Fietsen voor de vrede langs de sporen van de oorlog: van de Kazerne Dossin naar het Fort van Breendonk Educatieve fietstocht (vanaf 12 jaar) brochure

Fietsen voor de vrede… langs de sporen van de oorlog: van de Kazerne Dossin naar het Fort van Breendonk Educatieve fietstocht (vanaf 12 jaar) brochure voor de begeleider

Woord vooraf De Provincie Antwerpen herbergt twee belangrijke getuigen van de Tweede Wereldoorlog: de Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk. In het kader van de V-dag werd in de jaren ’ 90 door het Joods Museum van Deportatie en Verzet een educatieve fietstocht ontwikkeld die de deelnemers langs beide historische sites voert. Nadat het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen deze fietstocht enkele malen mee organiseerde, ontstond in 2007 bij de partners het idee de tocht nieuw leven in te blazen door er een vernieuwde educatieve brochure aan te koppelen. Aangezien herinnerings-/vredeseducatie één van de pijlers van het Vredescentrum vormt, besliste het bestuur deze vernieuwing te coördineren en te financieren. De eigenlijke redactie van de brochure werd uitbesteed aan Jeugd en Vrede in nauw overleg met de betrokken instanties. Onderhavig document is het resultaat van dit proces. Het geheel vormt een boeiende tocht die niet alleen aandacht heeft voor de gruwel van het verleden, maar ook regelmatig de link legt naar het heden. Deze werkwijze sluit perfect aan bij de doelstellingen van het Vredescentrum. Inzicht in ons oorlogsverleden achten we van wezenlijk belang voor het bevorderen van een geweldloze en vreedzame houding bij de jeugd. Een bezoek aan het Joods Museum van Deportatie en Verzet en het Fort van Breendonk laat op jongeren een diepe indruk na. Vooroordelen worden onderuitgehaald en het direct contact met de plaats van het gebeuren zet aan tot nadenken. Het fietsen in groep stimuleert de samenhang en geeft jongeren de kans de opgedane indrukken te verwerken. In het verleden hebben we mogen ervaren dat deze combinatie werkt. Als voorzitter van het Vredescentrum wil ik leerkrachten en jeugdleiders dan ook aanmoedigen de tocht aan te vatten. Vrede is meer dan het zwijgen van de wapens alleen. Het vestigen van een vredescultuur vraagt inzet en verantwoordelijkheid van alle generaties. Tot slot wens ik alle betrokken partijen te bedanken voor hun inzet en toewijding. Gilbert Verstraelen Voorzitter Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw

3

Inhoudstafel Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-9 - Langs de sporen van de oorlog: opzet van de fietstocht - Don Quichots op de fiets?: ideeën voor de voorbereiding - Hoofdspoor, varianten en zijsporen: wat vind je in deze brochure?

Bijlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54-56 - De fietstocht en de eindtermen

Deel 1: Praktische richtlijnen en tips . . . . . . . . 10-19 1. Alles over het fietsen 1.1. De fietsen en het fietsvervoer 1.2. Fietsreglement 1.3. Fietsknooppunten 2. De kazerne Dossin en het Fort van Breendonk 2.1 Verloop van het bezoek 2.2 Voorbereiding 3. Lunchplaats: suggesties 4. Kostenplaatje 5. Checklist

Uitneembaar kaart van de route

Deel 2: de routebeschrijving . . . . . . . . . . . . . . 20-53 1. De heenweg De Nekker: startpunt De Kazerne Dossin: het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV) Onderweg: zijsporen, blikvangers en ideeën Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk 2. Een mogelijke terugweg per fiets

Nuttige adressen en links . . . . . . . . . . . . . . . . . 57-60 - Fietsen - Toerisme - Initiatiefnemers van deze brochure

4

Inleiding Langs de sporen van een oorlog: opzet van de fietstocht Tijdens de Tweede Wereldoorlog liepen er – letterlijk – sporen tussen enerzijds Willebroek (Fort van Breendonk) en Mechelen (Kazerne Dossin), en anderzijds de concentratie- en uitroeiingskampen in Duitsland en Polen. Tot diep in 1942 hebben de nazi’ s Joodse mensen opgesloten in Breendonk. Daarna werd een groot aantal van hen naar de Kazerne Dossin vervoerd, om van daaruit te worden gedeporteerd naar Auschwitz. Vanaf 1942 was het Fort van Breendonk vooral de SS-gevangenis voor politieke vervolging; twee derde van alle gevangenen uit Breendonk, een 3000-tal mensen, werden uiteindelijk – per trein – gedeporteerd. De Kazerne Dossin was op haar beurt de draaischijf Authentieke Duitse goederenwagon geb ruikt voor de deportaties geworden voor de rassenvervolging: ze betekende voor veel Joden en zigeuners het laatste Belgische tussenstation op weg naar het einde. Het Fort van Breendonk en de Kazerne Dossin: twee monumenten, twee onwrikbare getuigen; een loutere brok geschiedenis? Nee, veel meer dan dat: want elk geslaagd ‘monument’ dient ook voor het ‘nu-moment’ . Het getuigt, klampt aan, maakt je wakker, roept je op.

Een geactualiseerde versie is steeds beschikbaar op www.vredescentrum.be

5

De oorlog, diè oorlog, is al lang voorbij. Maar de verschrikkelijke herinneringen eraan mogen niet vervagen, ook niet voor de nieuwe generaties jongeren. Wie de sporen van de fietstocht met onbevangen aandacht volgt, spitst onderweg vanzelf de oren, ogen gaan open. En eens je ervoor openstaat, wordt het een tocht die ook bij elke jongere een diepe indruk nalaat. Een indruk die hen hopelijk nooit meer los laat: zoiets kan en mag nooit meer. Hoe ziet onze klas of jeugdhuis, onze samenleving; hoe ziet de wereld van vandaag eruit? Op veel plaatsen in de wereld heersen ook nu oorlog en geweld, onverdraagzaamheid en pesterijen, willekeur en schending van mensenrechten. Kleine en grote oorlog, klein en groot racisme, kleine en grote haat... Hopelijk laat deze fietstocht sporen na in denken én doen: wat kan IK bijdragen tot de grote en kleine vrede? Don Quichots op de fiets?: ideeën voor de voorbereiding Fietsen is sport en inspanning, zeker bij tegenwind. In het echte leven waait de wind soms ook pal in het gezicht van wie een meer rechtvaardige samenleving wil. Hoe kan ik dat in mijn klas, jeugdhuis of jeugdbeweging verkocht krijgen: fietsen tussen Jodenhaat en politieke vervolging? Waarom niet gewoon een schoolreis of uitstap per autocar? Het hangt er natuurlijk van af hoe je alles aanbrengt. Fietsen met je groep kan op zich een fijne sportuitstap zijn, maar deze keer is het niet bedoeld als plezierreisje. Hoe pak je dat aan? Sommige gasten uit je groep zullen zich als sportieveling willen profileren. Maar dat gaat dan ten koste van de zwakkeren die niet kunnen volgen. Straffe gasten zijn misschien te motiveren in hun rol als superknecht in het peloton die de anderen voorthelpt tot aan de eindstreep, die anderen uit de wind zet. Over een klasgroep kan de leerkracht lichamelijke opvoeding je tips geven betreffende de krachtenverdeling - en misschien wil hij of zij deze tocht wel zelf meefietsen. Wat ervaren L.O.-leerkrachten ons alvast aanraden: één begeleider fietst vooraan, altijd, niemand anders. Misschien kan je ook de actuele problemen van doping in de wielerpelotons aanhalen, en alle deelnemers gezonde ‘doping’ laten meenemen of aanbieden: sportdrank en bananen in de bevoorrading onderweg bijvoorbeeld. Of mentale doping voor de hele groep: we gaan samenwerken, met de hele groep samen strijden om de rit uit te rijden, een rit voor vrede, tegen de wind in. Naïef? Idealistisch? Don Quichots? Natuurlijk, maar dat waren de verzetstrijders die in de Tweede Wereldoorlog strijd leverden tegen de ongenadige onderdrukking door de nazi’ s ook. Evenals al die anderen die toen de moed vonden

6

om Joden, neergehaalde piloten of ondergedoken verzetslui te helpen verbergen en ontsnappen. Al even idealistisch zijn bijvoorbeeld de Wereldwinkeliers van vandaag, of de vredesactivisten die vragen stellen bij de wapenhandel en de kernwapenstrategie, of de ontwikkelingswerkers die mensen ginder ver bijstaan in hun dagelijks gevecht om te overleven. Druppels op de hete plaat, vechten tegen windmolens. Alhoewel. Wie vijftien jaar geleden alarm sloeg over de opwarming van de aarde werd weggelachen. Maar nu overleggen wereldleiders koortsachtig over een oplossing. Wie vocht er toen tegen windmolens? De tegenwind van vandaag daagt ons uit. Als er geen wielerploegen zijn om de oude sporen te volgen en zo uit te komen bij het belang van de weg naar vrede, verdraagzaamheid en respect voor de mensenrechten, krijgt de wind vrij spel. Dan toch liever als Don Quichots de strijd opnemen tegen windmolens...

7

Fort van Breendonk

Hoofdspoor, varianten en zijsporen: wat vind je in deze brochure? Deze brochure beschrijft een fietstocht langs het oorlogsspoor tussen de Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk. Onderweg kom je veel interessante kleine tussenstations tegen. Daar kan de groep even halt houden - of zelfs al fietsend, kijkend en luisterend naar de begeleider, het ‘zijspoor’ verkennen en er iets van meedragen. Over die zijsporen krijg je hier heel wat informatie die – voor de leerkrachten onder ons – ‘vakoverschrijdend’ aanpikt: geschiedenis, aardrijkskunde, biologie, literatuur, burgerzin... Het zijn telkens vrijblijvende suggesties, zijsprongetjes, waar je vooraf, tijdens en na de fietstocht aandacht aan zou kunnen besteden, naargelang je eigen belangstelling en die van de groep. Delen uit de zijspooruitleg zouden bijvoorbeeld overgenomen of samengevat meegegeven kunnen worden aan elke deelnemer. Het uitdelen van fiches ter plaatse is ook een mogelijkheid. In de bijlage achteraan suggereren we – opnieuw voor de leerkrachten - waar alles zou kunnen passen binnen de eindtermen, maar dat is zeker geen volledige inventaris: er zijn ongetwijfeld nog meer aanknopingspunten te vinden. Iedereen is uiteraard vrij om wat we aanbieden naar eigen hand te zetten. Je kan bijvoorbeeld enkel de Kazerne Dossin bezoeken, gevolgd door een beklimming van de Sint-Romboutstoren. Dat is ook een sportieve uitdaging om met je groep aan te gaan. Het bezoek aan de Kazerne kan tevens met andere museumbezoeken in Mechelen gecombineerd worden. Een rondleiding in het Fort van Breendonk zou je kunnen aanvullen met een bezoek aan het Sashuis (Klein Willebroek) - daar loopt elk jaar een andere historische tentoonstelling - of met een sportieve groepsactiviteit op Blosodomein Hazewinkel. Zijsporen zat, aansluitmogelijkheden te over. Maar ‘ons thema’ , ons hoofdspoor, loopt toch in eerste instantie tussen de rassenvervolging en de politieke vervolging, tussen de Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk. En op dat historische spoor uit de oorlog, willen we wissels ontdekken richting vrede, democratie en mensenrechten.

8

Er is nog een praktische keuze die zeker afgewogen moet worden: fietst de groep enkel de heentocht van Kazerne Dossin tot het Fort van Breendonk of wordt die aangevuld met een (snellere en ook erg mooie) terugtocht naar het vertrekpunt. Voor de praktische fietsorganisatie: zie hoofdstuk ‘Alles over het fietsen’ .

9

Fietstocht 20 06

Deel 1: Praktische richtlijnen en tips De wegbeschrijving om met de eigen fietsen, het openbaar vervoer of een gehuurde bus het startpunt (De Nekker) te bereiken, vind je vooraan in Deel 2: de routebeschrijving. 1. Alles over fietsen 1.1. De fietsen en het fietsvervoer De meesten hebben een eigen fiets, maar die moet wel ter plaatse raken… plus: in welke staat zijn die fietsen? Dus weeg je best alle mogelijkheden af. 1.1.1. Eigen fietsen en eventueel fietsvervoer A. Alles met eigen fiets Uiteraard is ter plaatse geraken met de eigen fiets aangewezen als je thuisbasis dichtbij ligt. Maar je moet nog terug naar huis ook, hou dus rekening met de totaalafstand en met wat je gasten aankunnen. B. Fietsen zelf vervoeren naar het vertrekpunt Dat kan met eigen of gehuurde bestel-of aanhangwagens, terwijl de groep zich verplaatst met een gehuurde bus of het openbaar vervoer. Huren: - Speciale aanhangwagens voor fietsen vind je nagenoeg niet in Vlaanderen. Eén fietsverhuurder levert er twee gratis (6/12 fietsen), maar dan moet je bij hen de fietsen huren. Zie: www.hetverzet.be, Gent - ‘Gewone’ aanhangwagens: zie bijv. ‘Bedrijvengids’ , www.bizzguide.com, rubrieken ‘aanhangwagen verhuur’ , of ‘aanhangwagens’ . C. Aanhangwagen achter de bus Voor bussen met aanhangwagens voor fietsen: Zie www.bus.be Onder de rubriek autocarbedrijven, kan je de busbedrijven uit jouw buurt opzoeken. Of www.fbaa.be Klik op de geografische lijst, per bedrijf zie je wie een aanhangwagen heeft.

