Fietsen in de sporen van Vincent van Gogh rond Etten-Leur (ca. 30 km.)

1

Fietsen in de sporen van Vincent van Gogh rond Etten-Leur (ca. 30 km.) Op het moment dat de familie Van Gogh zich in de pastorie in Etten vestigt (1875) is Vincent 22 jaar. Hij woont dan niet meer bij zijn ouders, maar keert wel regelmatig terug naar het ouderlijk huis. Vaak omdat hij geld nodig heeft, maar toch ook omdat Brabant en Etten hem na aan het hart liggen. Hij houdt van het landschap, van de eenvoudige bevolking en van het boerenleven hier. Op 12 april 1881 strijkt hij, na een verblijf in de Borinage (een mijnstreek in Wallonië, België), voor langere tijd neer in Etten. Hij trek in bij zijn ouders op de pastorie van de Nederlands hervormde gemeente in Etten, waar zijn vader Theodorus predikant is. In het bevolkingsregister staat als beroep “kunstschilder” vermeld. Vincent richt in een aanbouwtje van de pastorie zijn atelier in en werkt van april tot en met december vol overgave aan studies van de omgeving, werkende boeren en ambachtslui. Het zijn het landschap rond Etten en de Ettenaren die model staan voor de honderden tekeningen die in die periode ontstaan. In Etten zet Vincent zijn eerste stappen als kunstenaar. Wij fietsen de routes die Vincent zelf regelmatig gewandeld heeft. De routes waarop hij zijn talenten ontplooide, die het zaad waren voor zijn latere werken. Routebeschrijving:  Start bij het Vincent van Gogh Informatie Centrum Etten (Markt 4) De kosterswoning Het Vincent van Gogh Informatie Centrum Etten is gevestigd in de voormalige kosterswoning van de ernaast gelegen Nederlands hervormde kerk. Tot de sloop in 1820 stond hier nog een zijbeuk van de kerk. De woning werd in 1841 gebouwd. In de tijd dat Vincent van Gogh in Etten verbleef, woonde in het pandje de protestantse timmerman, kerkvoogd en organist Johan Daniël Claas. Na diens overlijden betrok de koster Sander de Graaf de woning. Hij maakte voor Vincent een schildersstoeltje en kreeg daarvoor een tekening van Vincent. Vincent heeft Sander afgebeeld op de tekening “Man met zaag”.

Sander de Graaf (l) en Hannes 0ostrijck (r)

Sander de Graaf (VvG)

De Mariakapel (Markt 2) Het bouwwerkje naast de kosterswoning werd in de tijd dat vader Theodorus van Gogh dominee te Etten was als brandweerhuisje door de gemeente gebouwd. De bouw liep uit op een conflict tussen dominee Van Gogh en de gemeente omdat het gedeeltelijk op grond van de kerk werd geplaatst. De bouw werd stilgelegd en het muurtje aan de kerkzijde, dat 30 cm. op de grond van de kerk stond, moest worden afgebroken. In 1953, nadat een nieuwe

2 brandweerkazerne was gebouwd, werd de huidige Mariakapel er in gehuisvest. Dagelijks worden er vele kaarsje aangestoken en vele intenties ingeschreven. Het oude gemeentehuis (Markt 1) Naast de kapel staat het oude gemeentehuis dat uit 1776 dateert. Daarvoor stond er al enige eeuwen een klein eenvoudig raadhuis. Evenals de kerktoren is het een ontwerp van Philip Willem Schonck. Het gebouw is in classicistische stijl opgetrokken. Met de ingebruikname van het nieuwe stadskantoor in 2004 heeft het oude gemeentehuis zijn oorspronkelijke functie verloren. Het wordt nu vooral als vergaderruimte gebruikt. De Moeierboom Tegenover het bordes van het oude gemeentehuis staat de Moeierboom. Het is een grootbladige linde (Tilia Platyphyllos). De boom stamt uit ca. 1650 en is één van de meest uitzonderlijke bomen in Nederland. De naam moeier (moeder) dankt de boom waarschijnlijk aan het feit dat het de oudste boom op de Markt is. Een andere verklaring van de naam is dat uit de stam scheuten schieten waarvan jonge bomen worden gekweekt. Vincent moet de boom, tijdens zijn verblijf te Etten, vele malen gepasseerd zijn.

Moeierboom? (VvG)

De Zwaan (Markt 7) Het pand waar nu restaurant De Zwaan is gevestigd, werd in 1628 door notaris/gemeentesecretaris Jan Dirven gebouwd. Het valt onder monumentenzorg. In 1679 werd het pand gekocht door Julius Heestermans die er een restaurant van maakte. De trapgevel is van het Zuid-Hollandse ook wel Dordtse type. Het huidige restaurant heeft een Michelin ster. Het restaurant bezit een rijke kunstcollectie van de Haagse School met werken van o.a. Isaac Israels en Jan Sluyters, COBRA en werk van contemporaine kunstenaars. De Linden (Markt 9) Het pand De Linden is eveneens een rijksmonument. Het stamt uit de eerste helft van de achttiende eeuw en had oorspronkelijk de naam ‘De Winthont’. Na de aanplant van de linden op de Markt in 1774 kreeg het zijn huidige naam.  Fiets nu de Markt op in noordelijke richting Ter hoogte van het Heilig Hartbeeld, op het kerkplein van de Lambertuskerk, zien we aan de overkant van de Markt nog twee bijzondere historische bouwwerken.

