FORMALITEITEN BIJ OVERLIJDEN INFORMATIE VOOR NABESTAANDEN
Inleiding
Een naaste uit uw familie- of vriendenkring is overleden. In deze folder leest u meer over noodzakelijke maatregelen die getroffen moeten worden, over de wijze waarop de verzorging in Franciscus Gasthuis & Vlietland is geregeld en de eventuele kosten die hiervoor in rekening worden gebracht conform de Algemene Voorwaarden van het ziekenhuis. Wij wensen u sterkte in deze moeilijke periode. Raad van Bestuur en medewerkers van Franciscus Gasthuis & Vlietland
2
Inhoudsopgave Overlijden in het ziekenhuis ........................................... 4 Verzorging van de overledene ........................................ 4 Inschakelen uitvaartverzorger ....................................... 4 Persoonlijke wensen ...................................................... 5 Persoonlijke bezittingen ................................................ 5 Rituele bewassing .......................................................... 5 Kosten ............................................................................ 5 Obductie......................................................................... 6 Wat is obductie? ............................................................ 6 Waarom obductie? ......................................................... 7 Wat gebeurt er bij een obductie? ...................................... 7 Het bewaren van weefsel en organen ................................ 8 Hoe is de procedure? ...................................................... 9 Uitzonderingen op deze procedure ................................... 10 Is een obductie bij een kind hetzelfde als bij een................ 10 volwassene? ................................................................. 10 Kan ik voorwaarden stellen? ........................................... 11 Donatie .........................................................................11 Wat gebeurt er bij een donatie? ...................................... 11 Het doel van een donatie ................................................ 12 Na de donatie ............................................................... 12 Ter beschikking stellen van de wetenschap ..................12 Niet-natuurlijke dood ....................................................13 Rouwbegeleiding...........................................................13 Vragen ..........................................................................13
3
Overlijden in het ziekenhuis
De noodzakelijke verzorging en het beheer van het mortuarium zijn door Franciscus Gasthuis & Vlietland uitbesteed aan een gespecialiseerde mortuariumbeheerder. De mortuariumbeheerder neemt gedurende 24 uur per dag voor Franciscus Gasthuis & Vlietland de verzorging van overledenen op zich en handelt op correcte wijze de, voor het mortuarium noodzakelijke, administratieve zaken af.
Verzorging van de overledene
Indien een patiënt in Franciscus Gasthuis & Vlietland overlijdt, wordt hij of zij op respectvolle wijze naar het mortuarium overgebracht waar de verzorging van de overledene plaatsvindt. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door een gespecialiseerde mortuariumbeheerder, die door het ziekenhuis is aangewezen. Indien gewenst, kunt u in overleg met de verpleegkundige of mortuariumbeheerder, aanwezig zijn bij de verzorging. Wanneer u niet wenst dat de overledene verzorgd wordt (bijvoorbeeld vanwege religieuze of andere redenen), dan zegt u dit direct na het overlijden tegen de verpleegkundige. Deze overhandigt u dan een verklaring die u vervolgens ondertekent. Indien u ervoor kiest om de verzorging niet in het mortuarium van het ziekenhuis te laten plaatsvinden, dan bespreekt u dit direct met de door u ingeschakelde uitvaartverzorger. De uitvaartverzorger dient de overledene binnen drie uur na overlijden over te brengen naar de plaats van opbaring. Indien dit niet gebeurt, start de mortuariumbeheerder uit respect voor de overledene en vanuit hygiënisch oogpunt alsnog met de verzorging. Daarnaast wordt begonnen met het koelen van de overledene.
Inschakelen uitvaartverzorger
Wanneer u als nabestaande de formaliteiten in het ziekenhuis heeft afgerond (zoals het invullen van de papieren, het ontvangen van de persoonlijke bezittingen, eventuele toestemming voor obductie), raden wij u aan om een uitvaartverzorger in te schakelen voor het regelen van de 4
begrafenis of crematie. In de persoonlijke papieren van de overledene kan een verzekeringspolis aanwezig zijn. Is een dergelijke polis aanwezig, dan kunt u contact opnemen met de betreffende uitvaartverzekeraar of -verzorger. Het kan ook zijn dat de overledene tijdens zijn/haar leven wensen met betrekking tot de uitvaart met u of andere nabestaanden heeft besproken. In alle andere gevallen bent u vrij in het maken van een keuze.