10

1.1.2. Fietsen huren De groep verplaatst zich dan per gehuurde bus of met het openbaar vervoer. Fietsen huren kan je eventueel ook enkel doen voor wie er zelf geen heeft. -

Makkelijkst is huren op de vertrekplaats: De Nekker. Als je vroeg reserveert, kunnen ze voor 50 fietsen zorgen. Zie http://www.provant.be/vrije_tijd/domeinen/de_nekker, in de zoekfunctie ‘fietsverhuur’ invullen. Je kan daar surfen naar een reservatieformulier (pdf ) met info over prijzen en reglement. Tel. 015/55.70.05. (2008: 8 € per fiets, plus extra vergoeding 5 € voor afhalen fietsen op eindpunt)

-

Fietsersbond vzw, www.fietsersbond.be: bij ‘adressen’ vind je de rubriek ‘fietsverhuur’ , waar je per gemeente op zoek kan gaan. Fietsersbond vzw Boomgaardstraat 22 bus 57, 2600 Berchem. Tel. 03/231.92.95, [email protected]

-

Op de provinciale fietskaart nr. 4 staan verhuuradressen vermeld.

-

Via de spoorwegen: de jongste jaren is het aantal stations waar je kan huren verminderd. Je moet de fietsen terug afleveren waar je ze huurde. Zie http://www.b-rail.be/nat/N/common/rentingstations voor de stations en zie http://www.b-rail.be/nat/N/practical/petsbikesbags/bikerenting voor de voorwaarden.

11 1.2. Fietsreglement Tip: Bespreek het fietsgedrag vooraf samen met je collega-begeleiders én met de hele groep.

1.2.1. Fietsen als groep of als individuele ‘fietsers alleen’ ? A. Fietsen als groep (= minstens 15 fietsers) 1) Als ‘groep’ heb je meer mogelijkheden, maar ook verplichtingen: - Gebruik fietspaden: niet verplicht. - Met twee naast elkaar mag altijd, mits je gegroepeerd blijft. - Geen rijstroken: maximaal de breedte van één rijstrook innemen (3 meter), en nooit meer dan de helft van de rijbaan. - Wél rijstroken: alleen op de rechterrijstrook. 2) Je kan ‘als groep fietsend’ ook wegkapiteins en begeleidende auto’ s inschakelen. Wanneer mag dat/moet dat? - 50 fietsers: minstens 2 wegkapiteins en 1 of 2 begeleidende auto’ s toegelaten. - 51 tot 150 fietsers: minstens 2 wegkapiteins en 2 auto’ s verplicht; wegkapiteins ten minste 21 jaar; linkerarm: band met de nationale driekleur en het woord ‘wegkapitein’ . - Rol wegkapitein: op kruispunten zonder verkeerslichten het verkeer stilleggen met schijf verkeersbord C3 (rode cirkel), en aanwijzingen geven aan de andere weggebruikers. - Begeleidende auto’ s moeten de groep op 30 meter voorafgaan of volgen; als er slechts één auto is, moet die volgen. Op het dak: bord met rode driehoek en uitroepteken. B. Als individuele ‘fietsers alleen’ : 1) Waar moet je rijden? a). Er is een fietspad Je moét daar op fietsen. Maar wat is een fietspad? Het wordt aangegeven door: - Twee evenwijdige witte onderbroken strepen: dan moet je het fietspad volgen dat rechts in je rijrichting D7 ligt. - Verkeersborden D7, of D9: volg in de richting aangeduid door het verkeersbord. D9 - Bij verkeersbord D10: ook dàn moet je dat volgen. (Verschil met hierboven: hier wandelen ook voetgangers. Die mag je niet in gevaar brengen). - Tweerichtingsfietspaden: daar moet je soms links in je rijrichting rijden; extra opletten bij kruispunten: D10 autobestuurders verwachten niet steeds fietsers van rechts.

12

b). Geen fietspad - Je mag op de parkeerzone en gelijkgrondse berm rechts rijden, maar je moet voorrang verlenen aan wie zich daar bevindt. - Buiten de bebouwde kom mag je ook op trottoirs en verhoogde bermen rijden, met opnieuw voorrang voor wie zich daar bevindt. - In alle andere gevallen: op de rijbaan fietsen, zo dicht mogelijk rechts. 2) Andere rijregels voor individuele ‘fietsers alleen’ : - Met twee naast elkaar mag, behalve wanneer het kruisen met een tegenligger onmogelijk is (binnen en buiten de bebouwde kom). - Buiten de bebouwde kom: niet met twee naast elkaar bij achteropkomend verkeer. - Rotondes met fietspad: dan moet je dat gebruiken. - Rotondes zonder fietspad: rechts rijden is niet verplicht. - Je mag achter elkaar op de busstrook rijden als het verkeersbord ‘busstrook’ ook het symbool van een fiets heeft. 1.2.2. Andere verplichtingen: -

Arm uitsteken als je van richting wil veranderen. Bij duisternis, en ook overdag bij een zichtbaarheid van minder dan 200 meter, moet je fiets voor- en achteraan verlicht zijn + reflectoren (ook kinderfietsen, racefietsen en terreinfietsen). Oversteken of op de rijbaan komen om links af te slaan: voorrang geven aan wie de rijbaan volgt. Op een fietspad met een oversteekplaats voor fietsers (witte blokken), moet je die gebruiken om over te steken. Eenrichtingsverkeer: rij enkel tegen richting in waar dat mag. Let op voor geparkeerde wagens en wees voorzichtig bij elk kruispunt. Zorg dat je fiets steeds wettelijk in orde is: bel, remmen, lichten en reflectoren, maar verwaarloos ook de andere onderdelen niet: banden, wielen, ketting...

13

1.2.3. Tips voor veilig fietsen: -

Probeer altijd een goed overzicht te hebben over het verkeer, zeker op kruispunten, bij het verlaten van een fietspad, en bij richtingsveranderingen. Kleding met heldere/reflecterende kleuren; reflecterende hesjes zijn ’ s avonds/’ s nachts een must. Neem reparatiemateriaal mee voor lekke banden en reservelampjes voor de verlichting. Een fietshelm vermindert het risico op hoofdletsels met 85%. Rij assertief maar wees vooruitziend: laat zien dat je er bent, maar voorzie ook de fouten en de onachtzaamheid van de autobestuurders. Denk eraan dat jij de meest kwetsbare bent, rij defensief. Rij je in een eenrichtingsstraat in tegengestelde richting, kijk dan uit voor voetgangers die willen oversteken: ze verwachten misschien geen fietsers van die kant. Op oversteekplaatsen voor voetgangers, steeds voorrang geven.

1.2.4. Wat als er toch iets gebeurt? -

Bel de hulpdiensten (112 = medisch urgentieteam en brandweer, en 101 = federale politie). Wees nauwkeurig en bondig. Verleen eerste hulp, maar verplaats nooit een zwaargewonde. Als leider blijf je kalm en waak je over de veiligheid van de rest van de groep. Voorkom andere ongevallen door de aankomende bestuurders te waarschuwen. Noteer direct de namen van de getuigen van het ongeval. Tip: klik bij www.fietsersbond.be bij ‘vaak gestelde vragen’ op ‘voornaamste verkeersregels voor fietsers’ voor een brochure van BIVV, Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid, met de meest recente informatie en wetgeving. 1.3. Fietsknooppunten Je kent wellicht de kaarten van het provinciale Fietsknooppuntennetwerk; op heel veel gemeentelijke en toeristische plaatsen zijn die te koop, ook bij Toerisme Provincie Antwerpen. Een groot deel van ons traject loopt via die knooppunten. De ‘kaart nummer 4’ bij de hand hebben is nuttig, hoewel je met de kaart in onze brochure ook heel vlot verder kunt.

14

2. De Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk 2.1 Verloop van het bezoek Voor zowel de Kazerne Dossin als het Fort van Breendonk gelden maximum aantallen per groep: 20 is ideaal, 25 kan nog, maar meer echt niet. Dan moet je splitsen. Spreek de uren van aankomst goed af met beide bezoekpunten. Als je met veel bent, is het ook mogelijk om de ene helft in Mechelen te laten vertrekken en de andere in Breendonk. Je groep zelf vrij in de gebouwen laten rondlopen met bijvoorbeeld jouw opdrachtenblad, kan niet. Op beide plaatsen zijn er gidsen die, telkens in anderhalf à twee uur tijd, de rondleiding op zich nemen. In Breendonk mag een begeleider (leerkracht) zelf de rol van gids vervullen voor zijn of haar groep (klas) als hij/zij het voorbereidende seminarie gevolgd heeft. (zie verder) De rondleidingen zijn erg boeiend, met vraag-en-antwoord interactie tussen de groep en de gids, maar opdrachtbladen voor de deelnemers om zelf antwoorden op vragen neer te schrijven zijn er niet. Wil jij zelf toch een zoekopdracht of een of andere didactische methodiek koppelen aan dit bezoek, dan adviseren we alleszins om dit vooraf met de pedagogische verantwoordelijken op beide plaatsen te bespreken, ze zullen daarover graag overleggen. 2.2 Voorbereiding (zie ook bijlage) Heel veel nuttige gegevens vind je op de websites: cijfers, persoonlijke verhalen, geschiedenis…

15

Kazerne Dossin, Joods Museum van Deportatie en Verzet: - Er bestaat een ‘didactische gids’ met o.m. historische achtergrond en chronologisch overzicht van de geschiedenis van het Joodse volk, de gedetailleerde inhoud van wat je in het museum te zien krijgt, en pakkende leesteksten. Dit boekje kan je aanvragen via het secretariaat van het museum (gratis voor begeleiders). - Voor verdere informatie over de didactische werking van het museum, contacteer pedagogisch verantwoordelijke Marjan Verplancke.

Klasbezoek

Fort van Breendonk: - Elk jaar kunnen leerkrachten speciale seminaries volgen (9.30-16 u, data zie website). Je krijgt een uitgebreide rondleiding, zodat je de leerlingen optimaal kunt voorbereiden op een bezoek. In de namiddag is er discussiemogelijkheid met de historici van het Fort over de verschillende benaderingsmanieren van het bezoek en over ‘de hel van Breendonk’ als een belangrijke les voor de mensheid. Daarnaast worden ook linken met de hedendaagse geschiedenis en de actualiteit aangehaald. - Wie dit seminarie volgt, kan bij het bezoek van zijn klas zelf de functie van gids vervullen - kàn maar moèt niet. - Voor informatie over de beschikbare pedagogische gids, contacteer het secretariaat. 3. Lunchplaats: suggesties Mogelijkheden kan je onderzoeken door vooraf zelf de tocht te verkennen via één of meerdere terrasjes. Of je vraagt meer informatie via de toerismediensten van Mechelen (In & Uit 070/222.800), Willebroek (03/860.97.93) of KleinWillebroek (Sashuis, 03/886.22.66). Je kan zeker terecht op de volgende locaties, waar ook drank te koop is, maar bel vooraf even over mogelijkheden en openingsdagen. Men vraagt ook om je komst aan te kondigen, dan voorziet men eventueel meer personeel: - Bij de doortocht via het Vrijbroekpark: in het Vrijbroekhof, naast de speeltuin, 015/41.49.18. Het Bezoekerscentrum van dit provinciaal park kan je daarover inlichten: 015/45.13.80. Indien je daar niet terecht kunt, ligt dichtbij de stalen ingangspoort van het park een grote taverne waar je misschien ook onderdak vindt: Tennis Chalet, 015/42.01.77. - Bloso-domein Hazewinkel – hier zeker reserveren; 03/886.64.64. - Het Fort van Breendonk – ook hier reserveren; 03/860.75.25.

16

4. Kostenplaatje Kosten - Vervoer: trein of bus (De Lijn of autocar). - Huur fietsen indien niet met eigen fietsen. - Eventueel: huur aanhangwagen voor fietsen. - Bezoek Dossin en bezoek Breendonk (zie achteraan voor details: prijzen van begin 2008). - Politiebegeleiding - als je die wenst tijdens het fietsen - is niet gratis. (zie achteraan: politiekantoren Mechelen en Willebroek) 5. Checklist 5.1 Voorbereiding -

-

Niet gek - als je tijd genoeg hebt - dat je op voorhand de route zelf eens affietst. Je kan nooit weten of er een tijdelijke wegomlegging opduikt… Inhoudelijke voorbereiding in de klas of groep. Dit gaat over geschiedenis die vandaag nog doorwerkt in onze eigen samenleving (zie hoger). Spreek goed af met de begeleiders die meefietsen: deze uitstap is geen plezierreisje, je gasten hebben de hele dag nodig en in de Kazerne en het Fort is de nodige ingetogenheid aangewezen. In groep fietsen, zelfs langs een fietsroute, is geen lachertje. Goed met de groep en de andere begeleiders afspreken dat iedereen samenblijft en niet gaat koersen. Bij een lekke band stopt de hele groep. Spreek ook een alarmsignaal af, voor wanneer iemand niet kan volgen of fietspech krijgt. Ideetje: elke deelnemer krijgt een verkleinde kopie van het plan om op zijn ‘dashboard’ vast te klemmen met wasspelden of om in de jaszak bij de hand te hebben.