3 Huis Rochussen (Markt 41) Deze woning is een sprekend voorbeeld van een dorpshuis uit het midden van de achttiende eeuw. Opvallend is de prachtige hardstenen deuromlijsting in de kroonlijst en de deur in Lodewijk de Veertiende stijl. In deze woning werd in 1797 Jan Jacob Rochussen geboren. Deze zoon van de dorpssecretaris bracht het tot minister van Financiën, minister van Koloniën en gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Het Paulushofje (Markt 43-73) Het Paulushofje is een schenking van Beatrix van Heusen, een rijke vrouw uit Leiden. In haar testament bestemde zij 25.000 gulden voor de bouw van een hofje, waar armlastige, alleenstaande vrouwen konden wonen, als haar dochter kinderloos zou overlijden. Haar neef Justus de Nobelaer heeft haar testament ten uitvoer gebracht. In het hofje uit 1681, wonen nu nog steeds alleenstaande dames al is er wel het een en ander veranderd. De bewoners zijn niet meer armlastig. Aan de achterzijde in het hofje is het Heemkundig Streekmuseum Jan uten Houte gevestigd. Het museum geeft een beeld van hoe de bevolking aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in Etten-Leur leefde en werkte.  Bij het Heilig Hartbeeld, voor de Lambertuskerk, het kerkplein op Het Heilig Hartbeeld staat sinds 2001 op de monumentenlijst. Het is van cultuurhistorische waarde omdat het een beeld geeft van de heilig hartdevotie in de jaren twintig van de vorige eeuw. Ook geeft het een impressie van het oeuvre van de Bredase kerkelijke beeldhouwer K.A. Smout die het in 1926 vervaardigde. Het voorplein is bijzonder door zijn afmetingen. Het plein is zo groot omdat hier vroeger de oude schuurkerk stond waar de nieuwe Lambertuskerk achter werd gebouwd. In 1873 werd met de bouw van de Lambertuskerk begonnen en in1878 werd deze officieel ingezegend. De kerk, een rijksmonument, is een neogotische driebeukige kruisbasiliek. Het is een ontwerp van de Gentse architect Bruggenaar. Boven de ingang bevindt zich een fraai plateau met als middelpunt de heilige Lambertus. In brief 150 aan zijn broer Theo voegt Vincent een schets bij genaamd “Akker bij opkomend onweer” waar op de achtergrond de Lambertuskerk te zien is.

 Voor de kerk rechtsaf het Schuurkerkpad in

4 Het gebouw links was vroeger de tekenschool.  Aan het einde van het pad linksaf de Stationsstraat in Het Leurschestraatje De Stationsstraat werd in Vincents tijd het Leurschestraatje genoemd. Halverwege de straat stond het station. Het Leurschestraatje is door Van Gogh vaak getekend vanwege de oude knotwilgen die er stonden. Vele malen liep Vincent door dit straatje als hij naar het station ging of op weg was naar plaatsen waar hij werkte. Ook kwam hij vaak bij de familie Kaufmann die daar op huisnummer 80 woonde. Zoon Piet was de tuinman op de pastorie. Vincent heeft Piet zeker veertig keer getekend. De tekening met op de achtergrond de Lambertuskerk is waarschijnlijk gemaakt vanaf het erf van de familie Kaufmann. Vanaf de kruising met de Anna van Berchemlaan, kijkend in de richting van de Markt, is het uitzicht met de Lambertuskerk zoals Vincent het tekende te zien. Citaat (uit een brief aan Ridder van Rappard zijn schildersvriend) “Weet ge wat dezer dagen prachtig mooi is, de weg naar ’t station en naar de Leur met die oude knotwilgen, ge heb er zelf een sepia van. Hoe mooi die bomen nu zijn kan ik u niet zeggen. Heb een stuk of 7 groote studies van enkele stammen gemaakt. Ik weet vast en zeker dat als ge nu dezer dagen terwijl de bladeren vallen, al was ’t slechts voor een week hier waart ge daarvan iets moois zoudt maken”. Wit Gele Kruisgebouw (Stationsstraat 30) Het voormalige Wit Gele Kruisgebouw is een ontwerp van de gebroeders Oomen uit Oosterhout. Het is in 1934 gebouwd. Oomen was een bewonderaar van de kunstrichting De Stijl, waartoe ook Mondriaan en Rietveld behoorden.

Het Leurschestraatje met Lambertuskerk (VvG)

5  Bij het kruispunt rechtsaf de Anna van Berchemlaan in. Oderkerkpark Het Oderkerkpark, rechts, is in Engelse stijl ingericht. Het park is aangelegd op het terrein waar vroeger het oude Gasthuis stond. Alleen de kapel aan de noordzijde herinnert hier nog aan. Het park werd vernoemd naar A.J.A. Oderkerk, die van 1960 tot 1976 burgemeester van Etten-Leur was. In het park staat de Waag, die vroeger tussen de Markt en het overdekte winkelcentrum stond. Verder het beeld De Evolutie van Kees Keijzer. Het paard Pegasus uit de Griekse mythologie symboliseert de stormachtige naoorlogse groei van de gemeente Etten-Leur. Een ander beeld, De Phoenix, is een creatie van één van de bekendste naoorlogse beeldhouwers: Niel Steenbergen. Deze beeldhouwer maakte ook de gedenksteen in het geboortehuis van Vincent van Gogh in Zundert.  Eerste weg links 25 meter voor het kruispunt de Oranjelaan in Van Goghplein Midden op het Van Goghplein staat het kunstwerk “De zonnebloemen met de kraaien”. Stap eens af en kijk ook eens naar de bestrating op het midden van het plein in de vorm van een zonnebloem. De bestrating en het kunstwerk dateren van 5 april 2003, het jaar waarin de 100ste verjaardag van Vincent uitgebreid herdacht werd. Het kunstwerk “De zonnebloemen met de kraaien” is gemaakt door de plaatselijke kunstenares Linda Scheepers-Konings. Het beeld, dat in brons is uitgevoerd, stelt een vlucht kraaien voor die opvliegt uit een veld zonnebloemen. Het kunstwerk is geïnspireerd op het schilderij “Het korenveld met de kraaien” dat Vincent schilderde op het einde van zijn leven in Auvers.  Aan het einde van het Van Goghplein voor het wijkgebouw Het Pallet linksaf de Norbartstraat in  Aan het einde van deze straat rechtsaf en gelijk weer links de Stationsstraat in Den IJzeren Pot Op dit punt bent u dicht bij de IJzeren Pot, de boerderij waar Piet Kaufmann woonde. Naast klompenmaker was Piet ook nog tuinman bij de familie Van Gogh. Piet stond zo’n 40 tot 50 keer model voor Vincent. De boerderij werd in 1958 gesloopt. Na het overlijden van zijn ouders verhuisde Piet naar de Korte Brugstraat.

