Leeuwarden zonder fossiel

Leeuwarden zonder fossiel

Danny Nederhoed, profiel E&M Gysbert van der Wal C&M Aardrijkskunde CSG-Comenius Mariënburg. Klas A6B J. Schurer Januari 2012

Contents Inleiding................................................................................................................................................ 2  Hoofdtekst ............................................................................................................................................ 3  De missie van Leeuwarden ................................................................................................................ 3  Het broeikaseffect ............................................................................................................................. 3  Fossiele brandstoffen ........................................................................................................................ 3  Gevolgen van de klimaatverandering .................................................................................................. 3  Een stad zonder fossiel ...................................................................................................................... 4  Wat doet Leeuwarden? ...................................................................................................................... 4  Hoe kan het beter? ............................................................................................................................ 5  Bijlagen ................................................................................................................................................ 7  1 interview ...................................................................................................................................... 7  2 Logboeken ................................................................................................................................. 12  3 werkplan .................................................................................................................................... 14  4 Tijdplan ...................................................................................................................................... 18  5 bronnen ..................................................................................................................................... 21  6 Voetnoten plaatjes .................................................................................................................... 22 

1   

Inleiding Het is ontzettend belangrijk dat de gemeente Leeuwarden iets doet tegen de klimaatverandering en alternatieven zoekt voor fossiele brandstoffen. De gemeente kijkt naar de toekomst en bereid zich voor op een tijd zonder fossiele brandstoffen. Wij zijn benieuwd wat nou precies de plannen van de gemeente zijn. We hebben de site van de gemeente geraadpleegd en een interview met de energiecoördinator van de gemeente Leeuwarden gehad. Wij vroegen ons af in hoeverre het realistisch is, dat Leeuwarden zonder fossiele brandstoffen kan functioneren. Het bijbehorende profielwerkstuk hoort bij het YES-project. Wij willen de gemeente stimuleren extra veel te doen tegen de klimaatverandering. Het is erg belangrijk dat er iets tegen de klimaatverandering wordt gedaan, want zouden we doorgaan met het verbruiken van fossiele brandstoffen op dit tempo, dan hebben onze kinderen later geen wereld meer (zoals wij die nu hebben) om op te leven. De gevolgen van een klimaatverandering zijn catastrofaal. De gemeente Leeuwarden heeft als doelstelling om in 2020 onafhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen. In dit artikel gaan we uitleggen of dit mogelijk is en hoe dit het beste bereikt kan worden. Om de problemen die zich voordoen voor de gemeente te verhelderen, zullen wij eerst uitleggen wat de gevolgen zijn van klimaatverandering. Ook gaan we uitleggen of de gemeente niet beter energie kan besparen in plaats van andere energiebronnen te gebruiken, kortom is besparen niet goedkoper dan zuiniger opwekken. Kan Leeuwarden ook iets leren van andere landen/steden in Europa, zodat ze zelf niet het wiel hoeft uit te vinden .In dit wetenschappelijk artikel beantwoorden we al deze vragen en meer. Hierbij kijken we steeds naar de gevolgen voor de economie en het milieu.

2   

Hoofdtekst De missie van Leeuwarden Leeuwarden heeft een doel. Dit doel is het geheel onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen, oftewel klimaatneutraal. Om te begrijpen waarom de gemeente Leeuwarden klimaatneutraal wil worden, zullen wij een paar zaken toelichten.

Het broeikaseffect Het eerste wat wij zullen toelichten is het broeikaseffect. Over het algemeen zijn wetenschappers van mening dat het broeikaseffect een feit is. Het overmatig gebruik van fossiele brandstoffen, zoals olie en steenkool, resulteert in het opwarmen van de atmosfeer. Dit zit namelijk zo: zonnestralen verwarmen onze planeet, de zonne-energie wordt door het aardoppervlak weerkaatst en zo wordt de atmosfeer verwarmt. Een deel van de teruggekaatste hitte wordt tegengehouden door de broeikasgassen die van nature in de atmosfeer zitten, bijvoorbeeld door vulkaanuitbarstingen en zo wordt er een leefbare temperatuur op aarde bereikt. Het probleem waar wij ons 1 Het versterkt broeikaseffect  op focussen is het versterkt broeikaseffect. Dit is het extra opwarmende effect van de atmosfeer als gevolg van de enorme verbranding van fossiele brandstoffen, waarbij onder andere koolstofdioxide en methaan vrijkomen. Deze deeltjes blokkeren de zonnestralen en hierdoor kan de warmte van de zon kan niet goed uit de atmosfeer ontsnappen. Het gevolg is dat de atmosfeer opwarmt. Zouden we ons (meer) op schonere energiebronnen richten, zoals windenergie en zonne-energie, dan hadden we dit probleem niet gehad.

Fossiele brandstoffen Het doel van Leeuwarden is beter te begrijpen wanneer je weet wat een fossiele brandstof is. Fossiele brandstoffen zijn brandstoffen die zijn ontstaan uit de resten van dieren en planten die lang geleden zijn gestorven. Een paar voorbeelden van fossiele brandstoffen zijn : Aardolie, steen- en bruinkool en aardgas. Fossiele brandstoffen hebben onze maatschappij veel welvaart gebracht. Zonder de fossiele brandstoffen was de industriële revolutie er nooit geweest en hadden we nooit het welvaartspeil bereikt dat wij nu hebben. Maar fossiele brandstoffen hebben twee grote nadelen. Het eerste nadeel is dat er bij de verbranding deeltjes in de atmosfeer komen die de opwarming van de aarde versterken. Fossiele brandstoffen hebben nog een nadeel: er wordt namelijk verondersteld dat ze spoedig zullen opraken. Fossiele brandstoffen zijn beperkt beschikbaar, er zal dus ooit een dag komen dat er niets meer van over is. Vandaar dat het ook erg verstandig is om alternatieven te vinden.

Gevolgen van de klimaatverandering Mogelijke gevolgen van de opwarming van de aarde zijn onder andere een stijging van de zeespiegel, een tekort aan schoon drinkwater, verwoestijning en bosbranden. De twee laatstgenoemde gevolgen zorgen ervoor dat de landbouw aangetast wordt, waardoor de globale voedselproductie gevaar loopt. Tevens verandert de omgeving en dus de biodiversiteit, wat een afname van flora- en faunasoorten tot gevolg heeft. Andere dieren kunnen juist beter overleven in een warmer klimaat, zoals de malariamug, die dan weer ziektes verspreid. Over de hele wereld zal het broeikaseffect een ernstige bedreiging vormen voor de welvaart en het welzijn van de mens. Vooral toekomstige generaties zullen geen zonnige toekomst tegemoet gaan, zouden we op deze energieverslindende manier doorgaan. Dit komt bijvoorbeeld omdat de economie, 3   

energievoorziening en mobiliteit niet duurzaam zijn. Dan hebben we het nog niet eens over het opraken van de fossiele brandstoffen, zelfs klimaatsceptici kunnen er niet onder uit dat deze gebonden zijn aan een (snel naderend) limiet. Het niet terugdringen van het verbruik van fossiele brandstoffen zoals aardgas, aardolie, bruinkool en steenkool zal dan ook uiteindelijk resulteren in het geheel opraken van deze en andere fossiele brandstoffen tussen nu en veertig jaar. Het is dan ook zeer spijtig dat geheel onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen niet mogelijk is.

Een stad zonder fossiel De wereld is totaal ‘verslaafd’ aan olie, vandaar dat het ook erg lastig lijkt om een stad, laat staan een land “fossiele brandstofloos” te krijgen. Maar er zijn allerlei alternatieven voor een stad zonder fossiele brandstoffen. Je zou bijvoorbeeld de auto’s op elektriciteit, waterstof, koolzaad kunnen laten rijden. Het grootste probleem is of het wel op een draagvlak van de bevolking kan rekenen. Men vindt het een prima idee om auto’s op elektriciteit te laten rijden, die wordt opgewekt met behulp van windturbines. Maar er komt veel CO2 vrij bij de productie van windenergie en de windturbines zijn vaak pas na een zeer lange termijn rendabel. Het rijden op elektriciteit rijdt zorgt ervoor dat je afhankelijk blijft van andere bronnen om die elektriciteit op te wekken en bovendien resulteert de productie van auto’s op elektriciteit in veel milieuschade. De producten met de meeste kans van slagen zijn waterstof (wat gemaakt wordt door water te splitsen in waterstof en zuurstof met behulp van elektriciteit) en biogas (dat wordt opgewekt uit landbouwresten en mest, door het te laten vergisten). De complete stad zonder fossiele brandstoffen laten functioneren is naar alle waarschijnlijkheid makkelijker gezegd dan gedaan. De gemeente Leeuwarden beperkt zich dan ook tot de energievoorziening (huizen verwarmen, elektriciteit opwekken, mobiliteit, etc.).