17

5.2 Reservaties -

Fietsen Bus of trein Bezoek met gids in Dossin en in Breendonk (zonder gids doe je die rondleidingen niet in klasverband – tenzij in Breendonk, als je het leerkrachtenseminarie volgde) Lunchplaats

5.3 Voor onderweg -

-

Een bezemwagen voor kapotte fietsen, valpartij, ziekte…: het stuk doorheen het Vrijbroekpark en heel het traject langs de Zenne/Dijle/Rupel is niet toegankelijk voor auto’ s, evenmin als een klein deel van het fietstraject nadat de groep Klein-Willebroek passeert. Contact per gsm met de chauffeur van de bezemwagen en een goede kaart of kennis van de omgeving is dus nodig. Bandenplakgerief Fietssloten Knabbel voor onderweg? Gezonde ‘doping’ : sportdrank, bananen, druivensuiker… Regenkledij, fluorescerende fietshesjes (via de gemeente, of de bankier van je school, of…), en eventueel fietshelmen

18

Niet vergeten

19

Deel 2: De routebeschrijving 1. DE HEENWEG Legende en handleiding: 1. linkerkolom: - kilometerstand (vb. 0 km) - gevarendriehoekje: opletten, gevaarlijke verkeerssituatie - de getallen in de blauwe cirkeltjes verwijzen naar de fietsknooppunten, waar de groene bordjes van het fietsnetwerk je onderweg naartoe loodsen (vb. 1 ) 2. rechterkolom: - de getallen in de zwarte cirkeltjes verwijzen naar de plaatsen aangeduid op de kaart (vb. 1 ) - zijspoor: belangrijke bezienswaardigheden en uitweidingen langsheen ons hoofdspoor - blikvanger: weetjes of details waar je even bij kan stilstaan - om wat dieper over na te denken

20

0 km Voorgesteld startpunt: de Nekker, Nekkerspoel-Borcht 19, even buiten Mechelen. Grote gratis parking. Hoe kom je aan de Nekker? - per fiets: de ‘Brabantse Kempenroute’, ‘Tuindersroute’ en ‘Dijle-Valleiroute’ passeren hier en 57 en 99 (fietskaart 4) liggen vlakbij - per trein: bus 2 vanaf centraal station Mechelen. Ofwel van station Nekkerspoel te voet 2 km: het station uit, naar links, de baan over, dan links onder de spoorwegbrug, rechts ‘Douaneplein’ en volg dan evenwijdig de N15, langs cinema Utopolis, en dan is De Nekker rechts - met auto of bus: E19 Antwerpen - Brussel, afrit 9 Mechelen Noord (bordjes ‘De Nekker’), langs de ‘Afleidingsdijle’ richting station Nekkerspoel, N15 Heist-op-den-Berg. Onder de spoorwegbrug door, een kilometer verder (lichten) naar rechts (Nekkerhal ligt links aan overzijde, De Nekker zelf dus rechts).

1 De Nekker Blikvanger: Voor onze voorouders was ‘De Nekker’ een watermonster dat hen angst inboezemde. Het greep je onvriendelijk bij je nekvel om je met je hoofd het moeras in te duwen. Op deze plaats werd trouwens een paaldorp ontdekt dat dateert uit het Stenen tijdperk.

21

De Nekker

En nu ‘spoorslags’ op weg…: - op parkeerplaats De Nekker: uitgang parking rechts - aan verkeerslichten oversteken - links, richting Mechelen: fietspad

2 De Kazerne Dossin: het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV) Bij het bezoek aan het museum krijgen we van de gids alle uitleg. Hieronder vatten we enkel het belangrijkste samen. Wie vooraf nog meer wil weten, kan terecht op de website of in de pedagogische brochure (zie achteraan).

Dit gebouw draagt de sporen van 250 jaar geschiedenis. De pijnlijkste littekens dateren echter van de Tweede Wereldoorlog toen dit een tussenstation werd voor in ons land opgepakte Joden en zigeuners, onderweg naar hun dood. Vanaf eind juli 1942 was ‘Sammellager Mecheln’ (verzamelkamp Mechelen) operationeel. Tijdens de eerste honderd dagen passeerden hier bijna 17.000 Joden om naar Auschwitz gedeporteerd te worden. Hun verblijf in dit tussenstation duurde toen meestal niet lang, nauwelijks langer dan een week. Daarna deden de nazi’s er langer over om treinkonvooien bijeen te brengen. Na die eerste honderd dagen verbleven de gevangenen dus langer in de kazerne. -

-

-

-

rechtdoor onder spoorwegbrug oversteken, rechtdoor op fietspad, langs ‘Afleidingsdijle’ Zwartzustersvest wordt (na de verkeerslichten aan de kruising met de Liersesteenweg N14) Edgar Tinellaan volgende verkeerslichten: Kazerne Dossin links aan de overkant. Auto’s mogen hier niet links, fietsers wel, wij dus ook. Gevaarlijk! links oversteken dus, afstappen, fietsen tegen voorgevel of op pleintje zetten te voet de poort binnen (Hof van Habsburg) maar niet de binnenplaats op: dat is privé, dus geen fietsparkeerplaats!

Tussen 1942 en 1944 werden via de Kazerne Dossin 24.916 Joden en 351 zigeuners weggevoerd richting Auschwitz. Twee derde werd na aankomst vergast. Bij de bevrijding van de kampen waren 1.221 van hen nog in leven. De Kazerne Dossin was dus, letterlijk, een ‘wachtkamer van de dood’. Om de sporen daarvan te tonen en het verhaal verder te vertellen kon het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV) geen betere plek kiezen.

22 Zyklon-B: gifgas

-

ingang van het museum is in die poort rechts: aanbellen

Het museum toont en vertelt de geschiedenis van de volkerenmoord in België en Europa. Talrijke aspecten komen aan bod: de collaboratie, het verzet van Joden die aan de deportatie konden ontsnappen, de hulp vanuit de Belgische bevolking waardoor duizenden van hen, waaronder meer dan 3000 kinderen, gered konden worden,… Het monument aan de voorgevel is een eerbetoon aan de mensen die hier zijn weggevoerd, en aan al de anderen. Zes ijzeren staven, afkomstig uit de authentieke spoorlijn die Mechelen met Auschwitz verbond, belichamen de ongeveer zes miljoen Joden die vermoord zijn door het naziregime.

2,5 km Andere mogelijkheid: wie met bus en fietsaanhangwagen niet tot De Nekker wil rijden maar het vertrekpunt dichterbij wil: - bus kan parkeren op Rode Kruisplein (waar invalsweg N16 van de autostrade naar centrum de R12 Antwerpen-Mechelen kruist - ter plaatse is dat plein bekend als ‘aan de MacDonalds’)

23

Monument aan de voorgeve l van de Kazerne Dossin: zes ijzeren staven uit de authentieke spoorlijn die Mec helen met Auschwitz verbond , symboliseren de ongeveer zes miljoen Joden die vermoord zijn door het nazi-regime.

Geschiedkundig zijspoor Dit is een van de oudste kazernes van ons land, reeds in 1756 gebouwd in opdracht van keizerin Maria Theresia van Oostenrijk voor haar soldaten; vandaar ook de naam op de ingangspoort: Hof van Habsburg. Voordat de kazerne er was, moesten die soldaten over de hele stad verspreid inwonen bij burgers, in kloosters enz. Je begrijpt dat dit voor niemand ideaal was, zeker niet voor de legerleiding die haar manschappen liever beter onder controle hield. Sober en streng, toont het gebouw meer verwantschap met het Weense classicisme dan met de streekeigen architectuur, wat het complex uniek maakt voor België. Vanaf 1914 was de kazerne een wapendepot, en na 1920 ook de thuishaven voor het 7de Linieregiment. In 1934 kreeg de kazerne de naam van een oorlogsheld uit de Eerste Wereldoorlog: luitenant-generaal Emile de Dossin de Saint Georges, die met datzelfde 7de Linieregiment en de Tweede Divisie een belangrijke rol had gespeeld in het ophouden van het Duitse leger aan de IJzer. Maar in 1942 krijgt de kazerne een droevige herbestemming. Net als Vught, Westerbork (Nederland) of Drancy (Frankrijk) wordt de kazerne een verzamelkamp in het kader van de Endlösung, de ‘oplossing’ voor het ‘probleem’ van de Joden. De centrale ligging tussen Antwerpen en Brussel (waar de meeste Joden woonden), de toenmalige spoorlijn naast de kazerne en de gesloten structuur maakten deze locatie tot het ideale deportatiecentrum.

-

dan via Edgar Tinellaan (rechts langsheen de ‘Afleidingsdijle’) per fiets naar Kazerne Dossin die dan aan de verkeerslichten rechts ligt (Goswin de Stassartstraat 153)

Na de oorlog neemt het Belgisch leger de kazerne terug in gebruik, tot in de jaren 70. Na 1975 dreigt verval, maar tegen een eventuele afbraak komt protest en de gevel wordt geklasseerd. In 1977 neemt de stad de kazerne over van de staat en in de jaren tachtig wordt een deel ingericht als wooncomplex, met op de binnenplaats een bloementuin. De Vereniging van de Joodse Weggevoerden in België (VJWB) en het Centraal Israëlitisch Consistorie van België (CICB) vroegen om een deel vrij te houden voor een museum. Op 11 november 1995 opende het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV) de deuren voor het publiek, als getuige op de plaats van de tragedie die de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog overkwam. In de eerste plaats wil het een historisch museum zijn, maar tegelijk wil het ook een educatief hulpmiddel zijn, een gedenkteken en een waarschuwing tegen het vergeten. Meer info: www.cicb.be.

24

-

-

buitenkomend uit het museum: rechts: Goswin de Stassartstraat, naar stadscentrum van Mechelen na flauwe rechtsdraaiende bocht even rechts omhoog kijken: gedicht De Plek op zijgevel vangt onze blik!

Blikvanger: Het gedicht ‘De Plek’ boven het ‘Groen Waterke’. Dit halllucinant-groene binnenwater is het enige restant van de vlieten (watertjes) doorheen de stad dat nooit werd overwelfd. Het spandoek hangt hier al een tiental jaar, net als andere gedichten op andere plaatsen; maar een folder over de gedichtenroute bestaat niet meer. Dichter Herman De Coninck overleed in 1997 in Lissabon aan een hartaanval. Hij is in Mechelen geboren en ging hier naar school. Later keerde hij regelmatig terug - voor familiebezoek, maar ook als graag geziene en ijverige klant in kunstenaarskroegen als Herten Aas en De Verloren Zoon... De Plek Je moet niet alleen, om de plek te bereiken, thuis opstappen, maar ook uit manieren van kijken. Er is niets te zien, en dat moet je zien om alles bij het zeer oude te laten. Er is hier. Er is tijd om overmorgen iets te hebben achtergelaten. Daar moet je vandaag voor zorgen. Voor sterfelijkheid. We komen van een aangrijpende plek: de Kazerne Dossin, en we zijn op weg naar een andere, al even dramatische plek: Breendonk. Plekken… je leeft er, voelt er, leert er. Dit gedicht past goed bij onze tocht langsheen plaatsen die ons ‘op andere manieren laten kijken’, die ‘iets achterlaten’, iets waar je ‘vandaag moet voor zorgen’ – woorden uit het gedicht.

25

-

rechtdoor volgen bocht links volgen: Wollemarkt voor de kathedraal rechts je bent op pleintje Sint-Romboutskerkhof 3 ligt hier op huisnummer 1

3 Zijspoor… naar een vluchtheuvel voor nieuwkomers Vluchten is van alle tijden. Al in de Bijbel, boek Exodus, wordt verteld over de vlucht van de Joden uit Egypte naar het beloofde land. Tussen 1870 en 1914 vluchtte de helft van de Joodse bevolking uit Oost-Europa voor godsdienstvervolging en extreme armoede. In 1933 probeerden 65.000 politieke tegenstanders van nazi-Duitsland in onze regio’s een betere toekomst op te bouwen. De daaropvolgende Tweede Wereldoorlog veroorzaakte nog meer massale vluchtelingenstromen. Met het einde van die oorlog is het probleem helaas niet van de aardbol verdwenen.

In Mechelen wonen momenteel talrijke mensen die hier op hun vlucht zijn aanbeland. Op dit pleintje (nr.1) huist de Vluchtelingendienst van de stad, waar men hen tracht te helpen. Mechelen is een multiculturele stad. Er leven maar liefst 60 verschillende nationaliteiten. Het professionele team van de Werkgroep Integratie Vluchtelingen tracht deze nieuwkomers te begeleiden. Aanvankelijk waren dat vooral christelijke Assyriërs uit Turkije, die wegwijs moesten worden gemaakt in het Mechelse. Daarna ook veel Afrikanen, Russen, Armeniërs en mensen uit ex-Joegoslavië. De laatste jaren komen steeds meer mensen uit Iran, Irak, Somalië, Tsjetsjenië en andere conflictgebieden. Veel meer kleuren en culturen dan je dacht dus hier in Mechelen. Na al de problemen die vluchtelingen hebben doorgemaakt in hun geboorteland, zoals politieke vervolging, het ontbreken van godsdienstvrijheid, vermiste familieleden, oorlog, hongersnood,... is het opbouwen van een nieuwe toekomst niet gemakkelijk. Mensen hebben andere culturele gebruiken en er staat hen een ingewikkelde juridische procedure te wachten. Het leren van een nieuwe taal is moeilijk en de heimwee naar familie en vrienden die zijn achtergebleven knaagt. Het team en het vrijwilligersnetwerk van de Werkgroep Integratie Vluchtelingen proberen voor deze mensen een aangenaam en realistisch onthaal aan te bieden in de stad. Meer info: www.vluchtelingendienst.be; 015/34.07.88

26

-

links = om de kerk heen achter de toren om meedraaien naar links, je bent nu in ‘Steenweg’

4 Sint-Romboutskathedraal: duizelingwekkend hoog zijspoor Het bouwen van de Sint-Romboutskathedraal begon in de 13de eeuw en de kerk werd ingewijd in 1312. Daarna volgden nog verschillende uitbreidingen. Stukken van de kerk uit de 14de eeuw vormen een vroeg voorbeeld van Brabantse gotiek. In de godsdienstoorlogen (16de eeuw) is veel van het oude meubilair verloren gegaan. De kathedraal werd ook zwaar beschadigd tijdens de Eerste Wereldoorlog. In 1972 bracht een brand opnieuw grote schade toe.