Spitter, Piet Kaufmann (VvG)

6 “Ook naar aanleiding van een en ander dat Mauve mei zeide, ben ik opnieuw begonnen te werken naar levend model. Ik heb er onderscheiden personen hiertoe kunnen krijgen gelukkig, o.a. Piet Kaufman de arbeider”. (Brief 150)  Op de T-kruising gaat u rechtsaf de Spoorlaan in “Weet ge wat dezer dagen prachtig mooi is, de weg naar het station en naar de Leur met die oude knotwilgen, ge (Rappard) heb er zelf een sepia van”. (Brief R-1) Het oude station Tegenover de basisschool Vincent van Gogh stond vroeger het oude station (gebouwd in 1854). De oprijlaan is er nog gedeeltelijk, evenals vijf grote bomen uit die tijd. Gedurende de zeven jaren dat vader Van Gogh dominee te Etten was, kwam Vincent regelmatig thuis om de vakantie door te brengen. Aankomst- en vertrekpunt was altijd het station in het Leurschestraatje. De goede bereikbaarheid van Etten was een van de belangrijkste redenen waarom de familie Van Gogh zich hier vestigde.

 De Spoorlaan vervolgen met de bocht mee naar links en daarna de spoorlijn oversteken (fiets- en voetpad) Spoorwachtershuisje Op deze plek stond vroeger een spoorwachterswoning. Vincent maakte van dit huisje de tekening “Huisje aan weg met knotwilgen”.

Spoorwachterswoning (VvG)

7  Aan het einde van het voet- en fietspad bent u in de Brabantlaan. Rechtdoor en daarna de eerste weg rechtsaf (Baai) “Hierbij een paar schetjes, ik ben nogal dikwijls op de Leurschen weg bezig tegenwoordig”. (brief 152, september 1881)

Weg met knotwilgen en man met bezem (Leurschestraatje ) VvG

 De Concordialaan oversteken en de Baai blijven volgen Bijna op het eind van deze straat staat een boerderij waarvan de kopgevel veel gelijkenis vertoont met die van de schets “Boerderijen aan weg met bomen”.  Aan het einde van de Baai, de Plantijnlaan oversteken, de Korte Brugstraat in Het Leurschestraatje werd vroeger gekenmerkt door de vele knotwilgen. Ze zijn bijna allemaal verdwenen, maar hier vooraan, bij het fiets- en voetpad Kwadestraat, staat nog een tiental knotwilgen. “Vooreerst twee groote teekeningen,( krijt en iets of wat sepia), van knotwilgen – zoals onderstaand schetsje. Verder een dito, maar in de hoogte, van den Leurschenweg”. (Brief 151)