Wat doet Leeuwarden? Wat doet een gemeente als Leeuwarden tegen al deze problemen? De gemeente kan niet geheel zonder fossiele brandstoffen functioneren, omdat dit zou betekenen dat er geen import mogelijk is van producten die gemaakt zijn van olie of met behulp van andere fossiele brandstoffen. De missie van Leeuwarden richt zich, zoals eerder vermeld, dus enkel op de energievoorziening. Biogas en zonnepanelen zijn slechts twee voorbeelden van duurzame energie die een uitkomst kunnen bieden voor het vervangen van fossiele brandstoffen. Een stad als Leeuwarden kan hierdoor in haar eigen energie voorzien. Het is wenselijk dat een verbetering voor het milieu gepaard gaat met een verbetering voor de welvaart. Daarom bouwt Leeuwarden veel zonnepanelen die op termijn rendabel zijn en een duurzaam energiepark. Dit is een plaats waar veel technologie en kennis op het gebied van duurzame energie samenkomt. Door het ontplooien van deze activiteiten worden er groene banen gecreëerd, die de economie zullen stimuleren. Ook heeft Leeuwarden veel goede betrekkingen met andere steden in binnen- en buitenland. Op het gebied van duurzame mobiliteit heeft de stad de ambitie het rijden op zonne-energie en op groen gas te stimuleren. Leeuwarden geeft reeds het goede voorbeeld door zelf bussen, taxi’s, vuilniswagens en dergelijke op groen gas te laten rijden en bijvoorbeeld door zonneboot races te stimuleren. De macht van de gemeente wordt tot het uiterste gebruikt. Ze heeft ongeveer honderd gebouwen die een voorbeeldfunctie hebben, deze worden dus goed geïsoleerd en de lampen blijven niet onnodig aan staan. Als de gemeente afspraken maakt met bedrijven worden deze verplicht op schone brandstoffen te rijden en consumenten worden gestimuleerd schone auto’s te kopen. Ook op het gebied van subsidies en contracten heeft de gemeente het accent gelegd op milieubeleid. De gemeente probeert tevens zoveel mogelijk onderwerpen over duurzaamheid toe te voegen aan het onderwijs. De macht van de gemeente Leeuwarden gaat dus behoorlijk ver. De gemeente heeft als doelstelling om in 2020 geheel onafhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen. De gemeente heeft als doelstelling om in 2020 geheel onafhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen. De gemeente heeft dit plan in vier onderdelen verdeelt om dit voor elkaar te krijgen: schone energie voor de gebouwde omgeving, energie uit reststoffen, zonne- en windenergie en schoon voortbewegen (mobiliteit). 4   

Een positief extern effect is het creëren van groene banen. Tot slot heeft Leeuwarden de ambitie City of Water Technology te worden, wat nuttige kennis en ontwikkelingen teweegbrengt en tevens de economie bevordert. Bij schone energie voor de gebouwde omgeving moet je denken aan woningen en bedrijven. Energie uit reststoffen is het maken van energie uit bijvoorbeeld mest. Zonne- en windenergie is het opwekken van energie met behulp van windturbines en zonnecollectoren. Schoon voortbewegen is het rijden op bijvoorbeeld waterstof of groen gas. Groene banen zijn beroepen die voortkomen uit de missie van Leeuwarden om zonder fossiele brandstoffen te functioneren. Een belangrijke vraag is of de gemeente iets van Europa kan leren, zodat ze het wiel in niet opnieuw uit hoeven te vinden. Leeuwarden krijgt continu informatie en nieuwe ideeën binnen vanuit de media en vanuit de relaties die ze heeft met andere steden in Europa.

Hoe kan het beter? De plannen van Leeuwarden zijn erg ambitieus, maar op sommige punten zijn wij het niet helemaal eens met de gemeente. In plaats van dat de gemeente zich compleet richt op het zoeken naar alternatieve brandstoffen, vroegen wij ons af waarom de gemeente niet de oude huizen en panden goed isoleert, dit bespaart ook ontzettend veel. De gemeente heeft ook plannen om een biogasinstallatie te bouwen en deze te laten draaien op de mest van het vee van de boeren in de buurt. Het rendement van deze biogasinstallatie is nog niet helemaal duidelijk en het plan is daarom erg gewaagd. Het biogas is tevens niet helemaal schoon, aangezien het maken van de pijplein veel uitstoot teweegbrengt, er methaan vrij komt bij de productie van biogas en het met aardgas vermengt moet worden voor een bruikbare kwaliteit. De gemeente kan gemakkelijker door windturbines van elektriciteit worden voorzien, wind is een energiebron die nooit opraakt. Nu is het zo dat biogas een groot deel van het plan/budget vormt, met op de tweede plaats zonne-energie, maar windenergie is een totaal verwaarloosbaar onderdeel. Het zou verstandig zijn van de gemeente om niet al haar geld in de biogasinstallatie te investeren, maar ook te investeren in windenergie en andere (al vergevorderde) schone energiebronnen. Wij adviseren de gemeente dan ook om naast het actief zoeken naar schonere alternatieven door te gaan met de reeds bestaande technieken. Hierbij moet Leeuwarden goed over de grenzen kijken of ze nog iets van andere steden kan leren. Windenergie is een beter alternatief voor fossiel dan zonne-energie. De terugverdientijd is korter, er zijn minder windturbines nodig dan er zonnepanelen nodig zijn, het oppervlak en de kosten zijn tevens lager en er is van minder mensen toestemming nodig om te bouwen. Windenergie wordt tegenwoordig ook al grootschaliger toegepast. Het is beter om hierop voort te borduren. Tot slot is windenergie goedkoper dan energie opgewekt met behulp van fossiele brandstoffen, mits de turbines op het land staan en niet in zee. Het Convenant of Mayors is een overeenkomst tussen 300 steden/gemeenten om de CO2-uitstoot te beperkten. Deelname aan het burgemeestersconvenant zou voor Leeuwarden natuurlijk enorm goed aansluiten op de visie van de stad, maar toch doet ze er niet aan mee. Wij hebben de energiecoördinator hiervan op de hoogte gesteld en hopenlijk doet Leeuwarden hier spoedig wel aan mee. Het doel van Leeuwarden, het geheel onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen, kent veel deelonderwerpen. Elke manier om energie te besparen draagt bij aan de overgang van fossiel naar duurzaam. Steden en gebouwen moeten heringericht worden, op zo’n manier dat deze zuiniger zijn voor het milieu en de energieverspilling minimaal is. Facetten die van invloed zijn op deze verandering zijn onder andere een bouw die meer is gericht op de toekomst, duurzame grondstoffen en betere woningisolatie.

5   

Een verandering in energieverbruik kan ook in de kleine dingen zitten. Niemand houdt van energieverspilling, niemand houdt van kantoorpanden die de hele nacht onnodig verlicht zijn. Daarom is een herinrichting van de verlichting essentieel. Manieren waarop verlichting verbeterd kan worden zijn onder andere het vervangen van gloei- door led- en spaarlampen en het uit zijn van lampen wanneer de verlichting niet noodzakelijk is. In het verkeer wordt veel te veel fossiel verbrand en koolstofdioxide uitgestoten en dit versterkt het broeikaseffect enorm. De manier waarop we ons voortbewegen zal minder belastend voor het milieu moeten worden om de leefbaarheid van de wereld nu, maar vooral in de toekomst te behouden. Auto’s zullen moeten overstappen van benzine en diesel naar onder andere waterstof, elektriciteit, biogas, aardgas en LPG. In de politiek zullen er over dit onderwerp concrete afspraken moeten komen, zoals de kilometerheffing. Ook kan een betere stand van techniek in de auto-industrie bijdragen aan een duurzame mobiliteit. De individuele bijdragen van de consument dragen voor een zeer groot deel bij aan de aankomende revolutie in de mobiliteit. De keuze om eens vaker met de bus te gaan, te carpoolen en te kiezen voor een schonere auto zijn voorbeelden van deze kleine bijdragen. Het belangrijkste onderdeel van de missie van Leeuwarden is nog wel de energievoorziening. Olie, steenkool en bruinkool bieden onvoldoende brandstof om de huidige economische groei met de huidige manier van energieopwekking te kunnen waarborgen en dus is een overstap naar duurzame bronnen nodig. Een van die bronnen is windenergie. De wind blijft waaien, deze vorm van energie is oneindig. Zo ook zonneenergie, want de zon blijft wel schijnen. Water(kracht)energie biedt een uitkomst als het gaat om het opwekken van energie uit water. Biomassa is ideaal om landbouwresten nuttig te gebruiken. Tot slot kan aardwarmte ervoor zorgen dat onze huizen in de toekomst warm blijven. De gemeente heeft goede plannen en initiatieven voor een duurzame stad. Zo is het een goed plan een dekkend netwerk voor groen gas te maken en het bouwen van een duurzaam energiepark kan ook bijdragen aan een duurzame energievoorziening. Tevens neemt de gemeente haar voorbeeldfunctie serieus door bussen, vuilniswagens en taxi’s op groen gas te laten rijden. Er zijn echter nog wat haken en ogen aan het plan van Leeuwarden. Zo is het beleid op het gebied van duurzaam bouwen gericht op nieuwe huizen, terwijl men de focus op oude huizen zou moeten hebben. De biogasleiding is een experimenteel project en er is nauwelijks aandacht voor windenergie terwijl dit goedkopere energie levert dan zonne- en grijze energie. Een stad zonder fossiel is alleen mogelijk met de volledige inzet van de overheid, gemeente, de inwoners, bedrijven, politiek en de onderwijswereld. We moeten niet afwachten, maar hier en nu aan de slag.  