De kathedraal is vooral bekend door de 97 meter hoge toren met zijn twee beiaarden van elk 49 klokken. Totaalgewicht…: 80 ton! De stenen reus zie je van ver buiten Mechelen. Toch is hij een pak lager dan oorspronkelijk gepland. Volgens het originele plan van de stadsvaderen in de Bourgondische bloeiperiode moest hij 600 Mechelse voet, d.w.z. 167 meter hoog worden. Ze wilden een spitse toren die de kathedraaltoren van Antwerpen in de hoogte de loef zou afsteken. De funderingswerken van de toren startten in 1449 en de eerste steen van de toren zelf werd gelegd in 1452. Per jaar groeide hij met ongeveer 1,5 meter. Om financiële en technische redenen moest men echter onderweg forfait geven. De godsdienstoorlogen slorpten veel geld op en de ontploffing van buskruit in de Oude Zandpoort (1546) - die een derde van de stad verwoestte - verergerde de financiële situatie. Rond 1520 is de bouw stilgelegd op een hoogte van 97 meter. Wist je dat deze kerktoren ook een belfort is? In de middeleeuwen bouwden belangrijke steden een versterkte toren. Daar bewaarde men belangrijke stadsdocumenten, maar de toren diende ook als uitkijkplaats, bijvoorbeeld voor brand. Daarom hing er in een belfort een grote alarmklok. Meestal kwam er later ook een uurwerk, van ver zichtbaar en dus nuttig voor alle inwoners. Sommige belforten staan op of naast een stadhuis, andere aan een lakenhal of een andere belangrijke handelsplaats, nog andere bij een kerk. Steden wedijverden om het hoogste, mooiste en sterkste belfort; het was wat we nu een statussymbool noemen. Voor de vijand was het belfort zowat het belangrijkste doelwit om in te nemen of zelfs neer te halen.

27

-

je komt uit op pleintje Schoenmarkt, (verderop is de Grote Markt) op Schoenmarkt: monument van Margaretha van Oostenrijk

Hier vlakbij, op de Grote Markt, staat een tweede belfort, namelijk op het stadhuisgedeelte ‘Lakenhal’. En… beide belforten staan op de UNESCO-lijst van te beschermen werelderfgoed! De verklaring is dat dit andere belfort maar niet afgewerkt raakte, zodat het stadsbestuur de toren van de Sint-Romboutskathedraal als belfort aanduidde… en natuurlijk ook in latere eeuwen voor het onderhoud moest opdraaien. Je kan je met je groep (mits reservatie) aan een beklimming wagen met een gids. Dat duurt twee uur en gaat dan wel ten koste van de rest van onze fietstocht, maar het is de moeite waard en heel leerzaam. Een hele klim: 513 treden. Gelukkig pauzeert de gids aan de twee beiaarden. Meer info: www.inenuitmechelen.be

-

-

niet verboden een fietstoertje te maken over de prachtige Grote Markt maar daarna terugkeren naar vrouwe Margaretha vanaf hier zuidwestwaarts rijden, IJzeren Leen op bekijk hier, niet ver van Margaretha, het mooie ‘Schepenhuis’ (links van onze rijweg, een gebouw met torentjes, trapgevels en een ingang trapje-op)

5 Zijspoor langs een gewichtige vrouw: Margaretha van Oostenrijk Toen de Grote Markt werd heraangelegd met een ondergrondse parkeergarage, moest het - toen centraal gelegen monument - een tijdje weg. Daarna brak er een politiek relletje uit over haar nieuwe plaats: niet bovenop de parkeergarage, daar was het beeld te zwaar voor, en het plein moest vrij blijven voor feesten. Dan maar op een zijpleintje: de Schoenmarkt? Verdiende die sterke dame niet opnieuw een mooie plaats centraal op de Grote Markt, die vrouw die zo’n grote betekenis had gehad voor stad en streek? Net toen (2003) was de voorbereiding van ‘Mechelen, stad in vrouwenhanden’ bezig, een cultuurcampagne met als uitgangsthema de twee Margaretha’s die op de geschiedenis van Mechelen zo’n grote stempel hebben gedrukt: Margaretha van Oostenrijk en Margaretha van York. ‘Stad in vrouwenhanden’ (2005) belichtte met tentoonstellingen, optredens en activiteiten deze vrouwelijke toets: vroeger, vandaag en in de toekomst. Slotsom: je ziet waar Margaretha van Oostenrijk uiteindelijk toch beland is.

Brokje geschiedenis? Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) werd na de dood van haar tweede echtgenoot in 1507 landvoogdes van de Nederlanden, van ons dus. Haar keuze om te regeren vanuit Mechelen maakte van deze stad de hoofd-

28

plaats van de Lage Landen. Nadat ze rust en welvaart gebracht had, zou ze hier ook sterven. Haar naamgenote uit York (1446–1503) was de derde vrouw van Karel de Stoute, hertog van Bourgondië. Beide vrouwen hebben het politieke en culturele leven in de streek en ver daarbuiten sterk beïnvloed. Dit zijspoor bewandelt het thema feminisme, gelijkheid man-vrouw, wat heel dicht ligt bij mensenrechten en onderdrukking, en zo toch ook bij de kern van onze fietstocht. 6 Politiek zijspoor: het Schepenhuis Het Schepenhuis werd voor het eerst vermeld in 1288. Vergaderen in een gebouw van steen was toen nog niet vanzelfsprekend. Dankzij de economische bloei, vooral door de lakenhandel, werden te Mechelen in de 13e eeuw enkele belangrijke stenen gebouwen opgericht. De schepenbank, die tot dan in openlucht vergaderde, kreeg zo een stenen gebouw: een primeur! Dit Schepenhuis zou zo het oudste stenen ‘stadhuis’ van Vlaanderen zijn.

-

IJzeren Leen rechtdoor volgen rechtdoor: straat heet nu Guldenstraat, en vervolgens Grootbrug

Tijdens de Bourgondische periode was het gebouw een tijdlang zetel van het hoogste gerechtshof van de Nederlanden. In 1473 installeerde Karel de Stoute hier zijn Parlement van Mechelen. Afgeschaft in 1477 werd de gerechtelijke instelling in 1504 opnieuw in Mechelen gevestigd onder de naam van Grote Raad, het hoogste rechtscollege in wat toen ‘de Nederlanden’ waren. In het Frans sprak men van ‘le grand conseil des Pays-Bas à Malines’, in het Duits van ‘der Grosse Rat der Niederlände zu Mecheln’. De Raad was inderdaad bevoegd voor Nederlandstalige, Franstalige en Duitstalige gebieden. In het Luxemburgs zegt men nog altijd “mir ginn op Mechelen” (wij gaan naar Mechelen) als men ‘zijn laatste troef wil uitspelen’. Vanaf 1616 verhuisde de Grote Raad naar het paleis van Margaretha van Oostenrijk en vanaf dan kreeg het Schepenhuis doorheen de geschiedenis andere bestemmingen. De laatste functie was die van stadsarchief. Sinds 2000 is het een museum. Meer info (museumbezoek enz.): http://www.stadmechelen.be/musea/art_schepenhuis.php

29

-

rechtdoor: straat heet nu Korenmarkt, Hoogstraat in Hoogstraat 59 vinden we de Oxfam-Wereldwinkel (linkerkant)

Blikvanger: interessante info over ‘IJzeren Leen’ vind je op een straatnaambord. (zie foto) Dit was een ‘vliet’ met ijzeren balustrades, een aanlegkade, handelsplaats, en vooral een vismarkt…

Blikvanger bij Grootbrug: we fietsen nu over de oudste stenen brug over de Dijle, daterend van de 13de eeuw. Naar rechts kijkend vanop de brug zie je hier op de oever van de Dijle de geherwaardeerde ‘site Lamot’: de oude brouwerij en omgeving - tot voor enkele jaren een stadskanker in verval - behelst nu een congrescentrum, hotel, luxeappartementen en winkelzone met een erfgoedcentrum. (onderzoek, interactief museum over erfgoed) 7 Economisch zijspoor: eerlijke handel Een passend zijspoor, omdat armoede enerzijds geweld inhoudt en een vorm van oorlog is, die dikwijls wortelt in onrechtvaardige economische machtsverhoudingen. En omdat armoede anderzijds dikwijls leidt tot nog méér geweld, mét wapens, oorlog dus. Oxfam-Wereldwinkels is een beweging die met haar strijd voor een rechtvaardige wereldhandel opkomt voor ieders recht op een menswaardig leven. Dat doen ze met campagnes en acties, en ook met de ‘Wereldwinkels’ die aan ons, consumenten, concrete alternatieve Fairtradeproducten aanbieden. Bij hen koop je namelijk ‘eerlijke’ producten (voeding, kunst, cosmetica…) die beantwoorden aan

30

- rechtdoor: de indrukwekkende Brusselpoort doemt voor ons op

menswaardige arbeidsomstandigheden en eerlijke prijzen. Wijzelf kopen daarmee producten die gegarandeerd zonder onderdrukking van boeren en andere producenten tot bij ons komen: een signaal van solidariteit en een daadwerkelijke steun. Maar ook de eigen gemeente of stad koopt producten, en kan daarin keuzes maken. Vandaar de campagne FairTradeGemeenten. ‘FairTradeGemeente’ is een titel die aangeeft dat die bepaalde gemeente én haar inwoners eerlijke handel een warm hart toedragen en er ook effectief werk van maken. Dan moeten zes criteria vervuld worden. De inwoners, burgemeester en schepenen, lokale bedrijven, restaurants, café-uitbaters, scholen en instellingen, verenigingen, jong en oud, iedereen kan helpen om die criteria te vervullen. FairTradeGemeentes outen zich via het label ‘Ik ben verkocht’. Meer info: www.ikbenverkocht.be www.oww.be. We fietsen door Mechelen. Die stad is officieel FairTradeGemeente. Maar hoe zit dat in de stad of gemeente van de eigen school of groep? En hoe zit dat in de gemeente waar jij woont? Zoek dat op via de website, misschien kan je met je klas, school of jeugdvereniging aan de slag. En is er in jouw gemeente ook een Wereldwinkel? Eens een bezoekje waard (met je klas of jeugdgroep, of jij zelf als potentiële klant)? 8 Nog een middeleeuws zijspoor: de Brusselpoort Elke stad had in de middeleeuwen een omwalling, een muur, meestal met water eromheen, als bescherming tegen vijanden. Daarin waren poorten om binnen en buiten te komen en gecontroleerd te worden, eventueel mits betaling (tol). Maar steden groeiden en ‘barstten uit de muren’. Die overblijfselen bevinden zich nu allemaal vlakbij en rond het oude stadscentrum.

Kijk eens op stadsplannen (ook in jouw buurt!): dikwijls vind je straatnamen terug die daarnaar verwijzen, zoals ‘vesten’, ‘de vest’, ‘wal’: misschien zijn er hier en daar nog echte overblijfselen: stukken muur, poorten. Zoals hier.

31

-

opletten bij het oversteken rechtdoor Brusselsepoortstraat via de brug rechtdoor het kanaal Leuven-Dijle oversteken.

Vaak zijn die wallen vandaag ringwegen of drukke invalswegen geworden, want daar moest men ‘alleen maar’ historische restanten afbreken in plaats van woonhuizen om de weg vrij te maken voor het drukke verkeer. In Mechelen werden muren en poorten al afgebroken begin 19de eeuw. Van de twaalf poorten rest er nog een: de Brusselpoort. Ze dateert uit de 13e eeuw. Als hoogste stadspoort werd ze ‘overste poort’ genoemd. Vroeger was ze niet de doorgang van de weg naar Brussel, toen was er een andere ‘Brusselse Poort’. Maar in 1698 werd de steenweg naar Brussel via Zemst heraangelegd, langs deze poort. Bijgevolg veranderde haar oude naam in ‘Nieuwe Brusselpoort’. In de loop der eeuwen werd het gebouw voor diverse doelen gebruikt: voor de lokale ‘douaniers’ die tol inden, voor de politie, als lokaal voor de jeugdbeweging, en als atelier voor kunstenaar Alfred Ost. Nu is het een museum over de geschiedenis van Mechelen. Meer info: http://www.stadmechelen.be/musea/art_brusselpoort2.php 9 Zijspoor over files, vervoer per schip, watervervuiling Tussen Leuven en Mechelen was er altijd veel handel. Bier en de grondstoffen van bier waren niet de minst belangrijke producten, integendeel – soms had men het over ‘het bierkanaal’! Maar ook bloem en olie waren belangrijke handelsgoederen. Het transport per schip kon wel via de Dijle, maar haar grillige verloop en debiet maakten dat niet eenvoudig. Een kanaal zou een meer betrouwbare verbinding vormen, ook verderop: met de Rupel waarop het kanaal via de Dijle aansluiting geeft, en met de Schelde waarin de Rupel uitmondt, en dus met de Noordzee. In 1750 begon men te graven. Een eerste schip bereikte Leuven in 1753. Het kanaal is daarmee één van de oudste in ons land. Een dagelijkse trekschuit, pas afgeschaft na de opening van de spoorlijn in 1837, vervoerde passagiers. Langs dit ‘bierkanaal’ zie je nog (restanten van) brouwerijen en mouterijen naast voormalige bloemmolens, stapelhuizen, tabaksfabrieken, graan- en olieslagmolens… Later werd de kleine diepgang een probleem, en de concurrentie van spoorwegen en vrachtvervoer werd te sterk. Gedaan dus met de vervoersfunctie?