Weg met knotwilgen (VvG) met op de achtergrond molen De Lelie en het Trouwkerkje

8 Café Sport (Korte Brugstraat 86) Piet Kaufmann, de tuinman van de familie Van Gogh, woonde na het overlijden van zijn moeder in 1907 tot aan zijn dood in 1940 op de Korte Leur, thans Korte Brugstraat. Het pand met karakteristieke klokgevel was toen een café/woonhuis. In de volksmond werd het café Kaufmann genoemd. Heerma van Voss In het huis Korte Brugstraat 70 heeft Heerma van Voss gewoond. Sybrand Heerma van Voss is in 1841 in Oud-Gastel geboren. Hij was directeur van de suikerfabriek op de Leur (Zwartenberg). Deze fabriek werd gebouwd in 1869. In 1909 bestond de fabriek veertig jaar en om dat te vieren, wilde Heerma van Voss in Etten het eerste vliegtuig van Nederlandse bodem op laten stijgen. En dat is gelukt ook! Aan de Rijsbergseweg, op een heideveld op de Klappenberg steeg op 27 juni 1909 Graaf de Lambert met zijn vliegtuig op. Hij werd door duizenden mensen toegejuicht. Heerma van Voss was een belangrijk industrieel voor de gemeente. Tijdens de suikercampagne werkten er 184 mensen in zijn fabriek. In 1900 werd hij benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau en in 1912 tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Hij had als eerste telefoon in de gemeente en kreeg het nummer 1. Ook had hij als eerste elektriciteit. Heerma van Voss overleed in 1934 te Leur.  Op het Van Bergenplein voor het (Trouw)kerkje rechtsaf Het Trouwkerkje Het voormalige kerkje van de Nederlands hervormde gemeente werd op eerste kerstdag 1615 in gebruik genomen. In 1716 werd besloten om een orgel in de kerk te bouwen. De bouwer was Jacob Zeemans uit Breda. Het orgel behoort tot een van de belangrijkste in ons land. In 1965 werd het kerkje buiten gebruik gesteld om vervolgens als gemeentelijke touwzaal in 1971 in gebruik te worden genomen. Ook wordt het regelmatig gebruikt voor exposities en worden er concerten gegeven. In 1992 is in het torentje een carillon geplaatst. In de hal staat een bronzen borstbeeld van Sybrand Heerma van Voss destijds weldoener van de kerk.  Vervolg de fietstocht rechtdoor over het Lichttorenhoofd  Voor café Hof van Holland linksaf naar het Hooghuis Het Hooghuis werd in 1902 geopend voor armen en oude van dagen. Sinds 1931 is het een officiële psychiatrische instelling, aanvankelijk alleen voor vrouwen, later (1971) ook voor mannen. Op het middenplein van de instelling, ‘het plein der schone gedachten’ is in de bestrating een zonnebloemmotief verwerkt. Op 7 februari 1905 namen de Bredase voerman/timmer Adrianus Schrauwen en zijn echtgenote Johanna van der Westen hier hun intrek om hun laatste levensjaren door te brengen. Nadat vader Van Gogh in Nuenen was overleden, verhuisde moeder Van Gogh in 1886 naar Breda. Adrianus Schrauwen kreeg van de familie opdracht een gedeelte van de inboedel en een aantal kisten met schilderijen en tekeningen van Vincent, die nog bij de katholieke koster Schafrat in Nuenen stonden, naar Breda te verhuizen en op te slaan. Jaren lang stonden de kisten in een loods van Schrauwen, niemand keek er naar om. In 1903 verkocht Schrauwen wat koperen potten en ketels aan antiquair Couvreur onder voorwaarde dat deze ook de inhoud van de kisten opruimde. Schrauwen kon de kisten nog wel gebruiken maar vond de inhoud waardeloos. Couvreur, niet op de hoogte van de waarde van de tekeningen, verkocht deze voor een appel en een ei aan wie ze maar wilde hebben. Kort

9 daarna, toen de waarde van deze kunstwerken begon te stijgen, ontstond er een ware jacht op. In een interview met Mr. Benno Stokvis in 1926 vertelde Couvreur dat, voor zover hij zich kon herinneren, er zestig schilderijen op raam, 150 losse doeken, twee portefeuilles met ca. tachtig pentekeningen en honderd tot twee honderd krijttekeningen in de kisten hadden gezeten. Het grootste deel hiervan was verloren gegaan. Adrianus Schrauwen overleed op 27 april 1920 te Leur op 85-jarige leeftijd. Zijn vrouw Johanna van der Westen was hem reeds op 14 december 1915 voorgegaan.

Advertentie van Adrianus Schrauwen in de Bredasche Courant (1908)

 Voor het Hooghuis linksaf en aan het einde van de straat rechtsaf de Kapelstraat in  Aan het einde van de straat linksaf Ter hoogte van de kruising, in de Kasteellaan 23, bevindt zich het Land- en tuinbouwmuseum.  Aan het einde linksaf de Lange Brugstraat in St. Petruskerk Links passeren we de St. Petruskerk, een ontwerp van Petrus van Genk. De kerk werd in 1889 ingewijd. Het is een kruisbasiliek met twee torens in de voor Van Genk karakteristieke vroeggotische stijl. De oude NH pastorie Lange Brugstraat 21 was in de tijd van Van Gogh de pastorie van de Nederlands hervormde kerk Leur. Vandaar dat de ernaast gelegen weg die naar Zevenbergen leidde de Domineesgang werd genoemd. In 1887 kocht de gemeente het pand. Een stuk aan de westzijde van het pand werd afgebroken om de naast gelegen weg te verbreden. De hervormde kerk bouwde op het huidige Van Bergenplein een nieuwe pastorie. In 1881 woonde er ds. Jan Gerrit Kam, die in 1872 uit Piershil was gekomen en tot zijn emiraat in 1899 voorganger van de hervormde kerk te Leur zou blijven.

10 Zijn zoon Jan Benjamin Kam was bevriend met Vincent van Gogh. Hij had Vincent voor het eerst ontmoet op het station in Roosendaal voor zover hij zich kon herinneren omstreeks eind 1880 begin 1881. Vincent liet hem in de trein een tekening zien met daarop mijnwerkers die door de sneeuw liepen, heel primitief getekend. In juni bezocht hij Vincent in zijn atelier tevens zijn slaapkamer, een aanbouw aan de pastorie in Etten. Vincent was zonderling gekleed en was studies van een boom of struik aan het tekenen. Vaak trok hij er met een portefeuille en een grove plank, waarop hij het papier spande, op uit om buiten te tekenen. Hij gebruikte een timmermanspotlood dat hij stevig in zijn vuist hield om het papier er tot scheurens toe mee te bewerken. In die zomer logeerde zijn schildersvriend Rappard er enige weken en met z’n drieën trokken ze er op uit om op de hei in de buurt te tekenen. Kam herinnerde zich dat Vincent in die tijd zeer opgewekt en vrolijker was dan hij hem later ooit zag. Bij latere bezoeken aan de werkkamer was Vincent studies van Bargue aan het kopiëren. Ook tekende Vincent toen zaaiers en vrouwen bezig met huishoudelijk werk. Later begon hij ook wat kleur middels waterverf in zijn tekeningen aan te brengen. Ook gebruikte hij toen pennen van riet gesneden met Oost-Indische inkt waarin hij dan later met water vlakke tinten aanbracht. Nadat Vincent uit Etten was vertrokken, heeft Kam hem nog eenmaal bezocht, namelijk aan de Schenkweg in Den Haag. Hier was zijn model een arme magere juffrouw die hij telkens weer opnieuw tekende, aldus Kam.