6   

Bijlagen 1 interview Interview met Bouwe de Boer  25-05-’11 Wat houdt uw functie precies in? Ik ben energiecoördinator van Leeuwarden. Ik speel een belangrijke rol in het proces van de doelstelling behalen van het in 2020 onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen. De hele stad, de huizen, de bedrijven moeten in hun eigen energie voorzien. Om dit te bereiken moeten elektriciteit, wind- en zonneenergie door elkaar gebruikt worden. Dat is wel moeilijk. Ja sowieso, maar niet onmogelijk. We zijn hier met z’n tienen om te zorgen dat dat gebeurt. We moeten met de provincie Friesland, bedrijven en de overheid zorgen dat we de doelstelling halen in de komende negen jaar. Wat is de macht van de gemeente Leeuwarden op het gebied van klimaat? De gemeente bezit ongeveer honderd gebouwen in Leeuwarden. Al die honderd gebouwen kan de gemeente energiezuinig maken; De gemeente kan subsidies geven; bestemmingsplannen maken; contracten afsluiten. Als iemand een huis wil kopen moet hij een contract hebben. De gemeente Leeuwarden kan er dan voor zorgen dat dit huis energiezuinig moet zijn. De gemeente kan schone auto’s (die niet op fossiele brandstoffen rijden) stimuleren door ze gratis te laten parkeren. Wat niet kan is verbieden dat benzineauto’s de stad ingaan. Hoe ver gaat de macht? Het gaat om de wil van de politiek. Nog een voorbeeld is de belastingen. Iedereen moet onroerend goed belasting betalen. De gemeente kan dit energiezuinig aanpakken. De macht gaat heel ver: de gemeente Leeuwarden gaat over de taxibedrijven. Zo rijden de taxi’s verplicht op zuinige brandstof: “Ik rijd op aardgas”. Dit is geregeld door de gemeente Leeuwarden. Eén op de zes jaar moeten er nieuwe afspraken worden gemaakt. De gemeente kan deze bedrijven dan verplichten op andere brandstoffen te rijden. Kan het doel in 2020 gehaald worden? Is het haalbaar? Vergunningen, contracten, verordeningen, belastingen. De macht gaat redelijk ver. Hoe ver de macht precies gaat is afhankelijk van de wil van de politiek. Je moet een afweging maken sommige maatregelen die goed zijn voor het klimaat zijn niet goed voor alles: er zijn ook economische motieven. Je kunt wel belasting gaan heffen op huizen die niet energiezuinig zijn, maar dan gaan de mensen weg. Het beleid maken is vaak een beetje van dit en een beetje van dat. Je kunt wel subsidie geven bij energiezuinig bouwen. Er zijn veel instrumenten, zo kan je schone auto’s kopen bevorderen door ze gratis te laten parkeren en door het geven van duizend euro subsidie. Leeuwarden is slechts één van de weinige gemeenten die dit doet. Er is het esf, dat 300.000 euro heeft uitgetrokken voor bedrijven een goed project voor duurzame ontwikkelingen hebben. Als een bedrijf een goed idee heeft kan het 30.000 euro steun krijgen om de plannen uit te voeren. Welke zaken moeten door de landelijke overheid geregeld worden? De landelijke overheid doet hele andere dingen. Mensen moeten zelf ook dingen doen, de gemeente ook. Als deze groepen zorgen voor het totaal aan wat er gebeurt op het gebied van duurzaamheid. De overheid bepaalt de regels voor woningen. Zo kan ze energie-eisen stellen aan nieuwe woningen. Volgens ons gaan 7   

deze eisen niet ver genoeg, zo kunnen we de doelstelling van geen fossiele brandstoffen in 2020 niet halen. De gemeente wil afspraken maken om toch energiezuinige woningen te stimuleren: subsidies bijvoorbeeld. Het land maakt een wet. De gemeente vindt dit niet ver genoeg gaan. De gemeente zal dan convenanten sluiten met bouwbedrijven, woningcorporaties, enz. Wat is de rol van Europa hierin? Europese wetten maken. Dit zijn tevens landelijke wetten. De Europese wetten zijn goed voor ons, want dit helpt bij het behalen van het doel in 2020. Europa doet heel veel: programma’s, energieprogramma’s, projecten, Europese subsidies, leaderprojecten. De provincie werkt samen met Europa, maar doet daarnaast nog veel meer: energieprogramma’s op het gebied van energiezuinigheid; cradle-to-cradle-projecten. De provincie krijgt hiervoor subsidie van Europa. En Leeuwarden valt weer onder de provincie. Er zijn ook ontwikkelingen op het gebied van elektriciteit en bijvoorbeeld zonnebootraces; bestaande woningen energiezuinig maken, maar vooral ook bestaande woningen energiezuinig maken. De eigenaar van een woning moet iets gaan doen. Om dit te bereiken zijn subsidies nodig. Zo wordt er in Noord-Nederland, Friesland, Groningen en Drenthe samengewerkt, met deels Europees geld. Je kunt er subsidie krijgen als je je huis energiezuiniger maakt. Soms zijn het regels van de gemeente, soms landelijk en soms Europees. Het is bijvoorbeeld mogelijk om drieduizend euro subsidie te krijgen bij de aanschaf van een auto op groen gas. Wat zijn de plannen van de gemeente Leeuwarden op het gebied van duurzame energie? Dat is een brede vraag. De provincie wil in 2020 vrij zijn van fossiele brandstoffen. Het plan om dit te bereiken is opgedeeld in vier onderdelen: energie gebouwde omgeving, energie uit reststoffen, zonne-energie (PV) + wind (maar wind is maar een verwaarloosbaar klein onderdeel) en schoon voortbewegen. Bij energie gebouwde omgeving moet je denken aan woningen/bedrijven. Energie uit reststoffen gaat over groen gas en biogas gemaakt uit groen afval. Op het gebied van zonne-energie heeft Leeuwarden het doel in 2015 vijftig MegaWatt op te wekken met zonnepanelen op bedrijven, dat zijn vijftig voetbalvelden. Nu is het zo dat er vijf MegaWatt is, de hoeveelheid zonnepanelen zal dus vertienvoudigd moeten worden. In 2015 moeten er 100.000 auto’s schoon rijden, dit betekent niet op fossiele brandstoffen. Tevens moeten er in NoordNederland 100.000 woningen in 2015 energiezuinig zijn. 15 procent Van het gas in Friesland moet vervangen zijn door groen gas. Er moeten tien groene opleidingen bij komen. In de woningbouw betekent het dat er opleidingen komen voor duurzaam bouwen, installatieopleidingen moeten aandacht hebben voor het milieu, opleidingen in de autobranche moeten ook les geven over elektrische auto’s. Leeuwarden heeft als doelstellingen: onafhankelijk van fossiele brandstoffen in 2020, er moeten dan 500 groene banen bij zijn gekomen. Goed dat u het zegt, want wat zijn “groene banen” precies? Dit zijn nieuwe banen van bedrijven die hun geld verdienen in sectoren in de groene sector. Bijvoorbeeld zonnepanelenfabrieken, toevallig komt er een zonnepanelenfabriek bij in de buurt van Leeuwarden. De mensen die hier gaan werken hebben dan groene banen. Kortweg kan je zeggen dat groene banen banen zijn die bijdragen aan ons doel: Leeuwarden zonder fossiele brandstoffen in 2020. Er komt meer groen gas, er zullen meer (mest)vergisters en biogasinstallaties worden gebouwd. De banen die dit oplevert zijn groene banen. Als er 50 MegaWatt zonne-energie bij komt, levert dit 100 – 200 nieuwe banen op, dit zijn ook groene banen. Banen op het gebied van energie en water zijn groene banen, want water is net zo’n onderwerp, het programma heet: slim met water en energie (Plan for smart ways with water and energy). Je moet ook denken aan leraren in de energie-/watertak. Er komen nieuwe opleidingen op het milieugebied, de leraren die deze studies gaan onderwijzen vallen ook onder de groene banen. Als er een nieuwe opleiding is: groen gas en tien leraren geven deze opleiding dan zijn dit tien groene banen, want ze vallen onder dit programma. 8   