32

eens de brug over: schuinrechts de Ridder Dessainlaan op het einde rechtdoor door de grote stalen ingangspoort naar Vrijbroekpark

Misschien niet. 1986 kon een keerpunt zijn. Vanaf dan wordt het kanaal opnieuw onderhouden. Toch een toekomst? Ja, moesten de bedrijven langs het kanaal opnieuw overschakelen op de binnenscheepvaart en zo meewerken aan een oplossing voor de overbelasting van ons wegennet. En als de toeristische troeven verder zouden worden uitgespeeld.

5,0 km - eens binnen in het park: links langs de parking - vanaf nu volgen we het fietsknooppuntennetwerk, om te beginnen – doorheen het park – de plaatjes naar 92 - langs tennisvelden - naar rechts - rechtdoor: prachtige dreef met vier rijen bomen, langs sportvelden (voetbal, hockey) - einde dreef: even schuinrechts (de aanduidingen 92 volgend) en onmiddellijk weer rechtdoor - langzame bocht rechts, links zien we visvijver

En hoe zit het met de waterkwaliteit vandaag? Het gaat al beter, maar het is nog niet super. Dat hangt namelijk af van de rivieren waarmee het kanaal wordt gevoed. Probleem is vooral de Voer die nabij Leuven het kanaal vervoegt. Door de zelfzuiverende werking en de lange verblijftijd verbetert de waterkwaliteit geleidelijk naarmate je stroomafwaarts gaat en in Mechelen is er al een perfecte viswaterkwaliteit. Zware verontreinigingen komen in het Dijlebekken trouwens sinds enige tijd niet meer voor. Meer info: www.milieuboot.be.

-

10 Een groen zijspoor: het Vrijbroekpark Opnieuw terug in de tijd: we zijn vlakbij de Zenne, die we straks ontdekken. Deze rivier trad geregeld buiten haar oevers en dat zorgde hier voor afzetting van leemgronden en een moerassig weidegebied. In de middeleeuwen mocht iedereen op die gronden zijn vee vrij laten grazen.

Inderdaad, privé eigendom, wat wij zo normaal vinden, is niet van alle tijden en van alle culturen! Het kan of kon ook anders. ‘Broek’ is een oud woord voor moeras (Brussel, met de vroegere naam ‘Bruocsella’ of ‘Broekzele’ verwijst daar ook naar, zoals veel andere namen van gemeenten – tip om dat eens op te zoeken!). Begin vorige eeuw vulde de stad Mechelen het drassige gebied op met afval en mest. En later kwamen daar aanplantingen en dreven, plus een boomgaard en moestuin, waarvan de opbrengst bedoeld was voor de arme ouderlingen en wezen. In 1929 nam de provincie het Vrijbroek over om er een park van te maken met wandelwegen, bloemperken en speelpleinen.

33

Het Vrijbroekpark, een groene long van 50 ha aan de rand van Mechelen is op zich al een bezoek waard. Met haar statige dreven, waterpartijen, sportterreinen, en een heel speciale rozentuin met meer dan 1000 rozensoorten is het er aangenaam toeven. Een bewegwijzerde bomen-, kruiden- en rozenwandeling maakt de bezoeker wegwijs. Er zijn tevens wandelbrochures, begeleide wandelingen voor groepen en tuin- en natuurcursussen voorzien. Voor scholen organiseert men natuureducatieve spel-leerwandelingen waarbij natuurbeleving centraal staat. Ook de fietsvaardigheden kan je in klasverband trainen in de verkeerstuin. Meer info: www.provant.be/vrije_tijd/domeinen/vrijbroekpark -

-

links: bruggetje over rechtdoor volgen op einde heel even schuinrechts/ schuinlinks/rechtdoor: nog steeds bordje 92 volgend wat harder op de trappers duwen: bergop links: Stuivenbergbaan

34

-

rechtdoor onder brug onder de bij autosnelweg E19 (opletten oversteken van N109 = Uilmolenweg)

7,2 km

-

rechtdoor Stuivenbergbaan, die wordt nu nog schattiger links waar de bestrating ophoudt, het karrenspoor op, richting dijk

11 Een zijspoor over verkeerswaanzin en verdwenen kinderen We rijden onder de brug, boven ons raast het verkeer en … stond ook een bos. De E19 hierboven is onze drukste autosnelweg. En ook de merkwaardigste: de twee rijrichtingen liggen tientallen meters van elkaar. Ooit wou men daartussenin een nóg snellere superautosnelweg aanleggen, zonder afritten tussen Antwerpen en Brussel. Een waanzinnig project, waarvan je in de buurt van Vilvoorde nog andere sporen aantreft: nooit gebruikte verlengstukken, bruggen… Men dacht aan een snelweg in de hoogte tot in hartje Brussel. De oliecrisis, de files en het parkeerprobleem zorgden voor een nuchterdere kijk op mobiliteit.

Nadat die middenberm er lang nutteloos bijlag, kwam daar ‘het langste en smalste bos ter wereld’, naar een idee van Luc Versteylen. Het staat bekend als het ‘Witte Kinderbos’ - in de sfeer van de Witte Beweging in volle Dutroux-tijdperk. Het bos is een levend eerbetoon aan alle verongelukte, verdwenen en vermoorde kinderen. 300.000 boompjes, evenveel als het aantal deelnemers aan de Witte Mars, 25 kilometer lang, 110 hectare bos, vormt het een geheugensteun voor alle automobilisten: “voor onze kinderen, rij voorzichtig”. Ieder jaar sterven 150 kinderen in het verkeer. Maar op die middenberm komt nu een spoorlijn tussen Mechelen en de luchthaven van Zaventem (diabolo-plan), zodoende moesten de bomen tussen Machelen en Mechelen weg. Ze werden naar andere locaties verplaatst, ofwel werd er elders compensatie voorzien. Dat ging soms gepaard met mooie plechtigheden. Toenmalig Vlaams minister-president Leterme plantte aan de taalgrens naast het Albertkanaal (Antwerpen-Luik) een boom op Waalse grond. Zijn toenmalige Waalse collega Di Rupo deed twee meter verder hetzelfde op Vlaamse grond. Ook de moeder van de vermoorde Joe Van Holsbeeck was aanwezig. De bomen kwamen uit het Witte Kinderbos! Voor elke boom die hier op de E19 verdwijnt, moet er een nieuwe komen langs het Albertkanaal: één lange Witte Kinderdreef.

35

Fietsend ‘langs sporen van oorlog’ kunnen we zo ook even stilstaan bij de moordende oorlog die in het verkeer elke week onschuldige (kinder)slachtoffers eist. En bij elke andere vorm van geweld tegen kinderen. Ecologisch en literair zijspoor: de Zenne, nog altijd stinkrivier? Geert Van Istendael (schrijver-journalist-dichter) schreef over de Zenne: -

bovenop de dijk zien we 92 rechts, naar 90 langs de rechteroever, links zien we de Zenne en rechts het natuurreservaat Robbroek (weer een ‘Broek’!)

Al is de stroom dan stinkend afgedropen, lees deze regels niet als doodsbericht. De tijden wisselen. Ooit zal het tij verlopen, ooit komt de Zenne weer aan het zonnelicht. De Zenne was tot voor kort berucht. Nog niet lang geleden was deze rivier zo erg vervuild dat een deel van haar waterloop in brand stond! Vooral vanuit Brussel en omgeving krijgt de arme Zenne veel industrieel en huishoudelijk afvalwater te slikken, van wel anderhalf miljoen mensen. Kan de rivier er iets aan doen dat hij wordt gezien als grootste bron van vervuiling van de Schelde waarin hij via de Rupel uitmondt – en ook verderop van de Noordzee? Al in 1863 werd de Zenne beschreven als ‘een modderige riool’. Na een choleraepidemie in 1865 met 3500 doden, besloot men de rivier in Brussel te overwelven, waardoor hij nu nog altijd onzichtbaar onder de stad stroomt. Grote boulevards kwamen bovenop de overwelving. Wegens overstromingen werd de oude bedding op sommige plaatsen verlegd naar een nieuw kanaal. De oude bedding aan de Beurs werd gebruikt voor de aanleg van de metro. De Zenne kan het niet helpen dat hij door de drie gewesten stroomt: Wallonië, Brussel, Vlaanderen, met elk hun eigen beleid voor waterzuivering. Vooral vanaf Brussel is de Zenne lang een dode, stinkende riool geweest. Het was wachten op installaties voor waterzuivering om er opnieuw een leefbare waterloop van te maken. Eén installatie is al in werking, andere zitten anno 2007 nog in de plan-

36

-

-

aan overzijde verschijnt kerktoren Leest via de brug links over de Zenne (opletten bij het oprijden van de brug, want rechts kunnen auto’s van achter de bocht verschijnen) na brug: rechts de Zenne via de linkeroever volgen, via 90 naar 79 , bij dorpskom en kerkje Heffen

ningsfase. De kwaliteit van het rivierwater is al beter, sinds lang zou er weer vis in de Zenne zijn gevonden. 12 Fiscaal zijspoor: tol heffen! We bevinden ons hier, samen met de Zenne, nog altijd op het grondgebied van Mechelen. De Mechelaars sloegen in de middeleeuwen munt uit de rivier die Brussel en Antwerpen met elkaar verbond. Mechelen eiste een tolrecht van alle passerende schepen met zout, haver, vis en andere producten aan boord. In de middeleeuwen eigenden steden zich het ‘stapelrecht’ toe. Dat hield in dat goederen die langs de stad werden vervoerd, eerst ter plaatse moesten worden opgeslagen en te koop worden aangeboden. Zoniet: tol betalen! Dit recht werd pas in 1815 officieel wereldwijd afgeschaft tijdens het Congres van Wenen. Maar hoe bewaakte je dat ‘recht’, hoe dwong je het af? Hier deden de Mechelaars dat via een ketting over de Zenne in de Mechelse deelgemeente Heffen. Aan de brug hing daar eeuwenlang de vermaarde tolketting, vergelijkbaar met de slagboom aan een betalende parking, of met de tolhuisjes op de autosnelweg in Frankrijk. Door de ketting konden de schepen niet doorvaren zolang er geen tol was betaald.

37

11,5 km -

rechtdoor vanaf Heffen langs de linkeroever, richting 52 onderweg, aan overzijde ligt natuurgebied Den Battelaer en komen we bij een plaats waar drie waters bijeenkomen: het Zennegat

13 Blikvanger: Het Zennegat De Zenne en de Dijle komen hier - net op hun samenvloeiing - samen met het eindpunt van het kanaal Leuven-Dijle (met sluis - denk niet alleen aan het hoogteverschil dat het kanaal overbrugt, maar ook aan de getijdewerking). Aan de overzijde ligt trouwens nog meer water: ‘Grote Vijver Battenbroek’ (nog maar eens die natte naam Broek). Iets verder stroomafwaarts, nog steeds aan de overzijde ligt het natuurgebied Battenbroek.

38

Aan de overzijde de Dijle, in het

midden het kanaal, en rechts voor aan

de Zenne

Ecologisch/exotisch zijspoor: de ene bloem is de andere niet Al de hele rit langs de rivier zagen we massa’s hoge planten met in de zomer paarsroze bloemen. De zware zoet-weeë geur blijft in onze neus hangen. Even kennismaken: de naam is reuzenbalsemien (impatiens glandulifera). Het is een uitheemse plant afkomstig uit de Himalaya. Deze plant is zo sterk dat hij de inheemse planten totaal verdringt. Waar reuzenbalsemien oprukt, blijkt hij quasi onuitroeibaar. Impatiens verwijst naar het ‘springzaad’: als de vrucht rijp is en je stoot ertegen dan springen de zaden met kracht alle kanten uit, ‘ongeduldig’. Onze balkonplant Vlijtig Liesje is familie. Een andere agressieve uitheemse invasieplant die we langs de oevers tegenkomen is de Japanse duizendknoop (polygonum cuspidatum/Fallopia japonica), met grote bladeren, hoekige stengels en pluimvormige trossen witte bloemen. Die is al even moeilijk te bestrijden, ook waar deze plant oprukt moeten de oorspronkelijke bloemen en planten eraan geloven. Jammer voor hen, maar ook voor de insecten die niet zonder hen kunnen, en dus ook voor de vogels die niet zonder die insecten kunnen, enz. Natuurbeschermers staan machteloos. In veel parken en natuurgebieden proberen de beheerders stukken in de oorspronkelijke staat te herstellen door planten die alles overwoekeren te verwijderen. Veel gemeenten eisen ook bij een kapvergunning voor een oude boom in je tuin, dat je een ‘echte inheemse’ boom in de plaats zet. Een beuk of een Japanse kerselaar: het heeft invloed op vlinders en andere insecten, op vogels, op kleine zoogdieren… Hier langs de Zenne fietsen we niet door een tuin of park, en toch moet iemand een beleid voeren over wat hier best wel en niet groeit. Voor de waterbeheerders van de overheid is het belangrijkste hier: toekijken op de bestrijding van woekerplanten ín het water (zoals grote waternavel, parelvederkruid, ...), en niet zozeer van exoten op de oever. De woekerende waterplanten geven problemen voor de afvoer van het water, met als gevolg overstromingen bij hevige neerslag; en ook problemen voor de zuurstofhuishouding/belichting in het water, en dus meteen ook problemen voor de van nature voorkomende flora en fauna, enz. Op de oever zelf proberen ze de Japanse duizendknoop binnen de perken te houden door hem te maaien.

39

-

-

rechtdoor: op onze kant van de Dijle komen we nu in Willebroek. De gemeentegrens loopt hier nog wat mee stroomafwaarts in het midden van de Dijle, tot waar de Nete de Dijle van aan de overzijde vervoegt vanaf die samenvloeiing ( 52 ), is de Dijle haar naam kwijt en heet de nu veel bredere rivier voortaan Rupel

14,6 km

14

Dijle + Nete = Rupel Blikvanger: of hebben we honger? Als je vooraf gereserveerd hebt bij Bloso-domein Hazewinkel (03/886.64.64), dan kan je daar in het restaurant terecht, waar ook drank te koop is.