Persoonlijke wensen
Indien er persoonlijke wensen zijn met betrekking tot bijvoorbeeld make-up, kleding en sieraden, dan maakt u deze kenbaar aan de verpleegkundige. Deze brengt uw wensen over aan de mortuariumbeheerder.
Persoonlijke bezittingen
De persoonlijke bezittingen van de overledene worden op de betrokken verpleegafdeling of Intensive Care bewaard. Om misverstanden of zoekraken te voorkomen, is het verstandig deze bezittingen zo snel mogelijk op te (laten) halen. U ondertekent een formulier als bewijs van ontvangst. Persoonlijke bezittingen die met de overledene meegaan naar het mortuarium vallen niet onder de verantwoording van de mortuariumbeheerder.
Rituele bewassing
Rituele bewassing kan plaatsvinden in overleg met de mortuariumbeheerder of uitvaartverzorger. Houdt u er rekening mee dat aan het ter beschikking stellen van de speciale wasruimte kosten voor de nabestaanden verbonden zijn.
Kosten
De kosten van de noodzakelijke zorg (zoals technische handelingen en intern vervoer) worden betaald door Franciscus Gasthuis & Vlietland. De kosten van de wenselijke zorg worden zo mogelijk via de door u ingeschakelde uitvaartverzorger of door de mortuariumbeheerder aan de nabestaanden in rekening gebracht, tegen de daarvoor geldende tarieven. Tot drie uur na 5
overlijden worden geen kosten in rekening gebracht. Na de termijn van drie uur geldt een vast tarief. Wanneer nog obductie moet worden verricht, worden tot het moment dat die heeft plaatsgevonden, behalve de kosten voor verzorging, geen aanvullende kosten in rekening gebracht. Eventueel mortuariumbezoek wordt apart in rekening gebracht, evenals het gebruik van de koeling/het opbaren in het mortuarium. Let op! De kosten van de verzorging en de kosten verbonden aan het gebruik van het mortuarium zijn geen onderdeel van het tarief van het ziekenhuis. Deze zijn niet opgenomen in de ziektekostenverzekering en moeten daarom apart betaald worden.
Obductie
U heeft deze folder gekregen omdat iemand uit uw familie- of vriendenkring is overleden. De behandelend arts heeft u gevraagd of obductie verricht mag worden. Deze vraag roept vaak andere vragen op zoals: ‘Wat is eigenlijk een obductie?’ of ‘Wat gebeurt er dan precies?’ De omstandigheden waarin verdriet of andere emoties overheersen, maken het soms moeilijk om met zulke vragen te komen, terwijl ze toch belangrijk zijn om te kunnen bepalen of u wel of niet toestemming geeft. Deze informatie over obductie is bedoeld om duidelijke antwoorden te geven op uw vragen en u te helpen de juiste beslissing te nemen. In deze folder wordt uiteengezet waarom obductie belangrijk is en hoe het onderzoek wordt uitgevoerd. Neemt u de tijd om de informatie goed te lezen en spreek met uw arts het tijdstip af waarop u uitsluitsel geeft over uw beslissing. Wat is obductie? Obductie is een inwendig onderzoek op een overleden persoon. Het onderzoek wordt verricht door een patholoog, een arts die gespecialiseerd is in deze vorm van onderzoek. Voordat de patholoog aan de obductie begint, onderzoekt hij het lichaam 6
eerst uitgebreid van buiten: het uitwendig onderzoek. Een obductie, het inwendig onderzoek, is een vrij omvangrijk onderzoek, waarbij vrijwel alle organen van de overledene onderzocht worden. Een obductie is te vergelijken met een operatie en wordt altijd op zodanige wijze uitgevoerd dat er achteraf vrijwel niets meer van te zien is. Het onderzoek wordt uiteraard op respectvolle wijze verricht. In het geval van een natuurlijke dood moet aan de nabestaanden toestemming worden gevraagd. U kunt uw toestemming toespitsen op specifieke onderdelen (zie: Hoe is de procedure?). Waarom obductie? Het meest