Wat kan de bevolking van Leeuwarden doen? Ja dat is de uitdaging: de bevolking van Leeuwarden erbij betrekken. Wat ze kunnen doen is zonnepanelen op het dak leggen. Ze kunnen ook van energiecontract veranderen en zeggen van ik wil geen aardgas, maar groen gas. In de toekomst wordt dat nog veel makkelijker. Studenten van de TU-Delft hebben een project gedaan, dat hebben wij geregeld. Ze hebben berekend: redden wij het wel? Ik heb daar een CD van. Ze hebben modellen gesimuleerd over: wat wordt er nu al gedaan, is het genoeg? Hoeveel zonnepanelen worden er gebouwd, hoeveel auto’s rijden op groen gas, hoeveel groen gas wordt er gebruikt bij de verwarming van huizen, hoe snel gaat het nu, hoe snel moet het gaan. Dit is wel interessant. Wat zijn de plannen van de gemeente Leeuwarden op het gebied van duurzame mobiliteit? Dit programma (slim met energie en water) heeft het onderdeel schoon voortbewegen. Ik geef even een voorbeeld van iets dat even niet met mobiliteit te maken heeft. Ik zal laten zien hoe dichtbij het doel fossielvrij is. Het project gaat over de stad: Leeuwarden, 100.000 inwoners, 43.000 woningen. In het nieuwe deel van Leeuwarden Techum worden huizen gebouwd. Links van Leeuwarden zit een boer. Deze boer heeft 160 koeien. Deze boer produceert biogas, uit stront, genoeg om 1000 woningen te verwarmen. Dit is heel bijzonder: één boer produceert genoeg groen gas voor 1000 woningen. Als dit kan in Techum kan het ook in de rest van Leeuwarden. In Friesland zijn honderden boeren. Zo is in Nederland het idee gegroeid dat biogas een grote rol kan gaan spelen bij de energievoorziening. Het plan is: veertien boeren tussen Dokkum en Leeuwarden worden aangesloten op een leiding. Mest en andere restproducten wordt samengeperst en er wordt gas van gemaakt, 14000000 kub. biogas kan zo gemaakt worden. Dit wordt vermengt met aardgas en zo kunnen 25000 woningen voorzien worden van warmte. Deze woningen gebruiken dan geen fossiele brandstoffen. Zo bereik je met heel weinig (veertien boeren) al heel veel. Deze plannen waren twee jaar geleden gemaakt. In de politiek is men toen gaan nadenken: als dat kan met veertien boeren, dan kan de hele stad ook voorzien worden van groen gas. Nog een voorbeeld: de fabriek Friesland Campina produceert veel warmte. Hiermee wordt de halve wijk Camminghaburen verwarmt. Zo zie je dat je met warmte die normaal afvalwarmte is veel kunt bereiken. Zo kun je steeds meer combinaties leggen tussen verschillende spelers en factoren. Op het gebied van duurzame mobiliteit is het belangrijk dat er tankstations komen voor groen gas. Drie jaar geleden waren er nog maar drie, nu zijn er al heel veel, waarbij Friesland er de meeste heeft van Nederland. Er is slechts één provincie met een dekkend netwerk voor groen gas in Nederland en dat is Friesland. De provincie met het meeste groene gas van Europa is Friesland. Zo heeft Omrin in 2015 1750 (vracht)auto’s op groen gas, zijn er in augustus 2011 40 taxibusjes Mid Frieslân op groen gas en hebben TNT en Taxi Wolters 40 wagens op groen gas. Nu gaan de ontwikkelingen snel: het wordt steeds goedkoper: negentig cent aan de pomp. De gemeente subsidieert het ombouwen van je auto, zodat het op groen gas kan rijden. Taxibedrijven rijden op groen gas en daar rijden ze goedkoop. Omrin haalt afval op, maar dan wel op groen gas. De vuilniswagens rijden op groen gas, zo ook bussen. Nieuwe aanbestedingen worden ook groen. Er moet worden bepaalt hoe het vervoer geregeld moet worden. De gemeente bepaalt dat er honderd bussen op groen gas moeten rijden in Noord-Friesland, nu zijn dat er zeven. Je hebt ze misschien wel eens zien rijden, de bussen met zo’n grote oranje tank op het dak. De gemeente wil bereiken dat de inwoners van Leeuwarden actief meedoen. De wereld verandert, dit kan ik ook. Andere plannen van Leeuwarden zijn het bevorderen van elektrische auto’s; taxi’s. Hiervoor zijn oplaadpunten nodig. De gemeente stimuleert zonnebootraces, deze zorgen ervoor dat jongeren uit allerlei landen verstand krijgen van zonne-techniek en in contact komen met bedrijven. De bedrijven gaan meer investeren in zonne-energie, bijvoorbeeld elektrische boten, de jongeren krijgen later misschien een groene baan.

9   

Andere plannen zijn het bouwen van een park met zonne-energie en biogas. Er komt een biogasinstallatie, zonnepanel en er komt een kenniscentrum, want dat wordt vaak vergeten, onderwijs is ook erg belangrijk bij het behalen van ons doel. Er wordt veel aardgas gebruikt bij het maken van asfalt. Er zijn plannen om asfalt te maken van biogas. Over twee jaar is dit af. Er komen zonnepanelen bij boeren. Er zijn honderd boeren geschikt voor het plaatsen van zonnepanelen op hun dak. Deze boeren worden dan energieneutraal. Wat wij proberen is in Friesland sfeer te creëren zo van: “Ik woon in Friesland, dus ik denk om het milieu”. Wat we willen bereiken is dat Friesland de schoonste provincie is van Nederland. Het moet normaal worden dat niet benzine/diesel wordt gebruikt, maar elektriciteit of groene stroom. Het moet normaal worden dat je bij de aanschaf van een scooter een elektrische koopt. Dat het gek wordt als je niet energiezuinig doet. Zo van: “een auto op benzine? Doe eens normaal!” Om dit voor elkaar te krijgen moeten we zorgen dat het ook gemakkelijk wordt om energiezuinig bezig te zijn. Daar zijn we de laatste jaren veel mee bezig geweest. Waarom doet Leeuwarden niet mee aan het Convenant of Mayors? Waarom we er niet aan mee doen? Geen idee. We kunnen niet overal aan mee doen. Ik weet niet waarom we er niet aan mee doen. We hebben natuurlijk al een hele boel overleg. Ik wordt bijvoorbeeld wekelijks bereikt door Groningen met de vraag hoe we het hier in Leeuwarden doen, hoe het betaald wordt, hoe het georganiseerd wordt. Maar er zitten bepaalde grenzen aan. Dit is een goed voorstel. Ik ga er serieus naar kijken. Soms heb je iemand nodig die tegen je zegt waarom doe je daar niet aan mee? Een gemeente die een doelstelling heeft zoals wij, staat goed in zo’n gezelschap. Dan kan Leeuwarden ook iets van andere steden leren, hoe ze het daar doen. Ja sowieso. Kan Leeuwarden iets over duurzaamheid leren van Europa en kan Europa iets leren van Leeuwarden? We krijgen heel veel informatie binnen, in de bladen, op de televisie, op het internet. Iets dat hier kan, kan ergens anders nog niet. Zo leren we allemaal van elkaar. Friesland heeft bijvoorbeeld een zonneboilerproject afgekeken van België. Daar kan je zelf een zonneboiler maken in het dorp, het kost dan driehonderd euro in plaats van drieduizend. Die zonneboiler zet je dan op je dak. Dit is een erg succesvol project in België en dit hebben wij gekopieerd. En bijvoorbeeld zijn ze in Duitsland tien keer zo ver met het rijden op groen gas. Daar kunnen wij heel veel van leren: hoe doen zij dat? Hoe doen wij het nu? Wat kan er verbeterd worden? De burgemeester is ook belangrijk bij dit contact. Het komt goed uit dat hij één grote hobby heeft: energie. De burgemeester van Leeuwarden is Ferd Crone. Voordat hij burgemeester was werkte hij in de Tweede Kamer. Hij was woordvoerder voor energie voor de PvdA. Hij kent dus niets anders dan energie. Waarom werd hij burgemeester? Hij werd hier burgemeester omdat hier veel aan energie werd gedaan. Hoe wil Leeuwarden City of Water Technology worden? Ik ben natuurlijk niet gespecialiseerd in water, maar dit is wel een onderdeel van het programma; ik kan je er wel wat over vertellen. Het programma heet slim met energie en water. City of Water Technology betekent beter zijn op dat gebied. Het is belangrijk om op te vallen. Het gaat erom dat je goeie dingen doet waar bedrijven belangstelling voor hebben. Westus is een kennis/ontwikkelingsinstelling op het gebied van water. Dit is voor bedrijven interessant: we gaan naar Leeuwarden, want in Leeuwarden gebeurt het. De bedrijven die hierheen komen zorgen voor werkgelegenheid en dat is goed voor de economie. Tien jaar geleden is Wetsus begonnen, nu werken er al een paar honderd werknemers. Wij moeten dit proces ondersteunen. 10   