Hoe geraak je daar? - vanaf 52 zuidwestwaarts (weg van de rivier) richting - in gehucht Heindonk bocht 90° links - langs de kerk - wat verder ligt rechts het Bloso-domein. - nadien terugkeren naar 52 , daar gaat de rit voort. Dat heeft ons dan 2+2=4 km extra gekost.

78

15 Een waterig zijspoor vol gigantische putten Kijk hier eens naar links en naar rechts. Links: even voorbij de samenvloeiing Nete-Dijle zou je ook de rivierdijk kunnen verlaten naar links, om een andere dijk te volgen. We doen dat niet, maar bekijken die andere dijk en zien hoe hij daar in de verte naar rechts helemaal rondom loopt, een raar stukje ‘reliëf’! Een wijde kom, omgeven door een dijk, zonder huizen in het gebied… een overstromingsbekken om waterrampen te voorkomen? Het gaat hier inderdaad om een ‘gecontroleerd overstromingsgebied’. De dijk langs de Rupel die we rechtdoor volgen, is hier wat verlaagd, zodat bij hoge waterstanden (bijv. springtij in combinatie met veel regen) het water over die dijk loopt: een ‘overloopdijk’. Hier heet dit uitwijkgebied ‘Bovenzanden’. Met het nieuwe Sigmaplan zal dit omgevormd worden tot ‘gereduceerd getijdengebied’: bij elk hoogtij krijgt het water te slikken, waardoor hier een ‘estuariene natuur’ ontstaat, een stukje natuur met een getijdenkarakter, een menggebied van zout en zoet water.

Rechts: aan de overzijde zie je ruïnes van steenbakkerijen en scheepstimmerwerven. Boom was bekend voor de steenbakkerijen. De streek telt nog altijd enkele vervallen fabrieken met afdaken waar men de stenen liet drogen, maar ook veel

40

-

rechtdoor volgen via onze dijk, richting 38 .

gigantische putten waaruit de klei gehaald werd. Sommige putten werden volgestort met afval, andere zijn nu omgetoverd in natuur-, sport- of recreatiedomeinen. Was je er ooit al eens bij tijdens Mano Mundo op ‘De Schorre’, een oud kleiputtengebied en nu een provinciaal recreatie- en evenementengebied, wat verder aan de overkant? Het begon als klein multicultureel feestje en groeide uit tot het grootste gratis wereldmuziekfestival van België. Op Mano Mundo staan drie dingen centraal: mondiaal, intercultureel en duurzaam. Drie thema’s die goed bij onze fietstocht aansluiten! Meer info: www. provant.be/manomundo. Blikvanger: links passeren we kasteel De Bocht, dat ooit het jachtpaviljoen was van de Graven Van Hoorn, het werd al in 1698 vermeld. En, ook links, zagen en zien we in de verte tussen de bomen door het water van het uitgebreide domein Hazewinkel. Sportief zijspoor: het Bloso watersportcentrum Hazewinkel. Bloso: wie kent de betekenis van de afkorting? Voluit heet Bloso: het agentschap voor de Bevordering van de Lichamelijke Ontwikkeling, de Sport en de Openluchtrecreatie. Het is zowat de sportadministratie van de Vlaamse Regering. Hier in Hazewinkel hebben regelmatig de Belgische kampioenschappen roeien plaats en ook het Europese kampioenschap werd hier reeds ingericht. De uitgegraven grond van deze en andere waterpartijen in de buurt diende ofwel voor zandwinning, ofwel om kleiputten in Boom op te vullen. 16

-

rechtdoor langs de Rupel, richting

-

opgelet: als de huizen van Klein-Willebroek voor ons zichtbaar worden, niet meer de route naar 38 volgen, maar: rechts, opnieuw naar en langs de Rupel, richting witte hoekhuis vlakbij de Rupel

38

41

-

-

daar bekijken we het tankmonument en de poort van de Van Enschodtbrug aan de overkant van de Rupel ligt Boom

19,8 km

17 Militair zijspoor Op 4 september 1944 werd hier bij de sluis geschiedenis geschreven, toen Genieluitenant Robert Vekemans de Britse troepen via de houten Van Enschodtbrug naar Boom leidde. Een dag eerder had het Tweede Britse leger Brussel bevrijd. Daarop waren pantsereenheden met Sherman-Firefly tanks erin geslaagd op te rukken tot Wolvertem en Aalst. ’s Anderendaags kregen die eenheden de opdracht om via Boom door te stoten naar Antwerpen. Drie tanks o.l.v. majoor Dunlop gingen eerst op verkenning. Wanneer zij bij de kruising aankwamen van de banen Antwerpen-Brussel (nu: de A12) en Mechelen-Dendermonde – vlakbij het Fort van Breendonk, stond Robert Vekemans hen daar op te wachten. De Duitsers hadden op dat moment nog steeds de strategisch zo belangrijke bruggen over de Rupel in hun macht. Ze hadden die ondermijnd om ze te kunnen opblazen bij hun eventuele terugtocht. Dat zou voor de bevrijders een dagenlang oponthoud betekenen. Gelukkig kon Vekemans Dunlop ervan overtuigen een omweg te maken en hier, via deze smalle, houten Van Enschodt-brug, de Rupel over te steken. De Van Enschodtbrug was echter ook ondermijnd en werd zwaar bewaakt door een peloton Oekraïense vrijwilligers van het Duitse leger. Maar een heroïsche actie van het lokale verzet had dit peloton op de vlucht gejaagd. Zo konden de Britten na hun oversteek bij verrassing de grote bruggen veroveren en voorkomen dat ze opgeblazen zouden worden. Dat is de reden dat de Rupelstreek en zelfs Antwerpen nog diezelfde dag van de Duitse bezetters werden bevrijd. De brug werd na de oorlog afgebroken.

Vlakbij de brug staat een gerestaureerde Sherman tank, als huldemonument voor de bevrijders. Dankzij hun moed kon onze bevolking opnieuw leven in een democratische samenleving, met respect voor de mensenrechten. Een gedenkplaat bij de tank memoreert dankbaar de rol die Robert Vekemans toen gespeeld heeft, en de offers die de bevrijders en de mensen van het verzet in hun strijd voor onze vrijheid hebben gebracht.

42

Blikvanger: Hier in Klein-Willebroek is nog meer te zien. Vlakbij het monument ligt het oude sas tussen de Rupel en een oud stukje van het kanaal Willebroek-Brussel. Hier daalt de baan naar beneden, maar nog in die korte afdaling zien we rechts van ons, tussen wat bomen, het Nationaal monument van het Schippersgezin (1979, Gilbert De Nil). Aan de overkant ligt het Sashuis. 18 Zijspoor: even de brug oversteken naar het Sashuis? Het Sashuis ligt aan de vroegere monding van het kanaal in de Rupel. Het eerste Sashuisgebouw dateert van 1573, samen met de aanleg van het sas. In de woelige tijden van de Spaanse overheersing werd het vernield. In 1608 werd het huidige Sashuis gebouwd, die datum staat in smeedijzeren cijfers in de gevel te lezen (aan de achterzijde van onze kant uit gezien). Het gebouw diende voor het personeel van de sluis en was door de belangrijke strategische functie meermaals doelwit van belegering of bezetting. Later werd het ook een eindpunt voor rijke toeristen die er in de ‘zaal der sasmeesters’ kwamen verpozen na een tocht per trekschuit over het kanaal. Het Sashuis is sinds 1945 als monument beschermd. Na de sluiting van het ‘Sas van Klein-Willebroek’ (1980) verloor het zijn oorspronkelijke functie; technisch werkloos nu, op brugpensioen? Nee, recyclage: in 1988 werd het prachtige gebouw gerestaureerd en nu is het een volksheemkundig museum, met jaarlijkse tentoonstellingen over het kanaal en de plaatselijke geschiedenis.

-

langs oud stukje kanaal WillebroekBrussel omlaag rijden richting 38 volgen

Zijspoor: ligt Brussel aan de zee? Noem het ‘Zeekanaal Brussel-Rupel’, of ‘kanaal Brussel-Willebroek’, of ‘Willebroekse Vaart’…, vast staat dat het een van de oudste kanalen is in heel (het huidige) Europa. 28 km lang, 30 m breed en 2 m diep, liep het van Brussel tot hier in Klein-Willebroek, om zo aan te sluiten op de Rupel, de Schelde en de zee. Dankzij het nieuwe kanaal konden schepen voortaan de onbetrouwbaarheid van de Zenne (lage of te hoge waterstanden) en vooral ook de tol in Heffen vermijden (de ketting over de Zenne!).

43

-

-

-

-

verder rechtdoor, langs 38 en langs de schattige jachthaven, richting 39 volgen eerst nog eventjes rechtdoor langsheen het kanaal Brussel-Willebroek links, weg van het kanaal, via fietspad langs provinciedomein Broek De Nayer rechts op de brede Stuivenbergbaan waar die uitkomt in de Heindonksesteenweg: rechts onder de spoorwegbrug. Voorzichtig fietspad slingert enkele keren onverstandig over de baan kanaal nu naar links blijven volgen

Zo ging dat in die tijd. Alleen in die tijd? Ook nu nog, vijf eeuwen later, breken politici zich het hoofd over financiële transfers naar een ander deel van het land, of over zeggenschap betreffende eigen fiscaliteit.: een van de knelpunten in de ‘staatshervorming’ (2008)! Het plan voor een kanaal dateerde echter al van de eerste helft van de 15de eeuw: in 1436 verleende Filips de Goede toestemming. Door Mechels protest wegens het eventueel verlies van de tolrechten verdwenen de plannen echter in de schuif. Pas in 1531 trok Keizer Karel die schuif weer open en ging hij akkoord. Het duurde nog tot 1550 voordat landvoogdes Maria Van Hongarije haar zegen gaf om de schoppen boven te halen. In 1561, na elf jaar zwoegen, werd het kanaal geopend. Dankzij het sas werd Klein-Willebroek een druk schippersdorp. Uiteraard bleef het niet bij die enge waterroute door het smalle sas hier in KleinWillebroek, en bij de oorspronkelijke 2 meter diepgang. Bekijk de kaart eens: je ziet dat even ten zuiden van deze plaats een bijkomend stuk kanaal (daterend van 1922) westwaarts de afslag maakt richting Schelde, een stuk evenwijdig met de Rupel. In 1965 zorgde een nieuwe modernisering ervoor dat het kanaal nu voldoende uitgediept is en bovendien verbreed werd tot 55 m. De haven van Brussel is daardoor bereikbaar voor zeeschepen en voor duwvaartkonvooien tot 9000 ton. Brussel-aan-zee! Blikvanger: we arriveren aan ‘het monster van ijzer en staal’: de Vredesbrug, de Brug van Willebroek. Een letterlijk en figuurlijk ‘staaltje’ van wondermooie technologie, fanaten zullen duimen en vingers aflikken. Als de bel rinkelt, het rode licht gaat branden, en even later de hele rijbaan soepel de hoogte ingaat… Het is werkelijk een lust voor het oog om de brug in werking te zien! Krijgt wie in techniek en technische vakken geïnteresseerd is hier een beetje tijd om toe te kijken en de katrollen en kabels van het ‘monster van ijzer en staal’ te bewonderen?

44

23,0 km

19 Vierdubbel zijspoor: van ‘zuchten naar vrede’ 1. Technisch zijspoor: een heel speciale brug Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de toenmalige brug vernield. Ze werd vervangen door deze stalen hefbrug, met aan beide zijden een katroltoren, bovenaan verbonden door een horizontaal frame. Via 30 kabels wordt het op- en neergaan van de brug geregeld. De maximale hefhoogte is 35 m, hoog genoeg voor zeeschepen. Voor binnenschepen wordt de brug minder hoog opgeheven. De brug werd in 1952 ingehuldigd. Het is een hefbrug in geklonken staal van het portaaltype volgens het driescharnierenprincipe – voor de specialisten onder ons. De brug werd in 1992 als monument beschermd. In 2007 kreeg de brug een grondige onderhoudsbeurt (zie foto)

2. Historisch zijspoor De brug droeg vroeger de naam ‘Brug der Zuchten’, omwille van de stress bij rood licht, wat erg lang wachten betekende. Die naam was geïnspireerd op de ‘echte’ Brug der Zuchten (Ponte dei Sospiri) in Venetië, tussen het Dogenpaleis (Palazzo Ducale) en de gevangenis. Volgens de legende werden de (laatste) zuchten geslaakt door de veroordeelden die over de brug stapten voor hun gevangenisstraf of executie. In die gevangenis zaten ooit de vermaarde vrouwenverleider Casanova en de natuurkundige Galileo Galilei. Casanova kon ontsnappen en zijn avonturen voortzetten. Ook elders voerde men die benaming in voor ‘beruchte’ bruggen: in Lima (Peru) en Cambridge (Groot-Brittannië) heb je ‘Bruggen der Zuchten’, net als in Doesburg (Nederland).

