o r van 10 cm d o o r s n e de, Olcostephanus Gravesianus genaamd. Vele kalken zijn fijn oölitisch en z i j n d i k w i j l s , b e h a l v e C o r b u l a en M o d i o l a , r i j k aan O s t r e a M u l t i f o r m i s D K r . u . k . en E x o g y r a V i r g u l a D e f r . Wat n a t u u r l i j k b i j z o n d e r f r a p p e e r t , zijn de f r a a i e s t y l o l i t h e n , die z i c h a l s een soort figuur van een grafische voorstelling v o o r d o e n en d i e we v e e l v u l d i g i n deze groeve aantreffen. Stylol i t h e n (Gr. s t y l o s = z u i l , Gr. lithos=steen). A f z e t t i n g e n , w a a r i n z i c h deze v e r s c h i j n s e l e n v o o r d o e n , hebben gewone l a a g v l a k k e n , maar de l a g e n z i j n onderling a l s h e t ware v e r t a n d aan e l k a a r door m i d d e l van deze s t y l o l i t h e n . Ze o n t s t a a n door de w e r k i n g v a n h e t g r o n d w a t e r . De G i g a s k a l k z e l f i n o n d o o r l a t e n d v o o r w a t e r , zodat het water z i c h a l l e e n i n s p l e t e n en v o e gen t u s s e n de l a g e n kan bewegen en w a a r b i j k a l k i n o p l o s s i n g gaat. Wanneer de g e s t e e n t e d r u k door de b o v e n l i g g e n d e l a g e n zeer sterk i s , komt h e t h i e r b i j n i e t t o t de v o r m i n g van h o l t e n , maar zakt het gesteente n a . Van punt t o t punt i s echter de o p l o s b a a r h e i d v e r s c h i l l e n d en o n t s t a a t zodoende de g e b l o k t e f i g u u r . D i k w i j l s z i j n de tanden gek r o o n d door een f o s s i e l r e s t w a a r u i t ook b l i j k t dat z i j door hun andere chemische e i g e n s c h a p p e n t . o . v . h e t omringende gesteente een r o l hebben g e s p e e l d i n de vorming van de s t y l o l i t h e n . Nadat i e d e r z i c h van monsters h e e f t v o o r z i e n , zoeken we de bus weer o p , d i e ons nu w e l d r a i n snelle vaart verder voert langs Lauenau n a a r R o d e n b e r g , waar we zowaar onze trouwe B u n d e s s t r a s s e weer tegenkomen; s i n d s Minden hadden we h a a r n i e t meer g e z i e n . Het k a n n i e t m i s s e n , d a t we nu meteen ook weer een g e o l o g i s c h e m e r k w a a r d i g h e i d aan de r a n d van deze weg z i e n l i g g e n . Even v o o r we op de B u n d e s s t r a s s e 65 komen, z i e n we l i n k s een grote "kraterwal" l i g g e n van k a l k t u f . H i e r o n t s p r o n g v r o e g e r een b r o n van s t e r k kalkhoudend water, d i e om z i j n u i t s t r o o m o p e n i n g langzamerhand deze g r o t e r i n g w a l van k a l k t u f opbouwde. Tegenwoordig komt de b r o n i e t s v e r d e r aan de o p p e r v l a k t e als gevolg van v e r s t o p p i n g der o o r s p r o n k e l i j k e t o e v o e r s p l e t e n , We s l a a n nu r e c h t s a f en v o l g e n B u n d e s s t r a s s e 65 t o t B a n t o r f en s l a a n nu de weg naar Hohenbostel i n . We b e v i n d e n ons nu aan de noordkant van de D e i s t e r . I n het g e b i e d van de Wealdenzandsteen dus. Nu wordt de r e i s e c h t e r wat minder v o o r s p o e d i g . Een goede o n t s l u i t i n g van de Wealdenzandsteen b l i j k t m o e i l i j k v i n d b a a r en k o s t n o g a l tijdrovende manoeuvres van de bus op de s m a l l e wegen, b o v e n d i e n b e g i n t het te r e g e n e n . We houden ons daarom h i e r n i e t l a n g op. We k e r e n de D e i s t e r de r u g toe en r i j d e n door de D e i s t e r s y n c l i n a a l n a a r de S t e m m e r b e r g - a n t i c l i n a a l ( z i e a f b . I V ) . 237
P r o f i e l Deistersynclinaai Afb. IV naar F . Hamm