Wetsus heeft innovatie op het gebied van water, die het beste is van Europa: waterzuivering, etc. Het heeft een mooie locatie, het zorgt ervoor dat het geld sneller groeien kan. Wetsus krijgt subsidie van de overheid en van Europa. De gemeente zorgt ervoor dat nieuwe projecten worden gedemonstreerd, zodat iedereen kan leren wat Leeuwarden allemaal doet aan watertechnologie. Is Leeuwarden koploper? Over vijf jaar zeker. In 2015 zal Leeuwarden absoluut koploper zijn. Is het nu nog niet zo, dan zijn we zeker in de race. In 2015 moet het zo zijn. Wat wordt er precies bedoeld met “onafhankelijk van fossiele brandstoffen” (in 2020). Bij de productie van deze pen worden ook fossiele brandstoffen gebruikt. Dat gaat puur over energievoorziening in de stad. A omdat het anders te breed wordt. B omdat het te ingewikkeld is. De energie in deze stad die wordt verbruikt is gas en diesel. We moeten op zoek naar alternatieven. We kunnen de bevolking niet dwingen om aan duurzaamheid te doen, maar er moet wel snel iets gebeuren. Het kan met subsidie geregeld worden. Je kunt niet zomaar de benzinepompen sluiten. Er zijn genoeg dingen die wel gedaan kunnen worden: taxicentrales verplichten om op duurzame brandstof te rijden, elektrisch rijden, groen gas (uit afval). Er moeten veel oude voertuigen verkocht worden. We krijgen het duurzaam doen steeds beter onder de knie. Honderd bussen rijden straks op groen gas. Hier is veel groen gas voor nodig. Dit moet wel uit Friesland komen. Dit groene gas komt uit afval. Het is de bedoeling dat Friesland voorziet in zijn eigen energievoorziening? Ja. Is Leeuwarden koploper van Nederland? Dat is nu al zo. Als je op het binnenhof bent en vraagt welke gemeente het beste energiebeleid heeft zeggen negen van de tien politici Leeuwarden. We zijn namelijk vooruitstrevend. Hoe lang gaat de biogasleiding tussen Dokkum en Leeuwarden mee; wat is de terugverdientijd? Ik vind het grappig dat zoveel mensen die vraag stellen. Dat is niet belangrijk, wat wel belangrijk is, is dat Leeuwarden van energie wordt voorzien als de fossiele brandstoffen opraken. Voor dit project is zes miljoen euro subsidie nodig. Het is zoveel want het is de eerste keer dat zoiets wordt gedaan. Biogas is een vorm van groen gas. De pijpleiding kan is veertig miljoen kubieke meter gas. Wat betreft de terugverdientijd: ik heb geen idee. Wat belangrijk is, is dat er gas uit afval wordt gemaakt, waar geen fossiele brandstoffen bij vrij komen. We moeten nu de biogas betaalbaar maken. In het begin is het nog onbetaalbaar, er is subsidie nodig. Zo is het ook met windenergie. Je moet subsidie geven om het betaalbare energie te maken. Maar de energie die gemaakt wordt met fossiele brandstoffen steeds duurder. Besloten is dat over één jaar wordt de prijs van elektriciteit wordt verhoogt met twee cent en over drie jaar met acht cent. Met het geld dat hiermee wordt verdient kan weer worden geïnvesteerd in groene energie. Wat vindt u van het broeikaseffect? Ik lig er niet wakker van. Waar het mij om gaat is dat fossiele brandstoffen op raken. Ik weet wel dat het er is. Negen van de tien mensen zal instemmen dat het er is. Maar je kan het nooit zeker weten. Ik maak me er niet druk om. Discussiëren of het broeikaseffect wel of niet echt is, is verspilling van je tijd, vooral omdat olie en gas gewoon op raken. Over tien jaar zijn deze brandstoffen onbetaalbaar. Er moet een alternatief komen. Nu zijn er kansen: elektrische auto’s, windturbines, enzovoorts. Het is belangrijk dat Leeuwarden deze kans 11   

aanpakt om hier geld te verdienen. Dan krijgt Leeuwarden het werk, het geld, de betere economie. We moeten niet afwachten, maar hier en nu aan de slag. Dank u wel Bouwe

2 Logboeken Danny Datum 26 - 01

hoe lang 12h

wat Studiedag Wageningen

27 - 01

12h

Studiedag Wageningen-Brussel

09 - 02

50

15 - 02 16 - 02

50 35

info opzoeken leeuwarden duurzaamheid leeuwarden.nl hoofdvraag + deelvragen bedenken hoofdvraag + deelvragen mailen

28 - 02 01 - 03

12h 50

Studiedag tilburg begin maken werkstuk

02 - 03 02 - 03 15 - 03

50 50 100

verder gaan met mijn deelvragen h1 verder werken deelvragen afspraak maken bij gemeente

16 – 03

50

werkstuk beetje uitbreiden

16 - 03 22 - 03 24 - 03 05 - 04 06 - 04 06 - 04

50 30 12h 50 50 50

informatie opzoeken afspraak maken gemeente Studiedag Clingendael 3.2 energiezuinige verlichting 3.2 energiezuinige verlichting werkstuk inelkaar zetten

18 - 04

60

18 - 04

60

19 - 04

60

20-04

12 uren

Alles voor beoordelingsmoment 1 af maken Alles voor beoordelingsmoment 1 af maken Alles voor beoordelingsmoment 1 af maken YES Den Haag

22 - 04 24 - 04 24 - 04 24 - 04 25 - 04 08 - 05

25 40 45 25 75 40

18 05 24 05 25 05 25 05

50 30 30 60

25 05

2h 25m

27 05 28 05 28 05

30 1h10m 15

aantekeningen interview in het net uitwerken Interview uittypen Interview uittypen cd bekijken

28 05

10

Evelien mailen

Deelvraag 3.4 duurzame mobiliteit Presentatie formuliertje invullen Deelvraag 3.4 duurzame mobiliteit Deelvraag 3.4 duurzame mobiliteit Deelvraag 3.4 duurzame mobiliteit werk van Gysbert lezen en spelfouten eruit halen deelvraag meer duurz energie interview maken interview afmaken Interview Bouwe de Boer

resultaat/opmerking Kennismaking met coach, brainstormen over onderwerp. Europees Parlement bezocht, Universiteit van Brussel bezocht.

met wie Yes groep

waar Wageningen

Yes groep

WageningenBrussel school

Gysbert

school thuis

Yes groep Gysbert

tilburg school

Gysbert Gysbert Gysbert

school school Gemeente Leeuwarden school

Gysbert

school thuis Den haag school school school

hoofdvraag + deelvragen aanpassen en mailen naar coach voorkant af, inleiding af, begin 1e deelvraag, deelvragen h1 verdeeld deelvraag 1 (broeikaseffect) af deelvraag convenant of mayors af we worden gemaild of gebeld spelfouten eruit gehaald/bronnenlijst gemaakt afspraak gemaakt, 25 mei grotendeels af 3.2 is af extra deelvraag en twee deelvragen samengevoegd Logboek tot nu toe af

Yes groep Gysbert Gysbert

thuis

klaar

Gysbert

school

Ministerie van infrastructuur en milieu. Begin gemaakt af

Met YESgroep

Den Haag

bron gevonden interview bijna af

Gysbert Gysbert

thuis thuis thuis thuis thuis thuis school school school Gemeente LWD thuis

Gysbert voor de helft af ongeveer ben bij pag 7/9 Af Inhoud cd ook naar Gysbert gestuurd

school thuis thuis thuis

12   

31 05 01 06 05 06

30 45 70

logboek updaten + b.o.2 voorbereiden alles voor bm2 afmaken Bezig met hoofdstuk 2

04 06

1h 20m

bezig met 2.6 water technology

07 06 08 06 10 06 12 06

50 1h 20m 30 1h 15m

duurz. mobiliteit bezig met deelvraag duurzame mobiliteit werkstuk samenvoegen hoofdstuk 2 verbeteren

29 06

1h 30m

30 06 01 07

10m 1h 40m

kan LWD iets leren van Europa en omgekeerd Evelien mailen commentaar evelien verwerken in PWS