Jan Benjamin Kam

 Bij het trouwkerkje rechtsaf naar de Geerkade Adriaan van Bergen Adriaan van Bergen werd in 1552 te Leur geboren. Hij was turfschipper van beroep en was getrouwd met Trijntje Jan Bertelmeeusdochter. Ze hadden samen vijf kinderen. Op 3 maart 1590 heeft hij midden in de nacht met 72 soldaten in zijn turfschip het kasteel van Breda veroverd en de stad Breda bevrijd van de Spanjaarden. In 1904 is een beeld gemaakt van Adriaan van Bergen door de bekende beeldhouwer Bart van Hove. Het werd onthuld door Jonkheer M.A. Snoeck van Hintham, vertegenwoordiger van de Koningin. De Leurse Haven We komen nu op de Geerkade, vroeger het hart van handeldrijvend Leur. In de negentiende eeuw deden per jaar zo’n 400 tot 600 schepen, van gemiddeld 30 tot 35 ton de haven aan. Na 1850 werden de schepen echter steeds groter en liep het aantal schepen dat de haven aandeed terug. Ook de enorme uitbreiding van het spoor- en wegennet waren debet aan de teloorgang van de bedrijvigheid in de Leurse haven.

11 Molen De Lelie De molen is in 1804 door Barthelomeus uit Standdaarbuiten gebouwd als zaag- en schorsmolen. In 1892 kwam de molen in bezit van Tom Augustijn en werd omgebouwd tot graanmolen. In 1937 brak er brand uit en het bovenste gedeelte van de molen werd in de as gelegd. Tussen 1993 en 1998 is de molen weer helemaal in de oude staat hersteld. Op 25 oktober 1998 kwam de Commissaris der Koningin mr. F. Houben de molen heropenen.  Voorbij de molen het bruggetje oversteken en linksaf de Zevenbergseweg aan de overzijde van het water vervolgen Op kostschool in Zevenbergen Tussen 1864 en 1866 heeft Vincent van Gogh op de kostschool van meester Provily in Zevenbergen gezeten. Het gezin Van Gogh woonde toen in Zundert. Vader en moeder brachten Vincent toen met het rijtuig naar Zevenbergen en reden dan ongetwijfeld over de Zevenbergseweg aan de overzijde van de haven. In een brief aan zijn broer Theo schrijft Vincent hoe zijn ouders richting Leur reden nadat ze hem de eerste keer naar de kostschool in Zevenbergen hadden gebracht. “Het was een herfstdag. Ik stond op de stoep van de school van de heer Provily het rijtuig waarin Pa en Moe naar huis reden na te kijken. Dat gele karretje zag je in de verte op den langen weg nat na de regen, met dunne bomen aan weerskanten – die door de weilanden heen loopt. De grijze lucht boven alles spiegelde in de plassen”.  Onder de brug door, na 75 meter rechtsaf het fietspad op, voor de rotonde weer rechtsaf de brug over. Rechts ziet u de jachthaven met paviljoen de Turfvaart met op het plantsoen het kunstwerk “De Zaaier” naar Vincent van Gogh gemaakt door Martin Wijngaards.  Tegenover de ingang van de jachthaven de weg oversteken en rechtsaf de parallelweg van de Rijsdijk vervolgen tot de Kouwelaarsbrand hier rechtsaf de Veenstraat in.  Op de T-kruising linksaf de Hanekinderstraat in In de tijd dat Vincent van Gogh in Etten-Leur woonde, was het dorp nog een echte plattelandsgemeente. Men leefde er van de landbouw, veeteelt en tuinbouw. De gemeente telde 5700 inwoners.  Aan het einde van de Hanekinderstraat, rechtsaf het Slagveld op. Den Boerenhoek De omgeving waarin we nu fietsen (Slagveld, Sander, Haansberg en Bankenstraat) werd in de volksmond Den Boerenhoek genoemd omdat hier veel grote protestantse boeren woonden. Enige grote boerderijen in dit gebied waren eigendom van de protestantse Maatschappij van Welstand. Deze grote boeren droegen vooral bij aan de financiële instandhouding van de hervormde gemeente van Etten. Ook schoot er in de slachtmaand nogal eens een goed stuk vlees voor de dominee over.