Onderweg z i e n we een g r o t e k o l e n m i j n , want de Wealdenzandsteen h i e r koolhoudend. B i j Nordgoltern-Stemmen s l a a n we de weg i n n a a r L a t w e h r e n . De weg is hier gedeeltelijk opgebroken en te v o e t gaan we v e r d e r . Weer r e g e n t h e t . Maar nu z i e n we waar de weg het hoogste punt b e r e i k t een s t e i l s t a a n d e k o o l l a a g i n een heuvelwand n a a s t de weg. Een i l l u s t r a t i e van de g e o l o g i s c h e opbouw van d i t g e b i e d , d i e v o o r h e t bezoek aan de volgende groeve n u t t i g b l i j k t te z i j n . Maar e e r s t gaan we nu onze middagpauze houden. Rekers h e e f t onze komst i n een m i n u s c u u l "Gaswirtschaftje" aangekondigd en w e l d r a z i t t e n we g e z e l l i g h u t j e mutje op e l k a a r de l u n c h p a k k e t t e n te l e d i g e n . V o o r t gaat het weer, t e r u g n a a r h e t dorp Stemmen. I n h e t n . o . einde van het dorp bezoeken we nu een groeve i n de C o r n b r a s h en we doen h i e r een l i t h o l o g i s c h e k e n n i s op, d i e - n a a r l a t e r z a l b l i j k e n - ons op onze v e r d e r e t o c h t nog te pas z a l komen. is
A
flj
B
y
P r o f i e l Stemwerberganticlinaal naar F . Hamm
F i g . V t o o n t ons, dat de S t e m m e r b e r g a n t i c l i n a a l d o o r een r e e k s o.w. v e r l o p e n d e b r e u k e n v e r b r o k k e l d i s . De bouw wordt nog i n g e wikkelder d o o r d a t i n de k e r n van deze a n t i c l i n a a l een v e e l ouder g e s t e e n t e opwaarts i s g e p e r s t , de C o r n b r a s h u i t de D o g g e r t i j d . I n de groeve zien wij als getuigen van deze tektonische krachten glijvlakken met g l i n s t e r e n d e k a l k s p a a t g e v u l d . Het g e s t e e n t e b e s t a a t u i t ijzerhoudende en daarom b i j v e r w e r i n g b r u i n e en g e v l e k t e k a l k z a n d s t e e n . A f g e s l a g e n b r o k k e n hebben een grauwe k l e u r en z i j n d i k w i j l s sterk glauconiethoudend. Laagsgewijs komt O s t r e a K n o r r i V o l t z v o o r , ook z e e r v e e l v u l d i g A v i c u l a e c h i n a t a M ü n s t . Soms wordt ook de ammoniet P a r k i n s o n i a P a r k i n s o n ! gevonden. V i a G ö x e , L e v e s t e , Wennigsen, Bredenbeck gaat h e t nu weer op de b e b o s t e bergkam van de D e i s t e r aan en b i j S t e i n k r u g r i j d e n we 238
over h e t o o s t e i n d e van de b e r g door beukenwoud naar V ö l k s e n . By de ingang van de Mainesche S t e i n b r u c h aan de Dakberg g e l e gen, v e r l a t e n we de b u s . H i e r z u l l e n we een t r a n s g r e s s i e c o n g l o m e raat a a n t r e f f e n , g e t u i g e n i s afleggend van de beroemde Deisterf a s e van de Kimmerische p l o o i i n g s f a s e . Een t i j d p e r k van g e b e r g t e vorming d u s , dat p l a a t s had v ó ó r het K r i j t t i j d p e r k a a n v i n g . V e r s c h i j n s e l e n door deze p l o o i i n g s f ase te voorschijn geroepen, werden het e e r s t waargenomen op h e t s c h i e r e i l a n d de Krim i n R u s l a n d . H i e r woonde o u d t i j d s de v o l k s s t a m der Kimmerer, vandaar de naam Kimmer i s c h e p l o o i i n g s f a s e . Hoe d a t e e r t men nu z o ' n v e r s c h i j n s e l ? H i e r toe b e z i e n w i j f i g . V I . B i j 1 z i e n w i j een normaal a f g e z e t l a g e n p a k k e t . B i j 2 z i e n w i j d i t pakket door gebergtevormende k r a c h t e n scheef opgestuwd. B i j [} h e e f t een transgrederende zee d i t l a n d weer overstroomd en daarna op deze scheefh e l l e n d e l a g e n eer h o r i z o n t a a l pakket £ a f g e z e t , dat o n derin conglomerat i s c h i s met g r o t e rolstenen: het transgressieconglomeraat. Ter plaatse waar l a a g e_ d i s c o r d a n t op laag b r u s t , ontbreken dus 2 lagen. Men gaat dus na welke de j o n g s t e laag is, d i e nog aan de plooiing heeft
deelgenomen
Plooi ing en transgressie.