16 09 11 20 09

50 min 50 min

deelvragen bedenken over buis bezig met verdieping

04 10 10 10

50 min 50 min

11 10 13 10 14 10 25 10

1h 10m 1h 12h 50 min

27 10

1h20min

11 12 13 12 13 12

15 min 1h 3h

13 12

1 h 30 min

pp maken spelfouten eruit halen - deelvragen af maken h2 conclusie schrijven PP afmaken steekwoorden ppp voorbereiden converentie den haag + presentatie argumenten verzinnen voor windenergie + conclusie verdieping toegevoegd conclusie aangepast Logboek updaten Wetenschappelijk artikel schrijven Wetenschappelijk artikel schrijven + afronding PWS Spelfouten uit wetenschappelijk artikel halen + artikel opsturen

Totaal

122h

af 2.4 doel 2020 af + deelvraag city water technology verplaatst naar h2 deelvraag 2.6 water technology opmaak verbeterd inhoudsopgave en volgorde van sommige dingen verbeterd bron gevonden af indeling h2 beetje veranderd deelvraag weggehaald, alle dubbele teksten weggehaald Nog niet af Snel antwoord! “ + logboek geüpdate, begin gemaakt samenvatting/conclusie deelvr. af bouwe gemaild met vragen (achteraf gezien geen antwoord gekregen) concept af PP af PWS af af

thuis school thuis

Gysbert

thuis

Gysbert

school thuis school thuis

Gysbert

thuis thuis thuis Gysbert Gysbert

school school

Gysbert Gysbert

school school

Gysbert

school thuis Den Haag

Yes groep Gysbert

thuis Af Af

thuis Thuis thuis

Af

thuis

Gysbert datum 26 - 01

hoe lang 12h

wat Studiedag Wageningen

27 - 01

12h

Studiedag Wageningen-Brussel

15 - 02

100

28 - 02 01 - 03

12h 100

02 - 03 02 - 03 15 - 03

50 50 100

16 - 03 22 - 03 24 - 03 05 - 04

50 50 12h 100

06 - 04

50

Brainstormen plus hoofdvraag en deelvragen bedenken met Danny. Studiedag tilburg Brainstormen/hoofd+deelvragen veranderen (Europa er in verwerken) en deelvragen verdelen. verder gaan met deelvragen h1 verder werken deelvragen hoofdstuk 1 bezig in de mediatheek en naar het gemeentehuis met Danny, een interview afspreken Bezig deelvragen h1 3.1 duurzaam bouwen Studiedag Clingendael Mediatheek. Planning gemaakt van week 12 tot week 21. Bezig met deelvragen. 3.1 duurzaam bouwen

met wie Yes groep

waar Wageningen

Yes groep Danny

WageningenBrussel school

Yes groep Danny

tilburg school

deelvraag 1.2 af 3 bijna af Afspraak gemaakt

Danny Danny Danny

school school Gemeente Leeuwarden

1.3 af

Danny Yes groep Danny

school school Den haag school

Danny

school

resultaat/opmerking Kennismaking met coach, brainstormen over onderwerp. Europees Parlement bezocht, Universiteit van Brussel bezocht. Hoofdvraag en deelvragen af voorkant af, inleiding af, begin 1e deelvraag, deelvragen h1 verdeeld

13   

10 - 04 18 - 04

1.5 uur 1 uur

19 - 04

60

20-04

12 uren

08-05

2.5 uur

18 05 24-5 25 05 25 05

50 minuten 50 minuten 30 60

28 05

15

16 09 11 20 09

50 min 50 min

04 10 10 10

50 min 50 min

11 10 14 10 25 10

1h 10m 12h 50 min

3.1 duurzaam bouwen Alles voor beoordelingsmoment 1 af maken Alles voor beoordelingsmoment 1 af maken YES Den Haag

3.1 af thuis

Deelvraag 3.5 afgerond en naar Danny gemaild. Begonnen aan interview Bouwe de Boer Verder met interview interview afmaken Interview Bouwe de Boer

klaar

Danny

school

Ministerie van infrastructuur en milieu.

Met YESgroep

Den Haag

Interview bijna af

Danny Danny

School School school Gemeente LWD thuis

Danny

Inhoud cd van Danny ontvangen. Cd bekeken. deelvragen bedenken over buis bezig met verdieping pp maken spelfouten eruit halen - deelvragen af maken h2 conclusie schrijven PP afmaken converentie den haag + presentatie argumenten verzinnen voor windenergie + conclusie

deelvr. af bouwe gemaild met vragen (achteraf gezien geen antwoord gekregen) concept af

Danny Danny

school school

Danny Danny

school school

PP af PWS af

Danny Yes groep Danny

school Den Haag

3 werkplan Taakverdeling  week  5 onderwerp  bedenken  6 hoofd‐ en  deelvragen maken  7 hoofd‐ en  deelvragen maken  8  9  10 

11 afspraak maken  gemeente  12 

Gysbert   

Danny   

 

 

 

 

    1.2 Wat zijn fossiele brandstoffen en  welke raken op?     

    1.1 Wat is het broeikaseffect?   

1.3 Kan een stad onafhankelijk worden  van fossiele brandstoffen?    13 toetsweek  x  14  3.1 duurzaam bouwen/energiebesparing  beoordelingsmoment  en woningbouw isolatie  1  huizen/duurzame materialen  15 int.    16 po ak: advies aan  3.3 Hoe kan Leeuwarden  Lwd inleveren 19  energiebesparing binnen huishoudens  april  bevorderen?  17    18  3.5 duurzame energie  19    20  3.7 groene banen  beoordelingsmoment 

  1.4 Wat is het Convenant of Mayors en doet  Leeuwarden hier aan mee?    x  3.2 energiezuinige verlichting 

  3.4 duurzame mobiliteit 

      3.8 city of water technologie 

14   

2  21 

Interview Bouwe de Boer, energiecoördinator Lwd  2.1  Wat zijn de plannen op het  gebied van duurzame energie? 

2.4  Wat wil Leeuwarden in 2020 bereikt  hebben?  Uittypen interview  2.5  Kan Leeuwarden iets over duurzaamheid  leren van Europa en kan Europa iets leren van  Leeuwarden?    Spelling/samenhang/conclusie/antwoord  hoofdvraag 

22 

2.2  Op het gebied van duurzame  mobiliteit?   

23 

2.3  Op het gebied van gebouwde  omgeving    Spelling/samenhang/conclusie/antwoord  Spelling/samenhang/conclusie/antwoord  hoofdvraag/begrippenlijst  hoofdvraag 

24 werkstuk  inleveren 

  onderzoeksplan  1: Het onderwerp is: Leeuwarden milieubewust.  De vakken aardrijkskunde, economie en maatschappijwetenschappen.    2: Hoofdvraag:  Hoe kan de gemeente Leeuwarden zo weinig mogelijk afhankelijk worden van fossiele  brandstoffen?    3:    H1 Inleiding  1.1 Wat is het broeikaseffect?  1.2 Wat zijn fossiele brandstoffen en welke raken op?  1.3 Kan een stad onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen?  1.4 Wat is het Convenant of Mayors en doet Leeuwarden hier aan mee?  H2 Wat zijn de plannen van Leeuwarden?    2.1  Wat zijn de plannen op het gebied van duurzame energie?  2.2  Op het gebied van duurzame mobiliteit?  2.3  Wat wil Leeuwarden in 2020 bereikt hebben?  2.4  Kan Leeuwarden iets over duurzaamheid leren van Europa en kan Europa iets leren van  Leeuwarden?    H3 Hoe kan Leeuwarden duurzamer worden?    3.1  Hoe kan duurzaam bouwen/energiebesparing woningbouw een bijdrage leveren aan de  reductie van het gebruik van fossiele brandstoffen?  3.2  Hoe kan de verlichting energiezuinig worden?  3.3  Hoe kan Leeuwarden energiebesparing binnen huishoudens bevorderen?  3.4  Hoe het vervoer beter geregeld worden? (duurzame mobiliteit)  3.5  Welke soorten van duurzame energie zijn er?  3.6  Hoe kan er meer/betere duurzame energie gebruikt worden?  3.7  Hoe kunnen groene banen bijdragen aan een duurzame stad?  3.8  Hoe wil Leeuwarden city of water technologie worden.    H4 Hoe zou het beter kunnen? = antwoord hoofdvraag  15   