12 Veel van deze boeren, die ook op het plattegrondje staan dat Vincent in 1878 tekende, komen we ook nu nog tegen. Op Slagveld 17 woonde Jacobus van Eekelen, lid van de grootste protestantse familie in Etten-Leur. Op Slagveld 8 woonde in de tijd van Van Gogh de familie Kerstens. Beide families hebben altijd kerkelijke functies bekleed, zo ook in de tijd van Van Gogh. Andere veel voorkomende protestantse families, die we nog tegen komen, waren Van der Put, Geleijns en Prins. Ook de families Kaufmann en Oostrijck waren al sinds 1800 in Etten of Leur gevestigd. Het was een vrij besloten gemeenschap, mede omdat protestanten zelden met katholieken trouwden, kwamen steeds dezelfde namen voor.  Aan het einde van het Slagveld rechtsaf het Sander op De boerderij op Sander 24 was destijds van de familie Van der Put. Deze boerderij werd omstreeks 1750 gebouwd  Op de T-kruising rechtsaf de Haansberg op Met uitzondering van de tweede boerderij, eigendom van de familie Van der Put, waren bijna alle boerderijen aan de linkerkant van de straat eigendom van de familie Van Eekelen.  Even verderop linksaf de Geerstraat in De boerderij Geerstraat 43 en de daar tegenover gelegen boerderij werden bewoond door leden van de familie Van Eekelen. Beide boerderijen heeft Vincent op het plattegrondje van Etten en omgeving vermeld.  Op de T-kruising linksaf (Bankenstraat)  De eerste weg rechtsaf, de Rioolseweg in  Voor het riviertje de Laak, linksaf het fietspad op  Bij de eerste kruising met een weg rechtsaf de Lage Donk op  Aan het einde van de Lage Donk de Hoevenseweg oversteken en rechtsaf het fietspad op (let op gevaarlijke oversteek!) Op de Hoevenseweg moet Vincent vele malen gelopen hebben. In brief 124 aan zijn broer Theo schrijft Vincent: “Pa en ik wandelen zooals gij denken kunt nogal eens dikwijls in de gemeente rond of naar de Hoeve of naar de Leur”.  Na het bord Hoeven tweede straat linksaf de Sint Janstraat in  De eerste straat, bij de Keienpomp, linksaf de Bovenstraat in De Keienpomp, dateert uit 1855 en is gemaakt van hardsteen. In 1994 werd de pomp gerestaureerd. Ook het dorp Hoeven zal Vincent ongetwijfeld bezocht hebben. In 1875 werd zijn vader benoemd tot dominee van de hervormde kerk van Etten. Deze benoeming hield tevens in dat

13 vader Van Gogh om de veertien dagen in Hoeven de kerkdienst moest doen. De andere week gebeurde dat door de dominee van Oudenbosch. Voor de Franse tijd hielden de protestanten hun kerkdiensten in de oude kerk. Maar met de komst van Napoleon kregen de katholieken hun kerk in Hoeven weer terug. In 1817 kreeg de protestantse gemeenschap, die op dat moment uit zo’n 20 leden bestond, aan de Bovenstraat een nieuw kerkje. Het was het kleinste protestantse kerkje van Nederland en stond op de plaats waar nu de bibliotheek is. In 1956 werd het afgebroken. Op zondag 7 november 1875 deed dominee Van Gogh in Hoeven zijn intrede. Uit Etten waren 30 leden van de hervormde kerk aldaar meegekomen om de dienst bij te wonen. Moeder Van Gogh schreef aan haar zoon Theo: “de gemeente telt 8 zielen, een allerliefst kerkje. Pa preekte de gemeente die ten uwen huize is. ’t Was heel lief en die menschen zo belangstellend. De Hoeve is een mooi dorpje en wij werden bij fatsoenlijke lui vriendelijk ontvangen”. Daar vader Van Gogh van zijn kinderen verlangde dat zij regelmatig de kerkdienst bezochten, moet Vincent in de tijd dat hij bij zijn ouders in Etten verbleef verschillende malen de kerkdienst in Hoeven hebben bijgewoond als Pa daar preekte.

Nederlands Hervormd kerkje Hoeven stond op de plaats waar nu de bibliotheek staat

 Bij de driesprong links aanhouden en de Bovenstraat vervolgen  Bij de rotonde gaan we recht door dit is nog steeds de Bovenstraat Aan de linkerkant, in de bossen, is de Sterrenwacht.  Op de T-kruising rechtsaf de Oude-Antwerpsepostbaan op

Als we bij deze T-kruising oversteken en te voet het paadje omhoog gaan hebben we een prachtig zicht op het ven Pagnevaart. Pagnevaart

14 In de zomer van 1881 logeerde zijn vriend de kunstschilder Anthon van Rappard enige tijd op de pastorie te Etten. Bij goed weer trokken ze er samen op uit om in de omgeving van EttenLeur te tekenen en schilderen. In brief nr. 146 schrijft Vincent hierover aan zijn broer Theo het volgende “Ge moet weten dat Rappard hier is geweest, een dag of 12, en nu is hij weer vertrokken. Natuurlijk moet gij de groeten van hem hebben. We zijn samen nogal veel uit geweest, verscheidene malen, o.a. naar de hei in Seppe, naar de zogenaamde Passievaart, een groot moeras”. De Passievaart was een idyllisch plekje voor kunstschilders. Passievaart of eigenlijk Pagnevaart dankt zijn naam aan een legende. Pagne is afgeleid van Espagne en volgens de legende zou hier een Spaans schip gezonken zijn.

Moeraslandschap (VvG) Pagnevaart?

 Voorbij Bosbad Hoeven linksaf de Mommersstraat in  Bij de volgende bocht links aanhouden de Zandstraat in  Eerste straat linksaf de Uilenspiegelstraat in  Aan het einde van de straat linksaf de Pastoor van Breugelstraat in. In 1877 werkt Vincent bij Boekhandel Braat in Dordrecht. Als hij van Pa een brief ontvangt, waarin deze schrijft dat Aertsen, een goede kennis van de familie, in Zundert op sterven ligt, pakt Vincent op zaterdag 7 april 1877 de laatste trein uit Dordrecht. Hij stapt uit in Oudenbosch en gaat van hier te voet naar Zundert. Die avond moet hij ook door de Pastoor van Breugelstraat gelopen hebben. Aangekomen in Zundert treft hij de zoon van Aertsen, die in de kosterwoning woonde, niet thuis. Hij slaapt die nacht op het kleine kerkhof naast de hervormde kerk. Het kerkhof waar zijn kleine broertje Vincent, die precies een jaar voor hem geboren werd, begraven ligt.  Aan het einde van de Pastoor van Breugelstraat, bij de rotonde, linksaf voor langs het vliegveld de parallelbaan op We passeren nu Vliegveld Seppe, dat ook een klein luchtvaartmuseum herbergt.