en b e s l u i t h i e r u i t dat de p l o o i i n g dus omstreeks d i e t i j d moet hebben p l a a t s gegrepen. Een t r a n s g r e s s i e openbaart z i c h dus i n een gesteentepakket door: a. een conglomeraat; b. een h i a a t i n de a f z e t t i n g ; c. door een d i s c o r d a n t i e . Zo i s h e t ook h i e r . Boven aan de wand i s nog wat Münder mergel o n t s l o t e n , daarna v o l g e n e q u i v a l e n t e n van Eimbeckhauser P l a t t e n k a l k en G i g a s s c h i c h t e n . Aan de b a s i s daarvan l i g t een 1 t o t 2 m d i k g r o f k a l k c o n g l o meraat waaronder K o r a l l e n o ö l i t h v o l g t . De gehele Kimmeridge o n t breekt h i e r dus. I n de r i c h t i n g Springe wordt het h i a a t steeds k l e i n e r . T e n westen v a n V ö l k s e n l i g t h e t conglomeraat reeds op Onder Kimmeridge en op de Samkekopf b i j Springe i s het h i a a t nog s l e c h t s beperkt tot Boven Kimmeridge en l i g t het conglomeraat dus op de Midden Kimmeridge. De p l o o i i n g i s dus i n de jonge K i m m e r i d g e t i j d o n t staan. Oostwaarts van V ö l k s e n daarentegen wordt het h i a a t s t e e d s g r o t e r en op de S ü l l b e r g l i g t h e t z e l f s op D o g g e r k l e i e n . Het b e g i n t nu b e h o o r l i j k te regenen en sommigen nemen de w i j k naar de b u s , maar de meesten z e t t e n s t u g d o o r . Even v e r d e r i n een v e r l a t e n groeve v i n d e n wij de K o r a l l e n o ö l i t h f r a a i o n t w i k k e l d . Het wemelt h i e r van z e e ë g e l s t e k e l s . Net a a r d i g e kleine m a ï s k o l f j e s . Het z i j n de s t e k e l s van de z e e ë g e l C i d a r i s florigemma P h i l l . , een g i d s f o s s i e l voor de K o r a l l e n o ö l i t h . V e r d e r komen voor Pecten s u b f i b r o s u s d ' O r b , R h y n c h o n e l l a p i n g u i s Lam en v e r d e r k o r a l e n behorende t o t de M o n t l i v a u l t i ë n , Thamn a s t r a e ë n en I s a s t r a e ë n . 239
Op de top van de Dahberg gaan we nog een o n t s l u i t i n g i n de S e r p u l i e t bezoeken, maar nu wordt het toch w e r k e l i j k te gek met de r e g e n , zodat van d i t bezoek n i e t v e e l t e r e c h t komt. Teruggek e e r d b i j d e bus z i e n we c h a u f f e u r Rekers i n druk gesprek met twee a r b e i d e r s u i t de g r o e v e . Deze steenhouwers hebben de r e g e n a c h t i g e middag besteed met d u c h t i g de b i e r f l e s aan te spreken en dazen nu s l e c h t s w a r t a a l . Inmiddels h e e f t heer Rekers z i c h v e r d i e n s t e l i j k gemaakt door een h a n d s t o f f e r en g i e t e r op te s c h a r r e l e n , waarmede h i j onze schoenen k e u r i g r e i n i g t . Op de foto no. VTII zien wij hem met deze a t t r i b u t e n staan i n gesprek met de spraakzame" kalkgroeveman. Even verder z i e n wij mevrouw Nagel met z i j n collega i n gesprek. Op de treeplank van de bus de heer Claringbould. De een na de ander komt nu "binnendruppel e n " en tegen 6 uur v e r t r e k t de bus met zijn De heep Kortenbout van der S l u i j s wordt begoten. Afb. vil natte lading naar Springe• Foto W. Vasbinder Daar aangekomen knappen we e c h t e r s p o e d i g op. De dames vers c h i j n e n geheel verfrist en schikken zich als kleurige bloemtuiltjes aan tafel en zetten deze hierdoor grote l u i s t e r b y . Des avonds i s e r 'n soort feest in het hotel en vrolijke feestvierders, voorz i e n van l a n taarntjes en mutsen, maken een polonaise door onze conversatiekamer . Na een geVertrek u i t Völksen. Afb. VIII z e l l i g samenzijn zoekt de een na de ander z i j n kamer op en weer d a a l t de nacht over de D e i s t e r , Springe en R a t s k e l l e r . (wordt v e r v o l g d ) Oldenzaal, 1958. x
M
240
GERAADPLEEGD W . F . ANDERSON
WERD: V e r k i e z e l d e Tempkyastammen u i t het Weald a l s z w e r f s t e e n i n O v e r i j s e l . Grondboor en Hamer, no. 6 - j u n i 1 9 5 7 »
A . EBERT en O. GRUPE E r l a u t e r u n g e n zur G e o l o g i s c h e n Karte Preussen L i e f e r u n g 2 7 , B l a t t Gehrden.