  4:     Wij denken dat Leeuwarden niet volledig onafhankelijk kan worden van fossiele brandstoffen in  2020. Wij veronderstellen dat de gemeente Leeuwarden niet onafhankelijk kan worden van  vervuilende energiebronnen omdat de technologische middelen en politieke actie tekort schieten.  De gemeente Leeuwarden kan weinig afhankelijk worden van fossiele brandstoffen door  daadkrachtig maatregelen te nemen over duurzame energie en energiebesparing en met subsidie  van de Europese Unie. Leeuwarden zal op vele gebieden maatregelen moeten nemen voor het  beste resultaat.    5:  Interviewen.  Een goed interview heeft bepaalde eisen:  • Geen suggestieve vragen. Je moet niet bepaalde dingen suggereren bij het stellen van een  vraag. De vraag moet open blijven, want anders komen er politiek correcte antwoorden  op je vragen en wordt de geïnterviewde in een bepaalde richting gedrukt bij het geven  van een antwoord.  • Doorvragen. Het is belangrijk om niet alleen een lijst met vragen af te gaan, maar ook  door te vragen. Je krijgt dan meer informatie en meer specifieke informatie die voor jou  belangrijk is. Je kunt doorvragen wanneer de geïnterviewde de vraag niet snapt, het  antwoord uit de weg gaat of als hij dingen achterwege laat.  • Er zit een duidelijke structuur in die je volgt. Het is belangrijk vast te houden aan de rode  draad.  • De juiste vragen stellen op het juiste moment.     Informatie opzoeken  Het opzoeken van informatie in de mediatheek; op het internet. De informatie tijdens de  studiedagen.    6:     Voor het onderzoek hebben we de volgende onderzoeksmaterialen nodig: het internet,  informatie op de studiedagen van het YES‐project, folders van Liander (krijgen we nog), boeken  uit de mediatheek, het aardrijkskundeboek, folders gemeente Leeuwarden en de pdf‐bestanden  met de plannen van Leeuwarden/Friesland.    7:  Folders/flyers over duurzame energie bronnen/soorten, van Liander (energiebedrijf) en de  gemeente Leeuwarden.    8:  We worden ondersteund door onze coaches Evelien en Schurer. Evelien kan bereikt worden via  de mail en Schurer in de les.  We hebben een interview met de energie‐expert Bouwe de Boer, energiecoördinator van  Leeuwarden.    9:    De volgende taken/activiteiten komen voort uit de bovenstaande zaken:  • Interview maken;  16   

• Folders aanvragen.  Samenwerking    1:  Onze taakverdeling tot nu toe:    Zie Taakverdeling.    2:    Overlegt vindt plaats tijdens:  ‐Gedeelde vaste uren AK  ‐Projectdagen van het YES‐project  ‐Gezamenlijke tussenuren    Het overleg gaat over wie wat precies moet doen en wanneer het af moet zijn.     3:    In het eerste hoofdstuk leggen we uit wat nou precies het probleem is en welke alternatieven er  zijn. In het tweede hoofdstuk vertellen we de plannen van de gemeente Leeuwarden en in het  derde hoofdstuk hoe de gemeente dit wil realiseren.   Het vierde hoofdstuk is onze conclusie en antwoord op de hoofdvraag “Hoe kan de gemeente  Leeuwarden zo weinig mogelijk afhankelijk worden van fossiele brandstoffen in 2020?”      4:    Door elkaar telkens het PWS verslag opnieuw te mailen, als iemand van ons tweeën er weer  nieuwe informatie bij heeft gevoegd en elkaar altijd de gevonden informatie te mailen plus de  bron.    Werkafspraken    • • • • • •

De deelvragen moeten af worden gemaakt op week die op de taakverdeling is  aangegeven.  Hieraan kan in de les worden gewerkt en de rest moet thuis worden gemaakt voor het  einde van de aangegeven week.  Bronnen worden genoteerd en later onderaan toegevoegd  Tijden waarop gewerkt wordt, komen in de logboeken te staan.  Gemaakte opdrachten worden naar elkaar gestuurd m.b.v. e‐mail.  Het eerste hoofdstuk wordt eerst gemaakt, vervolgens het derde en tot slot hoofdstuk  twee en de conclusie. Dit komt omdat het interview pas laat kan worden afgenomen,  hetgeen een groot onderdeel gaat uitmaken van het tweede hoofdstuk. 

presentatievorm    17   

1:    De bedoeling is om ons PWS te presenteren met een PowerPoint, waar wij dan informatie geven  over de getoonde dia’s.    2:    Een PowerPoint moet er zakelijk uitzien, dus niet teveel kleurtjes of foto’s. Niet meer dan zeven  regels op één dia, anders is het te veel informatie.    3:    Ja dat kan wel. Bijvoorbeeld bij ons thuis, dat we het dan oefenen voor onze familie.    4:    We moeten op de eindconferentie van het YES project presenteren, dit is op 23 juni 2011. In week  24 moet ons PWS  worden ingeleverd.      voorbereiding  afspraken  Wageningen/Brussel  Verdieping in de organisatie,  Goed aantekeningen  onderwerpen bedacht.  maken.  Vragen over hoe een  Tilburg  Verdieping in de organisatie, ideeën  interview moet worden  over onderzoek: Leeuwarden zonder  afgenomen.  fossiele brandstoffen.  Clingendael  Vraag: welke grondstoffen zijn  Bepaalde deelvragen af  duurzaam. Al overlegd met coach  hebben voor Den Haag.  Den Haag  Vragen bedacht: Hoe kan Leeuwarden  Onderzoeken wat de macht  iets betekenen voor Europa en  is van de gemeente.  andersom.  Eind conferentie Den  Voorbereiding voor presentatie  Steekwoorden gebruiken,  Haag  onderzoek.  niet voorlezen, etc.   

4 Tijdplan   1/2:    week  5 onderwerp bedenken  6 hoofd‐ en deelvragen maken 

Gysbert     

7 hoofd‐ en deelvragen maken  8 informatie opzoeken  9 informatie opzoeken  10 

      1.2 Wat zijn  fossiele  brandstoffen en  welke raken op?     

11 afspraak maken gemeente 

Benodigde tijd    1.5 h  100m  100m  50m 

100m 

Danny            1.1 Wat is het  broeikaseffect?   

 

Benodigde tijd    1.5 h  100m  100m  50m 

100m  18 

 

12 

13 toetsweek  14 beoordelingsmoment 1 

15 int.  16 po ak: advies aan Lwd  inleveren 19 april 

17  18  19  20 beoordelingsmoment 2 

21   

1.4 Wat is het  Convenant of  Mayors en doet  Leeuwarden hier  aan mee?    x  3.2 energiezuinige  verlichting 

50m 

2h 

  3.4 duurzame  mobiliteit 

2h 

2h 

   

 

2h 

  3.8 city of water  technologie  Interview maken 

2h 

1.3 Kan een stad  onafhankelijk  worden van  fossiele  brandstoffen?    x  3.1 duurzaam  bouwen/energie besparing en  woningbouw  isolatie  huizen/duurzam e materialen    3.3 Hoe kan  Leeuwarden  energiebesparin g binnen  huishoudens  bevorderen?    3.5 duurzame  energie    3.7 groene  banen  Interview  maken  Interview  Bouwe de Boer,  energiecoördina tor Lwd 

50m 

1h 

1h  Interview Bouwe  de Boer,  energiecoördinator  Lwd 

2.1  Wat zijn  de plannen op het  gebied van  duurzame energie? 

1h30m 

2.4  Wat wil  Leeuwarden in 2020  bereikt hebben?    Uittypen interview 

2h 

50m 

22 

2.2  Op het  gebied van  duurzame  mobiliteit?   

1h30m 

23 

2.3  Op het  gebied van  gebouwde  omgeving    Spelling/samenhang /conclusie/antwoor d  hoofdvraag/begripp

1h30m 

24 

4h 

2.5  Kan  Leeuwarden iets over  duurzaamheid leren  van Europa en kan  Europa iets leren van  Leeuwarden?    Spelling/samenhang/co nclusie/antwoord  hoofdvraag 

Spelling/samenhang/co nclusie/antwoord  hoofdvraag 

2h 

50m 

1h30m 

2h  1h30m

1h 

3h 

19   

enlijst 

  3: Tijdens de lessen aardrijkskunde van meneer Schurer krijgen wij begeleiding met het maken  van ons PWS. Tevens beschikken wij over de mogelijkheid om met onze coach Evelien te mailen.  Er heeft zich echter zeer weinig contact voorgedaan.     4:     week  Gysbert  Danny  Studiedagen      Brussel/Wageningen  5 onderwerp bedenken      6 hoofd‐ en deelvragen maken      7 hoofd‐ en deelvragen maken      8      9 studiedag Tilburg      1.1 Wat is het broeikaseffect?  10  1.2 Wat zijn fossiele    brandstoffen en welke raken  op?    11 afspraak maken gemeente      12 studiedag Clingendael  1.3 Kan een stad onafhankelijk  1.4 Wat is het Convenant of  Mayors en doet Leeuwarden  worden van fossiele  hier aan mee?  brandstoffen?      13 toetsweek  x  x  3.2 energiezuinige verlichting  14 beoordelingsmoment 1  3.1 duurzaam  bouwen/energiebesparing en  woningbouw isolatie  huizen/duurzame materialen  15 int.      3.4 duurzame mobiliteit  3.3 Hoe kan Leeuwarden  16 po ak: advies aan Lwd  energiebesparing binnen  inleveren 19 april  huishoudens bevorderen?  Studiedag Den Haag  17      18  3.5 duurzame energie    19      20 beoordelingsmoment 2/  3.7 groene banen  3.8 city of water technologie  Interview maken  21  Interview Bouwe de Boer, energiecoördinator Lwd  22  Hoofdstuk 2  23  Hoofdstuk 2  24 werkstuk inleveren  Afronding/presentatie voorbereiden  25 ‐ eindconferentie  presentatie voorbereiden    5:  Danny:  Dagen van de week:  Vaste uren:  Dinsdag  2e uur tijdens AK  Woensdag  3e en 5e uur tijdens AK    20   