gegeven antwoord op deze vraag is: ‘Om de doodsoorzaak vast te stellen’. Een andere reden kan zijn om vast te stellen of een ziekte erfelijk of besmettelijk is. In het geval van een erfelijke ziekte kunnen bijvoorbeeld ouders van een overleden kind de informatie laten meespelen bij het krijgen van meer kinderen. Bij een besmettelijke ziekte wordt actie ondernomen om eventueel besmette personen op te sporen en te onderzoeken. Het is niet altijd duidelijk waaraan iemand precies is overleden. Nabestaanden en artsen willen vaak weten hoe het ziekteproces en de daaropvolgende dood precies verlopen zijn. De obductie is het hulpmiddel om goed te onderzoeken wat in de laatste levensfase met een patiënt is gebeurd en om achteraf te controleren of een medische behandeling juist is geweest. Dat zal niet meer van betekenis zijn voor de overledene, maar wel voor de volgende patiënten, die kunnen profiteren van de lessen die van een obductie geleerd worden. De ervaring heeft geleerd dat ook bij patiënten waar alles duidelijk leek, zich nog zaken kunnen voordoen die niemand had verwacht. De informatie die een obductie oplevert helpt artsen om kritisch naar de door hen ingestelde behandeling te kijken. Obductie is tevens van belang voor de wetenschap. Van veel ziekten is een groot deel van de kennis ontleend aan studies van obductiemateriaal. Wat gebeurt er bij een obductie? In het kort gezegd wordt bij een obductie het lichaam van een overledene geopend en worden de organen in het lichaam geïnspecteerd. Daarna worden ze over het algemeen één voor één uit het lichaam verwijderd, gewogen, en ook ingesneden 7
om de binnenkant te kunnen inspecteren. Vervolgens wordt uit elk orgaan een klein stukje weefsel genomen om microscopisch te onderzoeken. Dat is belangrijk, omdat niet alle afwijkingen met het blote oog herkenbaar zijn. Daarna worden alle organen teruggeplaatst in het lichaam, behalve de organen waarvan het onderzoek nog niet afgerond kan worden. Het lichaam wordt gesloten om vervolgens te worden overgedragen aan de uitvaartverzorger. Als de overledene voor een opbaring wordt aangekleed, is van de obductie niets meer te zien. Behalve als bij kale mensen een schedellichting voor hersenonderzoek heeft plaatsgevonden. Als u dit laatste als nabestaande bezwaarlijk vindt, kunt u dit met de arts bespreken. Er kan dan bijvoorbeeld een gedeeltelijke obductie plaatsvinden. Het bewaren van weefsel en organen Er zijn omstandigheden waarin, naast de kleine stukjes weefsel voor het microscopisch onderzoek, één of meer organen – of delen daarvan – langer worden bewaard, bijvoorbeeld het hart of de hersenen. Een eerste reden kan zijn dat het orgaan heel klein is, zodat het in zijn geheel voor het aanvullend microscopisch onderzoek moet worden meegenomen. Een tweede reden kan zijn dat het een ingewikkelde afwijking van het orgaan betreft die uitgebreider onderzoek, al dan niet in samenwerking met een expert, noodzakelijk maakt. Een derde reden kan zijn dat het weefsel of orgaan eerst bewerkt moet worden om tot onderzoek over te kunnen gaan. De bewerking kan enkele dagen en soms weken in beslag nemen. Voor hersenonderzoek bijvoorbeeld is een periode van zes tot twaalf weken nodig voor bewerking en beoordeling. Deze redenen maken het langer bewaren van de (delen van) organen noodzakelijk om tot een diagnose te kunnen komen. Een vierde reden om een (deel van een) orgaan te bewaren, is voor onderwijsdoeleinden. Als het orgaan op een treffende wijze een bepaalde ziekte illustreert, kan het een grote dienst bewijzen bij het onderwijs aan medische studenten, specialisten en verpleegkundigen. Dit komt overigens zelden voor.