15  In de bocht van de parallelweg slaan we linksaf het fietspad van de zandweg op (Oude Bredasepostbaan) en fietsen langs het vliegveld De heide bij Seppe Zoals we al eerder zagen logeerde in de zomer van 1881 de kunstschilder Anthon van Rappard bij Vincent op de pastorie in Etten. Bij mooi weer trokken ze er op uit om in de natuur te schilderen. Ze gingen ook naar Bosschenhoofd in de volksmond Seppe genoemd. Men moet weten dat in die tijd er nog volop heide in de buurt van Seppe was. Een ideaal landschap voor kunstschilders. Deze heidevelden zijn later door de Maatschappij Maple Farm ontgonnen. Met Seppe wordt Bosschenhoofd bedoeld. Bij de aanleg van de spoorlijn Roosendaal-Breda verbleven de spoorwerkers vaak in het café van de familie Sep. Als men dan naar die locatie moest zei men niet “we gaan naar Bosschenhoofd” maar “we gaan naar Seppe”.

Heidelandschap (VvG) Seppe?

 Op de kruising Oude Bredase Postbaan/Heistraat rechtsaf, het viaduct de Rijksweg over  Bij de rotonde rechtdoor de Poppestraat in St. Willebrord

Hut op de heide (VvG)

16 Uit de brieven van Vincent van Gogh weten we dat hij verschillende keren in Sint-Willebrord is geweest. In brief 145 van mei 1881 aan zijn broer Theo schrijft hij: “Als het niet regent ga ik elken dag naar buiten, meest op de hei. Ik maak mijn studies nogal vrij groot, zooals ge er reeds een paar gezien hebt bij uw bezoek zo heb ik o.a. een hut op het heike gemaakt.” Maar het meest bezocht hij het dorp als hij zijn vader, dominee Theodorus van Gogh, begeleidde bij het bezoek aan Cornelis Schuitemaker, de enige protestant die er woonde.  Vierde straat linksaf de Parkstraat in  Eerste straat rechtsaf de Pastoor Bastiaansensingel op Waar nu de bakkerij van Gebr. de Jong gehuisvest is (huisnr. 31) woonde een van Vincents bekendste modellen uit Etten namelijk Cornelis Schuitemaker. Cornelis Schuitemaker

Cornelis Schuitemaker (VvG)

Cornelis Schuitemaker werd op 26 oktober 1813 te Nieuwe Niedorp nabij Alkmaar geboren. Cornelis was nog maar 12 jaar als zijn moeder overlijdt. Na de lagere school gaat hij werken als boerenknecht. In 1832 vervult hij zijn militaire dienstplicht bij het 2e Batallon Jagers te Tilburg. Waarschijnlijk heeft hij tijdens zijn inkwartiering te Etten zijn vrouw, de katholieke Johanna van Peer uit ’t Heike (St. Willebrord), leren kennen. Op 30 december 1837 trouwt het stel en vestigt zich in de Verloren Hoek (Donk wijk K 112) tussen ’t Heike en Sprundel. Later bouwt het echtpaar een kleine woning in het centrum van ’t Heike aan de Parklaan waar nu bakkerij De Jong gevestigd is. Het gezin blijft kinderloos. Zijn levenlang zal Cornelis protestants blijven. Op oudere leeftijd, als Cornelis hulpbehoevend wordt, wordt hij financieel ondersteund door de hervormde kerk Etten, waar hij kerkelijk ondervalt. Meestal wordt de uitkering hem door dominee Van Gogh persoonlijk bezorgd. Tijdens deze bezoeken werd de dominee vaak door zijn zoon Vincent vergezeld. Vandaar dat Vincent Schuitemaker veelvuldig getekend heeft. Cornelis Schuitemaker overleed op 13 oktober 1884, 71 jaar oud en werd op de Nederlands Hervormde begraafplaats te Etten begraven.  Tegenover Bakkerij de Jong afstappen en over het voetpad naar de kerk Behalve Schuitemaker heeft Vincent waarschijnlijk nog andere Willebrorders getekend. Op 9 of 10 november 1881 schreef hij Theo: “Ik zit u nu te schrijven in ’t kleine kamertje met een hele collectie mannen, vrouwen en kinderen uit t’Heike etc. om mij heen”. (Brief 155 laatste alinea)

17  De kerk rechts passeren, we komen nu langs de Mariagrot Over Sint-Willebrord en haar inwoners schreef hij: “Het Heike vond ik een merkwaardig voorbeeld van energie, die huisjes elk met een stukje groen land, dat arme troepje, samen strijd voerende tegen de onvruchtbaarheid de heide”.  Aan het einde van het voetpad linksaf de Dorpsstraat in  Zesde straat rechtsaf de Irenestraat in  Voor de bocht tegenover huisnummer 40 linksaf het fietspad op, over het fietsviaduct van de Rijksweg en het fietspad vervolgen  Bij de tweede mogelijkheid het fietspad links naar beneden verlaten  De eerste weg links de Hoge Donk op  Aan het einde van de Hoge Donk de Nijverheidsweg oversteken en rechtsaf het fietspad op, volg het rode fietspad richting centrum  Bij de rotonde rechtdoor de Roosendaalseweg op “Als het niet regent ga ik elken dag naar buiten, meest op de hei. Ik maak mijn studies nogal vrij groot, zoals ge er reeds een paar gezien hebt bij uw bezoek, zo heb ik o.a. een hut op het heike gemaakt, en ook die schuur met mosdak op de Roozendaalschenweg, die ze hier de Protestantsche schuur noemen. Gij zult u mogelijk herinneren wat ik bedoel. Dan de molen daar vlak tegenover op dat weiland, en de olmbomen op het kerkhof”. Bij de volgende rotonde zie je het zelfde beeld als op de tekening van Vincent van Gogh “Akker bij opkomend onweer” met links de Lambertuskerk en rechts de Nederlands hervormde kerk.