Gysbert:  Dagen van de week:  Dinsdag  Woensdag 

Vaste uren:  Eerste twee uren (Tijdens AK)  5e uur (Tijdens AK) 

5 bronnen Hoofdstuk 1  1.1  Wat is het broeikaseffect?  http://nl.wikipedia.org/wiki/Broeikaseffect  1.2  Wat zijn fossiele brandstoffen en welke raken op?  Het raakt op:  http://www.duurzame‐energiebronnen.nl/nieuws/fossiele‐brandstoffen‐voorraad.php  http://www.lenntech.nl/broeikaseffect/fossiele‐brandstoffen.htm  http://nl.wikipedia.org/wiki/Fossiele_brandstof  http://www.schooltv.nl/eigenwijzer/project/1919273/geoclips/2157310/aardrijkskunde/item/2533192/fossiele‐ brandstoffen/  Het raakt niet op:  http://www.groenerekenkamer.com/node/1268  1.3  Kan een stad onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen?  http://www.europa‐nu.nl/id/vhiwh3c5pcyk/kernenergie_is_het_beste_alternatief  http://www.scholieren.com/werkstukken/12948 http://www.toyota.nl/inside_toyota/environment/green_technologies/fossil_fuels.aspx http://energie-klimaat.blogspot.com/2007/03/stortvloed-aan-alternatieven-voor.html 1.4  Wat is het Convenant of Mayors en doet Leeuwarden hier aan mee?  http://www.eumayors.eu/mm/staging/library/com_lt_lang/docs/Texte_Convention_NL.pdf 

Hoofdstuk 2:  Interview (zie bijlage)  cd met onderzoek studenten TU‐Delft: Leeuwarden vrij van fossiel 2020  2.4  doel 2020  http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardgas  http://www.google.nl/url?sa=t&source=web&cd=2&ved=0CB8QFjAB&url=http%3A%2F%2Fkant.leeuwarden.nl%2Fris2 %2Fdocumentoriginal.asp%3Foid%3DA1865A8E‐8BE9‐472D‐A471‐ B5D8E52D635A&rct=j&q=duurzaam%20energiepark%20leeuwarden&ei=cxLqTePPBJCWOqOfrYwB&usg=AFQjCNGOOp hWXI16cbNg8fT4GmZ9w0fjmw 

2.5  Europa en Leeuwaren  http://nl.wikipedia.org/wiki/Interreg  http://www.europa‐nu.nl/id/vh7dotpnvfze/lissabonstrategie  http://www.europa‐nu.nl/id/vicyffri83lm/eu_2020_strategie?ksel=n3  http://nl.wikipedia.org/wiki/Kyoto‐protocol  http://nl.wikipedia.org/wiki/Klimaatconferentie_Kopenhagen_2009  2.6  city water technology  http://www.leeuwarden.nl/node/126  http://www.wetsus.nl/ 

Hoofdstuk 3:  3.2  Hoe kan de verlichting energiezuinig worden?  http://nl.wikipedia.org/wiki/Straatverlichting  http://nl.wikipedia.org/wiki/Armatuur  http://www.energiezuinige‐verlichting.nl/de‐ledlamp‐en‐spaarlamp‐versus‐de‐gloeilamp‐en‐halogeenlamp/  http://www.milieucentraal.nl/pagina.aspx?onderwerp=verlichting  http://www.milieucentraal.nl/pagina.aspx?onderwerp=verlichting#Advies_op_maat_Verlichting  pdf  http://www.grienlinks.nl/wp‐content/uploads/2009/03/1duurzaamheidsnota‐fryslan‐duurzaam‐2009.pdf  http://www.microwkkdag.nl/15%20Ervaringen%20en%20kansen%20voor%20HRe%20‐%20Ferd%20Crone.pdf  http://www.partnersforinnovation.com/DuurzameGemeenten/PROGRAMFINAL/DeelcongresDUIK.mmap/LinkedDocum ents/17%20DUIK%20Communicatie%20naar%20buiten.pdf  http://www.senternovem.nl/mmfiles/Leeuwarden%20zet%20trend%20voor%20sociale%20koopwoningen_tcm24‐ 296701.pdf  http://www.vng.nl/Praktijkvoorbeelden/RWMV/2009/programmaplan__fryslân_geeft_energie_duurzaam_2009.pdf  http://www.leeuwarden.nl/sites/leeuwarden.nl/files/images/slim_met_energie_en_water.pdf 

21   

www.nicis.nl/dsresource?objectid=192210 http://www.p‐plus.nl/beelden/Leeuwarden.pdf  http://www.leeuwarden.nl/sites/leeuwarden.nl/files/images/visie_duurzaam__leeuwarden.pdf  energie  http://www.milieucentraal.nl/pagina.aspx?onderwerp=Windenergie_MC  http://nl.wikipedia.org/wiki/Zonne‐energie  3.4  duurzame mobiliteit  http://www.duurzaamopweg.nl/home/groepen/ivdm/films‐dow/  http://www.milieucentraal.nl/pagina.aspx?onderwerp=Autobrandstof  http://www.milieucentraal.nl/pagina.aspx?onderwerp=Autobrandstof#Autobrandstoffen_vergelijken:_milieubelasting’  http://www.google.nl/url?sa=t&source=web&cd=3&ved=0CEAQFjAC&url=http%3A%2F%2Fwww.duurzaamopweg.nl%2 Fhome%2Fgroepen%2Fivdm%2Fvoorpagina%2F%3FeID%3Ddam_frontend_push%26docID%3D932&rct=j&q=duurzaam %20op%20weg&ei=oYO0TYf5FsucOtTQ4LEJ&usg=AFQjCNExcSXjzPIjk4bMNqIVjvOcdEPLCg&cad=rja  http://nl.wikipedia.org/wiki/LPG_%28brandstof%29  http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardgas  http://nl.wikipedia.org/wiki/CNG  http://nl.wikipedia.org/wiki/Hybride_auto  http://www.changemagazine.nl/doc/cmjaargang5nummer2.pdf  http://www.energielabel.nl/pagina.aspx?onderwerp=Energielabel%20auto  3.5  Welke soorten van duurzame energie zijn er?  http://www.alternatieve‐energie‐info.be/waterkracht‐energie/  http://nl.wikipedia.org/wiki/Groene_stroom  http://www.slideshare.net/FrederikVO/groene‐energie  Zonlichtenergie:  http://arunamatai.com/projects/cur/zonnepanelen/4_voor_en_nadelen.html  http://nl.wikipedia.org/wiki/Zonneenergie  Windenergie:  http://nl.wikipedia.org/wiki/Windenergie  Energie uit water:  http://nl.wikipedia.org/wiki/Waterkracht  Aardwarmte:  http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardwarmte  3.6  http://helpdesk.eumayors.eu/docs/seap/798_781_1303989497.pdf  3.7  http://www.ecojob.nl/?gclid=CPzinK6j8agCFUku3godWHrTxg  http://www.duurzamevacaturebank.nl/  http://www.mimir.nu/munin/main/regions.do  http://www.leeuwarden.nl/artikel/2010/gemeente‐maakt‐werk‐van‐energie‐en‐water 

verdieping  wind  http://nl.wikipedia.org/wiki/Duurzame_energie  biogas  http://www.bioenergienoord.nl/random/2010‐02‐ 06%20Intentieverklaring%20biogasleiding%20Noordoost%20Friesland.LC%20.pdf  presentatievorm  http://www.carrieretijger.nl/functioneren/communiceren/mondeling/modellen/interview 

6 Voetnoten plaatjes 1: Zonnestralen komen de atmosfeer binnen en verhitten deze. Een deel wordt door het  aardoppervlak terug de ruimte ingestuurd. Door een toename van broeikasgassen kan een deel  van de zonnestralen en dus warmte niet uit de atmosfeer ontsnappen.   (het profielwerkstuk zelf is niet opgenomen) 

22