8
Er zijn dus verschillende redenen om bepaalde (delen van) organen langer te bewaren. Deze weefsels of organen kunnen dan niet met de overledene mee begraven of gecremeerd worden, maar worden later alsnog gecremeerd door het ziekenhuis, behalve als ze bewaard blijven voor onderwijsdoeleinden. Het is belangrijk dat u zich dit realiseert. Als u hiertegen bezwaar heeft, kunt u dit kenbaar maken aan de arts. Als uw bezwaar ertoe leidt dat tijdens de obductie onvoldoende gegevens kunnen worden verkregen, dan zal de arts dit met u bespreken. U kunt dan in samenspraak tot een voor u aanvaardbare beslissing komen. Hoe is de procedure? De procedure begint met de vraag van de arts of obductie mag worden verricht, het uitreiken van deze folder en het beantwoorden van uw eventuele vragen. U als nabestaande bent degene die besluit of u toestemming verleent voor obductie. Besluit u geen toestemming te verlenen, dan wordt geen obductie verricht. Als u toestemming geeft, wordt de overledene naar het mortuarium overgebracht en wordt binnen afzienbare tijd (meestal één werkdag) obductie verricht door de patholoog. Mocht de periode voor obductie te lang duren, bijvoorbeeld bij overlijden in het weekend, dan kan daar in overleg een oplossing voor worden gevonden. Het hele onderzoek zoals hierboven beschreven neemt tussen de één en drie uur in beslag. Daarna haalt de uitvaartverzorger de overledene op voor de voorbereidingen voor opbaring en/of begrafenis of crematie. Over het algemeen doorkruist een obductie niet de officiële gang van zaken rond begrafenis of crematie. Na de obductie maakt de patholoog een verslag dat hij opstuurt naar de specialist die de obductie heeft aangevraagd. Als u het prijs op stelt, maakt de arts een afspraak met u om de bevindingen van de patholoog met u te bespreken. De afspraak hiervoor is meestal ruim een maand na de obductie, zodat het verslag helemaal afgerond is. Als u dan nog vragen heeft, kunt u deze met de arts bespreken. Mocht het nodig zijn, kan deze contact opnemen met de patholoog voor nader overleg. 9
Uitzonderingen op deze procedure Als iemand in een wilsbeschikking heeft laten opnemen dat hij/zij geen obductie wenst, als iemand een niet-natuurlijke dood is gestorven of als het in het belang van de volksgezondheid is om een obductie uit te voeren, dan gelden andere procedures. Als de overledene geen obductie wenst, dan kunt u als nabestaande niet meer toestemmen in een obductie. Iemand die overlijdt na een ongeval of (vermoedelijk) misdrijf, is een niet-natuurlijke dood gestorven en moet gezien worden door een gemeentelijk lijkschouwer. Deze beslist dan of gerechtelijke obductie verricht wordt of dat het lichaam wordt vrijgegeven. Een gerechtelijke obductie vindt plaats in geval van een misdrijf of het vermoeden daartoe en wordt verricht door een gerechtelijke patholoog. Voor een gerechtelijke obductie is toestemming van de familie niet vereist. Als het lichaam wordt vrijgegeven en nabestaanden of de specialist willen precies weten wat er gebeurd is, dan kan een obductie plaatsvinden door een patholoog van het ziekenhuis. Hiervoor is altijd toestemming van de nabestaanden vereist. Een voorbeeld van obductie in het belang van de volksgezondheid is om te onderzoeken of een zeer besmettelijke ziekte heeft toegeslagen en hoe een epidemie kan worden voorkomen. Is een obductie bij een kind hetzelfde als bij een volwassene? In principe is de procedure bij kinderen hetzelfde als bij volwassenen. Soms wordt weefsel afgenomen voor genetisch onderzoek. Dit is vooral belangrijk indien een kind tijdens de zwangerschap of tijdens de geboorte is overleden. Er kan dan een uitspraak gedaan worden of een afwijking erfelijk is, waardoor de kans op herhaling bestaat bij een volgende zwangerschap. Als het hele kleine kinderen betreft, zijn de organen uiteraard ook heel klein en wordt het hele orgaan in plaats van een stukje weefsel microscopisch onderzocht. Daarom wordt iets eerder overgegaan tot het bewaren van de organen om ze op een later tijdstip beter te kunnen bekijken. Aangeboren afwijkingen bij kinderen zijn vaak complexer dan afwijkingen bij volwassenen en ze vereisen uitgebreider 10
onderzoek. Als u bezwaar heeft tegen het langer bewaren en niet mee begraven of cremeren van organen, kunt u dat kenbaar maken aan de arts en wordt met uw wensen rekening gehouden. Kan ik voorwaarden stellen? Het kan gebeuren dat u wel toestemming wilt geven voor obductie, maar dat u bijvoorbeeld liever niet wilt dat organen bewaard worden of dat de hersenen uit de schedel gehaald worden voor nader onderzoek. Vaak wordt voor dit laatste al toestemming gevraagd, hoewel dit niet verplicht is. Uw eventuele bezwaren kunt u kenbaar maken aan de arts die aan u toestemming voor obductie heeft gevraagd. Als uw bezwaar ertoe leidt dat de obductie onvoldoende gegevens oplevert, dan bespreekt de arts dit met u. U kunt dan op basis van deze informatie nieuwe afwegingen maken voordat u een besluit neemt. De arts zal bezwaren nooit naast zich neer (kunnen) leggen. Uiteindelijk bepalen de nabestaanden wat er gebeurt. Onder nabestaanden wordt verstaan: De echtgenoot/echtgenote van de overledene; De levensgezel van de overledene; De naaste, aanwezige bloedverwanten; De aanwezige, meerjarige erfgenamen; Of personen die op een andere manier verantwoordelijk zijn.