45

3. Muzikaal zijspoor: Wannes Vandevelde: de brug van Willebroek Ik moest naar een feest bij de koning, intieme diner bij hem thuis. Dus vloog ik zo fier als ne gieter, naar Laken in mijne Rolls-Royce. ‘k Zat vol met verfijnde visioenen, prinsessen zo wit als de maan. Maar ik vloekte den blink van mijn schoenen, het feest is niet door kunnen gaan. (refrein:) ‘k Stond voor de brug van Willebroek, ‘k stond geblokkeerd aan ‘t kanaal. ‘k Stond voor de brug van Willebroek, monster van ijzer en staal. ‘k Zag honderden schepen passeren, auf wiederseen, how do you do? ‘k Was niet op die rendez-vous, Want de brug van Willebroek was toe. Zo kreeg ik een brief van Jane Fonda, een beeld van een vrouw naar mijn hart. Of dat ‘k naar haar villa wou komen, mijn stem had haar zinnen verward. Vervuld van de zwoelste gedachten, verliet ik mijn huis en mijn straat. Maar Jane zit nog altijd te wachten, of gaat bij een ander om raad. (refrein)

Ik moest naar de Vlaamse regering, d’r was nog een plaatske vacant. Bij ‘t Vlaams Cultureel Ministerie, op d’hoogste verdieping van ‘t land. Ik zag mij al zitten gloriëren, met hopen zwart geld in mijn hand. Maar ik shei liever uit met blagueren, ‘k zijn halverwege gestrand. (refrein) En moet ik voor eeuwig vertrekken, is ‘t met de schoon liekes gedaan. Dan laat ik mijn leven niet rekken, Ik maak mij gereed om te gaan. En zou ik te laat arriveren, in hotel “Onze-Lieven-Heer”. Dan weet ik me wel t’excuseren, ik zeg aan den Heilige Pier: (refrein)

46

-

-

-

-

brug oversteken na de brug naast het kanaal rechts (terug noordwaarts), Oudsasplein/ Groenlaan na een heel klein pleintje met één boom links Torenstraat, richting 83 blijven volgen de merkwaardige kerktoren langs rechts voorbijrijden rechtdoor dezelfde richting aanhouden achter de kerk met die straat meedraaien naar links aan kruispunt rechts Kerkstraat die verbreedt zich, met beplante middenberm en parking, voorzichtig rechtdoor Stationsstraat

4. Actueel zijspoor: hoe werd dit de ‘Vredesbrug’? Er zijn weinig mensen die dat exact weten. Nochtans is zij nog niet zo oud. De nieuwe naam prijkt op het bordje in het midden van de brug. Check: http://www.jeugdenvrede.be/downloads/vredesbeleid_hfst2.pdf. Daar vind je een interview met mensen van het Koninklijk Atheneum Vaartland. Dààr is het idee ontstaan en uitgewerkt. Het heeft te maken met de V-dag: een nu niet meer bestaand project van het Ministerie van Onderwijs rond de herdenking van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Begin mei 1994 werden overal in Vlaanderen vredeseducatieve projecten uitgewerkt. In Willebroek werd de brug in dat kader omgedoopt tot een Vredesbrug, behangen met kunstwerken van de leerlingen. Het idee van de vredesbrug was ook geïnspireerd op de toenmalige oorlog in ex-Joegoslavië en de symboliek van bruggen in oorlogstijd: als (al dan niet vernietigde) verbinding tussen etnische bevolkingsdelen aan beide zijden van een rivier; en op problemen van verdraagzaamheid in onze eigen samenleving. Uiteraard speelde ook de nabijheid, twee kilometer verderop, van dat grote symbool van haat, onverdraagzaamheid, geweld en oorlog - het Fort van Breendonk - een grote rol. Blikvanger: je kan nu om een beetje tijd te winnen vanaf de brug gewoon rechtdoor rijden, langs de drukke N183, richting Puurs-Temse, Breendonk ligt dan bij het buitenrijden van Willebroek links, bijna aan de brug van de A12. Wij beschrijven hiernaast echter de veiligere route via 39 en (niet helemaal tot) 83 .

47

-

-

aan stationsgebouw (= rechts van ons): links (bruine wegwijzer naar Fort van Breendonk) dit is de Jozef Wautersstraat

20 Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk Bij het bezoek aan het Fort van Breendonk krijgen we van de gids alle uitleg. Hieronder vatten we enkel het belangrijkste samen. Wie vooraf nog meer wil weten, kan terecht op de website of in de pedagogische brochure (zie achteraan).

Het Fort van Breendonk is een sprekend bewijs van de gruwel van het nazisme. Tijdens het bezoek zien we o.a. de werf waar de gevangenen dwangarbeid moesten verrichten, de folterkamer, de douches, de executieplaats en de cellen. Het Fort werd in 1947 ingericht als gedenkteken. Het zet ons, bezoekers, aan tot nadenken over het verleden en de actualiteit. Met originele audiovisuele getuigenissen, reuzengrote foto’s, filmfragmenten… worden we ondergedompeld in het leven van de gevangenen; een leven in de greep van de SS.

-

-

na twee kruispunten zie je recht tegenover je een kleuterschool hier niet meer de bruine wegwijzers Fort Breendonk volgen, maar rechts, de groene plaatjes van de fietsroute volgend, nog altijd richting 83 rechtdoor: Emiel Vanderveldestraat opgelet: nu niet mee naar rechts (Kreweg) naar 83 maar hier rechtdoor: vanaf hier de plaatjes naar Fort Breendonk volgen

48

Na de rondleiding kom je in een aantal museumzalen die nog meer vertellen over die sombere bladzijden in onze geschiedenis: een portrettenreeks van gevangenen, Breendonk als radertje in de terreurmachine van de nazi’s, en ten slotte het Fort na de bevrijding.

-

met straat mee naar links volgen – die heet nu Glooistraat waar ze in twee splitst: schuinlinks meevolgen: Schalkstraat gevaarlijk de drukke N183 oversteken aan Kringwinkel rechts, en we zijn er. parkeren van de fietsen: dat mag op de afgesloten personeelsparking links, als je eerst iemand van de receptie er bij haalt om daar binnen te kunnen

Waar we bij ons bezoek aan het Joods Museum van Deportatie en Verzet in de Kazerne Dossin (Mechelen) te maken kregen met sporen van de rassenvervolging, verkennen we hier in Breendonk vooral de sporen van de politieke vervolging. Van 1940 tot september 1944 verbleven hier circa 3.500 gevangenen. Het Fort staat symbool voor de herinnering aan het lijden, de martelingen en de dood van die slachtoffers, maar tegelijk voor de vele andere politieke gevangenen. Tegen de achtergrond van de vervolging wil het gedenkteken een boodschap van hoop brengen, zoals in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, met als doel het verdedigen en eerbiedigen van die rechten.

49

Historisch Zijspoor Het Fort van Breendonk kadert in een besluit van het Belgisch leger, anderhalve eeuw geleden, om van Antwerpen het centrum van het Belgisch verdedigingsstelsel te maken. In 1859 begon dat gigantisch project van versterkingswerken. Het project betrof eerst een nieuwe omwalling rond Antwerpen, en later ook een verderaf gelegen gordel met forten ten zuiden van de stad, waaronder het Fort van Breendonk. Het Fort werd tussen 1906 en 1914 gebouwd. De aarde uit de gracht rondom werd gebruikt om het Fort te bedekken. 26,0 km

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Antwerpen enkele maanden na de invasie ingenomen, waarna de verdedigers van het Fort van Breendonk zich overgaven. Na de bevrijding in 1918, werd het Fort af en toe gebruikt om er Belgische troepen in onder te brengen. Het zou ook de verblijfplaats van de Koning en van het Algemeen Hoofdkwartier moeten worden als er nog eens een invasie zou plaatsgrijpen. Dat gebeurde in 1940, en koning Leopold III verbleef er inderdaad enkele dagen als opperbevelhebber in mei. Op 16 mei werd de verdedigingslinie Namen-Antwerpen, na de Duitse doorbraak bij Sedan, prijsgegeven. En zo ook het Fort. Vanaf september 1940 werd het Fort een gevangenenkamp van de Sipo-SD, een onderdeel van de SS, met eerst veel Joden onder de gevangenen. Vanaf 1942 werden die verzameld in de Kazerne Dossin, waardoor Breendonk vooral een opvangkamp (Auffanglager) voor politieke gevangenen en verzetslui werd. Van hieruit vertrokken regelmatig konvooien gevangenen naar de concentratiekampen in Duitsland, Oostenrijk, Polen,… Ongeveer de helft van de 3500 die hier ooit verbleven, keerden niet levend terug. Maar ook in Breendonk zelf verschilden de omstandigheden nauwelijks van die in een echt concentratiekamp: ondervoeding, dwangarbeid, mishandeling, foltering, executies.

50

In 1947 werd het Fort van Breendonk bij wet een Nationaal Gedenkteken. Hiermee wou de overheid deze plaats bewaren in dezelfde toestand als tijdens de bezetting. De herinnering aan wat in ‘SS-Auffanglager’ Breendonk gebeurd was, moest levendig gehouden worden. In 1998 werd het ook als monument beschermd. Het Fort werd – met het grootste respect voor de historische waarheid – in 2003 volledig gerenoveerd.

51

2. EEN MOGELIJKE TERUGWEG PER FIETS Je kan natuurlijk altijd langs dezelfde vrij veilige fietsroute terug naar De Nekker. Hieronder beschrijven we een andere route; niet overal even veilig als via de fietsknooppunten, maar toch met veel rustige wegen en fietspaden en zeker sneller (in de kortste versie: 16,2 km), en op veel plaatsen ook heel mooi: -

-

langs smal tweerichtingsfietspad de N183 volgen, het centrum van Willebroek in altijd rechtdoor blijven volgen richting Mechelen (= Dendermondsesteenweg) aan een pleintje even rechts/links meevolgen rechtdoor Dokter Persoonslaan rechtdoor via de Vredesbrug het kanaal over rechtdoor Mechelsesteenweg in centrum Blaasveld de bocht niet meevolgen naar rechts, maar naast de kerk gewoon rechtdoor: dit is de Dorpsstraat, die later (achter de spoorwegoverweg) overgaat in de Kasteelstraat waar de Kasteelstraat een duidelijke bocht naar rechts maakt: niet meevolgen maar min of meer rechtdoor de mooie dreef met de lindebomen nemen rechtdoor in altijd maar dezelfde richting blijven volgen tussen velden, bomen, via aardeweg, mooi! Hier staan wegwijzers van een mountainbike parcours waar je niet meer verder rechtdoor kan (rechts zie je een kapel): eventjes links en direct opnieuw rechts, dus weer pal in dezelfde richting als heel deze terugtocht tot nu toe het geval was; de weg is nu smaller. Niet linksaf inslaan met de mountainbikers: blijf rechtdoor fietsen pas waar je opnieuw in de bewoonde wereld komt en een rijweg kruist: links, dit is de Kleine Heide, die overloopt in de Beukenhofstraat vanaf nu 78 volgen (dat komt al snel), Schotelveld: rechts vanaf daar 79 volgen, schuinlinks: Ten Doorn waar de straat een beetje naar links draait: rechts Keramiekstraat opgelet: tijdig 90° naar links, een weg met grind indraaien – dus niet tot aan de grote baan blijven volgen we zijn nu al opnieuw op grondgebied Mechelen; rechtdoor gevaarlijke baan oversteken (dat is de Brouwerijstraat) rechtdoor via een fietspaadje naar centrum Heffen, doorheen nieuwbouwwijk plein Heffendorp: rechtdoor, om op de dijk van de Zenne te belanden: 79 eventjes rechts en verder volgen zoals we op de heenrit gekomen zijn.

52

Ofwel vanaf hier nog korter: - op de brug van Heffen links, breed en veilig fietspad langs Gentsesteenweg een hele tijd volgen - opgelet: de brug niet oprijden maar rechts ervan rechtdoor blijven rijden tot kanaal Leuven-Dijle - bruggetje over kanaal nemen - links, langs het kanaal, onder de brede brug door - direct rechts: (fietsbordje Stedenroute/Dijlevaleiroute): Wolverbosstraat - even links/rechts dus in feite rechtdoor: Neerweg - rood betonnen fietspad volgen naar links, brede bocht naar rechts - Je komt uit aan de Dijle. Maar hoe geraken we aan de overkant? - daarom: hier naar rechts - onder de eerste brug door - aan 97 (dus vóór de volgende brug!) rechts, richting 96 - nu in een wijde bocht van 270° de Dijle over, samen met een drukke baan - bijna einde afdaling: rechtsrechts = bocht 180° - dus terug richting Dijle - 96 : links - altijd de Dijle rechtdoor volgen stroomopwaarts - een aantal lugubere bruggen onderdoor (E19 met op- en afrittencomplex) - onderweg zie je hoe rechts vóór ons de Afleidingsdijle (dichtstbije arm voor ons) samenkomt met de echte Dijle (verste arm rechts aan de overkant) - nu komen we op het drukke kruispunt van de invalsweg van de autostrade met de baan naar Antwerpen - hier de ‘Dijle’ (lees: de Afleidingsdijle) rechts oversteken, en dan links: voort aan de overkant blijven volgen: Guido Gezellelaan, die doorloopt in de Edgar Tinellaan - en zo zien we rechts opnieuw de Kazerne Dossin, vanaf hier kennen we het: altijd rechtdoor, de spoorwegbrug onderdoor en verder volgen tot De Nekker (ligt dan rechts van de baan)

53

Bijlage: de fietstocht en de eindtermen De eindtermen worden door de overheid vooropgesteld als minimale doelstellingen waaraan de kennis, de vaardigheden en de attitudes van leerlingen zouden moeten beantwoorden. De eindtermen worden per graad en per onderwijsvorm vastgelegd. Sommige eindtermen hebben betrekking op de vakken van de basisvorming (VGET - Vakgebonden Eindtermen); andere doelen zijn ruimer en moeten in verschillende vakken en/of activiteiten gerealiseerd worden (VOET - Vakoverschrijdende Eindtermen). Voor lesgevers is het dan ook van groot belang dat zij de projecten en activiteiten die ze met hun leerlingen ondernemen, kunnen kaderen binnen deze minimumdoelen. Wij willen hen hier een helpende hand reiken door de voornaamste eindtermen die bij deze tocht aan bod kunnen komen, op een rijtje te zetten. Wij richten ons hierbij op de ET voor de derde graad van ASO, BSO, KSO en TSO. Het spreekt voor zich dat het onmogelijk is al deze eindtermen met één activiteit te realiseren. Onderstaande tekst wil slechts een idee geven van de bestaande mogelijkheden waaruit de leraar een keuze kan maken. De meest voor de hand liggende eindtermen waaraan gewerkt kan worden bij het bezoek aan de Kazerne Dossin en aan het Fort van Breendonk, zijn vanzelfsprekend de VGET Geschiedenis. Het bestuderen van de periode vlak voor, tijdens en na WOII in relatie tot onze huidige samenleving beantwoordt aan de verschillende criteria zoals ze geformuleerd zijn door de overheid. WOII kan niet anders gezien worden dan als één van de fundamentele conflicten die de Westerse geschiedenis getekend hebben. Zowel in Breendonk als in Mechelen wordt dit historisch referentiekader belicht met aandacht voor de diachronie en voor de tegenstelling tussen continuïteit en discontinuïteit. Niet alleen de mondiale dimensie maar vooral ook het lokale, Belgische niveau komt daarbij aan bod. Enerzijds onderzoeken we de rol van onze gewesten als medespeler in de Europese en mondiale context, anderzijds is er oog voor hoe bezetting, collaboratie en verzet een zeer duidelijke breuklijn in de Belgische samenleving betekend hebben. Bij dit alles wordt vooral aandacht geschonken aan de invloed van ideologieën op samenlevingen en menselijke gedragingen en aan de structuren, mechanismen en processen die ten grondslag liggen aan de opkomst van het nazisme en de vervolging van minderheden. De bedoeling van het bezoek is echter niet alleen het bestuderen van wat ‘voorbij’ is, het is ook vragen stellen aan het verleden om actuele spanningsvelden te verhelderen. Hiertoe worden de leerlingen uitgenodigd om uit de documenten (beelden, schema’s, tabellen, kaarten, dagboekfragmenten, cartoons, …) historisch informatiemateriaal te halen.