von
0.
von
GRUPE
E r l a u t e r u n g e n zur G e o l o g i s c h e n Karte Preussen L i e f e r u n g 2 7 , B l a t t Lauenau.
F . HAMM
Erdgeschichtliches ver .
Geschehen
rund urn Hanno-
G. WESTERMANN
E x k u r s i o n i n den Malm und den t i e f e n Wealden am s ü d l i c h e n D e i s t e r , Z e i t s c h r i f t der Deutschen Geologische Gesellschaft Band 109 2 T e i l 1957.
D E S T E E N S O O R T V A N H E T STADHUIS O P D E D A M door G . W . de Boer.
Tot de zekerheden des l e v e n s behoorde i n m i j n s c h o o l j a r e n , dat het P a l e i s op de Dam gebouwd was op 13659 p a l e n en opgetrokken u i t Bentheimer z a n d s t e e n . D i t l a a t s t e b l i j k t een i l l u s i e te z i j n . A l h e e f t d i t onderwerp s l e c h t s z i j d e l i n g s met de g e o l o g i e te maken, t o c h i s het de moeite waard h i e r o p nader i n te gaan. Het maandblad van de v e r e n i g i n g Amstelodammum(febr. 58) brengt het v o l g e n d e . I n het I r e l a n d Weekly B u l l e t i n of the department of e x t e r n a l a f f a i r s van 24 J u n i 1957 v i n d t men een r e p r o d u c t i e van een s c h i l d e r i j van Johannes van K e s s e l , dat een g e z i c h t g e e f t op het s t a d h u i s en de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Een b i j s c h r i f t op een v o l gende p a g i n a v e r t e l t met t r o t s dat er een t r a d i t i e b e s t a a t , dat het K o n i n k l i j k e P a l e i s te Amsterdam van I e r s e s t e e n van County Down i s gebouwd. W\j kunnen deze o v e r l e v e r i n g n i e t b e v e s t i g e n . U i t de a r c h i e f s t u k k e n b l i j k t nergens i e t s van de aanvoer van I e r s e s t e e n , wat n a t u u r l i j k e v e n t u e e l a l s b a l l a s t wel m o g e l i j k geweest zou z i j n . Daarom moeten w i j het er v o o r l o p i g maar op houden, dat de g r o t e massa's s t e e n , b e n o d i g d voor het s t a d h u i s u i t W e s t - D u i t s l a n d z i j n i n g e v o e r d . Z e k e r h e i d z a l men n i e t kunnen k r i j g e n , d a a r , z o a l s bekend, geen enkele r e k e n i n g van de bouw i s bewaard. Aldus de r e d a c t r i c e van het maandblad, mej. Dr I . H . van Eeghen. I n het nummer van Amstelodammum, s e p t . 1 9 5 8 , s c h r i j f t Dr F . Grewel: B o s w e l l i n Amsterdam en de s t e e n l e v e r a n t i e voor het S t a d h u i s te Amsterdam. Nadat James B o s w e l l ( 1 7 4 0 - 1 7 9 5 ) i n Edenburg en Glasgow de u n i v e r s i t e i t bezocht h a d , g i n g h i j naar U t r e c h t om z i j n j u r i d i s c h e 241