Donatie
Na een overlijden raadpleegt de behandelend arts het Donorinformatiesysteem om na te gaan of de overledene als donor geregistreerd staat. Wanneer de overledene niet als donor geregistreerd staat, kan de behandelend arts alsnog toestemming vragen aan de nabestaanden voor donatie van weefsels en/of organen. Wat gebeurt er bij een donatie? Bij orgaan- en botweefseldonatie wordt veelal gebruik gemaakt van de operatiekamer in Franciscus Gasthuis & Vlietland. De uitname van organen wordt uitgevoerd door artsen van Franciscus Gasthuis & Vlietland of van het transplantatiecentrum. Alle afspraken worden gecoördineerd 11
door Stichting Eurotransplant Nederland en de zusterorganisatie BIS (Bio Implant Services). In de meeste gevallen vindt orgaandonatie plaats bij patiënten die klinisch dood zijn. Dit wil zeggen dat de patiënt geen hersenactiviteit meer heeft en eigenlijk overleden is, maar nog niet van de apparatuur is afgesloten. Dit houdt in dat u vóór het afsluiten van de apparatuur wordt benaderd door de behandelend arts met de vraag of donatie mag plaatsvinden. Onder weefseldonatie valt de donatie van huid, hoornvlies van het oog (cornea), hartkleppen en botweefsel. Huid en hoornvlies worden verwijderd in het mortuarium door speciaal opgeleide medewerkers van Bio Implant Services. Na toestemming van de nabestaanden wordt aan de hand van bepaalde criteria bekeken of de overledene donor kan zijn. Dit wordt bepaald door de arts in overleg met Eurotransplant. Het doel van een donatie Door donatie van organen kan het leven van andere mensen worden gered of draaglijker worden gemaakt. Met donorhuid worden patiënten met brandwonden behandeld. Door aanbrengen van donorhuid vermindert de pijn, wordt de kans op infecties kleiner en wordt een betere wondgenezing bereikt met minder kans op littekens. Patiënten die geholpen worden met hoornvliezen kunnen weer zien. Het botweefsel dat door een donor beschikbaar is gesteld, kan voorkomen dat bij de ontvanger een arm of been moet worden geamputeerd. Na de donatie Na elke vorm van donatie wordt de overledene cosmetisch hersteld. Na een donatie kan de opbaring normaal plaatsvinden in een rouwkamer of thuis.
Ter beschikking stellen van de wetenschap
Een overledene kan alleen ter beschikking van de wetenschap worden gesteld, wanneer een bevestiging van een universiteitsziekenhuis kan worden overlegd. Tijdens het leven 12
moet de betreffende persoon zich hebben aangemeld bij een universiteitsziekenhuis. Bij terbeschikkingstelling van de wetenschap, is het uitgesloten dat er obductie of donatie plaatsvindt. Bij een gerechtelijke obductie komt de terbeschikkingstelling te vervallen. Indien de faculteit, op het moment van overlijden, geen plaats heeft, kan de faculteit het lichaam weigeren en dienen de nabestaanden alsnog zorg te dragen voor de uitvaart.
Niet-natuurlijke dood
Onder een niet-natuurlijke dood wordt verstaan, dat iemand ten gevolge van een niet-natuurlijke oorzaak is overleden. Hieronder vallen onder andere ongevallen, misdrijven enzovoort. Politie en justitie stellen een onderzoek in naar de doodsoorzaak. In dit geval kan een rouwbezoek (thuis of in het rouwcentrum) pas plaatsvinden wanneer de overledene door de Officier van Justitie is vrijgegeven.
Rouwbegeleiding
Het Landelijk Steunpunt Rouwbegeleiding (LSR) kan u informeren over gespreksgroepen voor rouwverwerking. U kunt hier ook terecht voor informatie over rouwverwerking. Het LSR is bereikbaar via www.verliesverwerken.nl of op werkdagen tussen 9.00 en 13.00 uur, via telefoonnummer 030 – 276 1500.
Vragen
Als u na het lezen van deze folder nog vragen heeft, dan kunt u deze bespreken met de arts.
December 2015 1140
13