54

De bedoeling is de bereidheid te voeden om, vanuit het besef dat individuen en groepen interfereren in maatschappelijke processen, zelf actief en constructief te participeren in de evoluerende maatschappij. Wat minder vanzelfsprekend lijkt, is dat bij deze fietstocht ook andere VGET geïntegreerd kunnen worden. Zo kunnen dankzij het sportieve aspect een groot aantal VGET Lichamelijke Opvoeding aan bod komen. In de eerste plaats worden bij een fietstocht de motorische competenties van de deelnemers verbreed en verdiept. Ten tweede zullen eventuele problemen onderweg (lekke band, verkeerde weg) de leerlingen stimuleren elkaar te helpen en sociaal te functioneren. Eventueel kan de leerkracht de leerlingen inschakelen bij de planning van de tocht. Zo leren zij te organiseren, de activiteit aan te passen aan de deelnemers en achteraf te reflecteren, ervaringen uit te wisselen en conclusies te trekken over de organisatie van hun activiteit. Het laatste maar misschien wel belangrijkste aspect is dat een dergelijke sportieve uitdaging voor veel leerlingen een aanleiding kan zijn om het belang in te zien van bewegen en van een gezonde levensstijl en ook daadwerkelijk bewegingsvreugde te beleven. Ook veel ET Aardrijkskunde worden aangeraakt: de leerlingen leren kaartlezen en krijgen tijdens hun fietstocht te maken met de invloed van menselijke activiteiten op het milieu, o.a. waterbeheersing, industrie, verstedelijking en mobiliteit. Bovendien kan deze fietstocht een illustratie vormen voor het werken rond ruimtelijke planning, milieubeleid of rond de waarde van landschapselementen uit het verleden. Ook de competenties van de Moderne Talen worden aangesproken: de leerlingen lezen in beide musea talrijke Franse en Duitse documenten en de rondleidingen zelf vinden plaats in het Nederlands (luisteren, lezen, praten). Voor de leerlingen van het beroepsonderwijs biedt deze fietstocht de mogelijkheid om te werken rond een heel aantal doelstellingen binnen PAV (Project Algemene Vakken). Zo worden de bezoekers van de musea uitgenodigd om de essentie te halen uit mondelinge en schriftelijke informatie en die relevante informatie te gebruiken, te formuleren, te overdenken en te beargumenteren (functionele taalvaardigheid en informatieverwerving). Ook hier kan men de organisatiebekwaamheid van de leerlingen stimuleren door hen te betrekken bij het plannen, organiseren en evalueren. De bezoeken creëren meer voeling met het verband tussen heden, verleden en toekomst en met de culturele verschillen in het dagelijkse leven van mensen (tijd- en ruimtebewustzijn). Dit alles speelt natuurlijk mee bij het verhogen van hun maatschappelijke en ethische verantwoordelijkheid en weerbaarheid. Nog belangrijker is echter dat deze fietstocht kan kaderen binnen de meeste van de zes VOET (technisch-technologische vorming, gezondheidseducatie, leren leren, milieueducatie, muzisch-creatieve vorming, opvoeden tot burgerzin en sociale vaardigheden). Zo is het mogelijk het leren leren te stimuleren bij allerlei voorbereidende activiteiten: de leerlingen kunnen bijvoorbeeld hun onderzoeksvaardigheden ontwikkelen door een

55

bescheiden historische studie te voeren naar mensen die in Breendonk of in Mechelen opgesloten zaten of er bewaker waren. De nodige documenten kunnen hiervoor bij de instellingen verkregen worden. Het aanmoedigen van de burgerzin gebeurt dan weer door het onderstrepen van het belang van de democratie, door het illustreren van de rol van internationale instellingen en verdragen, door de leerlingen te doordringen van het belang van hun persoonlijke inzet voor een verdraagzame en democratische maatschappij, door het bespreken van de complexiteit en de politieke, economische en culturele kansen en conflicten in de interculturele samenleving. Wat de sociale vaardigheden betreft, kunnen de leerlingen uit het enorme conflict dat WOII was, lessen trekken voor hun eigen, kleinere conflicten. Zo staat bij beide bezoeken het duiden van en omgaan met vooroordelen centraal. Maar ook het herkennen van ‘ongepaste beïnvloeding’, intimidatie en manipulatie, komt uitgebreid aan bod. Verder worden met het voorbeeld van de nazibeweging het mechanisme dat in sociale groepen speelt, het belang van die groepen en de risico’s ervan, blootgelegd. Bedoeling is dat de leerlingen het belang gaan inzien van een goed evenwicht tussen de eigen wensen en het groepsbelang. Bovendien kunnen zij zo leren omgaan met hiërarchie en macht, maar tegelijk ook hun eigen verantwoordelijkheden op te nemen. Wij zijn er ons van bewust dat het moed en organisatietalent vergt om met een groep jongeren een activiteit als deze fietstocht aan te vatten. Wij hopen dat u zich gesteund en geapprecieerd weet, niet alleen door het enthousiasme van de organisaties die u tijdens deze fietstochten bezoekt, maar ook door het feit dat u met het op touw zetten van deze fietstocht naadloos kunt aanknopen bij een groot aantal te vervullen eindtermen. Wij wensen u veel succes! Marjan Verplancke, pedagogisch verantwoordelijke, in naam van het Pedagogisch Comité bij het JMDV

Een volledig overzicht van de eindtermen, vindt u op: http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair

56

Nuttige adressen en links Fietsen Provinciaal Sport- en Recreatiecentrum De Nekker Fietsverhuur: zie pag. (11) Wegbeschrijving: zie pag. (20-53) Open 10-20 u (voor- en naseizoen) en 9-21 u (hoogseizoen) Nekkerspoel-Borcht 19 2800 Mechelen 015/55.70.05 [email protected] www.provant.be/vrije_tijd/domeinen/de_nekker Fietsersbond Boomgaardstraat 22 - bus 57 2600 Berchem 03/231.92.95 mailen: via formulier op de website www.fietsersbond.be Veilig op stap, te voet of per fiets, alleen of in groep: BIVV Haachtsesteenweg 1405 1130 Brussel 02/244.15.11 www.bivv.be Brochure BIVV, te vinden op http://www.fietsersbond.be/Actualiteit/FaqVeiligOpStap.pdf

57

Toerisme In&Uit Mechelen Toerismehuis De Gulden Arent Hallestraat 2-4-6 2800 Mechelen 070/222.800 [email protected] www.inenuitmechelen.be

Hazewinkel Blosodomein Beenhouwersstraat 28 2830 Willebroek 03/886.64.64 of 03/886.46.01 [email protected] www.bloso.be/public/centra/Willebroek.asp

Willebroek/Klein-Willebroek Toeristisch Infokantoor Sasplein 18 Klein-Willebroek 03/886.22.66;

Politie

Cultureel Centrum De Ster (CC De Ster) Torenstraat 6 2830 Willebroek; 03/886.22.66 of 03/860.97.93 [email protected] www.willebroek.be/main/static_main_1_365_NDL.asp Bezoekerscentrum Vrijbroekpark Hombeeksesteenweg 264 2800 Mechelen 015/45.13.80 [email protected] www.provant.be/vrije_tijd/domeinen/vrijbroekpark/bezoekerscentrum

Lokale Politie Mechelen Politionele Zone 5358 Frederik de Merodestraat 88 2800 Mechelen Tel.: 015/28.66.66 Fax.: 015/29.01.08 [email protected] Lokale politie zone Willebroek Pastorijstraat 10 2830 Willebroek Tel.: 03/860.99.50 Fax: 03/860.99.69 [email protected]

58

Initiatiefnemers van deze brochure Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen kan geen rechtstreekse invloed uitoefenen op de wereldvrede, maar het wil wel een bescheiden bijdrage leveren om de vrede in de samenleving, binnen onze eigen provincie en stad, te bevorderen. Het Vredescentrum organiseert zelf activiteiten maar wil tevens een ‘vredeshuis’ zijn waar iedereen kan binnenlopen voor informatie over ‘vrede’ in brede zin. Andere instellingen en verenigingen kunnen ook van onze zaalaccomodatie gebruik maken om activiteiten met een vredesdimensie te organiseren. Elke werkdag open van 9.30-17.00 uur. Lombardenvest 23 2000 Antwerpen 03/202 42 91 [email protected] www.vredescentrum.be Jeugd & Vrede vzw Jeugd & Vrede maakt producten voor vredesopvoeding: reizende tentoonstellingen, boeken, cd’s enz., bestemd voor kinderen, jongeren en voor hun begeleiding. Speels en interactief gaan deze producten in op begrippen als: vooroordelen, conflicthantering, stereotypen, pestgedrag, kinderrechten... Jeugd & Vrede zorgt ook voor begeleiders bij het gebruik van dat alles, bijv. bij het bezoek aan een tentoonstelling. Jeugd & Vrede organiseert ook jongerenvakanties (en opleidingen tot animator) voor vluchtelingen samen met Vlaamse kinderen en jongeren. Belangrijk is ook de campagne tegen pesten, met veel materiaal en een antipestprijs. Koningin Astridlaan 160 2800 Mechelen 015/43.56.96 [email protected] www.jeugdenvrede.be

59

Het Joods Museum van Deportatie en Verzet vzw, Kazerne Dossin Het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV) is gevestigd in de voormalige Mechelse Kazerne Dossin. Hier richtten de nazi’s in 1942 het SS-Sammellager Mecheln in, een verzamelkamp voor de joden uit België. Het kamp was het vertrekpunt van een deportatie zonder terugkeer. Tussen 1942 en 1944 werden 24.916 joden en 351 zigeuners weggevoerd richting Auschwitz. Twee derde van hen werd onmiddellijk na aankomst vergast. Bij de bevrijding van de kampen waren er nog maar 1.221 in leven. Het Joods Museum van Deportatie en Verzet belicht deze zwarte geschiedenis. Daarnaast wordt de bezoeker geïnformeerd over het verzet van Joden die wisten te ontsnappen en de hulp van veel Belgen, waardoor een groot aantal Joden konden onderduiken. Open zondag-donderdag: 10.00-17.00 uur; vrijdag: 10.00-13.00 uur. Gesloten op zaterdag, kerst- en nieuwjaarsdag, de tweede en derde week augustus en op de Joodse feestdagen Rosh Hashana en Jom Kippoer. Groepsbezoek: reservatie 015/290660 of [email protected]; duur: ongeveer anderhalf uur; tarieven: 20 €/40 € per gids (scholen/volwassenen), toegang gratis. Goswin de Stassartstraat 153 2800 Mechelen 015/29.06.60 [email protected] www.cicb.be. Het Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk Het Fort van Breendonk was een gevangenis van de SS. Van 1940 tot 1944 verbleven er 3.500 gevangenen. Het Fort is een herinnering aan het lijden, de martelingen en de dood van de vele nazi-slachtoffers. Het bezoek aan het Fort, audiovisuele getuigenissen, reuzengrote foto’s enz. dompelen je onder in het leven van de gevangenen. Toch brengt dit gedenkteken een boodschap van hoop, die je ook terugvindt in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Open: 9.30–17.30 uur, elke dag. Gesloten op 1 januari, de laatste zondag van augustus, 24 en 25 december, alsook de dag van de jaarlijkse bedevaart. Groepsbezoek scholen: reservatie 03/860.75.24 – geen bezoek zonder gids mogelijk, toegang 2 €/lln in schoolverband, 40 € gids, begeleidende leerkracht gratis. Voor overige prijzen zie website. Brandstraat 57 2830 Willebroek 03/860.75.25 [email protected] www.breendonk.be.

60

Notities

61

Notities

62

JOODS MUSEUM VAN DEPORTATIE EN VERZET MUSEE JUIF DE LA DEPORTATION ET DE LA RESISTANCE