Akker bij opkomend onweer met Lambertuskerk en NH kerk, fragment (VvG)

Op het terrein voor Frijado, aan de overkant van de Roosendaalseweg net voor de volgende rotonde, stond vroeger de protestantse schuur. Deze schuur was eigendom van de protestantse

18 kerk van Etten en werd in 1888 gesloopt. Ten oosten van Frijado, aan de andere kant van de Heistraat is nog steeds een moeras.

Moeras Roosendaalseweg (VvG)

 In het centrum linksaf het Raadhuisplein op Het stadskantoor Op 19 maart 2004 verrichtte de Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant, mevrouw J. Maij-Weggen, de officiële opening van het nieuwe stadskantoor. Het opvallende gebouw is onderdeel van het veelomvattende Centrumplan. Het kantoor is organisch vormgegeven naar een ontwerp van architectenbureau Alberts & Van Huut uit Amsterdam.  Tussen het stadskantoor en de voormalige NH kerk naar de Binnentuin De Nederlands hervormde kerk De kerk is nu in gebruik als raadzaal. Vincents vader, Theodorus van Gogh, was van 1875 tot 1882 dominee in deze kerk. Al rond 1200 stond op deze plek een kleine Romaanse kapel. Stukje bij beetje breidde de kerk zich uit. In 1500 was het een grote drie-beukige hallenkerk. Het verval begon tijdens de 80jarige oorlog. In 1732 stortte de toren in. De huidige toren dateert van 1771 en is een ontwerp van Philip Willen Schonck. In 1821 kreeg de kerk zijn huidige vorm. In 1977 werd de kerk door de gemeente gekocht en sinds november 1986 wordt de kerk als raadzaal en expositieruimte gebruikt. In de kerk bevindt zich een Jacobus Zeemansorgel en een preekstoel uit ca. 1580 waarop pa Van Gogh nog gepreekt heeft. De Nederlands hervormde begraafplaats Van de oorspronkelijke Nederlands hervormde begraafplaats achter de kerk is nog maar een klein gedeelte over. In 2008 werd voor de bouw van de bioscoop nog een stukje van het kerkhof afgehaald. Gedurende de tijd dat vader Van Gogh dominee in Etten was, vonden er 38 begravingen plaats. Vader Van Gogh preekte graag op het kerkhof zoals Vincent op 15 november 1878 aan zijn broer Theo schreef “en zegt niet Pa zelf ook:”ik spreek nergens liever dan op het kerkhof, want aldaar staan wij allen op gelijken grond, aldaar staan we niet alleen op gelijken grond, maar aldaar gevoelen wij dat ook altijd”. Ook tekende Vincent wel op het kerkhof. In mei 1881 schreef hij aan Theo dat hij de olmen op het kerkhof had

19 ]getekend. Veel leden van de families Van Eekelen, Gelijns en Kerstens die hier begraven liggen hebben Vincent nog gekend.

De Nederlands hervormde pastorie met tuin Op de plaats waar nu het beeldje van Vincent van Gogh staat, stond vroeger de pastorie waar de familie Van Gogh nog gewoond heeft. Het beeldje, een creatie van Hein Vree, werd er in 1990 geplaatst ter gelegenheid van Vincent’s 100ste sterfdag. De pastorie werd in 1649 gebouwd een jaar nadat de kerk aan de protestanten was toegewezen. In het kleine aanbouwtje, waar vroeger catechisatieles gegeven werd, had Vincent zijn atelier. Hier zat hij soms tot diep in de nacht te oefenen om het tekenen onder de knie te krijgen. De pastorie werd en 1904 gesloopt en vervangen door een nieuwe, die in 1969 weer moest wijken voor de verbreding van de toenmalige Rijksweg.

Herinnering aan de tuin in Etten (VvG)

Vincent dacht later nog vaak terug aan Etten. Regelmatig haalde hij zijn Ettense tekeningen tevoorschijn om er kleur op aan te brengen. Soms bestudeerde hij zijn in Etten uitgevoerde schetsen nog eens. Hij koesterde vooral de gedachte aan de tuin van de pastorie, die de inspiratiebron vormde voor het schilderij “Herinnering aan de tuin” (Arles,1888).

20 Aan zijn zus Willemien schreef hij hierover:”Ik heb nu, om op mijn slaapkamer op te hangen, een Herinnering aan de tuin van Etten geschilderd. Ziedaar, ik weet dat het nauwelijks gelijkend is, maar voor mij geeft het het poëtische karakter en de stijl van de tuin weer, zoals ik die aanvoel. De persoonlijkheid van moeder wordt voor mij gesuggereerd door de bewuste keus van de kleur, het sombere violet met de citroengele vlekken van de dahlia,s er scherp tegen afgetekend. De figuur met de Schotse plaid, die oranje en groen geblokt is en afsteekt tegen het donkere groen van de cypres, een contrast dat nog verhevigd wordt door de rode parasol – doet me denken aan jou. Ik weet niet of je kunt begrijpen dat men poëzie kan maken alleen door kleuren goed te rangschikken, zoals men troostende dingen in de muziek kan zeggen”.

Samenstelling Cor Kerstens Stichting Vincent van Gogh in Etten-Leur Postbus 122, 4870 AC Etten-Leur Tel. (076) 501 97 88 E-mail: [email protected] Website: www.vincentvangoghinetten.nl